1. Paradygmat
Spis treści
w ujęciu Carla Mengera
2. Rozszerzenie paradygmatu ASE przez Ludwiga von Misesa oraz Friedricha von Hayeka – „austriacka” koncepcja procesu rynkowego oraz roli przedsiębiorcy
rynkowy – najważniejsza instytucja koordynacji gospodarczej
przedsiębiorcy w procesie rynkowym
Rola wiedzy typu przedsiębiorczego
„Użycie wiedzy w społeczeństwie” wg Hayeka – argumenty o niemożliwości kalkulacji w socjalizmie oraz przeciwko pozytywistycznym koncepcjom kształtowania gospodarki
3. Koncepcja wolnego oraz skrępowanego rynku, definicja interwencjonizmu 34 Podmioty stosujące interwencje 34
Ekspansja monetarna jako rodzaj interwencji w działanie wolnego rynku 35
4. Typologia interwencji w ujęciu Murraya Rothbarda 37
Ogólna systematyka interwencji
5. Teoria pieniądza i kredytu w ujęciu ASE 42 Geneza pieniądza w ujęciu Ludwiga von Misesa 43
Istota i rodzaje kredytu w ujęciu Ludwiga von Misesa oraz powiązane z nimi dwie role banków w ujęciu teorii monetarnej ASE 45
6. Teoria cyklu koniunkturalnego w ujęciu ASE: cykl jako wynik interwencjonizmu w sferze monetarnej 50
Austriacka Teoria Cyklu Koniunkturalnego (ATCK) jako kontynuacja teorii pieniądza
7. Siatka pojęciowa teorii ASE używana do analizy gospodarki Japonii
50
Rozdział II. Źródła interwencjonizmu w Japonii oraz jego wpływ na architekturę instytucjonalną
1. Kulturowe źródła interwencjonizmu w Japonii 79 Źródła podejścia wspólnotowego w Japonii
Dominacja grup nad jednostką – znaczenie hierarchii
„Suchy” mechanizm rynkowy a uwzględniające emocje relacje biznesowe w Japonii
2. Historyczne źródła interwencjonizmu w Japonii 83
Trzęsienie ziemi 1923 roku oraz jego konsekwencje
Nasilenie się tendencji regulacyjnych w latach 30. XX wieku
„System 1940 roku” – transformacja sposobu działania przedsiębiorstw i banków
3. Biurokracja i jej rola w powojennym systemie gospodarczym
4. Główne
Rozdział III. Przedsiębiorstwo japońskie – ustrój wewnętrzny oraz usytuowanie w szerszych strukturach gospodarczych
1. Cechy typowego przedsiębiorstwa japońskiego
2. Ewolucja systemu J-firmy w okresie powojennym
3. Stosunki
4. Usytuowanie przedsiębiorstwa japońskiego w strukturze instytucjonalnej
Kartelizacja jako przykład „reakcji łańcuchowych”, rozszerzania
5. Ochrona rynku krajowego przed konkurencją zagraniczną – dualna struktura gospodarki
6. Konsekwencje interwencjonizmu dla konkurencyjności przedsiębiorstw
Rozdział IV. Interwencjonizm w sferze monetarnej gospodarki Japonii 167
1. Wpływ kryzysu bankowego 1927 roku oraz przemian w latach 30. i 40. XX wieku
na strukturę i mechanizmy działania sektora finansowego 167
2. Struktura i logika działania powojennego systemu finansowego Japonii
171
3. System „banku głównego” 174
4. Mechanizmy polityki monetarnej 176
Kierowanie kredytem „przez okienko” (ang. windowguidance) 179
Windowguidance– początki odchodzenia od wyłącznego finansowania branż produktywnych 181
Spowolnienie gospodarcze początku lat 70. XX wieku – pierwsze wątpliwości na temat natury japońskiego systemu gospodarczego 183
Land standard – japońska wersja goldstandard 184
Konsekwencje pęknięcia baniek spekulacyjnych 189
5. Zadłużenie publiczne – wyzwanie dla stabilności finansowej Japonii 192
Zakończenie. Japoński test granicznych możliwości pieniądza papierowego 201
Wnioski z analizy sfery realnej w Japonii
Wnioski z doświadczeń sfery monetarnej w Japonii
Arystoteles: pieniądz jako wartość samoistna vs. wartość czysto umowna
Doświadczenia historyczne – starożytna Grecja
Doświadczenia historyczne – Rzym
Doświadczenia historyczne – średniowiecze w Europie
Chińskie doświadczenia z pieniądzem papierowym
Pierwsze europejskie doświadczenia z pieniądzem papierowym
Krytyka dyskrecjonalnego standardu pieniądza papierowego oraz propozycje reform
Aneks 1. Najważniejsi prekursorzy oraz przedstawiciele ASE
1. Prekursorzy ASE
ńscy scholastycy XVI–XVII wieku
2. Geneza powstania ASE
3. Najważniejsi przedstawiciele ASE
Aneks 2. Główne wyróżniki ASE
1. Najważniejsze wyróżniki metody austriackiej według R. Garrisona
Subiektywizm metodologiczny oraz nacisk na realizm przyjmowanych
Skupienie zainteresowania na problematyce rynków kapitałowych i stopy procentowej
Uzupełnienie ilościowej teorii pieniądza efektami Cantillona
2. Najważniejsze aspekty wyróżniające ASE względem podejść tzw. głównego nurtu według F. Machlupa i I. Kirznera
Aneks 3. Porównanie ASE do szkół ekonomii „głównego nurtu”
Aneks 4. „Stracone dekady” Japonii
1. Dynamika wzrostu gospodarczego
2. Dynamika wzrostu gospodarczego na zatrudnionego
3. Skala wzrostu zadłużenia publicznego brutto
4. Skala wzrostu zadłużenia publicznego netto
Aneks 5. Typologia tytułów licencyjnych używanych przez japońską biurokrację
Aneks 6. Cechy szczególne japońskiego modelu gospodarczego
tabel i wykresów
w zależności do typu relacji między interweniującym a podmiotem (podmiotami), względem którego (których) odbywa się interwencja. Typ pierwszy to interwencja autystyczna (ang. autistic intervention), gdzie interweniujący nakazuje pewne dzia łania bąd ź ich zakazuje, ale nie dochodzi do wymiany dóbr. Ten typ interwencji ma ma łe znaczenie dla teorii ekonomii, właśnie z tego powodu, że nie dochodzi do wymiany dóbr; jego wyróżnienie jest podyktowane chęcią zapewnienia kompletności ca łej klasyfikacji. Drugi typ interwencji to interwencje binarne (ang. binary interventions), nazwane tak ze względu na fakt, i ż w relacje wchodzą dwa podmioty – interweniujący, który zmusza podmiot poddawany interwencji do przekazania dobra rzeczowego bąd ź środków pieniężnych. Przyk ładami tego typu interwencji są: opodatkowanie (przymusowe świadczenie pieniężne), niewolnictwo (przymusowe świadczenie pracy), ekspansja monetarna (finalnie prowadząca do inflacji, czyli przymusowego oddania części si ły nabywczej) czy też subsydia rządowe (wytworzenie osobnego procesu dystrybucyjnego, zasilającego podmioty nieefektywne środkami podmiotów efektywnych). Interwencje triangularne (ang. triangular) odbywają się w trójkącie: interweniujący i dwa podmioty poddawane interwencji. Tego typu interwencje są z kolei podzielone na interwencje dotyczące: (1) warunków wymiany (np. kontrola cen, ograniczenia w sprzedaży pewnych typów produktów); (2) natury: (a) produktu (np. standardy jakości), (b) producenta (np. licencjonowanie będące ograniczeniem dostępu do danego rynku) oraz (c) relacji pracowniczych (np. restrykcje na imigrację, prawa dotyczące płacy minimalnej, prawa dotyczące maksymalnego czasu pracy czy „subsydiowanie bezrobocia” (zasi ł ki dla bezrobotnych)). Istotę oraz przyk łady trzech głównych typów interwencji ilustruje Schemat 1.2. Rothbard zauwa ża, że dowolny rodzaj interwencji, niezależ nie jak bardzo skomplikowany, daje się rozłoż yć na pojedyncze wp ł ywy, na pojedynczy podmiot lub par ę podmiotów, stąd jego klasyfikacja uwzględnia wszystkie moż liwe typy interwencji.
a. Interwencje binarne
Dok ładniejsza systematyka interwencji binarnych przedstawiona jest na Schemacie 1.3.
SCHEMAT 1.2. Klasyfikacja typów interwencji w ramach teorii ASE
Interwencje autystyczne (autistic intervention)
Interweniujący nakazuje (zakazuje) pewne działania w odniesieniu do danej osoby bądź jej mienia – jednak bez wymiany dóbr rzeczowych ani pieniężnych
Internwencje binarne (binary intervention)
Interwencja w relacji interweniujący –podmiot poddawany interwencji, w ramach której interweniujący zmusza podmiot interwencji do przekazania dobra rzeczowego bądź środków pieniężnych
Interwencje triangularne (triangular intervention)
Interweniujący wymusza (albo zabrania) wymianę między dwoma podmiotami.
Relacja typu hegemonicznego, w odróżnieniu od dobrowolnych relacji konraktowych opartych na wzajemnych korzyściach
Przykład: – ograniczenie wolności słowa
Przykłady: – Opodatkowanie (przymusowe świadczenie, współcześnie najczęściej pieniężne) – Niewolnictwo (przymusowe świadczenie pracy) – Ekspansja monetarna (emisja kredytu cyrkulacyjnego); prowadzi do osłabienia siły nabywczej pieniądza, czyli formy przymusowego oddania części bogactwa/majątku
Przykłady: – Kontrola cen – Kontrola produktów (nadawanie przywilejów typu monopolistycznego lub oligopolistycznego, licencjonowanie, cła („karny podatek” na konkurencję spoza regionu), restrykcje na imigrację Źródło: opracowanie własne na podstawie Rothbard 2008.
Istotą interwencji binarnych jest zmuszenie podmiotu poddawanego interwencji do wymiany, której nie dokona ł by dobrowolnie, bąd ź sk łonienie go do przekazania dóbr rzeczowych bąd ź ś rodków pienięż nych lub do świadczenia pracy. Przyk ładami takich relacji mogą być:
RYSUNEK 1.7. Sytuacja na rynku stopy procentowej, proporcji oszczędności względem inwestycji w gospodarce, międzyokresowej struktury produkcji oraz sytuacji na rynkach pracy, w sytuacji niezmienionej preferencji czasowej
STADIA PRODUKCJI
INWESTYCJE
Źródło: Garrison 2009.
RYNKI PRACY POSZCZEGÓLNYCH
CZEGÓLN
STADIÓW PRODUKCJI
OSZCZĘDNOŚCI (S) INWESTYCJE (D)
„rzędem” produkcji mamy do czynienia, są efekty (1) popytu pośredniego (ang. derived demand) oraz (2) efekt dyskontowy (ang. time discount effect). Przyk ładowo, kiedy konsumenci decydują się na zwiększenie oszczędności, zmniejsza to popyt na dobra inwestycyjne w branżach bezpośrednio związanych z konsumpcją (efekt popytu pośredniego), ale równocześnie obniżona stopa procentowa stymuluje popyt na dobra inwestycyjne oddalone od konsumpcji (efekt dyskontowy). Te efekty pozostają w sprzeczności (a w pewnym stopniu się znoszą ) jedynie w ujęciu jednoagregatowym, jak np. znane, keynesowskie „C+I+G”. W ujęciu Austriackiej Szkoły Ekonomii, która postrzega kapitał jako strukturę, a nie jako jeden agregat, efekt popytu pośredniego i efekt dyskontowy oddzia łują różnie na poszczególne części tej struktury. Przyk ładowo, Rysunek 1.7. przedstawia reakcję gospodarki na zmianę preferencji czasowej w kierunku zwiększenia oszczędności.
Kolejno przyjrzyjmy się zmianom w gospodarce w sytuacji wzrostu preferencji do oszczę dzania (Rysunek 1.8.).
RYSUNEK 1.8. Wzrost skłonności do oszczędzania i jego konsekwencje dla stopy procentowej, inwestycji, międzyokresowej alokacji zasobów oraz rynków pracy
STADIA PRODUKCJI
INWESTYCJE
RYNKI PRACY POSZCZEGÓLNYCH STADIÓW PRODUKCJI
Źródło: Garrison 2009.
OSZCZĘDNOŚCI (S) INWESTYCJE (D)
Zwiększona poda ż oszczędności oznacza spadek stóp procentowych (widoczny w pierwszym panelu wykresu; panele oznaczone jak na Rysunku 1.6.). Spadek stóp procentowych oznacza zmianę proporcji między konsumpcją a oszczędzaniem w skali gospodarki (co jest widoczne w panelu drugim). Ni ższa stopa procentowa oznacza wyższą sk łonność do inwestowania w ś ród przedsiębiorców pozostających w bran żach inwestycyjnych, gdyż ich projekty inwestycyjne s ą zazwyczaj d ł ugoterminowe i przez to są wra ż liwe na koszt pieni ądza w większym stopniu ni ż projekty/zasoby bardziej zbli żone do konsumpcji (np. zapasy w handlu detalicznym). Spadek konsumpcji (mniejsze zakupy dóbr konsumpcyjnych) oznacza także zmniejszenie popytu w bran żach produkujących towary konsumpcyjne – to będzie wpływać na zmniejszenie zatrudnienia (ludzi, jak też maszyn) w bran żach „ni ższych stadiów produkcji”, obni żając tam inwestycje oraz zatrudnienie. Obni żone zatrudnienie widoczne jest w panelu czwartym (po prawej). Zmniejszona produkcja i zmniejszone inwestycje w bran żach
Teoria cyklu
5. Zad ł u żenie publiczne – wyzwanie dla stabilności finansowej Japonii
Pomijając kwestie demografii oraz jej negatywnego wpł ywu na finanse publiczne Japonii79, pozosta ła część zad ł u żenia publicznego mierzy chroniczny deficyt bud żetowy, notowany w Japonii od czasu omawianego wcześ niej spowolnienia gospodarczego roku 1975. Krótkim przerywnikiem w narastaniu d ł ugu by ł okres prosperity końca lat osiemdziesi ątych i samego początku dekady lat 90. – póź niej za ś deficyty systematycznie rosł y, by doznać wyra ź nego przyspieszenia w okresie globalnego kryzysu po upadku banku Lehman Brothers w 2008. Wykres 4 przedstawia kszta łtowanie się deficytu pierwotnego (a więc nieuwzględniającego wpł ywu kosztów obsł ugi d ł ugu) od roku 1970.
WYKRES 4.4. Saldo pierwotne (bez kosztów obsługi długu) sektora finansów publicznych Japonii
Saldo pierwotne sektora finansów publicznych Japonii (% PKB)
Źródło: Macrobond, OECD.
Akumulacja deficytów bud żetowych doprowadzi ła Japonię do największego w ś ród krajów OECD poziomu zad ł u żenia publicznego – prawie 240% PKB na koniec roku 2016.
Wykres 5. ukazuje dynamikę przyrostu zad ł u żenia wyemitowanego w formie obligacji rządowych, skalę p łatności odsetkowych od obligacji oraz poziom rentowności (czyli z punktu widzenia rządu: koszty odsetek)
WYKRES 4.5. Zadłużenie rządowe w Japonii (general government, % PKB)
Kanada
UE Francja
Niemcy Włochy
Japonia
Wlk. Brytania
USA 1985199519902000200520102015
Źródło: Macrobond, IMF WEO.
5-letnich obligacji rządu Japonii. 850 bilionów jenów zad ł u żenia w formie obligacji to jedynie część zad ł u żenia, w sk ład którego wchodzi ok. 120 bilionów jenów zad ł u żenia w formie bonów skarbowych, 222 bilonów zad ł u żenia jednostek samorządu terytorialnego, poż yczki w wysokości 77 bilionów – oraz inne tytu ł y zad ł u żeniowe, które po zsumowaniu dają łączną wartość zad ł u żenia na poziomie 1 tryliona80 296 bilionów jenów81. Ju ż teraz – przy rekordowo niskich stopach procentowych (oraz krzywej stóp procentowych dla obligacji o okresach zapadalno ś ci 0–9 lat poni ż ej zera) – łączne koszty obs ł ugi d ł ugu stanowi ą 42% wp ł ywów podatkowych (2015 r.). W tym samym roku – podobnie jak we wszystkich latach pomię dzy 1990 a 2015 – wp ł ywy z podatków by ł y nominalnie ni ż sze ni ż w roku 1990 – podczas gdy wydatki rządowe wzros ł y z 52 do 73 bilionów jenów pomię dzy tymi latami. Oficjalne rz ądowe projekcje fiskalne w scenariuszu bazowym ca ł y czas zak ł adają utrzymywanie się deficytu pierwotnego82 bud ż etu pa ń stwa co najmniej do roku 202583 – a tym samym oznaczają dalszy wzrost zad ł u ż enia. Mię dzynarodowy Fundusz Walutowy wskazuje, ż e pomimo tego, i ż oczekiwany jest niewielki spadek wska ź nika d ł ugu wzglę dem PKB do roku 2022, to w okresie póź niejszym najbardziej prawdopodobny jest dalszy wzrost, do 250% PKB w roku 2030 – i to przy relatywnie neutralnych b ąd ź pozytywnych 5. Zad ł u żenie publiczne – wyzwanie dla stabilności