LUD - Sgríobh Róimh - 20-25

LUD

DEASACHADH 20 DÙBH. / FAOI. 2025

NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG

An Chat Feusag air ais a-rithisd Le Iain Mòr Mac Bheathain

Sgeul an Fear-Dheasachaidh Le Géaróid Mac Maghnuis

Ó Cheanada!

Le Nóirín Nic Ghearailt

TACHAIRTEAN UACHDARACH ARTAIGILEAN DE 2024

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

DEASACHADH 20

Dè a Steach Air Cuibhrinn

18

tachairtean uachdarach 2024

Poblachd nan Gàidheal 16 Rian Dàil nan Gàidheal Le Iain Mòr Mac Bheathain

Seann Facail

25

Le Uinseann F. Pintado

Cúpla Focla

24

Cór, Fleasg, agus Chonuca

Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd nan Dùthaichnal 14 Sean Ghàedhealtachd 22 Fòram Coimhearsnachd 27 Dànach, Òranach & Sgeulach 37 Turas nan Domhain

LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE

Móran, móran taing ort a Trìnda!

Feumaidh leom do'n abair so gu Deasaiche nan Iris-leobhar so. Cuir Trìnda obair dochreidsinn gach uile dhà mhios do chur an iris-leobhar 's eòlas so 'mach airson duine do léigh. 'S LUD an irisleobhar nas mhath airson nan Gàidheal ann an Dùthaich nan Craobh gun teagamh, agus tha e sin mar obair 's làmhan Trìnda 'mhàin.

Dòmhnall Eoin Phàdruig Mac Fhionnghain (Gàilig Cheap Breatuinn)

Math thú a Pádraig!

Bhí sin go h-ionntach deas mhath ar son mise 's muid annseo do Phádraig a fheiceáil ag turas taistil Mheiriceá Theas! Ní fhaca mé fear ná bean Gaedhealach 'sgríobh faoi Mheiriceá Theas agus chuir sin saoghal úr i mo chroidhe do shin a fheiceáil mar bhí creid agam bhí Clann na nGaedheal ann dearmadta inniu. Math thú mór a Phádraig agus leanaigí ar aghaidh leis na sgríobhachd agus na h-artagailí faoi Meiriceá Theas a chara!

Críostóir Ó Murchadha (Gaeilge Iorrais)

Cá bhfuil Treabhair?

Cá bhfuil Treabhair na bhfeirmeoir ag Mhinneasóta a chairde? Níor léigh mé fhéin aon artagal nó sgéal as Treabhair na bhFeirmeoir le h-aghaidh cúpla míonna 'nois a chairde, 'gus tá ceist agam cá bhfuil é? 'S breá liom 'léamh agus 'foghlaim faoi feirmeachd ann i Mhinneasóta mar chuaigh cuid mo mhuinntir chun an cheanntar sin ó 1880idí go 1950idí. Fuair siad obair agus talamh an-mhath ag an áit sin agus tá móran suim agam do foghluim faoi muinntir Gaedhealach san áit sin freisin. Ba mhath liom artagail eile a fheiceáil as Treabhair aríst le do thoil.

Séamus mac Phádhraic mhic Thomás mhic Liam mhic Eoghain (Gaeluinn Iar Mhumhain)

02

NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)

Bha bliadhan 2024 cho fhada, 'gus 's oracaidh 2025 am bliadhan cho fhada so cuideachd. Fhuair obair cho mòran againn san an 2024 ach tha mhuid 'obair do chur sin gu ceart anis gun mhall. Tha Bliadhan Clann na Gàedheal oirnn anis agus bithidh sin seans math airson na Gàedheil dhachaigh agus Clann na Gàedheal do thig ri chéile airson cànan 's cultar nan Gàedheal.

Chaidh leinn gu Cruinneachamh Gàedhealach Mhanatóba (Gleann Uisge Dhearg) ri Samhraidh bliadhan so chaidh, agus chaidh gach uile rud 's rudaigin gu mhath. Tha mòran suim againn do bhithidh ann airson am bliadhan so le cuidich Dhia Mhòr. Bu mhath leinn do chur Gu Robh Mìle Mìle Math Agaibh a' Coisde nan Cruinneachamh agus gu nam Pabhalóin na h-Albainn ri chéile. Bha e sin àm speisialta nuair a bha leinn ri chéile gun dabht! Déanann sibh obair dochreidsinn gach uile bliadhan agus bha sin an-speisialta do bhith agus do'n obair ri chéile leibh annsin.

Tha pleann againn do turas déanaidh gu Ròimh agus do chur cuairt gu h-àitean Gàedhealach ann. Th' eachdraidh agus nasgan mhòr eadar na Gàedheil, an Gàedhealtachd agus an Ròimh.

Bliadhan Ùr Mhath gu gach uile duine san shaoghail leinn, agus tha mòran sùil againn bithidh am bliadhan ùr so nas mhatha airson leinn fhé 'gus gach uile Fìor Gàidheal cuideachd. Beannachd Dhia Mhòr oirbh, agus ádh mór leis an obair agaibh.

lionra-uisge-dhearg.ca

'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?

POST-D SINN

POST D'AR BOGSA PO

Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

lionra-uisge-dhearg.ca

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

03

FotografiaBasica, Getty Images Signature

NUAIDHEACHD IONADAIL

Ó Cheanada!

Le Nóirín Nic Ghearailt (Gaeilig Ghleann Fóghmhair) Ó Cheanada!

Dúthaich na Gaisgich Cór' Coróin ar do cheann, le duilleoga dhearg' 's ór'. Ó chuan go cuan, le h-amhrán binn, Do chlú, beimid a luaigh, Faoi dhíon do sgiath, tá saoirse gheal Nach spíon an namhaid uainn. Ó Cheanada, dóchas dár gcroidhe Sonas, síocháin is maitheas Dé dár tír.

Sonas, síocháin is maitheas Dé dár tír.

Chuir linn ach chuir mise le h-aghaidh cuid 's mó 'n amhrán leis an t-ainm Ó Cheanada san Ghaeilig mar tá sin an-tábhachtach do sin a dhéanamh! 'S amhrán Franngais ó dhúthchais creidim, ach tá sin as Béarla 'gus tháinig an phlean isteach i mo chionn do chur an t-amhrán seo as Gaeilig. Agus dhéan mé sin!

Chuir nó sgríobh mise ‘n t-amhrán as Gaeilig Ghleann Fóghmhair. Cá bhfuil Gleann Fóghmhair? a h-abair sibh.

Tá ‘n áit seo i n-Ontario i gCeanada, Oileán Úr nó Dúthaich nan Craobh má bith thú 'eist le duine eile. Ach tá 'n áit seo n-Oileán Úr liomsa fhéin. Chuir mé 'gus duin’ eile 'n t-amhrán seo go Gaeilig san Samhraidh 2011 agus dhéan linn sin le h-aghaidh Oireachtas Gaeilig Cheanada.

Bhí 2011 níos mó linn mar chuaigh sinn amach san cheanntar agus bhuail linn leis duine mhuinntir

04

lionra-uisge-dhearg.ca

Gaedhealach gan Gaeilig faoi cheanntar trasna n-Ontario 'gus fuair muid duine do thosaigh Gaeilig a’ fhoghluim san uimhir níos mó 'nnsin. Bhí sin go h-ionntach gan dabht!

Chuir muid an t-amhrán seo as Gaeilig san chanúint áitiúil seo mar bhí sin níos tábhachtach linn san am freisin fosta. Tá canúintí níos speisialta i gCeanada gan dabht, agus níl fhios acu sin in Éirinn, san Albainn agus tír eile san Eóraip. Ach ná bith buartha a dhuine-uasail mar cuirfidh mé gach rud go math anois leis an fíor-sgéal: Rugadh ‘s tógadh mé i n-Ontario, Ceanada ar an Oileán Úr. Agus bhí mé muinnteoir san sgoilteanna trasna n-Ontario, Éireann Úr agus Cuidhbéic le linn an t-saoghal obair orm. Rugadh ‘s tógadh mo thuismitheoirí san Cheanada freisin fosta, ‘gus bhí Gaeilig acu. Bhí Gaeilig Ghleann Fóghmhair againn mar tógadh mé sa ghleann sin, agus tógadh m’athair sa ghleann sin freisin fosta!

Bhí Gaeilig an teanga na toigh, agus tháinig mo mháthair as ghleann eile 'ch bhí Gaeilig an theanga aici. Tháinig sí go Gleann Fóghmhair nuair a fuair sí pósta leis d’athair. Bhí seachdnar linn san toigh nuair a bhí 'n óige againne, 'gus bhí ceol, craic agus saoghal mhath linn annsin. Bhí Gaeilig ag gach duine san an ghleann, agus san an ghlinnt’ eile trasna n-Ontario sna 1960idí agus 1970idí. Tá sin dearmada inniú ach bhí sin fíor!

Tháinig Gaeilig faoin ionnsaigh sna sgoilteanna riaghaltas Cheanada ‘gus sna sgoilteanna na h-Eaglaise freisin fosta mar d’iarr riaghaltas Cheanada do chur gach teanga eile ‘mach as an thír seo, ach d’iarr siad do fhan leis Béarla nó Sagsa Bhéarla go h-áirithe. Ní rabh sin go math linn, agus níl sin go math liom inniú. Dhéan muinnteoirí rudannaí cheasadh ar páistí ‘gus ar leanabh óige ó 1870idí go dtí 2000idí san Ontario. Níor Gaeilig amháin leis an rud seo! Bhí sin an sgéal leis Alamannais, Sean Alamannais, Ollanais, Frisleanais, Fionnlannais, Cuimris, Breatannais, Cornais, Romannais, Polannais, Úcrannais, Slabhannais, Turcais, Aramannais agus gach teanga eile ach Franngais agus Bearla. D’éirigh na Franngaich Cuidhbeic amach le saoirse 's Ceanada 'gus throid siad Cogadh na Saoirse (1963

lionra-uisge-dhearg.ca

05

go 1976 agus 1976 go 1980 agus 1980 go 1992) agus bhí gluaisceard saoirse Cuidhbeic níos láidire fosta 'gus bhí eagal mór ag riaghaltas Cheanada faoi 'n tír bris suas amach leis beidh Cuidhbeic saor thír agus beidh sin an sgéal le na Muinntirí Dhúthchais agus ar aghaidh 's ar aghaidh. Níor dhéan na Gaedheal sin roimhe san stair Cheanada! Níor thosaigh linn an chogadh, éirigh amach nó strígh do Cheanada bhriseadh amach leis cuid an thír seo linn fhéin. Níor chuir linn an eagal mhór sin istigh cridhe duine riaghaltas Cheanada, 'gus tá creid agam bhí móran móran truagh sin!

Má ghlac linn Talamh an Éisg, Eilean Naomh Eóin, Ceap Breatainn, Albainn Nuadh agus Éireann Úr do bhunaigh Tír na nGaedheal ar taobh oir Cheanada, ‘gus dhéan linn sin arísd amach sna Críocha Gharbh go na Machairean Móra (Gleann Uisge Dheirg, Sruth an t-Sabhail, Tír na Bhuachaille) san mheadhan Cheanada; agus ba cheart bunaigh linn tír eile faoi cheanntar Oileán Bhanchubhair agus Tír Cholm Cille. Beidh siad tríur nó treasamh Thír na nGaedheal trasna Cheanada 'gus má dhéan sinn pleananna seo fuair sinn gach rudannaí le h-aghaidh ceartas, ceartaí, eolas, sgoilteanna 'gus obair san riaghaltas Cheanada 'gus sna riaghaltais na gCúigeamh fosta. Anois! Roimh tosaigh sibh ag cainnt faoi rudannaí ceart 's mí-cheart, amharc ar na Franngaich san thír seo! 'S duine ar an éirigh acu 'gus níl sin an sgéal leis na nGaedheal ar fós. Bhí sin an sgéal ó 1870idí agus roimhe sin ó 1610 nuair thánaig na Sagsannaich chun Talamh an Éisg do ghabhail an éisg amach na nGaedheal, agus níor thánaig sin chun stad!

Chuir linn an t-amhrán seo san Ghaeilig Ghleann Fóghmhair mar tá sí canúint speisialta go Cheanada ‘mháin. Tá cúpla chéad canúint trasna Sean Ghaedhealtachd agus creidim tá sin an sgéal annseo ar Oileán Úr fosta. Bhí ‘n eolas againne tiocaidh duine 's 'n

06

lionra-uisge-dhearg.ca

Sean Tíre (Albainn, Éireann, Mannain, na h-Oileáin) agus d’iarr linn do chur siad ceart agus do chur an eolas stairiúil ceart acu freisin! Bhí sí níos tábhachtach do sgríobh an t-amhrán seo san Ghaeilig Cheanada ach cad é canúint do sgríobh sin as? Chuaigh sinn leis Gaeilig Ghleann Fóghmhair mar tá sí canúint ag cuid 's mó na duine faoi cheanntar san am sin i 2011. Agus dhéan linn sin, agus bhí sí go h-ionntach deas mhath, agus bhí ceart againne fosta! Tá sí níos tábhachtach le na Gaedheil Sean Tíre do chuimhne linn gach am mar 's muinntir dearmada 'nnseo gan dabht! Bhí gach duine 's an Sean Tíre go mhath leis an t-amhrán agus an obair linn a dhéanamh. Sin agaibh é!

Gleann Fóghmhair Abú!

lionra-uisge-dhearg.ca

07

hitdelight

Bliadhain an Fhill (1711) Le Séan Shéamus Mac a' Chruiteir (Gaeilig Thír Chonaill) D'fhill sluagh Fíor Gaedheal go Baile Shéain ar Talamh an Éisg sa 1711 mar d'iarr iad díoghaltas in éadan ar na Gaill ar ais aríst. Thánaig iad chun na h-áit sin as an fharraige 'gus bha gunnaithe, claidhimh agus loinge láidir acu fosta. Sheol na Gaedheil chun go Baile Shéain leis trí long mór acu 'gus rinn iad ionnsaigh fíochmhar in éadan gach aon stóras 's taigh Gallda 'nn.

Ina dhiaidh sin, ghabhail iad amuigh leis cúpla loinge móra na Gaill agus chuaidh iad go Cuidhbeig agus bailí eile sa Fhrainnge Nuadh gan mhoill.

Chuir na ruaig seo 'n eagal Dhia Mhór istigh croidhithe Gallda 'nn ar Talamh an Éisg le bliadhanta fada. Cha rabh iad ionnsaigh in éadan taigh 's stóras na Gaedheil ann mar rinn iad obair eólas do fhoghluim futhu roimhe 'n ionnsaigh gan dabht!

Bha na Fíor Gaedheil faoi cheanntar sin le cúig uair nó faoi sin, agus bhuaidh iad caithréim láidir in éadan na Gaill ar Talamh an Éisg aríst fosta.

08

lionra-uisge-dhearg.ca

BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS

Dárna Gaedhealtachd ar Dùthaich nan Craobh (Gàidhealtachd na h-Àpalaid Bonn. 1619) Le Seán Séamus Mac a' Chruiteir (Gaeilig Thír Chonaill) Sgríobh mé faoi Ciad Gaedhealtachd ar Dùthaich nan Craobh sa mhí seo cáite, 'gus ba sin ar Talamh na Éisg. Bhunaidh an muinntear Gaedhealach ann ó 1536 gan amhras. Ach táim 'sgríobh faoi Dárna Gaedhealtachd ar Dùthaich nan Craobh sa mhí seo, 'gus bha sin shuas sa Shléibhe na h-Àpalaid.

Thánaig na ciad Gaedheil go h-Àpalaid amuigh as Achaidh an Iúbhair (Bhirginia), agus ba siad cimí na cogadh in éadan Sasuinn agus in éadan an Plandála Gall na h-Éireann agus nan Eileanan. D'iarr Seumas Stìubhart - rígh nuadh Sasuinn - do chur na Gaedheil amuigh as na Gaedhealtachd agus amuigh as an domhain seo fosta gan amhras! Ba cinealtach in éadan na Gaedheil é fhéin, agus bha fuath an-mhor aige le na Gaedheil.

Thánaig na ciad muinntear Gaedhealach go h-Àpalaid eadar 1619 agus 1620. Bha cimí na cogadh iad fhéin, agus d'éirigh siad shuas in éadan na plandála Gallda trasna deisceart Laighean. Thosaidh iad cogadh na comhaireachd amhain agu fhéin nuair a d'ionnsaigh sluagh Ghallda chun istigh an talamh acu faoi 1612 nó 1615. D'éirigh iad amuigh in éadan na Gaill ann gan amhras, agus throid siad treall-chogadh an-fhada mór ann. Fhuair iad

10

lionra-uisge-dhearg.ca

bhristeadh le 1618 go 1619 mar bha siad 'troid amhain gan cuidiú 'gus gan armáilte mhaith acu fhéin.

Fhuair eadar dá go ceathar míle (2,000 go 4,000) Gaedheal bás sa Dheisceart Laighean le linn an Cogadh na gComhaireachd ann. Fhuair duin' eile ghabháil le sluagh Shasuinn, agus bha taoiseach amháin leo fosta! Chan fhuil muid an ainm a rabh air, 'ch bha sé 'n ciad taoiseach Gaedhealach mór na h-Àpalaid. Phleannaigh na riaghaltas Gallda do chur na cimí Gaedhealach do'n obair - sglábhaithe - le plandála Gallda nuadh trasna na fharraige ar Oileán Úir. Ach bha pleananna eile ar na Gaedheil Laighean nó na Laighnigh!

D'fhan iad le seachd nó h-ochd mí, go dtí d'fhoghluim iad na talamh nuadh, na Duine Dúthchais agus na h-áiteanna armáilte leo. Ach le linn oidhche 'mhain d'éirigh iad shuas amach in éadan na Gaill ann ar Achaidh an Iúbhair. Ba trí chiad, dá fichead a deich Gaedheal Laighean (350) ann anois. Chuir na Laighnigh gach tighe, feirmeacha, sgoilte, eaglaisí 'gus gan aon tigh eile chun gu teine le linn an t-éirigh amach seo - Éirigh Amach Achaidh an Iúbhair. Chuir na Laighnigh seachd ciad (700) go míle, ceathar ciad (1,400) Sasannach go báis le linn an t-Éirigh Amach seo, 'gus rinn iad sin le linn dá mí fosta!

Nuair a d'éalaigh na Laighnigh amuigh as na Gaill, chuaidh siad chun go na sléibhe a chonnaig iad ann.

Bha sin Àpalaid. D'iarr ciad shluagh do thosaidh saoghail nuadh agu thuas ann mar dh'fhoghluim iad eolais maith as na Daoine Dúthchais, agus phleann iad do ruaig agus do throid ar aghaidh in éadan Sasuinn amuigh as ann fosta. Ach d'iarr dárna shluagh don éalaigh amuigh ar an fharraige chun abhaile, 'ch phleann iad do chuairt go Nuadh Frainnge chun an tuaisceart mar bha Gaedheil ann ar Talamh na Éisg, agus bha na Franncaigh Caitligigh sa chreideamh fosta. D'iarr na treas shluagh do'n éalaigh ar an fharraige, 'ch d'iarr iad do sheol deisceart chun na talamh na Spáinnigh ann agus phleann iad do fhill go h-Achaidh an Iúbhair le taobh leis na Spáinnigh agus do chur gach aon Sasunnach chun go báis ann gan mhoill.

Tim Pennington, Getty Images

Chuaidh na trí sluagh ar treo fada agu, 'gus thánaig na ciad shluagh thuas go h-Àpalaid. Throid iad an treall-chogadh fada 'n éadan na Sasunnaigh san Achaidh an Iúbhair gan sos go dtí Cogadh Saoirse na h-Aimearaga nó faoi sin. Thánaig Gaedheil nuadh chugu le linn 1640idí 's 1650idí 'gus bha siad sglábhaithe nuadh amuigh as an Gaedhealtachd mar Mallachd Cromáil nuair a sgrios na Gaill faoi cheannas Cromáil an sgrios-cinnidh an-mhór ar na Gaedheil san am sin.

D'éalaich na Gaedheil nuadh chun go

lionra-uisge-dhearg.ca

11

h-Àpalaid fosta, 'gus chuir na Gaedheil Àpalaid briseadh stad mór in éadan Sasuinn sna 1660idí nuair a d'ionnsaigh na Gaill istigh go Gleann Gàidheal, agus dhean iad sin le chéile leis na Daoine Dhúthchais fosta.

Rugadh Gàilig na h-Àpalaid (canúint Gàilig nuadh) mar sin fosta! Rugadh sin amuigh as Gaedhlig Laighean in aice leis Gaeilig Ulaidh agus gan aon canúint Gaeilge, Gaeluinn, Gàilig Gaeilig 's Gaelg faoi na ghrian mar thánaig iad le chéile 'nn. Thánaig Gaedheil eile chun go h-Àpalaid le linn 1660idí go dtí 1790idí gan stad mar chuir na Sasunnaigh na Gaedheil thuas go na sléibhe tar éis a fhuair iad go cóigeamh deisceart na h-Aimearaga mar ba fuath leo linn!

Ba Gàilig an príomh teanga h-Eórpach ann eadar 1619 go 1880idí. Thánaig Gàilig faoin ionnsaigh garbh uabhasach le linn Cogadh na Stáidean eadar 1861 go 1865.

Bha na Gaedheil Àpalaid ar dhá taobh 'troid sa dhá shluagh le linn an cogadh!

Ar an deireadh an cogadh, thánaig Gàilig faoin ionnsaigh le riaghaltas Stáit Aontaithe mar bh' eagal an-mhor agu le Gàilig, Spáinnis 's Franngais mar dh'iarr iad do dhéanamh Aimearaga chun impireachd Béarla nó h-impireachd Sasuinn Nuadh gan amhras, agus tá sin an sgéal indiu!

12

lionra-uisge-dhearg.ca

TOIGH MHAINISIR

DOIRE A' CHOLM CILLE

Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com

SEAN GHÀEDHEALTACHD

An Chat Feusag air ais a-rithisd Le Iain Mòr Mac Bheathain (Gàilig Ros an Ear) Feumaidh leinn an seann ainmhidhean do thill dachaigh annseo 'nn an Seann Ghàidhealtachd air ais a-rithisd gun amharas. Bithidh e sin tábhachtach mar feumaidh leinn iad do thill do chur rudan ceart ann an talamh agus air an dùthaich. Le sin annseo glacaidh leinn an talamh air ais a-rithisd orson nan duine dùthchais ann an tìr seo. 'S suaithneas mhòr an Cat Feusag an aghaidh na tighearnan talamh Ghall agus an aghaidh rudan iad a' dhéanamh air an talamh cuideachd!

Chunnaic mi rudan cruaidheachd agus mì-cheart ri linn na bliadhnachan fhada 'nnseo san Albainn, agus rinn iad sin orson na tighearnan talamh air an òrduich nan tighearnan talamh cuideachd. Dar a bha mi h-òige, fhuair mise obair ann an talamh mhòr san Ghall-Gáidhealaibh, agus fhuair mise mo sùilean osgailt' annsein gun amharas. Chan eil rudan còir agus ceart orson an talamh. Chan eil ainmhidhean ann, chan eil duine 'nn agus chan eil aon fìor beò 'nn cuideachd. 'S mòran fàsaichean iad!

Cuiridh iad bàs an aghaidh gach uile h-ainmhidhean gun trocaire. Cuiridh iad nimhe 'nn an talamh do chur bàs air nan Taghan, Cat Fhiadhan, Sionnach, Broc, Easag, Neas, Iolar Buidh, Iolar Mara, Seabhag Fhraoich, Seabhag Mór, Seabhag Ruadh no Speurag agus gach uile Seabhagan eile. 'S rudan mì-cheart agus an-gharbh seo gun amharas!

Bu cheart déanaidh leinn an obair agus slighe ceart orson dar cuiridh sinn na Cat Feusag a-mach air an dùthaich a-rithisd! Tha sin tábhachtach orson na Tuathanaich, na muinntir dhùthaich agus orson na h-ainmhidhean - Catan Feusag - cuideachd. Feumaidh leinn do chur bann-mhuineil ann an uile h-ainmhidhe 14

lionra-uisge-dhearg.ca

dar tabhair leinn saorsa aca. Feumaidh leinn do chainnt leis na Tuathanaich, na muinntir dùthaich agus na sgoiltean na h-àite mu Cat Feusag. Feumaidh leinn do chur stad thun gach uile eagal a' bhithidh aig nan duine. Ach bithidh sin nas mhath orson an aimsir seo mar tha mòran ùidh aig duine thun ainmhidhean an-diugh. Cha robh sin an sgeul bliadhnachan o shoin. Feumaidh leinn na muinntir air an taobh leinn orson an obair seo, agus sin againn e!

Feumaidh leinn do 'n obair ri thaobh nan duine leis an eolais aca mu 'n ainmhidhean fhiadhanta do fhaigh an Cat Feusag a-mach air an dùthaich air ais a-rithisd. Tha sinn a chéile mu sin gun amharas, ach feumaidh leinn do 'n éisd leis nan duine sin cuideachd, bithidh sin nas tábhachtach. Iarraidh na Catan Feusag àitean mhath agus sàbhàilt' leis biadh fiadhan leis ainmhidhean eile umpa, 'gus iarraidh iad comarach trì dlighean às duine sealgaireachd a-mach às an dlighe cuideachd! Chan bhithidh sin còir agus ceart do chur iad a-mach air an dùthaich le saorsa leotha mà bithidh iad air an slighe gu bàis gun comarach. Tha sin an sgeul thairis an Seann Ghaidhealtachd an-diugh gun amharas. Agus iarraidh leinn do chur airgid air a' thaobh orson nan Tuathanaich mà dar dh'ith nan Catan Feusag an ainmhidhean aca fhìn.

Cha cuiridh leinn saorsa gu h-ainmhidhean a robh saoghal fhada 'nn an ghabhail mar bithidh sin cho chruaidh gun amharas! Bha rudan cho gharbh 's cho chruadh orson ceithir Cat Feusag air seachdain seo chaidh. Thug fear a-mhàin saorsa gu ceithir Cat Feusag ann a' Mhonaidh Ruaidh, agus cha robh eòlas aca mu saoghal saorsa san fhiadhain. Chunnaic Tuathanach a-mhàin Cat Feusag a-mhàin dar a bha e 'mach 'cur biadh thun nan Caoraich aige.

Thàinig mòran eagal aige air dar chunnaic e nan Cat Feusag aig seasamh air do chul aige! Char dheachaigh an Cat Feusag air an ionnsaigh chuige buadchas le Dhia Mhòr. Bha na ceithreamh Cat Feusag 'rith air an dùthaich orson trì no còig latha, 'gus fhuair iad ghabhail agus tha iad ann an Taigh Mòr nan Ainmhidhean ann an Dùn Éideann. Fhuair Cat Feusag a-mhàin bàs mar cha robh i 'nonn do shaoghal ann an aimsir Gheimhreadh nam Monaidh Ruaidh, agus bha mòran truagh sin. Tillidh an Cat Feusag thun an Seann Ghaidhealtachd air ais a-rithisd le cuidich Dhia Mhòr, ach feumaidh 's iarraidh sin trì rudan ceart a-mhàin.

lionra-uisge-dhearg.ca

15

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

Poblachd nan Gàidheal Rian Dàil nan Gàidheal Le Iain Mòr Mac Bheathain (Gàilig Ros an Ear) Dar thigidh leinn ri chéile 'nn an Poblachd Mòr nan Gàidheal, feumaidh leinn do chur Dàil nan Gàidheal ri chéile. Tha rian an-mhath aig na Sàmaich, agus tha aid ann thairis ceathar tìr cuideachd.

Bithidh Àrd Taoiseach ceannard nan Dàil. Agus biodh obair aca orson teirm na còig bliadhan a-mhàin. Feumaidh leinn sin orson gach aon duine san Dhàil cuideachd. Bithidh aid ann orson còig bliadhan a-mhàin.

Faighidh leinn Teachdan Dàil às gach aon àite thairis an Sean Ghaidhealtachd agus às Clann a' Gàidheal cuideachd gun amharas.

Faighidh sinn duine Clann a' Gàidheal às Dùthaich nan Craobh (Aimearaga, Chanada, Meagsaco), Nuadh Shealainn, Astràilia, Eòraip agus Dùthaich nan Ein Fhiadhan (Meadhan Aimearaga 's Aimearaga Deas) agus às Afraga Dheas ri chéile. Bithidh seo nas mhath mar 's aid cuid cinnidh nan Gàidheal cuideachd.

Bithidh leinn a-nonn do nasg duine ri chéile air a' thalamh agus trì nan idir-lìon trì Sgìb, Súm agus rudan eile idir-lìon gun amharas.

Feumaidh leinn do chruinnich ri chéile air an idir-lìon gach seachdain, agus feumaidh leinn ri chéile gach trì mhios. Cuiridh leinn an Dàil ri chéile san Sean Ghàidhealtachd ri linn an t-Samhradh gach bliadhan. Dèanaidh leinn an Dhàil Samhraidh an Sgoil Samhraidh Mhòr nan Gàidheal orson gach uile bliadhan.

Agus bithidh sin lathan-saor orson duine cuideachd.

Tòisich leinn a-mach leis fichead gu fichead deich duine san Dhàil. Agus fàsaidh sinn gu ceud 's trì cheud san àm dar bithidh leinn ri chéile orson bliadhnichean mhath.

16

lionra-uisge-dhearg.ca

Feumaidh leinn do fhaigh duine Clann a' Gàidheal gu 'n Dàil gach uile bliadhan. Agus feumaidh leinn - na Gàidheil annseo - do fhaigh ri chéile gach uile trì mhios. Thigidh an Dàil ri chéile orson seachdain a-mhàin orson rudan cudromach. Agus bithidh duine do fhan fo tamall orson cùrsaidhean trì Gàilig do fhoghluim an cànan orson seachdain a-mhàin gu trì seachdain b'fheudar.

Cuiridh leinn pleanan ri chéile do fhaigh duine 'foghluim Gàilig trì cùrsaichean-bogaidh orson naoi no deich seachdain. Dèanaidh leinn sin orson Teachdan an Dàil agus orson duin' eile cuideachd mar bithidh sin cudromach orson aiseirigh an cànan.

Feumaidh leinn an Dàil do chur spiorad 's misneachd gu duine òga mar bithidh aid na taoisich agus na ceannardan ùr nan Gàidheal, agus am Poblachd nan Gàidheal cuideachd. Tha e sin nas cudromach do chur misneachd 's eòlas ortha mu nan Gàidheil agus mu na strìgh ri chéile. Feumaidh sinn do 'n obair trì rudan acadamach agus rudan saoghal, agus dèanaidh leinn sin mar bithidh e sin obair orson na duine òig do chur aid air an slighe ceart. Agus dèanaidh leinn sin trì cànan nan Gàidheal cuideachd mar tha sin an cudromach.

Bithidh an aisling mhòr orson an Dàil gu slighe chun a bhithidh aid an Dàil Mhòr nan Gàidheal thairis an Sean Ghaidhealtachd. Bithidh aid an Dàil Naiseanta nan Gàidheal gun amharas! Agus tha e sin an cudromach faighidh leinn gach uile rudan ceart mar sin.

Cuiridh leinn aiseirigh ùr nan sean rìoghachdan nan Gàidheal. Aiseiriodh leinn an Rìoghachd nan Eilein, Tír Chonaill, Bréifne Ua Ruairc, Ros, Dùthaich Mhic Aoidh agus gach uile sean rìoghachd; ach cuiridh leinn aid ann san Cónaidhm Mhòr nan Gàidheal ri chéile orson an diugh. Amharcaidh sinn gu 'n Danmhairg, an Éilbheis agus an Spáinnt cuideachd mar 's tìrean cónaidhm aid fhìn agus 's obair aid an mhath cuideachd.

lionra-uisge-dhearg.ca

17

lionra-uisge-dhearg.ca/scriobh

ÁILLIDH

NAN URRAIDHE

BITHIDH AN ÀITE SEO CHUGAD

SAN GÀILIG 'BHEIL SUIM AGAD DO CHUR SANAS LE LUD? CUIRIDH SGAIRT CHUGAINN AIRSON MÒRAN EÒLAS

TACHAIRTEAN UACHDARACH

2024

An Stailc Choitcheann

LUD - 14-24 Bha e sin gasta nuair fhuair leinn an artagal dochreidsinn mu Stailc Choitcheann ann am Baile Mór Bhinnipéig sa bliadhan 1919. Bha 'n reabhlaid làidire san àm sin gun dabht. Bha e sin gasta mar tha 'n sgeul leinn fhé san am Bhinnipéig mar an lathan ann an 1919 aimsir reabhlaid leis reabhlaidean eile 'deunamh thairis an Domhan san àm sin.

Am Fiadh-Each Mhór LUD - 15-24 Chuir Iain Luim an sean-sgeul mhór nuair thàinig muinntear Gàidhealach gu na Machairean Móra sna 1810an air aghaidh. Bhuail iad leis ainmhithean Gallda san aimsear sin agus bh' eagal mhór orra bho n-àm gu h-àm cuideachd gun teagamh.

Chuir iad ainmean an-mhath air gach uile h-ainmhithe gun mhall cuideachd.

Ag Obair leis san na Choillte LUD - 14-24 Seo píosa sgéalta seo faoi 'obair sna choillte san Mhinneasóta. Chuir an sgríobhnair eolas anmhath go duine leis an artagal seo 'gus thug sé beó úr go daoine leis an suim acu do thosaidh rudannaí sna choillte san an Ghaedhealtachd Úr agus san an Sean Ghaedhealtachd freisin.

Fíor Sgéal faoi na Fíor Gaedheil (Cuid a h-Aon 's Cuid a Do) LUD - 14-24 & LUD - 15-24 Bha 'n artagal fhada seo 'gus chuir linn sin san thrí cuid. Chuir an sgríobhnair an fhíor sgéal 's eolas faoi an t-ainm na Fíor Gaedheil ar son céadta 's céadta bliadhan. Bha 'n artagal faoi na Fíor Gaedheal san stair na n-Gaedheal.

Cá Rabh na Sasannaigh san Aimsear Phádruig?

LUD - 15-24 Sgríobh Ciarán an artagal galánta seo mar tá sé sin nas tábhachtach do chur an fhíor eolas 's fíor sgéal amach go duine gan mhall. Cha rabh Sasannach Pádruig, ach bha Ceilteach é gan amharas!

Mac Tìre ‘gus am Madadh Allaidh LUD - 16-23

Foireann Coise-Bhall na Ceiltich agus Cànan nan Gàidheal LUD - 16-23

'S sgeul seannchas seo an-ùidh gun teagamh!

Agus dh'fhoghluim leinn an fhìor sgeul mu dh'ainm Madadh Allaidh agus dh'ainm Mac Tìre airson an cheud àm againn, agus airson an cheud àm san artagal Gáidhealach. Chuir an sgríobhnair an fhìor eòlas gu móran duine nuair a sgríobh e 'n artagal seo.

'S artagal nas tábhachtach seo gun amharas, agus thug na sgríobhnair an sgeul suim agus mì-cheart mu foireann sacair a-mhàin ag fàs shuas mar na Gàidheil bhochd às Éirinn, nan Eilein agus TÌr Mhòr na h-Albainn a chéile.

Thubhairt an sgríobhnair mu rudan an-ùidh cuideachd agus bha móran ceart e!

An Sgithia LUD - 17-23 Tha 's bha e sin gasta do leumh 's do fhoghluim mu nan Gàidheil agus an Ghaidhealtachd san an Sgithia san Rúise Deas. Ann an Leobhar Gabhála Éireann, thánaig na Gaedheil a-mach às an àite sin san eachdraidh, agus tha creidisinn sluagh mhath mhòr an sgeul an-diugh. Tha e sin gasta do fhoghluim mu na Gàidheil san àite sin an-diugh.

Mo thaisteal fríd Meiriceá Theas - An Cholóim LUD - 18-24 Tá sgríobhnair mhaith Pádraig Mac Diarmada 'taistil trí 's trasna Dúthaich na h-Éin Fhiadhain (Aimearaga Dheas) anois ó bliadhan seo cáite.

Thug Pádraig eólas an-mhaith agus go hionntach chugainne leis an sgéalta 's eólas aige faoi na tíreanna 's áiteanna rinn sé cuairteanna rabh.

An Sagart Saighdear LUD - 19-24 Bha sin gasta do leumh mu 'n t-Athair Ó Riaghain agus an strígh an aghaidh nan Gall a robh e fhéin. Chuir e comhaireachd mhòr an aghaidh nan Gall ri Cogadh Fhada (1968 gu 1998) agus bha saighdear dhearmad e gu ruige chuir e 'n sgeul aige 'mach airson nan duine. 'S an artagal an-ùidh mar sin a-mhàin.

FÒRAM COIMHEARSNACHD

Làithean Mór A' Mhìos - Am Faoilteach 01 - Féill Bliadhain Úr 06 - Gaelach Lán 21 - Gaelach Úr 22 - Féill Bliadhain Úr na Sìonaich

Là Lughaidh Ua Raghallaigh Bithidh an là so air 20mh Gearran do chuimhneachan Lughaidh Ua Raghallaigh.

Dh'éirigh e 'mach an aghaidh riaghaltas Gallda 'nnso sa Chanada eadar 1869 gu 1872, agus air ais a rithisd eadar 1884 gu 1885 cuideachd. Chuir nan Goill e gu bàis leis cruadhlachd an-mhor sa mhìos Samhuinn sa bhliadhan 1885.

Ath Mhìos - An Gearran 01 - Imbolg - Féill Bríghde 10 - Féill Bliadhain Úr na Sìonaich 12 - Gaelach Lán 13 - Tu B'Shevat 14 - Là Naomh Bhaileintin 17 - Là Lughaidh Ua Raghallaigh 27 - Gaelach Úr 28 - Ciad Latha Ramadáin

Ath Làrna Mhìos - Am Màrt 08 - Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàith 14 - Gaelach Lán - Purim 17 - Féill Pàdraig 20 - Co-Fhad-Thràth an Earraimh 29 - Gaelach Úr

22

Lá naDreoilín

Féile Bhrígdhe

Tá 'n Lá na Dreoilín ar Féile Stiophán ar

'S Brígdhe eadar na triúir naomh

an 26adh Nodlaig gach bliadhan.

mór na n-Gaedheal, agus beidh

Tiocaidh daoine 'mach do sealgaireachd

sin lá mór trasna na Seann

an Dreoilín mar 's sean traidisiúin seo.

Gaedhealtachd agus eadar an

Cuirinn daoine 'mach san pharaidí

Gaedhealtachd Úir fosta. 'S

trasna ceanntair Gaedhealtachd'

1adh Feabhra 'n Féile Bhríghde.

oifigiuil san am sin fosta, 'gus beidh an craic go h-ionntach maith mar cuirinn iad eadaidh speisialta 'gus rachaidh iad amach do shealgaireachd an Dreoilín. Chuaidh an traidisiúin seo trasna na dtonnta go h-Oileáin Úr nó Dùthaich nan Craobh, agus tá sin an-láidir ann ar Talamh an Éisg, Éireann Úr agus Eilean Naomh Eoin fosta.

lionra-uisge-dhearg.ca

.

O'Riain, Flann. 1994 , le Seòras Jones, Lazy Way to Gaelic p. 58, 94 Y Lolfa Cyf., 1994,

LORG FOCAL

TRÍ RÍGH BLIAIN ÙR MHATH OIDHCHE CHALLAIN GEALACH ÙR CLEAS TEINE COISIR CHONACAGH

NOLLAG NA BEAN CRANN NOLLAG FLEASG REALTA NOLLAG ÓRNAID BRONNTANAS CEARC FRANGACH

lionra-uisge-dhearg.ca

23

CÚPLA FOCLA CÓR

Dealbh Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

FLEASG

Dealbh Le Milada Vigerova, Pexels

'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla?

Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

CHONUCA

Dealbh Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

24

lionra-uisge-dhearg.ca

SEANN FACAIL UINSEANN F. PINTADO

Nuair a labhraíonn litreacha, fanann féasóga ina dtost.

(Gaeilig Theilinn) Donde letras falan barbas calan.

(Gallaic)

Brandaidh agus fíon, déanann seanfhear óg.

(Gaeilig Thír Boghaine) Brandavinom oncus vinom, digenati senoviros iuvancos.

(Gallaic)

Ag sean-móireachd sa bh-fásach, sean-móir caillte.

(Gaeilig Theilinn) Predicar en deserto, sermón perdido.

(Gallaic)

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis lionra-uisge-dhearg.ca

25

Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY

DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH SGEUL AN FEAR-DHEASACHAIDH Le Géaróid Mac Maghnuis (Gàilig Thìr nan Eòin) Dé ‘n sgeul mu Fear-Dheasachaidh? Cà robh e? Dé fìor ainm a robh air? Dé bliadhan a rugadh e? Tha fhios againn rugadh e san Thìr nan Eòin ri luath 1800an b’fheudar. Bha Gàilig am prìomh cànan aige 'gus chaidh e eadar Tìr nan Eòin agus Eilean Naomh Eóin ri linn an saoghal aige fhéin. Sgrìobh e bàrdachd an mhath airson nan Gàidheal Thìr nan Eòin agus chuir e spiorad mhath chun muinntear Tìr nan Eòin leis an òran fhada mhath a sgrìobh e ann an 10mh Mìos Deireannach an Fhoghair 1887.

Tha creidsinn aig cùplan duine bha sagart e mar chaidh e eadar Tìr nan Eòin agus Eilean Naomh Eóin gun sos ‘s gun stad. Bha ‘s tha sin fíor b’fheudar. Bha mòran eolas aige mu 'n eachdraidh Clann Ghilleain, agus an strìghean an aghaidh nan Gall ri linn ciadan air ciadan bliadhna. Bha clann mhor iad gun teagamh agus

Elena Photo

chuir iad comhaireachd dochreidsinn an aghaidh nan Gall airson ceartan, strìghean agus taobh nan Gàidheal ri linn uile àm cuideachd. Agus tha creidsinn aig duin’ eile bha maighstir e mar rinn e tursan eadar Tìr nan Eòin agus Eilean Naomh Eóin. Ach bha creid agam bha sagart e mar chaidh e eadar dhà n-àite ‘gus bha 'n iarr aige do chur eolas, spiorad agus saoghal ùr chun Gàilig ann an àite rugadh e. 'S mòran truagh tha fhear dhearmad’ e. Rinn e obair tábhachtach agus anmhath nuair a sgrìobh e 'n òran Clann Ghilleain agus bha e sin nas mhath airson duine 'foghluim agus aig staidear an dualchainnt mhath sin cuideachd.

Rinn e obair an-mhath leis an òran Clann Ghilleain agus chuir e eolas an-mhor agus an-ùidh san am pìosa bàrdachd deas cuideachd. Cha robh e gu math airson rudan gharbh ‘s rudan cruadhachd a-staigh sa sgoiltean ùr ann am meadhan nan Gàidhealtachd Ùr. Dh’fhoghluim agus chunnaic e ‘n

lionra-uisge-dhearg.ca

27

muinnteoran an aghaidh na mhic-leinnean mar cha robh Beurla 's Sagsa-Bheurla aca. Bha droch-dhìol sin obair sgriosda 'n aghaidh uile cànan ann an sgoiltean nuair dh’ionnsaigh nam an aghaidh air nam pàisdean gun teagamh agus tha fhios againn rinn e seas an aghaidh sin. Ach cha robh e buadh aige san àm sin, agus bha mòran truagh sin gun teagamh.

Tha creid agam sgrìobh e Clann Ghilleain mar dh’iarr e do chur onair chun pàisdean, na mhic-leinnean

Brianna R., Unsplash huronphoto, Getty Images Signature

agus leanbhan nan Gàidheal thairis Tìr nan Eòin agus Eilean Naomh Eóin. Tha muinntear làidir Gàidhealach san dhà n-àite ‘gus dh’iarr riaghaltas Chanada do chur uile onair a-mach às na Gàidheil Oig ann mar bh' eagal aca mu 'n Éirigh A-mach mar bha fhios aca 'n seann sgeul mu muinntear Gàidhealach ann an Tìr nan Eòin gu h-àiridh! Bha iad dàrna mhuinntear Gàidhealach ann an Chanada mar bha

iad

an

dheigh

muinntear

Gàidhealtachd Thalamh an Éisg (bho 1536).

Thàinig na Gàidheal gu Tìr nan Eòin bho 1770 gu 1772 air aghaidh, agus thàinig iad a-mach às Uibhist a Deas (airson cuid mhòr) agus a-mach às Loch Abar, Eirisgeidh agus cùpla àitean eile. Dhean iad sin mar thàinig iad fo ‘n ionnsaigh mar bha Caitligich iad agus bha Creideamh Caitligeach aca cuideachd. Chaidh an tighearna thalamh ann an Uibhist a’ Deas gu creideamh Calbhanach san àm sin san 1769, agus cha robh e gu math nuair dh’fhan uile duine Uibhisteach leis Creideamh Caitligeach. Thosaidh e do chur dlighean an aghaidh paidrean Gàilig ‘s Laidin, agus fhuair an sagart dhìbirt a-mach às Uibhist a’ Deas mar rinn e comhaireachd agus sheas e ri thaobh leis nam muinntear Uibhisteach annsin. Thàinig sluagh bheag na Manaich Naomhtha gu h-Uibhist a' Deas, agus thosaidh iad comhaireachd rùnnda ‘n aghaidh an sgrios-chreideamh seo. Chaidh iad às taigh gu taigh, agus rinn iad Aifrionn Naomhtha Laidin agus ann san Ghàilig agus chuir iad spiorad comhaireachd a-steach 's a-staigh nam muinntear sin cuideachd. Bha e sin an-dheas ‘s an-mhath airson na h-Uibhistich ri linn an t-àm dheacaidh seo gun teagamh. Fhuair ciadan air ciadan agus mìltean Gàidheal Caitligeach a-mach às Uibhist a’ Deas agus àitean eile ‘gus chaidh iad gu h-Eilean Naomh Eóin mar bha pleann aca do bhunaidh bailtean ‘s Gàidhealtachd Ùr san àite sin. Thàinig iad fo cheannard Eóin mac Alasdair Mac Dhòmhnaill (1742 gu 1810) agus cheannaich e 'n talamh ann an Eilean Naomh Eóin agus cùplan àitean eile. Dh’fhàg iad a-mach ann an 1772 agus shroich iad ann ri seachdainean fhada 'mach air an Fharraige Mhòr. Cha robh rudan gu math no nas easga airson 28

lionra-uisge-dhearg.ca

finwal, Getty Images

nan Gàidheil annsein, ach chaidh iad air aghaidh leis saoghal a’ dheanamh annsein. Chuir iad an ainm-àite Tìr nan Eòin mar nuair a fhuair cuid aca bhrist air an tràigh Eilean Naomh Eóin a Tuath, chunnaic iad sluaghan air sluaghan agus àireimh 's àireimh mhor nan eòinean, agus dubhairt iad seo Tìr nan Eòin mar nan eòinean aca.

Tha creid agam bha gach uile rud seo san cheann aige nuair a sgrìobh e 'n òran seo ann an 10mh Mios Deireannach an Fhoghair 1887. Bha sin an àm nuair a bha rudan 's rudaigin gharbh airson eolas Gàilig ann an Eilean Naomh Eóin, Tír nan Eòin agus thairis Chanada ri cheile cuideachd.

Tha plean agam do leanaidh air aghaidh leis an staidear chun Fear-Dheasachaidh mar 's bàrd tábhachtach 's dearmad e fhéin.

Fhuair mi òran a-mhàin a sgrìobh e 'ch tha mise 'lorg airson òrain agus bàrdachd eile a chuir e ri cheile san àm aige. Sgrìobh mi 'n artagal seo san an Gàilig Thìr nan Eòin san onair gu Fear-Dheasachaidh agus déanaidh mi sin gach uile àm nuair a bithidh mi 'sgrìobh agus ag cainnt mu dhéidhinn e fhéin. Chuir mise 'n òran Clann Ghilleain annseo cuideachd airson duine leis an ùidh aca gu Fear-Dheasachaidh.

lionra-uisge-dhearg.ca

29

CLANN GHILLEAIN

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

(Gàilig Thìr nan Eòin) (I) Co bho ’n dàinig an dream chalm’ ud, ’Bu mhor ainm am measg nan Gaidheal?

Clann-Ghilleain mhòrail, mhùirneach, D’am bu dù ’bhith bras ’san àraich.

Thainig iad, a reir luchd-sgeula, Bho’n fhear ghleusd ud, Dùghall Sgàinne; Seann laoch uasal d’am bu chleachdadh Fialachd, ceartas, agus bàigheachd.

(II) Bha GILLEAIN treun de ’shiol-san, ’S b’ ard mar thriath e ’n Earra-Ghaidheal; ’S iomadh la a rinn e sgathadh Le thuaigh-chatha ’n teas nam blàraibh, Lean an sliochd a thainig bhuaithe Ri ainm uasal, mor, gu laidir; ’S Clann-Ghilleain air linn iad, Cinneadh rioghail nan glonn arda.

(III) Sheas GILLIOSA, mac Ghilleain, Gun cheum meathaidh riamh le ’dhùthaich, ’S am blar Lairge nan cruaidh bhuillean Dhearbh e ’churantachd mar bhiùthaidh.

Rinn a mhac-san, GILLECALUM, Gniomhan arronta le dùthrachd Am blar ainmeil Allt-a-bhonnaich, Le ’loinn shoilleir, ghuinich, dhrùidhtich.

30

lionra-uisge-dhearg.ca

(IV) Dh’ fhag IAIN DUBH, mac gasd’ an laoich sin, Da mhac aobhach, fhearail, euchdach; LACHAINN LUBANACH an eagnaidh, ’S Eachann Reaganach nan geur lann.

Ghlac iad Domhnallach nan Eilein, ’S thug iad air, an I nan cléire, Còir a thabhairt daibh air fearainn, ’S gealladh daingeann air buan réite.

(V) Thug e ’nighean mhaiseach, uasal, Ogha Ruairidh shaibhir, mhòrail, Air a h-iarrtas féin do Lachainn, ’S bu bhean thaitneach air gach doigh i.

Thug e dha an drèachd a b’ airde Na ’chùirt aghmhoir an Aird-Thòirnis; ’S b’e ’cheann-feachd e ’n am ’bhith gluasad Le ’fhir fhuasgailteach do’n chòmhrag.

(VI) Eachann Reaganach Loch-Buidhe, Bu cheann-uidhe math roimh shlògh e; ’S dh’ fhag e mic ’bha mar an athair, Guineach, sgathach, anns an tòrachd.

Is ann bhuaithe ’bha Clann-Thèarlaich, Na fir dhàna, reachmhor, chròdha; ’S Mac-Mhic-Eachainn, an triath gaisgeil ’Chumadh smachd air luchd an fhòirneìrt.

(VII) Bha mac Lachainn na ’thriath buadhail, EACHANN RUADH nan cruaidh chath gailbheach; Sgaoil a chliu air sgiathaibh laidir Do gach àit an rioghachd Alba.

Thogadh creachan leis an Eirinn, ’S rinneadh euchdan leis air fairge; Thuit e, ’s gum b’ e ’n t-aobhar bròin e, Latha doruinneach Cath Gharbhaich. lionra-uisge-dhearg.ca

31

(VIII) Bha a mhac-san, LACHAINN BRONNACH, Na ’fhear somalta gun mhorchuis.

Cha bu toil leis stri no buaireas, Bu duin’ uasal e na ’dhòighean.

Dh’ fhag e mic ’bha fearail, calma, ’S a bha sealbhach fhad ’s bu bheo iad; LACHAINN OG, an triath ’bha ciallach, Domhnall, Niàll ’s Iain Garbh nan comhrag.

(IX) Shanntaich Domhnall cnoic Aird-Ghobhar, Fhuair e fotha beagan chòmhlan, ’S chuir e as do Chlann-a-Mhaighstir, Ged nach d’ rinn iad riamh air foirneart.

Ghabh e seilbh air an cuid fearainn, ’S cha do dhealaich e ri òirleach Ged ’s ann bhuaithe ’bha mo mhàthair Cha mhol mi gu h-ard a dhòighean.

(X) Bho Niall treun ’san Ros ’bha fuireach Shiolaich curaidhnean gun fhòtus, Sliochd a chlaidhibh laidir iarainn, ’Dheanadh riasladh anns a chòmhdhail Fhuair Iain Garbh, an connspunn corrach, Còir air Cola, ’s Cùimhnis comhl’ ris.

Dhearbh e ’ghaisge mar shàr mhìlidh Ann an Grìsibul na dòruinn.

(XI) Bha mac Lachainn, EACHANN ODHAR, Na ’laoch foghainteach, deas, eolach; Thuit e ’m blàr nan gathan guineach, Floden fuileach nan trom leontan.

Co nach cuala sgeul mu ’mhac-san, LACHAINN CATANACH na seoltachd?

Bha e caoimhnell ri ’luchd-dàimhe, Ach ri ’naimhdean garg mar leoghann.

32

lionra-uisge-dhearg.ca

(XII) Dh’ fhag e mic nach seachnadh còmhstri, EACHANN MOR an òir ’s a bhiuthais; ’S Ailein ainmeil nan sop lasrach, Nan long astarach, ’s an spùinnidh.

Bha da mhac aig Eachann lòghmhor.

EACHANN OG a sgap a chùinneadh, Is Iain Dubh a bha ’sa Morairn’, Gaisgeach colgarra nach lùbadh.

(XIII) Bha mac Eachainn Oig fior ainmeil, Cha robh ’n Albainn fear ri ’fhaotuinn ’Bha na ’choimeas da ’n am tarruinn Nan lann tana ’bu gheur faobhar. ’S iomadh blàr anns an robh buaidh leis, ’S iomadh ruaig a lean a dhaoine; Mar bheithir ghuinich an adhair, Bhiodh a chlaidheabh anns a chaonnaig.

(XIV) Thuit SIOR LACHAINN MOR an sàr ud, Ann am blàr le saighid mhìlltich; Ach thug EACHANN OG gu gaisgeil Am mach aichmheil mar mhac dileas.

Chuir e ’n ruaig air Feachd Mhic-Dhomhnaill, Lean e ’n tòir le uile dhicheall, ’S loisg e as gun truas, gun trocair Gach taigh comhnuidh a bha ’n Ile. (XV) Aig Sior Lachainn bha mac eile Nach biodh deireannach ’san tòrachd, Lachainn Og a bha ’n Torloisgte Nam fear oscarach, neo-stròdhail Ged a b’ og e latha ’chruadail, An la ’bhuaileadh athair morail, Chuireadh iomadh treun-fhèar dàna ’Thalla ’bhais le ’ghairdein cròdha. lionra-uisge-dhearg.ca

33

(XVI) Bha aig Eachann Og na Gaisge Ceathrar mhac ’bu taitneach dòighean; EACHANN MOR a chleachd an uaisle, ’S nach robh bruailleineach no pròiseil; Deagh SHIR LACHAINN, am fear euchdach ’Bu mhor feum an Inbhir-Lòchaidh; Dòmhnall Bhròlais, cridh’ an t-suairceis, ’S Iain Suaineach an deas chòmhraidh.

(XVII) An SIOR EACHANN RUADH, mac Lachainn, Bha sàr ghaisgeach smachdail, gleusda; Ach bha ’nàdar mar an lasair, ’S chuir sin as da ’n Inbhirchéitein Sheas e nuair bu chòir dha teicheadh Le ’fhìr dheas am mach bho ’n teugmhail; ’S dh’ fhàg sin lag a chinneadh cliuiteach ’Dhion an duthcha roimh luchd-reubainn.

(XVIII) B’ e a bhrathair og, SIOR AILEIN, Am fear allail ’bu mhath gluasad, A bha ’n nis an Dubhairt ghreadhnaich Na ’cheann-feadhn’ air laoich a chruadail.

Bha SIOR IAIN, mac Shior Ailein, Na ’thriath barraichte, fior uasal, ’S na ’laoch foghainteach fo ’armaibh Mar a dhearbh e an Raon-Ruairidh.

(XIX) Chaill e ’fhearann le ’chuid goraich’, Is le seòltachd a luchd-fuatha, ’S dh’ fheum e dol do ’n Fhraing air fogradh Ann an dochas ri la fuasglaidh.

Sheas e latha Sliabh-an-t-Siorra Le ’ard chinneadh mar bu dual da, A sgrios as nan gaisgeach coimheach A bha roimhe, ’s gan dian ruagadh.

34

lionra-uisge-dhearg.ca

(XX) Leam is duilich mar a lean e, An righ amaideach ud, Seumas, Nach robh dileas do na daoine ’Bhiodh ri ’thaobh an am gach eiginn; ’S mar a lean e ’mhac a rithisd Le run cridhe gu luath, eibhinn,— Prionnsa nach do choisinn urram Mar dheagh dhuine no mar threun-fhear.

(XXI) Cha lean mi na’s fhaide ’n eachdraidh Aig na gaisgich sgairteil, mheanmnach.

Bha iad clis le ’n clàidhean gionach; Anns an iomairt cha bhiodh cearb orr’; Bha iad fiughantach, fior aoibheil, Bha iad caoimhneil ri ’n luchd-leanmhuinn, Bha iad seasmhach, duineil, dìleas, ’S bha iad rìoghail le làn dearbhadh.

Leis an Fhear-Dheasachaidh

lionra-uisge-dhearg.ca

35

Clann Tuireann Le Brian Ó Cianaigh agus Seaghan Mac a' Bhárd (Gaeilig Theilinn) Chuidh Cú agus Ceitheann ann san soireaidh Dheas, agus d’imthigh Cian suas buadhThuaidh. Cha dheachaidh sé a bh’fad air a tá sin go bh-fhacaidh sé ua triur fear árma, agus ní duine air domhan a bhí annacht Brian luchar, agus lucharda triu mac Tuireann. Agus triur mac Tuireann agus iad is amhlaidh a bithsiur mac chainte agus truir mac Tuireann agus iad go námhadamhail le na cheib, agus bhí oiread fuaidh athu air a cheib da g-Casfaidhe air a chéile iad nach in-bitheadh beo acht an dream budh láite acú.

“Da m-béidheadh mo deárthartha ann seo anóis,” arsa Cian.

“Is calma an tatha dheanfadh sinn. Acht ó tharla nach b-fhil is fearr damhsa teitheadh.”

Bhí sgairte nach comhgarach aige fa’n ann chosna agus bhuail sé é-féin le slait dradachta go deacaidh séa ríocht muice, agus thoisigh ag tochailt an talamh mar an uidh eile acú .

“A dhearthartha,” arsa Brian mac Tuireann, “an b-facaidh sibh an diulach a bhí a siubhal na máighe tá bumaite o shoin!”

“Thanaic,” arsa siadsan.

“Cha deachaidh sé?” arsa Brian.

“Ní / cha bhfuil fhios againn,” arsa siadsan.

“Is mór an náire duibh,” arsa Brian.

“Go súil gheur a cuinneal air an mháigh a n-aimsir cogaidh, acht tá fhios agamsa go maith go dé tharla dó. Bhuail sé é-fhin le slait draodhachta agus tá sé anas a ríocht muice ameasg na muc an thall agus e ag tochailt an talamh mar an cuid eile acú, agus ní / cha déag-chára dúinne é.”

“Is olc san dúinne,” arsa an bheirt eile na is le duine inteacht de Thuatha de Danann ua muca sin, agus na marbhann sinn an t-iomlan acú d’fheudfadh an mhuc draodhachta inteacht orainn na dhiadh sin.

36

lionra-uisge-dhearg.ca

TURAS NAN DOMHAIN

MO THAISTEAL FRÍD MEIRICEÁ THEAS

PEIRIÚ lionra-uisge-dhearg.ca

37

PÁDRAIG MAC DIARMADA (GAEILIG INIS EOGHAIN)

Pádraig is ainm dom agus is as Leitir Ceanainn, Tír Chonaill mé ó dhúchas. Faoi láthair táim ag taistil fríd Meiriceá Theas Agus le linn an am seo beidh mé ag scríobh fá dtaobh de na eispéireais agus na eachtraí a bhíonn agam.

38

lionra-uisge-dhearg.ca

Fuair mé ar bus agus fág mé slán le h-Eacuadór.

Bhí sceitimíní orm ag dhul go dtí Peiriú. D’fhág an bus ag leath ina dhiaidh a seacht ar maidin agus mhair an turas os cionn 12 uair. Bhí orm stopadh ag teorann agus Bhisa a fháil fá choinne Peiriú. Nuair a bhí an Bhisa faighte agam, lean mé ar aghaidh go dtí Iaen, cathair beag i dtuaisceart na tíre.

Caith mé oidhche amháin i san Iaen sular bheag mé ar aghaidh go dtí an chéad baile eile. Bhí mé sásta go leor le sin mar go raibh an ceantar ró thé.

Glac mé bus chuig Chachapoais, baile mór sna sléibhte, agus caith mé roinnt lá ansin. Bhí léir mór le déanamh ansin, agus taisteal mé chuig eas Gocta, cinn de na easanna is mó ar domhan, agus chuig suíomh mór stairiúla Cuelap. Bhí Cuelap príomhchathair muintir Chachapoais ar feadh na céadta bliadhain sular tháinig na h-Incigh agus na Spáinnigh ina dhiaidh sin. Tar éis roinnt lá i gceantar Chachapoais, bhí sé in am dom dhul chuig ceantar nuadh.

Bhí orm bus fhada a ghlacadh fríd an oidhche chun fáil chuig cathair Cagamarca, agus bhí tuirse mór orm nuair a shroich mé Cagamarca.

Caith mé seachtain i gCagamarca. Bhí níos mó suíomhanna stairiúla le feiceáil. Chomh maith le sin, bhí ceiliúradh mór neamhspleáchas ag Peiriú an deireadh seachtaine sin. Bhí léir mór paráidí agus cóisirí ar na sráideanna agus bhí deis agam ceiliúradh lena daoine áitiúla fosta.

Bhain mé an sult as an ócáid seo agus thug sé deis maith dom bualadh le daoine áitiúla.

Nuair a críochnaigh an ceiliúradh, bhí sé in am dom bogadh ar aghaidh óna sléibhte go dtí an chósta. Glac mé bus fada eile chuig Truchillo, agus ó Truchillo glac mé bus eile chuig baile lionra-uisge-dhearg.ca

39

beag ar an cósta, Huanchaco. Bhí sé deas an cósta a fheiceáil arís, agus briseadh a fháil ón airde mór sna sléibhte fosta. Nuair a bhí mé ag tógáil cuairt ar Truchillo, tháinig mé trasna dealbh de fear darbh ainm Ricardo

O'Donnabháin

(Ruaidhrí

Ó

Donnabháin).

Rugadh agus tógadh é i bPeiriú agus troid sé ar son an tír sa Chogadh Cathartha 1854 go 1855, agus i gcogadh an t-Aigéan Ciúin in éadan t-Síle, inár fuair sé bás ann.

Lig mé mo sgíth ansin fá choinne cúpla lá sular bhog mé ar aghaidh arís go dtí na sléibhte thart ar cathair Huaras.

Bain mé an sult as ceantar Hauras. Bhí na sléibhte 's airde i bPeiriú sa cheantar, chomh maith le lochanna álainn, siúlóidí móra 'gus oighearshruthanna. Ar an drochuair, tá na oighearshruthanna ag leá anois mar gheall ar an méadú de teochtanna agus an athrú aeráide sa cheantar.

Nuair a bhí mé i Huaras, caith mé 8 lá ag déanamh siúl mór darbh ainm Huaighuash. Tá an siúl seo cinn de na siúlóidí is áille i Meiriceá Theas. Bhí mé ag siúl ar feadh 15 ciliméadar achan lá mar pháirt de grúpa. Bhí muintir na grúpa as chor ar bith achan coirnéal den domhan. Bhí an craic againn achan lá agus bhí deis againn peil (sacair) a imirt ag 4,200 méadar os cionn leibhéal na farraige. Bhí sin eispéireas dochreidte dúinn go léir. Bhí deis againn dreapadh suas chuig 5,200 méadar os cionn leibhéal na farraige chomh maith.

Bhí sin doiligh ar na scamhóga.

Nuair a d’fhill mé ar ais ar cathair Huaras bhí tuirse an domhan orm. Tar éis 7 oidhche ag campáil, bhí mé sona sásta leaba a fheiceáil arís. Caith mé cúpla lá ag ligean mo sgíth sular fuair mé ar bus fada arís, an uair seo go dtí príomhchathair na tíre, Lima. Bhí 'n áthas orm a bheith ag dhul síos go dtí 'n cósta arís ina dhiaidh coicís a chaitheamh i sléibht' airde ná hAndaithe.

40

lionra-uisge-dhearg.ca

lionra-uisge-dhearg.ca

41

Taig air làrach-lìn againn www.lionra-uisge-dhearg.ca

Sgrìobhadh Mìosail

Leabhar-lann Làn

'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/ Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

LUD

LÌONRA H-UISGE DHEARG

Ná bíodh sé ina dhearmad an chléiridh ar an gclog agat.

(Sean Fhocail)