LUD
DEASACHADH 06 LÙNA / SULT 2022
NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG
Mo Chlann Bean Sídhe Le Gráinne Ní Chaimbeal
Beurla air BhBC Alba! Le Eóin Lom Dòmhnallach
Sgeul na h-Eachdraidh Mairtírigh San Patricio
I BHFAD Ó H-ARD AN RÁTHA LE BRIAN Ó CIANAIGH 1931
DEASACHADH 06
Dè a Steach Air Cuibhrinn
28
I bhfad ó h-Ard an Rátha
Cú Chulainn agus
24
Tír na Marbh (Cuid a Dó)
Cúpla Focla
22
Sgriach na Coille, Tarbh-Allaidh, agus Lon na Maichearean
Sgeul na h-Eachdraidh
33
Mairtírigh San Patricio
Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd Ionadail 06 Nuaidheachd nan Dùthaich 11 Nuaidheachd na Cruinne 14 Sean Ghàedhealtachd 19 Fòram Coimhearsnachd 23 Dànach, Òranach & Sgeulach
LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE
Cá bhfuil an cogaidh? Bhí sin galánta do léamh faoi stair na Gaedheil Bhail' Ubhall Mhóir (Nuadh Eachraic) san artagal le Breánann Ó Catháin. Bhí sin an-suimiúil gan dabht, ach cá raibh na sgéal faoi n-Éirigh Amach Mór sa 1863? Nuair a d'éirigh muid thuas amach sa bhaile 'nn. 'S sgéal dochreidte sin gan dabht. Agus cá raibh an sgéal faoi cogaidh in aghaidh na Gaill garbh ann freisin? B'fhéidir sgríobhadh Breánann faoi sin san iris eile.
Paidí a' Capall Ó Rinn Maigh Luirg
Na Canúint le Chéile Tá sin go h-ionntach, ionntach deas maith do fheic gach canúint le chéile san iris-leobhar seo. Tá sin dochreidte gan dabht! Ba cheart dhéan sé seo blianta fada ó shin ach ní raibh sin an sgéal. Ach déanann daoibh sin anois agus tá sin dochreidte 's ionntach dochreidte 's dochreidte h-ionntachúil freisin. Agus tá sé go deas ionntach do fheic na Gaedheil Oileán Úir ar thar bharr an troid agus strígh do shábháil Gaedhlig mar níl dhéanann sin ann san abhaile (Sean Ghaedhealtachd) mar tá siad faoi riail na Sean Ghaill agus sin é 'n sgéal agus beidh sé 'n sgéal go dtí déanaidh iad rudéigin faoi sin.
Sorchag Ní Chinnéide Baile Sheáin, Talamh an Éisg
Poblachd Mór Aontaiche nan Gàidheal
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)
Tha fearg 's craic mòr ar duine mò mun na bànrigh Sasainn anis sin th' i gu bàs, ach nuair ead till amach an ceòl salm Gàedhlach tha sibh bruidhinn gun stad mun i 'gus rudan uile gu math. 'Bheil sibh fhé gun seallabh agaibh? Nach eil sibh 'faighinn an dealbh mòr an so? 'Bheil sibh cuir amach na Sean Gall agus an córas bhristeadh as ur ceann air sgàth sean bean sin? Th' obair an mhòr againn. De th' u dèanamh 'gocarsach coltach cearcan ag an cèilidh gallda, nuair tha sinn 'obaireann ar rudan bh' i gun làmhan no suil orainn? Gabh shuas agus danns coltach cearcan, ach cha bith mi gu danns do 'n ceòl Sasannach so.
Iarruidh mhaid do thoir ri chéile 'steach Poblachd Mór Aontaiche nan Gàidheal gun mhall mar tha creid agam bithidh leinn gu Dèan gasta dar tha fíor saorsa 'gainn mar chan eil rudan gu math a-nis fo'n riaghaltas Gallda sa Lunnainn agus fo'n riaghaltas Sean Ghall anns sa Dhún Éadainn. Tha n-Éirinn tír math agas tha féar 's talamh làidir 's slàinte 'nn, agas tha e 'n sgeul air nan Eileanan Siar agas san Albainn a' Thuaidh cuideachd. Agas oraic chun nan airgid 's saibhreas ann air Eilean Mhanainn, tha saibhreas gasta 'nn gun teagamh! Agas tha fhairrge mhath mu'n a' Ghàidhealtachd cuideachd ri thaobh leis tha saighdearan dochreidsinn leinn san eachdraidh agas tha e 'n sgeul an-diugh cuideachd gun teagamh! Iarruidh mhaid do deunaidh leinn gun mhall a charaidean!
Pádruig mac Phádruig Mac an t-Sealgaire Cataibh an Ear
02
dannsa gun mise.
Gaedhlig san Ollsgoileanna Tá sé go h-ionntach garbh 's cac chan fhuil cúrsaí Gaedhlig ann sa na h-ollsgoileanna sa Stáit Aontaithe 's trasna Dúthaich nan Craobh fosta! Chan fhuil sin cóir 's ceart! Agus 's mis' an-fhearg mar sin amháin! Cuireann muinntir Gaedhealach airgid ró-mhór chun na h-ollsgoileanna 'nn annseo 'gus chan fhuil cúrsaí Gaedhlig ann???? Feiceann ar Colaisde 'Gaedhealach' mór Notre Dame! 'S ainm acu le 'troideadh le dúthchas Gaedheal ann san Meadhan Iar na Mheirceá, 'ch chan fhuil cúrsaí maith as Gaedhlig acu. Ba cheart tosaidh muid do throid agus do'n ágóid in aghaidh iad - gach aon colaisde 'Gaedhealach' agus colaisde eile do dtí bíonn muid caithréim agus tá cúrsaí Gaedhlig maith ann gan mhoill agus go brach ar fad!
Sinead Ní Néill Síne Nic Anndrais
lionra-uisge-dhearg.ca
'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?
POST-D SINN Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
lionra-uisge-dhearg.ca
POST D'AR BOGSA PO ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
NUAIDHEACHD IONADAIL
An Beacáin Fiadhain Seo Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhain)
Is é deireadh an t-samhraidh sa Mhinneasóta am fómhair do beacáin fiadhain agus saothraithe. Tá ár bhfeirm idir dhá chrios choillte. Tagann coillte bóireach agus cruadh-adhmaid thuaidh le chéile anseo. Ciallaíonn sé seo go bhfuil deiseanna 'gainn go leor saghas beacán a bhaint. Cothaíonn mé 'n cineál beacán is fearr liom ar an bhfeirm. Is beacán caipíní fíon an-bhlásta 'gus éasca fás. Tá siad go h-álainn le caipíní gairnéad agus spóir corcra éadrom. Is é an chéad chéim ná fód a bhaint agus an ithir a nochtadh. Tarlaíonn sé seo san earrach. Déantar mí-cheillidhe a thras-phlandú ó leaba atá ann cheana féin, nó is féidir é a cheannach. Bíonn tuí glan ina shraitheanna os cionn a chéile le múta scioból agus mí-céillidhe os cionn na h-ithreach lom. Tá súil againn le go leor báistí, nó ní mór dúinn uisciúcháin a dhéanamh. Bhí 'n samhradh seo báistí, mar sin rinne siad go h-an-mhaith. Tar éis roinnt seachtainí, tagann beacáin chun cinn. Ithimid roinnt úr ach dí-hiodráitímid an chuid is mó le h-aghaidh stórála. Fásann roinnt cineálacha beacán fhiáine inite anseo, ‘gus tá an chuid is mó díobh réidh go déanach sa samhradh agus go luath san fhómhar. Is beacáin gliomach seadánach agus fás siad ar na mí-céillidhe de beacán eile. Is dearg buidhe-dhearg ‘gus tá cruth éagruthach iad. Tá beacán mil go leor anseo. Fásann siad ar crainn giúise marbh o atá ag fáil bháis. Tá siad crón agus breac donn, le spóir an-bhána. Fásann an beacán ar a dtugtar sicín na coille ar crainn darach. Is geal-bhuidhe 'gus buidhe-dhearga, 'gus is dlúth é. Tá sé an-mhaith friochta. Faighimid go leor beacán bolgán béice freisin. Tá siad bán geal, sféarúil, agus an-daingean nuair a bhíonn siad aibí. Is furasta an chuid is mó de na cineál seo a aithint. Tá sé sábháilte iad a bhailiú má fhoghlaimíonn tú na bun-ghnéithe. 04
lionra-uisge-dhearg.ca
Ag Cruinnighe na Féar Biadh Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhain)
Is fada 'n geimhreadh annseo san oir-thuaisceart Mhinneasóta ‘gus ní mór go mbeadh go leor farae ag feirmeacha dá mbeo-stoc. Mar sin is tráth an-ghnóthach é 'n samhradh le bheith ag ullmhú don gheimhreadh. Ceann de na h-obaireanna 's mó dúinn ar ár bhfeirm ná féar a stóráil don gheimhreadh. Le h-aghaidh ár n-gabhar teastaíonn na céadta ball féir uainn chun é a dhéanamh ó Shamhainn go Bealtaine. Ní tháirgeann muid féar ar ár dtalamh. Ardaímid beo-stoc agus cleachtadh. Ní tháirgeann muid féar ar ár dtalamh. Bailímid beo-stoc agus cleachtaimid agra-fhoraoiseacht. Is gnáth féarach garbh dár n-gabhar sa samhradh lorgaigh. Oibríonn sé seo go maith le h-aghaidh gabhar i rith an tsamhraidh nuair a bhíonn an duilliúr isteach. Sin é 'n chaoi a raibh sé i gceist go mairfeadh gabhair. Ach ciallaíonn sé seo go gcaithfimid féar geimhridh a fháil ó fheirm eile. Timpeall 40 cileamaidear uaidh tá feirm álainn, díreach trasna teorann Bhisconsúin. Tá sé timpeall 1,000 acra. Táirgeann an fheirm seo féar breá ‘gus tá dea-chaidreamh againn leis an bhfeirmeoir. Ach ní h-amháin go gceannaímid an féar. Níl aon seachadadh. Caithfimid é a luchtú 'gus a tharraingt orainn féin. Caithimid na burlaí anuas ó na carbhánna, cuir i gceann a chéile iad go cúramach ar na leantóirí, agus ceangail síos iad. Nuair a thagaimid ar ais chuig ár bhfeirm déanaimid iad a dhíluchtú 'gus a chruachadh sa sgioból. Is obair chruadh agus shalach í ach is fiú an iarracht a dhéanamh féar maith. Nuair a bhíonn sé -40 céim lasmuigh, bíonn boladh an fhéar cosúil leis an samhradh.
lionra-uisge-dhearg.ca
5
NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL
Mo Chlann Bean Sídhe Le Gráinne Ní Chaimbeal (Gaeilig Thír Chonaill)
B’fhéidir go bhfuil an Bean Sídhe ar dhuine de na daoine maithe is mó aithne, in aice leis an Leipreachán b’fhéidir. Tá go leor scéalta sa tír dhúchais agus thar lear, á n-iompar acu siúd a chuaigh ar imirce thar na blianta. Tá ár stair féin ag mo theaghlach lenár Bean Sídhe féin. I mo theaghlach féin, is do pháistí den chuid is mó a fheictear an Bean Sídhe. Ar chúis ar bith, nuair a fhásann tú suas is annamh a chloiseann tú a caoineadh. Trí scéal teaghlaigh roinnfidh mé leat. Bhí ceathrar mac ag mo sheanmháthair, agus m'athair ar an dara duine is sine. Bhí m’athair gar dá sheanathair, a fuair bás ag 62 bliain d’aois nuair nach raibh m’athair ach 10 mbliana d’aois. Chuimhnigh mo sheanmháthair go raibh sé lár na h-oidhche nuair a dhúisigh m'athair agus thosaigh sé ag caoineadh. Rith sí chuige chun sólás a thabhairt dó agus fiafraí de cad a bhí mícheart. Dubhairt m'athair léi go raibh "bean bhán," agus go raibh "seanathair imithe." 5 nóiméad ina dhiaidh sin ghlaoigh an fón agus bhí mo shinseanmháthair ag cur in iúl do mo sheanmháthair go raibh a h-athair básaithe ina chodladh. Fuair mé taithí ar an Bean Sídhe ar dtús nuair a fuair mo shin-seanmháthair bás. Bean mhaith, cineálta a bhí inti a mhair le bheith 73 bliana d’aois agus a fuair bás
06
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir nuair a bhí mé 5 bliana d’aois. Choinnigh mé ag dúiseacht agus ag éisteacht ag caoineadh an oidhche sin lasmuigh den fhuinneog. An mhaidin dár gcionn, fuair mo sheanmháthair glaoch. Nuair a dubhairt sí liom, d'fhreagair mé go raibh a fhios agam. Le déanaí, fuair mé spléachadh an Bean Sídhe pónaire feadh líne na coille. Bhí sí deacair a fheiceáil, i mo imeall den chuid is mó, ach bán le gruaig dorcha agus súile dearg. Bhí mo sheanmháthair i n-drochshláinte agus rinne mé mo dhícheall gan an Bean Sídhe a fheiceáil, ach ghlac mé leis go raibh an t-am ag imeacht. Ba é sin an t-earrach sula bhfuair mo seanmháthair bás. Léirítear an Bean Sídhe go minic mar bean daoine sceimhle, ach ní hé sin mo thaithí. Dom-sa, is féidir léi síocháin, práinn, agus glacadh leis an rud atá dosheachanta a thabhairt.
lionra-uisge-dhearg.ca
07
Mo Teaghlach air dhà Thaobh Le Ciobha Nic Gille-Ghuirm (Gàedhlig Caraliana) Bha mo teaghlach agam air dhà taobh sa dhà sluagh ag sabaid an aghaidh ead fhé ri linn Cogamh Saorsa na Michal Collection
h-Aimearaga (1775 gu 1783). Chuir taobh m'athair còtan gorm ortha, 'gus chuaidh ead san Sluagh Aimearaga mar thànaig ead annseo gu Caraliana le linn 1740an 's 1750an air aghaidh as dhéidh Bliana Teàrlaich (1745 gu 1746) mar dh'fhuair ead fhé 'muigh as do dhachaighean aca mar dh'éirich Clann Mhic Gille-Ghuirm a-mach leis Teàrlach Ruadh nuair a dh'fhill e gu dachaigh sa 1745. Bha taobh / clann m'athair as Arra-Gháidheal, Ceann Tìre, Cnapdhail 's Eilean Arann. Bh' ead fo riaghaltas Clann Caimbeul na h-Arra-Gháidheal agus bha 'n diuc Arra-Gháidheal air taobh Sasuinn ri linn Bliana Teàrlaich. Chaidh Clann Mhic Gille-Ghuirm a-mach le Teàrlach Ruadh gun mhall agus thànaig Bliana Creach ortha 's dhéidh Latha Chuil Lodair (16mh Geiblean 1746) air aghaidh. Chuir ead comhaireachd mhath eadar 1746 gu 1757
digidreamgrafix, Getty Images
ach fhuair ead bhristeamh le na Gaill agus bha mór jim Schlett, Schlett, Getty Images
an-truagh sin. Chuaidh ead gu Caraliana 'nn b'fheudar, ach thànaig ead fo h-ionnsaich de na Gaill annseo mar bha Fíor Gáidheil ead fhé! Chuaidh teaghlach m'athair shuas gu Gleann Gàidheal gun mhall nuair a dh'fhuair ead a-muich as na loingean. Rinn ead charaidean leis Clann Coilltean agus chuaidh ead gu cogamh an aghaidh Clann Coilltean eile. Thànaig ead fo h-ionnsaich na Saighdearan Frainnge 's Saighdearan Sasuinn eadar Cogamh Mór Dùthaich nan Craobh eadar 1758 gu 1763. Thosaich an cogamh a-mach sa 1754. Rinn clann m'athair charaidean leis na Franngaich agus bha rudan gu math leoth' eadar 1760 gu 1775.
08
lionra-uisge-dhearg.ca
Chuaidh ead gu Caraliana 'nn b'fheudar, ach thànaig ead fo h-ionnsaich de na Gaill annseo mar bha Fíor Gáidheil ead fhé! Chuaidh teaghlach m'athair shuas gu Gleann Gàidheal gun mhall nuair a dh'fhuair ead a-muich as na loingean. Rinn ead charaidean leis Clann Coilltean agus chuaidh ead gu cogamh an aghaidh Clann Coilltean eile. Thànaig ead fo h-ionnsaich na Saighdearan Frainnge 's Saighdearan Sasuinn eadar Cogamh Mór Dùthaich nan Craobh eadar 1758 gu 1763. Thosaich an cogamh a-mach sa 1754. Rinn clann m'athair charaidean leis na Franngaich agus bha rudan gu math leoth' eadar 1760 gu 1775. Nuair thosaich Éirigh A-mach Féill Bríghde no h-Éirigh A-mach Dhà Dòmhnullach air 1mh Gearran 1776 sa Bhaile Bò Dhubh, Caraliana Tuath, thànaig clann mo mhathair a-mach le na Gaill mar bh' eagal an-mhor agu mu sgrios-cinnidh nuadh an aghaidh ortha mar bha fhios agu 'n sgeul air nan Eileanan, agus fhuair ead talamh mhath nuadh ortha le na Dhà Dòmhnullach (Dòmhnull Dòmhnullach agus Dòmhnull Mac Leòid). Thànaig 1,300 Gáidheal bochd ri chéile do sabaid cogamh le na Gaill a chuir ead ann agus thànaig ead a-muich as nan Eileanan o dhuthchais cuid mhor! Chuaidh na Gáidheil eile gu Sluagh Aimearaga 'gus dh'fhan ead do chur bristeamh fola mór ortha ri linn cath 's cogamh seo, 'gus dheun Landon Mathers, Mathers, Getty Images
ead sin gun teagamh air Cath Dhrochaid
Bhristeamh (27mh Gearran 1776) nuair a fhuair 800 gu 850 Gáidheal Eileanan bhristeamh gharbh an aghaidh míltean Gáidheal 's duin' eile. Bha plean agu do fhaigh tràigh Caraliana do cheangal ri chéile leis sluagh mór Ghallda 'ch cha fhuair ead ann mar fhuair ead bhristeamh le Gáidheil eile nuair a bh' ead air an t-slighe 'nn.
Ben Fowler , Getty Images
Ghobháil Sluagh Aimearaga uimhrean móra 'gu fhé 's dheidh an chath, agus chuir ead fo ghobhail sa Caraliana 'n Iar do chur ead a-muich as nan Gaill. Ach fhuair cuid mór ead saorsa 's dheidh ceathar mhios agus chuaidh uimhrean mhath gu Sluagh Aimearaga. Ach dh'fhan uimhrean bhig leis nan Gaill, agus chall ead 'gus chall Gáedheil eile gach aon rud annseo sa Caraliana mar sin annsin. Dh'fhan clann mo mhathair annseo sa Caraliana 'gus cha rabh ead air taobh Gallda 'rithist!
lionra-uisge-dhearg.ca
09
Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Paul Castelnau, 1917
NUAIDHEACHD NA CRUINNE
Na Daoine Gorma Le Niall Mac Colla (Gaedhealg Thír Eoghain) Cha rabh 's chan fhuil daoine na h-Afraige 'n t-ainm daoine dubh nó na Daoine Dubh mar bha sin an t-ainm le na Gaill agus le h-aghaidh na plandóirí go h-áiridh. Fhuair iad an t-ainm orthu mar Plandála Laoighis agus Uibh Fháiligh, Plandála Loch Garman agus an Plandála h-Ulaidh fosta. Bha fearg an-mhór ar na muinntear Gaedhealach trasna na Gaedhealtachd ann mar fhuair iad dhíbeartha 'muigh as do bhailí 'gus amuigh as do talúin acu fosta. Chuir iad an t-ainm - Na Daoine Dubh - nó Muinntear Dómhnall Dubh nó Muinntear Diabhail mar sin amháin agus d'éirigh iad amach gach aon deich bliadhain in éadan na plandóirí 'gus dhéan iad sin leis díoghaltas an-mhór le linn 1546 go 1567, agus ar aghaidh eadar 1568 go 1607 agus ar aghaidh aríst eadar 1614 go 1687 agus 1688 go 1776 go dtí aimsear linn indiu. Agus bha fearg dochreidte 'g na muinntear Gaedhealach agus bha fearg fíochmhar agu 'n éadan na plandóirí 'gus riaghaltas Gallda i mBaile Átha Cliath, agus throid na Gaedheil in éadan orthu 'gus d'éirigh na Gaedheil shuas in éadan agu mar ghabh iad an talamh astu go h-áiridh lionra-uisge-dhearg.ca
11
amháin. Bha siad na Daoine Dubha nó na Daoine Dubh, agus cha rabh 's chan fhuil iad as Afraig! Sin é! Anois, bhá 's tá fíor ainm le daoine na h-Afraig as Gaedhealg na Daoine Gorma! Agus tá cúpla sgéal maith faoi sin. Bha fhios na Gaedheil faoi daoine na h-Afraig mar 's daoine na fharraige linn fhéin agus d'oibrigh iad le taobh leis daoine na h-Afraig san Airm 's Cabhlaigh na Spáinne 'gus Sluagh na bhFrainnge fosta. Bha cuid sluagh sgaifte mór as Afraig ag troid ar taobh na Spáinne le linn Cogaidh Móra trasna na h-Eóraip eadar 1527 go 1714, agus ar aghaidh eadar 1718 go 1814 fosta. Agus bha saighdeara na h-Afraige leis na Spánnigh nuair a thánaig iad go Cionn t-Sáile do throid le saoirse na Gaedheil agus na Gaedhealtachd eadar 1601 go 1602. Agus thug Dómhnall Ó Súilleabháin Musée de l'Armée, 1912
Béarra focail an-mhaith orthu mar thug iad cuidiú mór air le linn léigeara faoi Béarra 'gus Gleann Garbh. Agus ina dhiaidh Turas na dTaoisigh sa 1607, thánaig na Gaedheil in aice daoine na h-Afraige 'ríst ag troid in éadan chairde Sasuinn ann san Eóraip agus bha siad an-chairdiúil le cheile gun amhras! Cha rabh fuath ar na Fíor Gaedheil chun daoine na h-Afraige, 'gus chuir iad an t-ainm na Daoine Gorma orthu mar sin amháin gun dabht. Bha fuath agu le na Gaill amháin, agus sin é! Chuir muinntear eile na h-Eóraip an ainm 'daoine dubha' ortha sa teannga dhúthchais agu 'nn trasna na h-Eóraip, ach cha rabh sin an sgéal leis na Gaedheal! Bha mhaith na sinseara linn na Daoine Gorma 'gus sin é gan dabht! 'S dath gorm fíor dhath mór na Gaedheil agus bha mhaith linn ortha nuair a chuir linn an t-ainm chun ar daoine na hAfraig. Cha rabh 's chan fhuil ainEdouard Detaille, 1879
chinealtas mór eadar na muinntear
Gaedhealach agus istigh na Sean Ghaedhealtachd indiu mar tá fhios againne faoi riaghaltas daoine garbh leis croidhean dhubha acu fosta. 'S sgéal go h-ionntach suimiúil amuigh as Iorrais agus Tuaisceart Mhaigh Eo faoi t-ainm na Daoine Gorma. Bha sin san aimsear Bliadhain na bhFranngach ann sa Chonnacht sa 1798. Thánaig sluagh beag
12
lionra-uisge-dhearg.ca
Kurz & Allison, 1890 saighdeara 's Afraig nó bha siad Afraigigh ó dhúthchais leis Arm na bhFranngaigh ann sa 1798 nuair rinn Ginearál Humbert an ionnradh mór do thabhairt fíor saoirse chun na Gaedheil agus na Gaedhealtachd annsin sa mhí Lughnasa 1798. Bha saighdeara hionntach mhaith iad fhéin nuair throid na Fíor Gaedheil agus na Franngaigh trasna na tíre 'n éadan na Gaill sa chogaidh sin. Bha saighdeara san Arm na bhFrainnge iad fhéin fosta gan dabht agus bha siad ann le linn Cath Caisleán Bharraigh ar 27adh Lughnasa 1798 nuair a fhuair 6,000 Gall bás in éadan na Gaedheil 's na Franngaich le chéile. Thánaig na Connachtaigh an t-ainm na Daoine Gorma ortha mar sin amháin, agus tá sin seannchas an mhór 's an láidir ann trasan Connacht indiu! 'S sgéal eile faoi n-ainm na Daoine Gorma 's na Gaedheil Àpalaid mar chonnaic iad - na daoine hAfraig ann - ag chur eadaidh saighdeara Tuaisceart le linn Cogadh na Stáit eadar 1861 go 1865, agus bha sin an sgéal leis na Gaedheil ar na Machairean Móra fosta gan dabht.
Chuir mise 'n artagal seo le chéile mar d'iarr mé do chur an fíor sgéal amach faoi cha rabh 's chan fhuil fuath linn - na Gaedheil - chun in éadan na Daoine Gorma 'gus sin agaibh an fíor sgéal seo!
lionra-uisge-dhearg.ca
13
SEAN GHÀEDHEALTACHD
Beurla air BhBC Alba! Le Eoin Lom Dòmhnallach (Gàilig nan Eileanan) Carson tha Beurla air BhBC Alba? Carson? 'S seanail Gàilig le nan Gàidhealtachd e fhé 'gus chuir ead agus cuiridh ead sgannán Beurla air ais a-rithist agus chan eil sin còir agus ceart! Cuiridh leinn airgead chun sin leis cìosan chun riaghaltas Ghallda sa Lunnainn, Sasuinn agus chun am BhBC cuideachd. Cà bheil clàran Gàilig amhàin air seanail seo? Chuir mhaid airgead mhath thuga gach bliadhain agus cha chuir ead clàran Gàilig amhàin air an teilifisean gach latha 's gach seachdainn. Chan eil sin ceart agus chan eil sin còir agus ceart! Agus dé mu nam muinntir Gàidhealach ag foghluim Gàilig thairis nan domhain? Chuir ead airgead mhath chun BhBC Alba 'gus chan eil ceartan aca 'nn le sin gun teagamh. Tha clàran Beurla air ri linn an latha 'gus iarraidh BhBC Alba 'n airgead asta gach àm gun teagamh agus iarraidh ead sin gun mhall cuideachd. Chan eil sin còir agus ceart do ghlac airgead a-muigh asta 'gus cha chuir clàran Gàilig amhàin air an aer leotha cuideachd. 'S gadachd e sin! Agus 's gadairean na riaghaltas BhBC Alba do ghlac airgead a-muigh as nan daoine h-àite 'gus a-muigh as na Gàidheil thairis nam 14
lionra-uisge-dhearg.ca
Fharraige Mhór le clàran Gàilig agus chan eil 's cha bhithidh clàran Gàilig amhàin air an seanail seo! Tha 'n àit mór le Beurla air seanailean eile nam BhBC agus carson cuiridh ead clàran Beurla shuas air BhBC Alba? Tha sin gadachd gun teagamh agus bu cheart cuiridh sin chun stad a-nis gun mhall! Iarraidh daoine Gàidhealach do sheasaidh ri chéile mu sin amhàin do chur an òrdugh chun riaghaltas Gallda 'gus chun àrd-chomhlaire BhBC Alba do chur stadaidh chun clàran Beurla 'nnseo 'nis gun mhall mar tha sin uabhasach agus gadachd do dheunamh sin leinn. Cà bheil nan cac dhaoine h-acadamh a-nis? Cà bheil ead? Cà bheil ead fhé? Bithidh ead a-mach mà tha sin gu math do chainnt mu rudan thairis nan domhain a-staigh tìrean eile 'ch chan chainnt ead a-mach mu Beurla 's clàran Beurla shuas air BhBC Alba ri linn an latha leinn! Iarraidh mhaid do thosaidh agóidean amhàin a-muigh as na cacdhaoine mar th' ead air taobh riaghaltas Gallda gun teagamh agus chan eil misneachd aca cuideachd. Chunnaig mi na h-acadamh / cac-dhaoine 'g ionnsaich an aghaidh daoine math nan Gàidheal air an lìn-làrach gach àm mar tha misneachd mhath aca - na Gàidheal - agus chan eil sin gu math leom-sa! Iarraidh mhaid - na Fíor Gàidheil - do sheasaidh ri chéile 'n aghaidh ortha 'gus bu cheart cuiridh mhaid ead amuigh asainn gun mhall cuideachd! Chan eil cairdean mhath leinn oirnn ead fhé! 'S Goill ead fhé 'gus tha ead air taobh nan Goill ag seasamh ri taobh nan Goill cuideachd!
lionra-uisge-dhearg.ca
15
Chunnaig mi bean acadamh amhàin aig ionnsaigh
Jaume Martell, Martell, Getty Images
an aghaidh bean Ghàidheal amhàin as Dùthaich nan Craobh, agus bha sin an-uabhasach le haghaidh nam bean Dùthaich nan Craobh! Bha sin bliadhain seo cáite 'gus carson cha chuir leinn comhaireachd an aghaidh an obair Dòmhnull Dubh a thánaig as nam bean acadamh chun nam bean òige Gàidhealach? Thosaidh sin le cacdhaoine 'mhàin mar cha fhuair i do sgrìobh sgeul le h-aghaidh iris amhàin air an lìn-làrach. Tha na daoine h-iris gu math agus leugh mi na sgeultan asta gach latha mar tha sin leobhar an-mhath le na Gàidheal agus le Gàilig cuideachd. Chan iarraidh leinn an cac-dhaoin' eatarainn a chairdean! Iarraidh leinn Fíor Gàidheil againn amhàin gun teagamh 's gun mhall. Agus carson chan eil na cac-dhaoine 'g cainnt mu Beurla air BhBC Alba? Carson? Tha ead air taobh Gallda 'n aghaidh na Gàidheil b'fheudar.
Iseo Yang
16
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
Gearr-chunntas Beatha Dhaibhidh MhicDhùnlèibh Le Caoimhín MacLochlainn (Gàilig Sgitheannach) Rugadh Daibhidh air Latha Fhèill Naoimh Iòsaiph, (19mh den Mhàirt) 1813, gu Niall MacDhùnlèibh, agus a bhean Aigneas. B’e teaghlach bochd a bh’ ann, agus mar corra duine eile ann am Blantaidhir, baile a
Gus teisteanas ann an leigheas fhaighinn, a
bhreith, bha aca ri tòrr ùine a chaitheamh sa
bheireadh cothrom na b’ fheàrr dha a bhith na
mhuillean ri taobh na h-aibhne Chluaidh.
mhiseanaraidh, dh’ iarr e air fear Dómhnall Ó Gallchobhair, a theagasg e Làideann, agus aig a’
Bhiodh seachdain na h-obrach fhada, dhoirbh, agus
cheann thall, fhuair na bha a dhìth air.
dh’ fhàgadh i sgìos air an duine a b’ fhallainne. B’ e inntinn eirmseach a bh’ aige, agus thàinig Rinn e obair a bha math airson leantainneachd agus
foghlam furasta dha. A dh’ aindeoin gun robh
fulangas fhaighinn. Ged a bha i cho duilich air, bha
athair draghail air stuth leughaidh a mhic –
pathadh air airson eòlais saidheansail agus an
saidheans cho math ri diadhachd agus
saoghal ma chuairt. Gu minic, bha e an dà chuid a’
feallsanachd – thug Daibhidh làmh an uachdar air
leughadh diadhachd agus a’ sìreadh fiosrachaidh air
na dùbhlan a dh’ èirich, agus thug e a-mach
bheathaichean agus lùsan agus planntrais. Mar a tha
ceum ann an diadhachd agus leigheas.
e an latha an-diugh, tha àrainneachd timcheall air an abhainn iomadh-fhillte, ris a’ choille agus
Chaidh e gu Lunnainn, far an robh Comann
fearrann torrach na tìre as aithnichte.
Mhiseanaraidh Lunnainn, agus bha e airson Sìona a ruighinn gus an soisgeul a theagasg dhan
Leis gun robh e stolta, nuair a bha e 21 bliadhna a dh’
t-sluagh a bha, a rèir aithrisean, fosgailte ri fàilte
aois, chunnaic e bileag fhiosrachaidh mun mhisean
a chur air an Fhacal.
Chrìosdaidh ann an iomadh àite, on t-Sìona far an robh dìth air ministearan an Fhacail, a chuideachadh
Gu mì-fhortanach, b’ ann aig an linn seo a bha
ann an togail choimhearsnachdan Chrìosdaidh.
easaonta ri Sìona agus an Rìoghachd Aonaichte airson chòireachan lus a’ chadail, no opium, agus màlairt an droga.
lionra-uisge-dhearg.ca
17
Chuir sin car san chothroman an dùthaich chèin sin a
Am measg Afraganaich an latha a th’ ann, measaidh iad mar
ruighinn, ach cha do leig sin a leas ga chur ri diomb.
naomh e a bhrosnaich saorsa nan Afraganach fhèin on
Chuala e gun do dh’ èirich fosgladh ann an ceann a
luchd-mhàlairt, o Phortungail agus Arabaich a chumadh
deas Afraga.
daorsa a dhol aig teachd-an-tìr dhaibh a bha àrd agus prothaideil dhaibh.
Agus a chionn is gun deach àrach aige ri a sheanmhair is clann Nèill is Aigneas air an tionndadh dhi, airson
Bidh sgeulachdan ma dheidhinn ainmeil, agus nam measg an tè
sgeulachdan a chluinneadh bhuaipe – cha chuirear
nuair a chaidh ionnsaigh air ri leòmhann. Mharbh a chàirdean
beum na bu chudromaiche air a’ bhuaidh a bh’ aice
an leòmhann aig a’ cheann thall, ach chaidh Daibhidh leòn gu
agus nach aice ach a’ Ghàilig – is cinnteach gun robh
dona, agus thug e ùine mhòr mus deach e air ais air a chasan.
tuigse mhath aige air a’ Ghàilig.
Dh’ fhàgadh e ri laigse san arm fad a bheatha.
B’ ann à h-Ulbha a bha 'n teaghlach bho thùs, eilean
Nuair a dh’ eug e, chuir fàilte air mar sàr-ghaisgeach, a sgap
beag far costa h-Eilein Mhuile. Cha robh aig cuid aca
cliù Ìmpire Bhreatann, ge bith cho uabhasach a tha an Ìmpire,
ach a’ Ghàilig, ged a bhiodh Niall agus Aigneas fileanta
fad is farsaing.
a dà chuid sa Bheurla agus a’ Ghàilig. ‘S ann ann an clàdh Iar-Mhainistir ann an Lunnainn a tha uaigh Mar sin, nuair a ràinig Daibhidh Afraga, bhiodh an
aige.
oideachas a fhuair e ann an Làideann, agus an t-eòlas a bh’ aige air cànan nan Gàidheal, an dèidh dha
Balach iriosal, a dh’ fhàs iomraiteach agus aig an robh làmh
adhartas a dhèanamh agus e a’ putadh na b’ fhaide is
neartmhòr gu saorsa a chur an àite daorsa ann an Afraga.
na b’ fhaide a-steach air na dùthchannan mun do sgrìobh e, is cinnteach nach robh ach glè bheag de dh’
Trìnda NicÉigeir
ùine a bhiodh aige mus robh cànan nan tùsanach a thuigsinn. A thuilleadh air sin, bu bheag air air màlairt nan tràilleachd. Chunnaic esan tòrr mun nach bi fhios againn gu bràth. Ach, am measg cuid nan sgrìobhaidhean aige, fhuaireadh a-mach gum faca e murt mhòr air tràillean a dh’ fhàg an sgreàmh air an lighiche. Cha b’ urrainn dha tuigsinn carson a chumadh duine Crìosdaidh cumhachd reic is ceannachd air duine eile. Leis gun robh e na fhear a bh’ ann agus a chunnaic ri murt, chuir e roimhe gun sgurradh e màlairt gràinealachd sin. 18
lionra-uisge-dhearg.ca
FÒRAM COIMHEARSNACHD
Làithean Mór A' Mhìos - An t-Iuchar 07 - Ciad Latha Féill Dúthchais 10 - Deireamh Latha Féill Dúthchais 13 - Gaelach Lán 28 - Gaelach Úr 30 - Muharram 31 - Ciad Latha Féill Dúthchais Mór
Là Daoine Buidheachais Seo féill air gach aon dárna Dé Sathairn i n-Deireadh Foghmhair i gCeannada gach bliadhain. Beadh sin ar 9adh Deireadh Foghmhair an bhliadhain seo 'gus tiocaidh clainne 's daoine Ceannadach le chéile do'n ith beile móra 'gus mar tá sé lá spéisialta fosta.
Ath Mhìos - An Lùnastal 01 - Lughnasadh - Là Traolach Mac an t-Seannaich 05 - Gaelach Úr - Tisha B'Av 20 - Deireamh Latha Féill Dúthchais Mór 19 - Gaelach Lán
Oidhche Shamhna So féill an-mhor le gach aon muinntir Gaedhealach 's Ceiltich trasna na domhain agus tá sin air 31adh Deireadh Foghmhair. Tá sin an-mhor sa seannchas Gaedhealach fosta. 'S an lá seo nuair a
Ath Làrna Mhìos - An t-Sultain 05 - Là na h-Obrach 10 - Gaelach Lán 22 - Co-Fhad-Thràth an Fhoghair 25 - Gaelach Úr 30 - Là Náiseanta Fhìrinn 's Réite
tiocaidh an teorainn eadar an Domhain Seo 'gus an Domhain Eile síos fá choinne lá 'mháin agus beadh creatúirí cruadh 's contúirteach ag rith amach saor sa Domhain Seo 'nnsin gan amhras. Le traidisúnta cuireann na páistí san eadaidh spéisialta do fheiceáil nas aice nas taoibhe na creatuirí cruadh agus beadh gach aon páiste 's daoine sábháilte 'nn le cuidiú Dé.
lionra-uisge-dhearg.ca
19
Là Féill nan Naomh Uile Tha là mór seo le na Caitlicich, Ortodogsaich agus daoine Críosdaidh eile mar tha sin là mhath air míosachan Críosdaidh. Tha sin air 1mh Samhuinn gach aon bliadhain. Bithidh Aifreann Naomhtha Spéisialta sa Bhatacáin agus sa Baile Mór Costantáin cuideachd, agus thairis na domhain.
Là Chuimhn' Ár Mór nan Gáidheal Bithidh an là so air 3mh Samhainn gach aon bliadhain. Agus tha sin air dàta so mar chaidh 22 ceannaire Gáidhealach gu 'staigh Caisteal Átha Cliath air an tosaidh Ár Mór nan Gáidheal agus chuir ead an órduigh chun árd-cheannaire nan Gaill do stadamh an biadh 'turas a-muigh as a' Gháidhealtachd. Ach cha rabh 's cha chuir nan Gaill stad chun sin agus chaorchaill 6.2 millean daoine san Éirinn ri thaobh leis eadar 3 gu 4 millean daoine Gáidhealach eile san Albainn eadar 1845 gu 1857. Chaidh na ceannairidhe Gáidhealach sin air 3mh Samhuinn 1845, agus bha sin an tosaidh oifigeal nan Ár Mór. Tiocaidh daoine ri chéile air gach aon 3mh Samhuinn do chuimhn' Ár Mór nan Gáidheal.
20
lionra-uisge-dhearg.ca
O'Riain, Flann. 1994. Seòras Jones, Lazy Way to Gaelic, le , 43 & 136 Y Lolfa Cyf., 1994, p. 86
LORG FOCAL Ainm Àite AFRAGA LUNNAINN SÌONA EILEIN MHUILE ULBHA
Biadh UBHAL SNÈAP BUNTÀTA CÀL SOILIRE
Ainmhidhean SGRIACH NA COILLE TARBH-ALLAIDH LON NA MAICHEAREAN LEÒMHANN AILBHEAN
lionra-uisge-dhearg.ca
21
CÚPLA FOCLA
TARBH-ALLAIDH Dealbh Le Jillian Cooper, Getty Images
SGRIACH NA COILLE Dealbh Le rpbirdman, Getty Images
'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla? Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
LON NA MAICHEAREAN Dealbh Le Harry Collins, Getty Images
22
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH NUAIR A THÁ MÉ AMACH Le Réa Mac Halla (Gaedhealg Laighean) Nuair a thiocfaidh mé go deirreadh mo thuras 'S thaistil mé mo mhíle uaigneach deirreannach Déan dearrmad, Más féidir leat, Na h-amanna a bhá mé fearrgach 'S thá cuimhnigh ar m' aoibh gháirre Déan dearrmad ar fhocail ghránna, a labhair mé Cuimhnigh ar roinnt mhaith a rinne mé Déan dearrmad, Ba chúis liom briseadh croidhe 'S thá cuimhnigh go rabh go leor spraoidh agam Déan dearrmad, Go bhfuil mé tar éis titim 's briste 'S uairreanta bhá mé mí-cheart ar fad Cuimhnigh gur throid an-chuid cathanna 's gur bhuaigh mé 'S anois, tháim an-seo ag deirreadh den lae. Annsin déan dearrmad, Brón as mo fhágáil. Níor mhaith liom go mbeadh thú brónach ar feadh lae Ach sa samhradh bailigh roinnt bláthanna fiádhain 'S thá cuimhnigh ar an áit inar leag mé Agus teacht sa tráthnóna Nuair a phéinteann an ghrian an spéir san iarthar Seasamh ar feadh cúpla nóiméad in aice liom 'S thá cuimhnigh ar mo chuid is fearr amháin.
ÒRAN A’ MHÈINNEADAI Le Dómhnall Mac Néill (Gàilig Cheap Breatuinn) Ì ill ù ill agus ò Mo chridhe trom ’s cha charaich e; Cha tig na fithich ’n am chòir Leis an dòigh ’s ’n do chailleadh mi. Bha mi deas ’s gu robh mi tuath, Bha mi thall an Méinnean Sidni, Bha mi shuas an Glasbaidh mhòr, ’S gur iomadh gual a tharraing mi. Ì ill ù ill agus ò Mo chridhe trom ’s cha charaich e; Cha tig na fithich ’n am chòir Leis an dòigh ’s ’n do chailleadh mi.
lionra-uisge-dhearg.ca
23
Trìnda NicÉigeir
CÚ CHULAINN AGUS TÍR NA MARBH (CUID A DÓ) Le Máirtín Eoghain Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) Go tobann, thánaig garda dhearg amháin chun go Cú Chulainn, agus d'iompaigh é fhéin ins go cuilean mac tíre. "Chuir an cuilean seo go báis anois gan mhoill, agus cuiridh mé deireannach chun an sgrudu seo. Tiocaidh thú 'stigh Halla na n-Deithe 'gus beadh thú 'nonn do suidhe le taobh d'athair agus do shean-athair." Chonnaic mé soluis láidir i lár súile chlé na cuilean, agus fuair Cú Chulainn an cuilean chuige. D'amharc é chun an cuilean agus dubhairt é chun Treoir: "Cha cuiridh mé 'n cuilean seo go báis! 'S é faoi mo chosannta 'nois go brách ar fad!" Cha rabh laoch briste le sin, a dhubhairt an treoiridh go trom. Agus go tobann, thánaig sgairt cruadh-gharbh amach as bárr. Agus thánaig preachan mór leis soluis óir aice thíos go Cú Chulainn. Bha sin Mórragáin gan dabht! Agus nuair thoir an preachan mór nas dúnta na talamh roinnt sin amuigh go trí bean dhaoinne láidir. Bha ciad bean sean-óglach, bha dárna bean uasal deas agus bha na treas bean nas óige, 'gus bha eadaidh dhubh uirthi fosta. Bha sí nas eagaile gan dabht mar sin amháin. Thosaidh na triúr bean do chainnt le chéile: "Mo laoch, mo chroidhe, chuir mé mo cheann ar do ghualann nuair a fuair thú bás a Chú Chulainn mac Lugh Mór, ach cha bheadh thú do shubhail istigh Halla na n-Deithe mar chan fhuil sin go maith le Treoir mar bha fear cruadh 's garbh thú fhéin sa saoghal." Thánaig ionntas agus gan chreidimh ar Cú Chulainn annsin: "Chan fhuil mé tuigeann! Dhéan mé gach aon rud a chuir é romham! Chuir mé ceartas chun mo rudaí deacair 's cruadh sa saoghal, agus thug mé cosannta 's sábháilte chun cuilean beag seo."
24
lionra-uisge-dhearg.ca
"D'fhág gach aon daoine sa saoghal leat uait sa deireadh," a dhubhairt na triúr bean amach. Shiubhail cailín dhubh chun go Cú Chulainn agus a dhubhairt í: "Tiocaidh Deithe 'stigh na mballaí seo!" Thánaig fearg an-mhor ar Cú Chulainn annsin agus d'amharc é chun an talamh, agus go tobann, d'amharc é thuas as an talamh agus a dhubhairt é 'mach: "Bha n-óglach mé fhéin amháin sa saoghal! Tá na cuid deithe 'gam as m'athair agus chan fhuil fhios agam é, cha rabh fhios agam é le linn mo shaoghail agus chan fhuil fhios agam é 'nois sa bháis! Chan fhuil fhios agam é 'stigh mo chroidhe fosta!" Seo sligh' eile má siubhail Cú Chulainn amháin sna talamh seo go brách ar fad. D'fhill na Mórragáin chun ainmhithe 'mháin agus chuaidh sí go gualann na Treoir. "ÉIRIGH AS! 'S mise Cú Chulainn Mór, agus tá fhios agam mo cos ceart romham. Chan fhuil sin in aice na sean deithe, 'ch tá sin in aice leis na sean óglaigh, agus na h-óglaigh úir. Thusaidh mé 'mach ar mo slighe 'gam fhéin!" Thosaidh Treoir ag gáire: "Fhuair thú do chos ceart agat anois! Bha sin am fhada go dtí fuair thú 'nn, ach tá tú 'nn anois mar beadh sin cos ceart amháin romhat agus sin é! Chan fhuil sin faoi ceartas nó caithréim, tá sin faoi cos ceart, agus tá fhios agat sin anois. Agus troididh duit an cath deireannach agat in éadan na Sluaighte Thír na Marbh." Agus le sin, thosaidh na talamh do chroith, agus thánaig na Gardaí Dhearga 'nn agus bha clann mór Mac Tíre súile téine acu fosta. Bha sleáighe, claidhimh 's saigheada leo fosta. Thosaidh Cú Chulainn ag gáire: "Seo naimhidí 'n aghaidh liom nas mhóire gan dabht!" Agus le sin thosaidh sé 'ionnsaigh chun na sluaighte dhearga 'gus thánaig soluis óir faoi Cú Chulainn nuair a rinn é sin. Go tobann chuir mé 's mo chorp thuas na spéire leis soluis róláidir agam mo shúile, 'gus d'fhill mé chun Domhain Beatha 'nnsin. Sheas mé thuas agus chonnaic mé coirp bháis gach aon áit, agus chonnaic mé Cú Chulainn ag seasamh thuas ar clach mór. Bha fiach mór ag suidhe thuas ar gualann aige. Bha sé laoch sa beo, bha sé laoch sa mharbh agus 's é laoch go brách ar fad.
lionra-uisge-dhearg.ca
25
LITIR CHUN MO SHEANATHAIR (CUID A H-AON)
Le Séamus Ó Cinnéide
Amhrán Bliadhain Úr Le Briain Ó Cianaigh (Gaedhealg Thír Eoghain)
(I) Éirigh suas Gaedheil Éireannaigh! Seo bliadhain úr indiu; Éirigh suas as do codladh fada, 'S sin contúirteach do fhan. Bha sin am ró-fhada, bha daoibh faoi, ghabhail na Gall-Shasannaigh -Mar 's Éireann do fhíor abhaile, Éirigh amach ar ais aríst! (II) Ar talamh Afraig, rinn na Bóraich, comhaireachd an-mhór; Rinn sé sheas ann, leis gunna 'nn, Do throid in aghaidh na Gaill; Agus má tiocaidh daoibh le chéile 's tráigh go tráigh, Beadh daoibh aonntaighe, San Éireann do fhíor abhaile; Beadh fíor saoirse 'gaibh gan dabht! (III) Faoi teine seo sa Ghaedhealtachd, Éistigí linn an-mhaith, Do fhoghluim faoi Fíor Gaedheil bás, Le h-aghaidh Éireann 's cearta; Seo h-amhráin mhaith sa teannga dhúthchais -Ó bheadh iad go maith go brách; Go beadh Éireann a sgairt amach, Faoi 's í saor aici 'nn. (IV) Annsin éirigh suas do cionn agaibh, Amharc ar solus bliadhain úr mhaith; Bu chuir gach aon gaoth, Istigh do chroidhe: 'Aonntaigh,' Sgairt gach aon cnoc 's ghleann Faoi n-Inis Fáil amach -'Déanaidh Éireann do fhíor abhaile Ar ais aríst gan mhoill.'
I bhfad ó h-Ard an Rátha Le Brian Ó Cianaigh, 1931 (Gaedhealg Thír Eoghain)
(I) Bha sin toigh beag deas maith, Sa ghleann ciúin 's i bhfad, Bha n-áit pictiúr maith, Ar Inis Fáil. Bha coimheach mé fhein, Brónach 's tuirseach Taobh amach as an doras, Ag lorg le biadh 's fothain, Ar fuar tráigh seo Ceannada. Le bomaite 'mhain a chonnaic é, Grádh deas meangadh. "S coimheach thú fhéin," a dhubhairt bean an toigh "Ach as Inis Fáil thú ó dhuthchais." "As na Sléibhe Thír Chonaill mé, a Maim. "Annsin, tá fáilte romhat annseo, a ghrádh, Mar rugadh 's tógadh mé 'n aice Ard an Rátha. (II) Bha girseach beag mé fhéin Seachd bliadhna nó b'fhéidir Nuair dhíoghail d' athair an toigh ann Agus thánaig go Ceannada linn fhéin. Seadh, bha bráthair amháin agam, Gasún crógachd 's an-mhaith, Chuaidh é leis na saighdeara, Bha cath-mharcach é. Agus i n-dhiaidh am sin, Chuaidh Sasuinn go cogadh, Agus fuair muid an nuachd, Fuair Séamus bás ag Tráigh Falgair. Agus fuair m' athair bás deireadh samhraidh, Chaill mé sonas cuid mó 'nnsin Ach tá fear chéile maith agam Le taobh leis aingil buachaill fosta.
(III) "Chan fhuil thú go maith a thaiscidh?" A dhubhairt coimheach annsin. "Abair mo dheirfiúr Nóra chugam, Faoi fuair m' athair bás." Ag amharc ar súile thuas Chonnaic Nóra do bhráthair aici, A charad amháin sa domhain, Ach le É ag amharc orainn As bréith go bás. Goidé deireadh an sgéal seo? Chan fhuil iarr linn ar aghaidh Mar tá deirfiúr in aice leis An bráthair chaill a' fhill.
Kenneth Francis, Getty Images
Litir chun mo Sheanathair (Cuid a h-Aon) Le Séamus Ó Cinnéide (Gaedhealg Thír Eoghain)
"Chan fhuil cuiridh breithiúnas orm-sa le mo bhrisidh mar tá siad mo bhrisidh mé fhéin amhain. Ach amharc isteach mo súile, tuigidh mo chroidhe, 'gus foghluim faoi m' anam." A Sheanathair mór, Thosidh me 'n turas seo sé bliadhain ó shoin anois do'n amharc ar d'obair 's do bheatha 'gat. Rinn mé turas sa stair, go laethanta fada ó shoin agus dearmadta. Agus i n-dhiaidh bliadhanta fada 'g amharc agus ag foghluim fút, d'fhoghluim mé do chroidhe 'gat agus thuig mé d'anam fosta. D'fhoghluim mé do cheann agus d'anam dochreidte a' fhuair thú 's Dhia, 'gus d'fhoghluim do'n obair a dhéan thú nuair chuir thú pleananna, creidimh, smaoinigh 's creidimh láidir síos ar páipéar le lámh sgríobhamh, fhéin. D'fhoghluim 's chunnaic mé do cheann ionntach agat nuair a dhéan thú rudaí dochreidte, 's do rinn turais go tírean eile, agus dhéan thú sin mar bha grádh an-mhor agat le do tír dhúthchais Naomhtha, ÉIRE. Nuair a rinn mé staidear fada mór fút, bha sin turas spioradáil mar bha mé 'taistil leat le linn an staidear staire. Thánaig deora chun mo shúile 'nnsin, agus thánaig gáire ar m' aghaidh. Bha sásta ar mo bheal cuid ám 's mó, 'gus bha sin le linn oidhche fada, 'gus ó ám go h-ám nuair d'éirigh na gréine thuas sa speura, 'gus cha rabh sgairt faoi timpeall ach amhráin na h-éiníní 'gus na cait 'sealgaireachd ar taobh na cnoc sa bhaile mhaith Doire a' Cholmcille. Thánaig mé do fhoghluim faoi strígheanna 's cathanna ort fhéin
agus na rudaí deacair agat sa saoghal. Thánaig mé faoi troideadóir thú fhéin, faoi neart dochreidte mór ort fosta. Thánaig mé do fhoghluim nuair a chuir thú gach aon obair 's bronntanas ort le Dia go brách. Agus thánaig sin seo go h-áma h-ionntach nuair a d'oibrigh thú do chur athbheochán mhór, do chosainnt 's do fhás an teannga dhúthchais agus dhéan thú sin leis grádh ana-mhór. "Má tá tíre gan teannga sin tíre bhás, agus má 's tíre leis teannga 'g bás, sin ar an bhóthair go bás." I mo shúile, 's na daoine pobal - príomha - na daoine móra - ach ar do chúil tá na daoine sa gluaiscearta, daoine 'g taistil ciúin saoghal acu, ag lorg le cosannta na daoine dhúthchais leo, 'g cosanta na teannga dhúthchais acu 'gus na cosanta creidimh acu fosta. Tá sin smaoinigh daoine na plean láidir a' chuir iad eólas mhaith cuid am 's mó, le taoisigh Fíor Gaedheil le linn 20adh Aois 's dheidh an Ár Mór. "S creid agam bha sin dhibeartha 's sgrios-chinnidh." 'S breagh liom do cheann agat nuair bha thú shuas do'n obair leat nuair bha neart láidir agat 's nuair thosaidh thú Teoranta Sláintiúil Prudantail na h-Aimearaga. Fuair Seaghán Fairfield Dridéin an ainm le 'tosaidh 's 'bunaidh airgead sláintiúil nuair rinn se stair sa 1909. Bha mé 'smaoinigh faoi ba cheart má d'fhan thú 'nn san Aimearaga 'nnsin. Ach char thánaig mo mháthair sa domhain annsein, an nasg eadaruinn. Agus tá creid agam bha do grádh agat le do tír dhúthchais, ach le do teannga dhúthchais go h-áiridh, an Athbheochán Gaedhealg. 'S smaoinigh mé fhéin cá mhéad dh'fhoghluim dánta 's daoine Gaedhealg mar bhunaidh thú craoibh 's cumainn Connradh na Gaeilge 'gus
CatLane, CatLane, Getty Images
mar píosa Gaedhealg a sgríobh thú sa páipeara nuadhachda sa luath 20adh Aois? Nuair a bhunaidh Nuadhachd Thír Chonaill 's Daoine Doire ar 14adh Márta 1903, bha píosa le lámh agat ar ciad duilleag "Ranganna Maith as Gaedhealg." Bha ciad píosa sgríobhadh Gaedhealg ann agus bha dán Gaedhealg fosta. Agus 40 bliadhain i ndhiaidh sin go dtí fhuair thú bás, sgríobh thú n-artagal sa "Dialann Doire" - 'Bhfuil thú ag Foghluim Gaedhealg?" I n-dhiaidh uimhir litir as muinteoirí, cainnteoirí dhúthchais as trasna Iarthuisceart 's Ulaidh, chuaidh "Dialann Doire" go chur do'n artagail le 10 bliadhain i n-dhiaidh a fhuair thú bás sa 1953 agus thug thú 50 bliadhain obair dochreidte chun Athbheochán Gaedhealg le sin mar sin. Chuir thú drámaí Gaedhealg an-mhaith sa Nuadh Eachraic agus thanaig mílte ar mílte daoine do'n amharc iad ar Slighe Mór. Bha sin trí bliadhain roimhe thánaig Dubhghlas de h-Íde 'nn. D'fhill thú abhaile go h-Ard an Rátha, 'gus thug thú sástanas mór chun Gaedheil eile leis óraid asat, agus ar gach aon rudaí Gaedhealg 's Gaedhealach annsin. Agus thug thú chucu le bliadhanta fada nas móire 'nn. Ag rith 's ag léamh na sgríobhaimh, chonnaic thú do pháiste 's daoine óige, nuair thánaig fíor athbheochán Gaedhealach. Má beidh thú beó indiu beidh thú 'g sgairt faoin obair deas le "Coláiste Lurgáin agus Seo Linn" mar chuir iad amhráin Gaedhealg thuas shuas ar an eadarlín. Tá na h-amhráin 's
ceol Gaedhealach thairis na domhain mar sin amhain le Gaedhealtachd Nuadh, nuair aimsear garbh deireadh. Chuir thú fhéin a Sheanathair mór, chuir thú teine láidir i mo chroidhe do chuart chun Gaedhealg ar ais aríst gan mhoill, agus char tuiginn mé Gaedhealg mar bha rudaí deacair le sin sna sgoileanna seo. Bha 's beadh sin ionntach má bha 's beidh rudaí difriúil do chur rudaí deas chun 'muineadh 's foghluim Gaedhealg. Ach chan fhuil sin fíor! Bha Fíor Gaedheal mé fhéin ó nuair a bha mé nas óige. 'S fuath liom plean sgoile eólas faoi timpeall san áite 1960idí 's 1970idí. Chuir sin sgrios chun an grádh 'foghluim Gaedhealg mar bha sin mí-cheart gan ceartas nuair chuir riaghaltas eólais sgriosadh ar na Gaedheil óige le 'foghluim agus 'beo Gaedhealg acu. Aontaim leat iarraidh leo - na daoine Gaedhealach - do chur comhaireachd do chosanta Gaedhealg nuair chuir daoine stad chun 'cainnt Gaedhealg sa bhailí acu. Goidé smaoinigh tú faoi rudaí indiu a Sheanathair? Iarraidh muid an eólas agat gan dabht. Beidh muid sásta le do cheann láidir 's úra 's cliste 'gus beidh muid ag éisteachd leat agus beidh sin go h-ionntach. Tá creid orm amharc thú plean suimiúil le Sas-amach le taobh leis na Fíor Gaedheil eile. Bha breagan agat 's agaibh aislingí 's Tuaisceart go Deisceart, agus as an Oirthear go h-Iarthair le na daoine mór na Gaedhealtachd; Caitligeach, Prodastúnach, Cléireach, Meathadach, Ioslumach agus gach aon duine na tír seo. Tá spás againn na tír nuadh úra seo. Gaedhealtachd saor as riaghaltas Gallda, beidh sin go h-ionntach.
SGEUL NA H-EACHDRAIDH
Mairtírigh San Patricio
Samuel E. Chamberlain - Herbert Orth, Getty Images
Le Niall Mac Colla (Gaeilig Thír Chonaill) Fuair fichead 's deich (30) saighdear Gaedhealach bás le lámha Stáit Aontaithe na h-Aimearaga 'g áit San Ángel nó Baile San Aingil as Gaedhealg ar 12adh Meadhan Foghmhair 1847. Bha Fíor Gaedheil iad fhéin gan dabht, agus bha Fíor Caitlicigh iad fhéin fosta. Throid iad in éadan sluagh Aimearaga gan sos agus gan stad eadar Aibréan 1846 go Meadhan Foghmhair 1847 nuair a fhuair iad go bás. Thánaig cuid 's mó na saighdeara Naomh Pádraig trasna na dtonnta le linn Ár Mór na n-Gaedheal (1845 go lionra-uisge-dhearg.ca
1857). Theith iad go Dúthaich nan Craobh go h-áiridh mar d'iarr iad do'n éalaigh amuigh as an Ár Mór agus d'iarr iad fíor saoirse 'gus fíor ceartas agu fosta. Ach cha rabh sin an sgéal nuair a fhuair iad go na Stáit Aontaithe 'gus Ceannada. Thosaidh na Gall-Shasannaigh ann do throid agus do'n ionnsaigh in éadan ar na Gaedheil bochd san Oir Thuaisceart Dúthaich nan Craobh go h-áiridhe 's 1799 ar aghaidh, agus thosaidh an cogadh seo 'mach sa Baile h-Ubhall no Baile Nuadh Eachraic, ach d'éirigh na Gaedheil amach in éadan sin gan mhoill agus
chuaidh siad sin ar aghaidh gan sos 's gan stad go dtí na 1960idí nuair a fhuair Seaghan Mac Gearailt Ó Cinnéide 'n oifig obair Uachtarán Stáit Aontaithe na h-Aimearaga. Bha na Gaedheil go maith as annsin ar aghaidh cuid 's mó, 'ch cha rabh sin an sgéal gach aon áit. Thánaig sluaighte móra go Dúthaich nan Craobh le linn Ár Mór (1845 go 1857) ar aghaidh, agus chuaidh sluagh an-mhór agu chun go Sluagh Aimearaga. D'iarr riaghaltas Stáit Aontaithe saighdeara leo mar rinn iad pleananna do throid cogaidh in éadan Meicseacó 'gus gach aon tír eile san Meadhan Aimearaga,
33
Kenneth Francis, Getty Images deisceart as Meicseacó fosta. Rinn iad pleananna le sin mar d'iarr iad do bhunaidh impireachd an-mhor agu leo trasna Dúthaich nan Craobh agus d'iarr iad sluagh an-mhor do throid an cogaidh agus do bhunaidh an impireachd mór leo fosta. Ach bha siad an-gharbh agus anchruadh in éadan na daoine bochda, 'ch in éadan na Gaedheil bochd go h-áiridhe mar bha Caitlicigh iad fhéin cuid 's mo. Bha siad ionntach garbh in éadan Gaedheil Prodastúnach fosta mar sheas iad le taobh leis na Gaedheil Caitlicigh agus cha rabh na hoifigigh Aimearaga do chur roinnt eadarthu 'nn. Agus bha sin an sgéal nuair a mhairseáil Sluagh Aimearaga trasna go Talamh na Bó (Teicseas) do throid in éadan Poblachd na Meicseacó faoi teorann ann. Nuair a bha siad ann le cúpla mí, chonnaic saighdeara Gaedhealach agus saighdeara tír eile sa Shluagh Aimearaga faoi pleananna do'n ionnsaigh in éadan Meicseacó 'gus chonnaic 's d'fhoghlaim acu faoi fuath frith Caitliceach agus frith Gaedhealach ar an h-oifigigh Sluagh Aimearaga, 'gus cha rabh suim agu do throid in éadan daoine bhochda eile fá choinne daoine fuath agu. Roimhe thosaidh an cogadh amach, chuaidh Seaghán Ó Raghallaigh trasna na h-Abhainn Móra (Río Granda 's Spáinnis) agus bha faoi 48 go 200 saighdear Gaedhealach eile aige fosta. Chuaidh iad istigh Sluagh Meicseacó, 'gus thánaig Cathlán Naomh Phádraig nó El Battallón de San Patricio sa domhain ann.
Meadhan Foghmhair 1847. Fuair siad bás le na rópa, 'gus chuaidh na Stáit Aontaithe ar aghaidh ar 30adh Meadhan Foghmhair 1847 agus chuir iad 50 Gaedheal eile go báis ann ag amharc chun El Castillo de Chupultepec. Agus dhéan na Gaill sin leis cruadhlachd ana mhór gan dabht! D'fhan na Gaill go dtí d'éirigh saighdeara h-Aimearaga na bratach Stáit Aontaithe thuas ar an caistil agus rinn iad sin an radharc fá choinne na Gaedheil na San Patricio roimhe chuir iad go báis ann. Chuir Riaghaltas Phoblachd na Meicseacó 'n troid mór do shábháil na beathanna na saighdeara ghabhail na San Patricio. Agus thug iad saoránachd chun fir na Cathlán Naomh Pádraig gan mhoill fosta mar bha siad laochra mór san Meicseacó 'nnsin! Ach chuaidh riaghaltas Aimearaga ar aghaidh leis an áir gan mhoill mar chaill iad deich mhílte ar deich mílte saighdear ag lámha 'g troid in éadan na San Patricios amháin. Agus tá Meicseacó 'nn indiu mar na San Patricios! Phlean na hAimearagaich do ghabhail Meicseacó le chéile, 'ch chuir Cathlán Naomh Pádruig an stad chun sin gan dabht. 'S iad laochra mór sa Mheicseacó 'ndiu, 'gus tá comóradh móra trasna na Meicseacó dá lá i gCuimhneachan na saighdeara San Patricio no Naomh Pádraig. Agus tá siad ar 12adh go 13adh Meadhan Foghmhair i gCuimhneachan na Mairtírigh San Ángel agus ar 17adh Márta mar tá sin Féile Pádraig.
Throid na San Patricios in éadan na h-Aimearagaich i gach aon cath 's troid eadar Aibréan 1846 go Meadhan Foghmhair 1847 ar aghaidh go Lughnasa 1848 nuair a fhuair Meicseacó bhristeadh sa cogadh. Ach fhuair 85 saighdear Gaedheal ghabhail le na GallShasannaigh as na Stáit Aontaithe sa Meadhan Foghmhair 1847 agus fuair fichead 's deich Gaedheal bás le lámha Gaill ar San Ángel ar 12adh
34
lionra-uisge-dhearg.ca
I gCuimhneachan na saighdeara laochra móra na Cathlán Naomh Pádraig nuair a fhuair iad bás annseo le lámha Gallda mar thánaig iad go taobh Meicseacó le linn ionnsaigh garbh gan ceartas na h-Aimearagaigh Thuaidh sa bhliadhain 1847.
Seaghán Ó Murchadha Seaghán Daltún Liam Ó Conchubhair Seoirse Mac Seagháin Éamuinn Mac Giolla Chiaráin Laoighis Freibheir Tomás Ó Raghallaigh Tomás Ó Caiseadaigh Peadar Ó Néill Pádruig Ó Néill Tómas Ó Néill Pádhruig Séamus Ó Caiseadaigh Fiach Ruadh Ó Broin Séamus Ó Ceallaigh Seaghán Ó Dálaigh Tomás Ó Muircheartaigh Risteard Ó Muircheartaigh Seaghán Shéamus Ruadh Ó Muircheartaigh Alasdair Mac Aodha Alasdair Buidhe Mac Aoidh Froinsias Mac Con Uisge Alasdair Ó Fogail Froinsias Ruadh Mac Giolla Ruadh Donnchadh Ó Connacháin Eoin Mac a' Ghearr Somhairle Mac Thómais Raghnall Mac Thómais Ruaidhrí Mac Thómais Ruaidhrí Ó h-Aodhagáin Pádruig Ó h-Aodhagáin Dáithí Mac Giolla Ruadh Daibhead Mac Giolla Ruadh Eoin Ó Meadhra Seaghán Ó Meadhra Eoin Ó Caoilte Eoin Ó Buaidhe Ruaidhrí Mac a' Pháirc Abráham Mac Giolla Phádraig Pádraig Daltún Ruaidhrí Ó Dubháin Ruaidhrí Mac Dubháin Pádraig Ó Cathasaigh Tomás Ó Raghallaigh Ruaidhrí Ó h-Aonnghaile
Seumas Dómhnallach Ruaidhrí Dómhnallach Ruaidhrí mac Sheumas Dómhnallach Séamus Mac Dómhnaill Eoin Mac Dómhnaill Iain Mór Mac Dómhnaill Iain mac Ruaidhrí Dómhnullach Alasdair Caimbeal Alasdair mac Eoin Caimbeal Labhras Mac Aoidh Labhras Mac an Aoidh Labhras Mac Aodha Aonnraí Mac Giolla Chainnigh Éinrí Mac Giolla Chainnigh Éinrí Buidhe Ó Néill Anndriú Ó Nualláin Séamus Ó Nualláin Ruaidhrí Ó Nualláin Seumas Mac Dubhghaill Seaghán Séamus Mac Dubhghaill Seumas Dhubh Mac Dhubhghaill Peadar mac Pádruig Mac Maghnuis Pádruig Ruadh Mac Maghnuis Séamus Mór Mac Maghnuis Mac Gibb Mac Dhubhghaill Séamus mac Eoin Ruadh Mac Maghnuis Ruaidhrí Mac Maghnuis Ruaidhrí Mac Somhairle Ruaidhrí Mag Samhráin Padhruig Frionnsa / Frionnais Éinrí Ó h-Ochdair Mártainn Mag Franng M. Ó Franncach Máirtín Mac Giolla Maolmhaidh Eoin Ó Caomhánaigh Seaghán A. Ó Meadhra Aonnraighe Ó Meadhra Aonnraighe Ó Murchadha Aonnraighe Mac Suibhne Liam Mac an t-Síthigh Eoin Dubh Mac an Síthigh Seaghán Ó Síocháin Seaghán mac Eoin Ó Síocháin Eoin mac Séamuis Ó Síocháin Pádraig Ó Síocháin
Uilliam Mac Cadhagáin Uilliam Ó Cadháin Éinrí Ó Catháin Pádraig Mac an t-Síthsean Aodh Ó Dubhshláine Pádraig Ó Dubhshláine Mac h-Earaidh Mac Giolla Chainnigh Aodh Mac Gill-Fhaoláin Aodh Mór Mac Gill Fhaolain Pádraig Mac Lochlainn Ruaidhrí mac Ainndrias Mac Lochlainn Pádraig Mór Mac Lochlainn Aodh Mac Maghnuis Aodh Ó Broin Aodh Mac Lochlainn Liam Breatnach Uilliam Breatnach Uilliam Uallais Uilliam Dubh Uallas Seaghán Ó Braonainn Seaghán de Roiste Seaghán Rosach Seaghán Ros Uilliam A. Uallais Uilliam A. Breatnach Seoirse Daibheag Eoin Mac Ubhall Seaghán Ó Bartalaigh Eoin Ó Phrís Eoin Mac a' Phrís Máirtín Mac Giolla Fhionndáin Eilsineir Luisg Seaghán de Búrca Seaghán de Brún Barnaigh Ó h-Airt Barnaigh Ó Rabhartaigh Barnaigh Mac Gabhann Uilliam Mac an Taoisich Uilliam Dubh Mac an Taoisich Éamonn Mac Gabhann (Schmhidt) H. Mac Aonghais H. Mac Aonnghusa Éarmónn Schmidt Séamus Mílis Mac Maoláin Séamus Mac Oitir Lorgán Mac a' Léigh Labhras Mac a' Léigh
Chan fhuil gach aon ainm saighdeara Cathlán Naomh Pádraig nó na Battallón de San Patricio ar an liosta seo. Chuaidh eadar 2,000 go 3,000 fear istigh an cathlán agus cuiridh muid an ainmeacha eile suas annseo nuair a tiocaidh muid tharasthu.
lionra-uisge-dhearg.ca
35
Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD
LÌONRA H-UISGE DHEARG
An rud a mharódh duine amháin, thógfadh sé duine eile. (Sean Fhocail)