LUD - Sgríobh Róimh - 21-25

LUD

DEASACHADH 21 GEARR. / MART. 2025

NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG

Baile nan Granndach, Gleann Uisge Dhearg Le Iain Luim Dòmhnullach

Laoidh an Amadain Mhòir Le Maighread Stiùbhart

Pìob Bhatarlúdh Le Alasdair MacMhaoirn

AM MAIGHSTIR IAIN DHONNCHAIDH LE MÒRAG BHEAG BHUIDHE

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

DEASACHADH 21

Dè a Steach Air Cuibhrinn

06

Am Maighstir Iain Dhonnchaidh

Poblachd nan Gàidheal 20 Tunailean Nasgan

Le Iain Mòr Mac Bheathain

Seann Facail

25

Le Uinseann F. Pintado

Cúpla Focla

26

Casga, Aoine Cheasta, agus Earraich

Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd Ionadail 08 Nuaidheachd nan Dùthaichnal 13 Nuaidheachd na Cruinne 18 Sean Ghàedhealtachd 23 Fòram Coimhearsnachd 28 Dànach, Òranach & Sgeulach 35 Turas nan Domhain

LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE

Leobhar a' Fhichead!

Comhghardais mhór oirbh muinntear LUD, shroich sibh gu Leobhar uimhir a' Fichead agus bha sin turas an-fhada 's an-gharbh 's an-chruadh oirbh fhé gun teagamh! Och tha sibh annseo 'nis an-diugh agus bithidh 2025 nas mhath agaibh le cuidich Dhia Uilemhor! Chuir sibh obair fada 's an-mhath chun rudan litireachas nan Gàidheal agus airson litireachas agus àrd-litireachas nan Gàidheal trì Gàilig amhàin agus tha 'n obair sibh dheunamh nas móran tábhachtach mar sin amhàin! Leanaidh air aghaidh air an t-saoghal t-slighe a charaidhean!

Mórag Nic Dhùghaill (Gàilig na h-Àpalaid)

NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)

Sábháil na h-Ainmhithe Fhiadhan.

Iarraidh linn do shábháil na h-ainmhithe dhúthchais san Sean Ghaedhealtachd go h-áiridh. Ba móran móran truagh chuir fear amháin ceatharadh Cat Feusag amach faoin tuath faoi na Monaidh Ruadh le linn an t-seachdainn seo cáite. Cha rabh sin cóir 's ceart, ach iarraidh linn do thoir le chéile do chainnt chomhradh a dhéanamh faoi 'obair do chur na h-ainmhithe dhútchais amach faoin tuath ar ais aríst, ach iarraidh linn sin do dhéanamh mar ba cheart iarraidh linn Mac Tíre, Cat Feusag, Mathghamhna, Taghan agus an Torc chun an Gaedhealtachd aríst gan mhall.

Pádruig Mhícheál Ó Daire (Gaeilig Thír Boghaine)

Dé droch-àite 's droch-sgeul an Domhan an-diugh a chairdean. Tha mo chroidhe bhristeamh airson duine 'ghabhal shuas leis an droch-sgeultan ann an Staidean Aonaichtean. 'S oraic leinn, am muinntir bhochda air aghaidh nuair a chuir aintighearna gharbh nuair a cuirinn e 'gus do chairdean sgrios thairis nan Domhan, agus tabhair e cuidich chun sgrios-chinnidh nan duine bochd 's neamhchionntach.

Tha mòran dòchas agam tiocaidh Tìr na Craobh / Chanada asteach san Aonadh Eòrapaich gun mhall le cuidich Dhia Mhór. Tha mòran dòchas agam fhé faighidh muinntear dhuthchais ag an Sean Gàedhealtachd ead fhé ri chéile gun mhall cuideachd mar tha e sin nas tábhachtach. Tiocaidh cogadh mhór air an t-slighe chugainn gun dabht. Chall na Gàedheil an spiorad òglaich oirnne, 'gus chan e mòran àm againn do fhaigh e ri chéile air ais arithisd.

Feumaidh na Gàedheil do spéileachan a' fhoghluim leis do chionn againn suas agus leis do uillinn a-mach! Sin e.

'S Mòran Mòran Math Thu Trìnda!

Mòran mòran taing a Trìnda airson gach uile rudan thu a dheunamh airson litireachas agus ard-litireachas nan Gàidheal agus Gàilig!

Tha fhios agam tha rudan cruadh 's gharbh agad bho àm gu h-àm, ach dh'fhan thu leis an obair litireachas seo 'gus cha robh sin easga 'gus chan e sin easga 's mhath an-diugh a charaid chòir. 'S Fìor Gàidheal thu 's Fìor Bean-Ghaidheal thu gun teagamh! 'S breagh mòr agam airson gach uile rud a chuirinn thu ri cheile 'nn an gach uile àm nuair thighinn LUD amach. Leanaidh air aghaidh leis an obair litireachas Gàilig a charaid le do thuil. Mòran mòran mòran taing a-rithisd!

Niall Gordan (Gàilig Sgitheannach) 02

lionra-uisge-dhearg.ca

'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?

POST-D SINN

POST D'AR BOGSA PO

Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

lionra-uisge-dhearg.ca

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

03

Michael Blume, Portage Online

NUAIDHEACHD IONADAIL

Baile nan Granndach, Gleann Uisge Dhearg Le Iain Luim Dòmhnullach (Gàilig Sgitheannach) Ann an bliadhna 1824, chaidh Cùithbeirt mac Cùithbeirt ‘ic Sheumais às nan Granndach, air aghaidh do bhunaidh baile mhath ann an Gleann Uisge Dhearg. Bha sin baile leis na Gàidheil, na Méitis, na Frangaich agus na Daoine Machairean ri chéile. Agus bhunaidh iad am baile seo mar dh’ iarr iad saorsa ‘s sìocàint a-mach às nan Gall ann an Gleann Uisge Dhearg gun teagamh.

Bhunaidh iad sgìre san àite ‘gus thàinig àireimh mhath mhór nan daoine thugu do shaoghlan a dheunamh mar dh’ iarr iad saorsa ‘ca gun teagamh. Agus bha Cùithbeirt Òg am fhear mhath airson an obair seo. Bhuaidh e caithream mhath airson nan daoine ‘n aghaidh nan Gall ann an 19mh Òg-mhios 1816 – bha sin ochd bliadhna shoin, agus bha taoiseach e eadar na Méitis agus na Gàidheil ri chéile.

Bha Baile nan Granndach am baile mhath airson na Sealgairean na Buabhaill (bha Méitis ortha cuid mhór) agus chaidh na Sealgairean Bhuabhaill a-mach gach bliadhan do sealgaireachd biadh airson am muinntir ùr, agus do fhaigh fuil nam buabhall mar bha sin an-mhath às am mhalairt agus do mhalairt a dheunamh leis nan Gall agus le gach duin’ eile ‘nn an Machairean Móra, ‘gus thairis Dùthaich nan Craobh cuideachd.

04

lionra-uisge-dhearg.ca

Chuir Cùithbeirt Òg an ainm-àite Baile nan Granndach ann am baile seo mar bh’ às Clann Grannd e fhéin, agus bha na Gàidheil aig do chridh’ aige gach àm gun teagamh. Agus bha e gu math aige b’fheudar.

Ann an Iuchar 1851, chaidh an t-Athair Lughaidh Francois Richer Laflèche ‘mach air an sealgaireachd leis na Sealgairean Buabhall. Agus chaidh iad air turas fhada ‘steach Dacòta Tuath ‘sealgaireachd am buabhall. Nuair bha iad ann an Dacòta Tuath, thàinig iad fo ‘n ionnsaigh le 2,000 (dhà mhìle) òglach às naisean Gangtonaich. Bh’ eadar trì fichead seachd gu trì fhichid seachd dheug fear aig na Méitis. Agus bha ‘n blar seo ‘nn an 13mh gu 14mh Iuchar 1851. Fhuair an sagart gach duine ri chéile ‘gus chuir e ‘n Crann-Ceusta do’n obair leotha, ‘gus chuir e spiorad làidir ‘s misneachd mhór aca. An dheidh sin, bhuaidh iad an bhlar, agus chaochail ceathar fhichead nan Gangtonaich ann an latha sin. Agus char dheun nan Gangtonaich an ionnsaigh ùr air na Méitis mar bha creid aca bha Spiorad Mhór aca – na Méitis ann an latha sin. Agus bha seo blàr deireannach eadar na Méitis agus an Gangtonaich.

Agus dh’ fhàs Baile nan Granndaich thuas mar an caithream an aghaidh nan Gangtonaich. Agus tha rud an-ùidh san uaigh am baile. Tha sin sgeul mu nuair a chaochail Cùithbeirt Òg ann an 1854. Chuir am muinntir e fo thalamh ann an Uaigh Caitligich, agus chaidh e gu Dhia ‘mach às an Eaglais Caitligeach cuideachd. Ach tha ‘n eòlas ann an Eaglais Cléirich ann an Montréal, fhuair e fo ‘n uisge (Baisteadh) leotha ‘nn an bliadhna 1801 no 1810. Agus tha Cùithbeirt Òg ann an Uaigh Caitligeach san baile seo ‘nis.

Agus san an Cunntas-Shluaigh airson 2021, thubhairt e bha 845 duine ‘nn an baile, ‘gus bha e shuas às am bliadhna 2016 nuair bha 662 duine ‘ca. Agus tha e gasta gun teagamh do’n amharc Baile nan Granndach ‘fàs suas ann an diugh.

lionra-uisge-dhearg.ca

05

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

Am Maighstir Iain Dhonnchaidh (1880 gu 1951)

Le Mòrag Bheag Bhuidhe (Gàilig Bharraigh) ‘S mhac ainmeil àiridh nam Bharraigh e fhéin seo gun teagamh. Rugadh e ann an Tràigh Tuath nam Barraigh sa bhliadhna 1880, agus ‘na dheidh fhuair e chrìoch leis sgoiltean, fhuair e 'staigh gu Colaisde Naomh Moire, ri thaobh Obar Dheathain san an 1894. Bha e ‘staidear mhòr airson an Sagartachd nuair a bha e 'nn an àite seo. às annsin, chaidh e air aghaidh gu Issaich-e-Molanau agus gu Naomh Sulpice san an Fhraing agus chuir e fo do làmhan Easbuig Seòras Mac a’ Ghobhainn san an Àrd-Eaglais aig an t-Òban, Latharna, Arra Ghàidheal ann an 1903. As dheidh àm mhath nuair a dh’ oibrigh e aig an t-Òban, fhuair e ‘n obair-àite sa cheannard nan Eaglais air Eige agus an t-Eilein Bhige, agus as dheidh sin air ball, chaidh e air aghaidh gu Beinn na Faoghla ‘gus bha sin ann an 1908.

As dheidh Chiad Chogadh an Dhà Ghall (1914 gu 1919), dh' fhàg sluaghan mhòr nan teaghlaich ‘s muinntirean à Eilein Deas a-muigh turas fhada mhòr gu Chanada air an long Marloch san am bliadhna 1923 agus fhuair iad talmhan aca aig Áth a’ Fhiadh san an Tìr a’ Bhuachaille. Thairg Maighstir Iain Dhonnchaidh do thaisteil a dheanamh leotha fhéin agus dh’ fhan e san an Chanada airson dhà bliadhna ‘cuir cuidich chugu gu h-àiridh gun teagamh. Nuair a bha e ‘nn an àite sin fhuair e san sabaid an-mhor an aghaidh riaghaltas Chanada mar bhris iad an cunnradh le nam Barraich mar rinn iad rudan cruadh agus mì-cheart an aghaidh nan Gàidheil agus

06 06

lionra-uisge-dhearg.ca

bha fhearg mhòr aige mu sin. Thòisich e do chur fianais an aghaidh an riaghaltas Chanada ‘gus an aghaidh riaghaltas Thìr a’ Bhuachaille cuideachd! Bha sin ann an cunnradh, faighidh nan Gàidheil sgoiltean Eaglais Caitligeach aca, ‘gus biodh iad sgoiltean tro Gàilig cuideachd. Ach cha robh e ‘n sgeul nuair adh’ fhuair iad aig an àite. Chaidh e do chainnt leis nan duine riaghaltas, ach cha robh aon ùidh aca do ‘n eisteachd leis an Sagart Mòr. Dh’ fhuair e nam pàistean a-muigh às sgoiltean Beurla-Ghallda ‘gus bhunaidh e sgoiltean Caitligeach Gàidhealach tro cànan nan Gàidheal annsin gun mhall. Dheun e sin thairis Meadhon Thìr a’ Bhuachaille 'gus thàinig eagal an-mhòr aig nan duine riaghaltas mar sin gun teagamh. Thòisich e 'gus Barraich, Uibhistich agus Gàidheil eile 'm pàistean san Eaglaisean agus bha e glic do shin a dheunamh gun teagamh. Chaidh an strìgh seo air aghaidh airson trì bliadhna no mu sin, agus bha e eadar 1924 gu 1926. Chuir poileas dhearg no na saighdearan

dhearg

am

Maighstir

Iain

Dhonnchaidh fo ghabhail ann am Beultaine 1926, agus fhuair e dhibir a-muigh às Tìr nan Craobh annsin gun mhall.

Nuair a dh’ fhill e chun dachaigh rinn an Easbuig e 'n t-Sagart Paraiste Baile Chaolais, agus trì bliadhna 's dheidh sin thug an Easbuig e 'n t-Sagart gu 'm Bagh a' Tuath, Barraigh, agus às dheidh sin a-rithisd, dh’ fhill e chun an dachaigh dhùthais ann an Tràigh Tuath san an 1926. Bha e ‘nn an àite gu ruige dh’ éirich e 'muigh às an obair mar thàinig tinn mhòr air ann an 1943. Chaidh sluagh mhath nan duine do chuairt leis fhéin ri linn am bliadhnichean. Rinn Calum mac Chaluim ‘ic Chaluim ‘ic Iain 'ic Tharmaid 'ic Iain 'ic Tharmaid (bràthair gu Somhairle nam Bàrd) cuairtean chuige ri linn nam bliadhnichean mar bha 'n ùidh mhòr aige nan seannchus aig am Maighstir gun teagamh. Bha 'n eòlas aig nan duine bha bàrd mhòr e fhéin cuideachd, agus sgrìobh e òrain an-mhath agus tha Fàilte do Bharraigh an t-òran nas mhòr sgrìobh e a’ dheunamh.

Sgrìobh an 2/4 marsáil san onair do chuimhn’ am Maighstir Iain Dhonnchaidh, agus chuir e ri chéile mu bliadhna 1938, le Tormod Dòmhnallach nan Eilean a' Cheò. Thug Tormod Dòmhnallach an t-ainm san onair Iain Dhonnchaidh, an Sagart Mòr nam Machairean.

lionra-uisge-dhearg.ca

07

NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL

Pìob Bhatarlúdh Le Alasdair MacMhaoirn (Gàilig Dhùthaich Mhic Aoidh) Chaidh iarraidh orm beagan eachdraidh a chur sìos mu dheidhinn seann phìob a thàinig thugam tron teaghlach, air an taobh màthaireil agam, MacAoidh.

Tha rud no dhà gu math inntinneach agus tha cuid dhiubh gu math neònach. Tha an eachdraidh a’ gabhail a-steach seann saoghal nan Gàidheal, na Fuadaichean, eilthireachd agus an saoghal eile. Tha min dòchas gun còrd e ruibh.

A rèir na chuala mi, chaidh a’ phìob a sheinn aig Blàr Bhatarlúdh (21mh Mhios Dàrna 'n Samhraidh 1815) B’ e cuideigin Rothach à taobh Biorachan, faisg air Dòrnach a bha ga seinn. Airson a dhearbhadh choimhead mi air liosta de dhaoine a fhuair am Bonn Bhatarlúdh, agus bha Rothaich à Dòrnach ann ach cha robh mòran a bharrachd de fhiosrachadh ann. A rèir na h-eachraidh, chaidh am pìobair seo a leòn ach thàinig e dhachaigh beò.

Mun an àm seo, bha na Fuadaichean ann air feadh a’ Chinn a Tuath. Abair fàilte dhachaigh shuarach dha na saighdearan a bha dìleas dha na seann dòighean! Chuala mi mu shaighdearan a rinn an t-slighe dhachaigh dha na bailtean far na rugadh ’s na thogadh iad ach cha robh bailtean ann, dìreach totaichean! Ron na Fuadaichean bha mo theaghlach a’ fuireach ann an Sgìre Dhiùranais san Iar Thuath.

Anns na bliadhnaichean dorcha sin chaidh cuid aca fhuadachadh dhan chost a tuath agus chaidh cuid eile dhiubh, mo theaghlach nam measg, gu deas. Mu dheireadh fhuair mo theaghlach lot tuath air Drochaid a’ Bhann-Àth, an iar air Biorachan. Tha an àth cheum mì-chinnteach, ach tha mi a’ smaointinn gun do phòs boireannach à mo theaghlach Rothach am Pìobair agus thàinig a’ phìob dha mo theaghlach tron phòsadh sin.

Gu cinnteach, ge b’ e a thachair, thàinig a’ phìob dha mo shì-sheanair, Sandaidh MacAoidh (Alasdair ’ic Nìl ’ic Uilleim’ic Iain) 1865 gu 1953. Bha Sandaidh na chlachair, agus chaidh e dha Embro, Ontario, Chanada airson greis. Thàinig e dhachaidh ge-tà airson pòsadh. Cha robh am boireannach a bha fo 08

lionra-uisge-dhearg.ca

PavelS, Getty Images

cheangail pòsaidh dha airson Albainn fhàgail. ’S ann oirrese a bha an t-uallach airson a pàrantan. Co-dhiù, chuala mi gu robh Sandaidh a’ seinn na pìoba air a’ bhàta air an t-slighe gu Chanada 'gus sa choimhearsnach nuair a ràinig e. Dar a bha mi ann an Chanada thadhail mi air Embro agus thachair mi ri boireannach aosta ’s cuimhne aice mu dheidhinn.

Thuirt i rium, “Bha bàlach mhath e 'gus bha ciùin e chuideachd!”

Chaidh na bliadhnaichean seachad agus tràth san fhicheadaibh linn bha co-ogha againn, Niall Sutharlanach (air a ràdh col’ach ri Sù-lan no Sù-lanach), gu bhith a’ falbh dha na Stàitean Aonaichte.

Air an oidhche mus do dh’fhalbh e bha cèilidh mhòr ann ann an Taigh Shandaidh (far a bheil mi a’ fuireach an-dràsta). An ath là bha Niall air falbh agus bha a’ phìob air falbh cuideachd. Tha cuid a’ cumail a-mach gun deach a’ phìob a thoirt dha, agus tha stòraidh eile ann cuideachd. Cò aig a tha fios, agus dèn diofar an-dràsta co-dhiù?

Bha Niall na “Rainsear” ann am Montana (Tìr an Airgid), faisg air Billings. Chan eil mòran fiosrachadh agam ma dheidhinn, ach gu robh peata nathair aige! Bha bràthair aige, Dòmhnall, a bha na phìobair agus bha esan sna Stàitean cuideachd. Rinn e puirt air Niall, “Niall Sutharlanach na Baile Creag”, “Soraidh Niall Sutharlanach gu Rainse EU” agus “Fàilte Niall Sutharlanach gu h-Oragain”. Gu mì-fhortanach, chaidh Niall a leòn gu dona nuair a thuit càr air dar a bha e ag obair air. Bha e a’ fuireach na aonar agus chan eil fhios ’am dè cho fada sa bha e na laighe air rudha a’ bhàis gus an deach a lorg le Tùsanaich “Feannag” a bha a’ dol seachad. Rinn iad na b’ urrainn dhaibh agus chaidh Niall a thoirt dhan ospadal far na chaochail e. An uair sin fhuair a bhràthair Dòmhnall a’ Phìob.

lionra-uisge-dhearg.ca

09

Rinn Dòmhnall gu leòr siubhal. Dar a dh’fhàg e Sgìr Raoird chaidh e gu Perú far na dh’obraich e mar chìobair. Thathar a ràdh gun do chaill e feadan anns na h-Andes. Saoil an deach a lorg le cuideigin? Bha e greis ann an Astràilia (Tìr an t-Samhraidh) cuideachd far an robh bùth nan gleoc agus nan uaireadairean aige. Fhad sa bha Dòmhnall ann an Astràilia (Tìr an tSamhraidh) bha a’ phìob cuide ris agus turas bha e ann am bothan san “Fàsaich” a chaidh a losgadh gu làir. Gu mìorbhaileach chaidh a’ phìob a lorg ceart gu leòr san spruilleach! Mu dheireadh, cho fhad sa tha fios agam, bha e air ais anns na Stàitean agus a’ fuireach ann an Glide, Oragain.

Dar a bha ann an Oragain, rinn e pìob dha fhèin.

Fhuair e am fiodh agus am meatailt à “Ceann an Carbad” a chaidh a-null leis an luchd-tuineachaidh.

Rinn e a h-uile rud ach an t-seannsair a thàinig à Chanada. Chaidh a’ phìob seo a thoirt dha mac bràthar aige ann an Albainn agus thug esan dhomhsa i. Bho chionn beagan bhliadhnaichean thug mi seachad i dhan taigh-tasgaidh ann an Fàr faisg air a’ Blàran Odhar.

Nuair a chaochail Dòmhnall ann an Oragain, chuir a’ bhanntrach na pìoban a bh’ aig Dòmhnall dha co-oghaichean ann an Albainn, a’ Phìob Bhatarlúdh nam measg. ’S ann aig co-ogha agam a bha a’ phìob agus bha e airson a toirt dhomh. Nuair a chaochail e thàinig a’ phìob thugam ceart gu leòr ach le tachartas neònach.

Bha mi ag obair aig Sabhal Mòr Ostaig, Colaisde na Gàilig anns an Eilean Sgitheanach aig an àm. Bha fhios ’am nach biodh mo cho-ogha a’ maireann fada agus bhithinn tadhal air san ospadal ann an Inbhir Nis dar a bha mi air t-slighe dhan eilean. Oidhche a bh’ ann, bha mi nam shuain cadal agus thàinig a’ phìob thugam 10

lionra-uisge-dhearg.ca

annan aisling. Thuirt a’ phìob rium, ann an Gàilig ghrinn, “Tha an t-àm ann dhomhs’ a bhith a’ tighinn thugadsa.” Dhùisg mi sa spot! Smaoinich mi gur e rud fìor neònach a bh’ ann ach nach robh ann ach aisling. An ath là, bha neach-lagha air a fòn a’ cantainn gun do chaochail mo cho-ogha. Neònach!

Dh’innis caraid dhomh (Fear Slànair à Chanada) a bha eòlach air an leithid de rud gur robh spiorad ann an iomadh rud gu h-àraidh rudaigin cho aosta sa bha a’ phìob. Thuirt e rium cuideachd gun a bhith ga seinn gus an robh i fo sholas na gealaich làin fad trì làithean. Smaoinich e gun do thog a’ phìob lùths mì-fhallain agus gun glanadh solas na gealaich i. Lean mi an stiùireadh mar a chaidh innse dhomh.

Bha a’ phìob ann an droch stàit dar a fhuair mi i. Chuir mi i dha cuideigin air an Eilean Bhòideach air son a caradh. Rinn e an obair fìor math gun a bhith a’ dèanamh cus no a bhith ga h-atharrachadh mòran. ’S e a bheachd gur ann ann an A a bha a’ phìob bho thùs, ach le gaothaichean (ribheidean anns na dosan) ceart tha i a-nis faisg air Bb. Bidh mi ga seinn bho àm gu àm ach nam aonar dìreach on a tha i ro ìosal an taca ri pìoban san là an-diugh. ’S caomh leam am fuaim ìosal agus cluichidh mi i aig tachartasan speisealta.

Cuide ris a’ phìob bha seannsair aosta a bha briste. Chaidh a ràdh gun deach a briseadh aig Bhatarlúdh.

Air bann an t-seannsair tha ainmean sgrìobhte agus “93mh”. Bhiodh an Rèiseamaid 93mh, freagarrach ’son a’ chinn a tuath ach cha robh an 93rd aig Bhatarlúdh. Dè ’s ciall dha seo? A bheil an eachdraidh mu Latha Bhlàr Bhatarlúdh ceàrr no an tàinig an seannsair à cuideigin no àiteachan eile? Chan eil fhios ’am.

Tha ainm air na dosan, D C Camshron, Dùn Dèagh. Leugh mi gu robh S C Camshron a’ dèanamh pìoban ann an Dùn Dèagh airson an airm. ’S dòcha gu robh iad càirdeach. Bha S C ag obair anns na 1840an, agus ’s dòcha gu robh D C ann na bu tràithe.

Shin agaibh eachdraidh na pìoba mar a th’ agams’ e. Tha an eachdraidh a’ gabhail a-steach seann saoghal nan Gàidheal, na Fuadaichean, eilthireachd agus an saoghal eile. Tha min dòchas gun do chòrd e ribh.

lionra-uisge-dhearg.ca

11

BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS

silvermanmediaservices, Getty Images

NUAIDHEACHD NA CRUINNE

Sgeul Iain a' Sgalpaich Le Ciobha Nic Ghille Ghuirm (Gàedhlig Caraliana) h-Àpalaid fosta, 'gus chuir na Gaedheil Àpalaid briseadh stad mór in éadan Sasuinn sna 1660idí nuair a d'ionnsaigh na Gaill istigh go Gleann Gàidheal, agus dhean iad sin le chéile leis na Daoine Dhúthchais fosta.

Rugadh Gàilig na h-Àpalaid (canúint Gàilig nuadh) mar sin fosta! Rugadh sin amuigh as Gaedhlig Laighean in aice leis Gaeilig Ulaidh agus gan aon canúint Gaeilge, Gaeluinn, Gàilig Gaeilig 's Gaelg faoi na ghrian mar thánaig iad le chéile 'nn. Thánaig Gaedheil eile chun go h-Àpalaid le linn 1660idí go dtí 1790idí gan stad mar chuir na Sasunnaigh na Gaedheil thuas go na sléibhe tar éis a fhuair iad go cóigeamh deisceart na h-Aimearaga mar ba fuath leo linn!

Ba Gàilig an príomh teanga h-Eórpach ann eadar 1619 go 1880idí. Thánaig Gàilig faoin ionnsaigh garbh uabhasach le linn Cogadh na Stáidean eadar 1861 go 1865. Bha na Gaedheil Àpalaid ar dhá taobh 'troid sa dhá shluagh le linn an cogadh! Ar an deireadh an cogadh, thánaig Gàilig faoin ionnsaigh le riaghaltas Stáit Aontaithe mar bh' eagal an-mhor agu le Gàilig, Spáinnis 's Franngais mar dh'iarr iad do dhéanamh Aimearaga chun impireachd Béarla nó h-impireachd Sasuinn Nuadh gan amhras, agus tá sin an sgéal indiu!

lionra-uisge-dhearg.ca

13

Bha saighdear air taobh nan Gaill a Iain Caimbeul no Iain a’ Sgalpaich mar rugadh ’s togadh e air Sgalpaigh no Sgalpaigh na Hearadh gu muinntir Eilein. Bha e an sgeul leis na Gàidheil Eilein a' Tuath airson chuid mhòr.

Chaidh Iain Caimbeul thairs nan tonn gu Gleann Gàidheal san ann Caraliana Tuath mu’n eadar bliadhna 1760an no 1770an b’fheudar, agus fhuair e ghabhail airson sluagh Gallda mar bha e ’s nan Eileanan, agus bha fhios aig ceannardan Gàidheal Eilein san Caraliana Tuath aca – Dòmhnall Dòmhnullach, Dòmhnull Mac Leòid agus Ailean Dòmhnullach – an àite a dh’fhan Iain a’ Sgalpaich agus na h-Eileanaich eile ‘beò san aimsear sin.

Fhuair e rug shuas san Éirigh A-mach na Dòmhnullaich no Éirigh A-mach Féill Bhríghde (1mh Gearran gu 27mh Gearran 1776) agus chaidh e leis na Triúir Dòmhnullach ri linn an marsail fhada thairs Gleann Gàidheal ri linn an agus bh' Iain a’ Sgalpaigh ann ri linn Cath Drochaid Bhristeamh san ann Caraliana Tuath.

Chaidh nan Gàedheil Eilein a’ Tuath chun air taobh nan Gall mar thánaig ead mall gu Caraliana Tuath, agus thánaig móran sluaghan aca gu ’n cúige seo eadar 1768 gu 1774. Bh’ eagal an-mhor aca mar fhuair ead bhristeamh air làmh nan Gaill air dachaigh, agus char iarraidh ead bristeamh ùr aca ’nis thairs nan tonn gu Dùthaich nan Craobh mìltean ’s mìltean mìle a-muigh às an dachaigh dhùthchas.

Ri linn an mharsail fhada chun an tráigh Caraliana do cheangail ri chéile leis sluagh mór nan Gall, chaidh na Fíor Gàedheil air an ionnsaigh an aghaidh na Sluagh Dòmhnullach gun mhall. Bha naoi mìle (9,000) saighdear air dhà Sluagh Mìlteach Caraliana Tuath, agus bh’ eadar ochd ciad, dhà fhichead a' deich (850) gu mìle, trì chiad (1,300) saighdear air Sluagh Dà Dòmhnallach.

14

lionra-uisge-dhearg.ca

Nuair a thosaidh an cath a-mach sa mhadainn Fichead Seachad (27mh) Gearran 1776, chaidh Iain a’ Sgalpaich chun an chath leis misneachd mhór aige. Bh’ e ceannard no caiptean sluagh bhige nuair a dh’ionnsaigh ead thairs nan Drochaid Bhristeamh chun lìntean Aimearaga. Agus dh’fhan na h-Aimearagaich air taobh eile nan abhainn annsein, ach cha robh an eòlas so aig Iain a' Sgalpaich agus aig na Gàedheil aige. Thánaig ead fo ‘n teine gunnaichean ghèarr nuair a thosaidh ead do thig thairs nan drochaid bhristeamh.

Bha Gàedheil Arra Gàedheal, Gàedheil Arainn, Gàedheil Ulaidh, Gàedheil Mhidhe, Gàedheil Thìr Idhe ‘s Gàedheil Cholla eadar measg an Sluagh Aimearaga; agus cha rabh ead gu math leis an eòlas bha Gàedheil ‘sabaid airson nan Gall agus a-teach san sluagh Ghall aig an latha so. Bha 'n iarr mhór aca do chur sgrios fhola ortha mar bh’ ead leis nan Gall, san shluagh Ghall cuideachd. Bha fhearg an-mhór aca mar sin!

Nuair fhuair e ‘n òrduigh, chuaidh Iain a’ Sgalpaich agus na sluagh bhig aige air an ionnsaigh an aghaidh an drochaid gun teagamh. Bha sin an-luath sa mhadainn agus bha sin dorcha mar char thánaig an ghrian shuas air fhathast. Nuair shroich ead an dhrochaid, shiubhal sluagh Iain a’ Sgalpaich le h-aon gu h-aon, agus bha sin an-mhall mar sin. Ach chunnaic na h-Aimearagaich ead, agus dh’fhan ead aig an àite aca airson an t-àm cheart do chur bàs mhòr air Sluagh Dòmhnallaich.

Bha claidheamh mór mhath aig Iain a’ Sgalpach nuair chaidh e air an ionnsaigh. Bha fear misneachd dochreidsinn e fhé ’nnsin gun teagamh, agus fhuair e thairs an drochaid bhristeamh leis claidheamh a-staigh do làmh.

Ach chuir na Fíor Gàidheil air taobh Aimearaga ’sabaid san Sluagh Caraliana teine beò gharbh chuige air Iain

lionra-uisge-dhearg.ca

15

a’ Sgalpach gun mhall, agus dhéan ead sin a-rithist ’s a-rithist ’s a-rithist chun gu a fhuair e bàis ann san chath. Chuir ead fichead ’s ceathar ball-philear musgaide ’staigh an chorp Iain a’ Sgalpach, ach dubhairt daoin’ eile fhuair eadar dhà fhichead a’ deich (50) gu ceathar fhichead (80) ball-philear musgaide sa chorp aige ri linn an cath. Thuit do chorp a-staigh an abhann as dheidh sin agus chaidh e shìos san uisge mar nam ball-pilearan cuideachd gun teagamh. Bha saighdear dochreidsinn ’s misneachd a robh Iain a’ Sgalpach, ach chaidh e chun air taobh nan Gaill agus bha e mì-cheart do dheun sin! Ach bha e fear misneachd gun teagamh.

Brianna R., Unsplash Chaidh Cath Drochaid Bhristeamh air aghaidh airson mu trì mionad gu leth-uair a-mhàin b’fheudar. Agus bha sin caithream an-mhath 's an-mhor airson Stàd Caraliana Tuath. Chaidh Dàil Caraliana Tuath air aghaidh do chur toghcháin caithream airson saorsa 'muigh às Sasuinn agus a-muigh às nan Gall, agus thánaig e umpa mar an sabaid aig Cath Drochaid Bristeamh ri linn maduinn dorcha 'nn an 27mh Gearran 1776. Cha rabh sin mhaduinn mhath airson na Gàedheil bochd!

16

lionra-uisge-dhearg.ca

TOIGH MHAINISIR

DOIRE A' CHOLM CILLE

Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com

SEAN GHÀEDHEALTACHD

Sabaid air Aghaidh Airson an Cànan!

Le Uinseann F. Pintado (Gàilig Chataibh) Bha mi ‘cainnt leis sluagh bheag duine ‘s Éirinn ri linn an seachdainn seo chaidh, agus thubhairt aid facal fogairt cho h-annsach chugam! Thubhairt aid chan eil aon eòlas aca, 'gus chan e tuigsinn aid mu Gàilig nan Eilein, Gàilig na h-Albainn agus Gàilig Mhannain. Chan e sin ceart mar tha ‘n ceart eòlas 's sgeul agam mu’n uile dualchainnt Gàilig thairis Tìr nan Gàidheal no 'n t-Seann Ghaidhealtachd, agus chuir mi aid ceart mu sin gun mhall. Tha fhios agam an sgeul cheart mar rinn mi staidear fhada nan cànan Gàilig, agus tha fhios agam agus tha 'n eòlas agam mà-tà cuiridh thu 'n t-àm do’n éisd gu duine 'cainnt Gàilig ann an Éirinn, ann an Mhannain, ann nan Eilein agus ann an Albainn; bithidh thu tuigsinn gach uile facail às do bheul aca mà cuiridh thu ‘n obair agus an t-àm do’n éisd gu duine. Bha e sin annsach dar a thubhairt sluagh Éirinneach an fhacail mì-cheart chugam san àm sin, agus cha robh fhios aca bha mhic-leinn mi fhèin agus cha robh fhios aca rinn mise staidear móran fhada cànan nan Gàidheal - Gàilig. Cha robh spiorad nan Gàidheal aca gun amharas, agus cha robh Fìor Gàidheil aid chuideachd! alboomen, pixabay

Dar a chaidh leinn air aghaidh leis an chomhradh annsach, thubhairt aid mu chan e ùidh aca do Gàilig a’ fhoghluim ann an Éirinn, agus thubhairt aid chan e leinn - an Ghaidheil - duine ‘mhàin a’ chéile. Agus dar a chaidh leinn air aghaidh leis an chomhradh nas fhaide, dh’fhoghluim mi bha / tha mòran ùidh aca gu spòrs sacair Sasannach, agus spòrs sacair nan Gall ann am Machairean Ghallda (san Albainn) chuideachd. Cha robh sonas orm dar a chuala mi sin, ach thubhairt aid am fhaclan seo chugainn

18

lionra-uisge-dhearg.ca

agus bha mi ‘éisdeachd leotha do fhoghluim mu na Seann Ghall. Agus dh’fhoghluim mi rudan an-cheart agus an-mhòr umpa gun amharas. ‘S mòran truagh chan e aon ùidh aca mu Gàilig agus mu Gàilig a’ fhoghluim. Thubhairt bean a-mhàin chugam mu bha Gàilig aice ‘gus thoisich mi comhradh leatha 'nnsein. Agus bha comhradh ghearr sin, ach bha sin deise! Thubhairt i chugam mu cha tuigsinn i 'gus cha tuigsinn na Gàidheil Éirinneach aon facal trì Gàilig nan Eilein agus trì Gàilig na h-Albainn, agus thàinig mòran seoc orm dar a chuala mi sin! Agus thubhairt aid chan e Gàilig cànan mhath ann an Éirinn an-diugh, ach chan e aon ùidh agam do’n éisdeachd agus do chur creidsinn chugu mu sin!

Tha fhios agam tha rudan cho dheacaidh airson duine ‘obair trì Gàilig agus airson ceartan trì Gàilig an-diugh. Tha e sin an sgeul ann an Éirinn gu h-àiridh, ach chan e ‘n eòlas aig mòran duine ‘nn an tìr sin agus thairis àitean eile nan Gàidhealtachd. Th’ aid creidsinn tha uile rud gu math airson Gàilig ann an Éirinn mar tha e sin ‘ciad cànan oifigeal’ san am Bunreachd aca ‘nn. Ach chan e sin fìor! Tha rudan cho dheacaidh airson na Fìor Gàidheil agus airson na duine leis ùidh aca gu Gàilig ann an Éirinn! Chan e aid do fhaigh pas-portan trì Gàilig, obair trì Gàilig, cuidich sgoil trì Gàilig agus cuidich riaghaltas trì Gàilig ri thaobh uile rudan eile trì Gàilig. Dar dh’fhàg na Saighdearan Ghall a-muich às Bail’ Átha Cliath agus Sia ‘s Fhichid Cunndadh ann an 1922 gu 1923; dh’fhan nan Seann Ghall ann an tìr, agus chuir aid am Bratach Trì Dhath shuas air an uile taigh, ach dh’fhan aid leis uile rudan eile nan Gall. Fhuair rudan nas uamhasach agus cho gharbh 's cho chruadh airson duine do chainnt agus do fhaighidh rudan trì Gàilig san àite sin.

Ach leanann Fìor Gàidheil air aghaidh leis an obair do Ghàilig a shàbhàil agus airson do chur beò mhath ùr gu Gàilig cuideachd. Cha fhaighinn aid aon cuidich às nan riaghaltas.

Tha rudan cho gharbh airson na Fìor Gàidheil ann an Ghaidhealtachd agus ann an eadar Clann na Gàidheal an-diugh gun amharas! Ach deunann aid obair cho tábhachtach do chur beò ‘s ùidh mhòr gu Gàilig agus do shàbhàil seannchas agus gach uile rudan eile trì Gàilig a-muich às muinntir Gàilig ri linn an t-àm ghearr aca. 'S obairinn aid gun airgid agus gun cuidich agus a-mhàin, agus deunann aid sin an aghaidh rudan obair gharbh nan riaghaltas / na Seann Ghall airson cuid mhòr cuideachd.

Feumaidh leinn (na Fìor Gàidheil) do thig ri chéile thairis an Seann Ghaidhealtachd agus a-mach às an Ghaidhealtachd Ùr do Ghàilig a’ shàbhàil gun mhall, agus deunaidh leinn do chur cuidich chun gach uile Fìor Gàidheal a-mhàin agus gu gach uile sluagh Fìor Gàidheal cuideachd gun mhall 's gun stad 's gun eagal. Tha mòran mòran obair againn do chur beò ùr gu Gàilig, agus do fhaigh 's do shroich a-mach gu muinntir Gàidheal thairis nan Domhan do chur an ùidh aca do Ghàilig a fhoghluim agus do chur strìgh 's sabaid airson an t-anam agus saoghal nan Gàilig. Feumaidh leinn do sheasamh ri chéile 'n aghaidh na Gall, na Seann Ghall, na droch-duine nan acadamh gun anam agus an aghaidh droch-duine gun eòlas 's gun cionn aca san an Ghaidhealtachd chuideachd. 'S amadánan aid agus sin e!

Beir Buadh.

jmviglino, pixabay lionra-uisge-dhearg.ca

19

Gim42, Getty Images Signature

Poblachd nan Gàidheal Tunailean Nasgan Le Iain Mòr Mac Bheathain (Gàilig Ros an Ear) Feumaidh leinn nasgan mhòr againn orson Poblachd nan Gàidheal. Bu cheart feumaidh leinn chun na Sgigiridh orson tunailean mhath idireann fhìn. Tha mise 'cainnt 's aig sgrìobh mu nasgan idir Albainn 's Èirinn 's Mhannan annseo.

Bithidh leinn a-nonn do chur nasgan tunailean idir na h-Eileanan Siar no na h-Innse Goill a chéile, 'gus bithidh sin nas mhath orson daoine 'taistil fo na h-Eileanan seo mar bithidh an tunailean nas sàbhàile mar tha rudan cunntartach ri linn aimsir ghaoth gharbh. Cuiridh sinn slighean orson carbadan 's tràenaichean ri chèile 'steach san tunailean seo cuideachd gun amharas.

Tha 'n pleann againn seo orson an tuathanach ann an Maigh Eo do chur am biadh air an tràenichean ann, agus bithidh aid 'taistil shuas an tìre gu na tunailean agus air aghaidh gu h-Albainn an Ear chun nam margaidhean san àite sin. Agus deunaidh sin gu mhath orson rudan / biadh 's gach aon rud eile do thaistil às an Taobh Tuath gu Mumhain; agus orson rudan às Laighean gu Gall-Gáedhealaibh agus bu mhath leinn do'n osgail am margaidhean thairis a' Ghaidhealtachd orson nam muinntir Gàidheal agus do'n osgail leinn chun margaidhean idirnàiseanta cuideachd.

20

lionra-uisge-dhearg.ca

'S feudar leinn do chur drochaidean fhada idir Cárn Ríoghain gu Latharna 'gus idir Baile Chaistil gu Ceann Loch Chille Chiarain agus idir Machair an Sgithich gu Beul Feirsde. Agus 's feudar leinn do chur drochaid fhada mhòr às Bail' Áth Cliath gu Mhanann cuideachd, agus às Manann gu Gall-Gháedhealaibh gu Ceann Tìre. 'S fheudar leinn do chur tunailean ùr idir Mallaig, Loch Abar gu Glaschu agus biodh sin an-mhath orson nam muinntir Eileanaich gun amharas. Bithidh sinn do 'n obair orson tunailean idir an Cataibh gu Corcaigh Mumhain, agus bithidh sin gasta orson nan daoine 'gus orson an eaconomachd cuideachd.

Agus bithidh nasgan soisealtach nas làidir mar an tunailean ùr cuideachd mar tiginn nan daoine ri chéile leis na tunailean agus cuiridh aid spiorad 's neart ùr mhòr gu Gàilig mar amharcaidh muinntir Chataibh am muinntir Corcaigh 'cainnt Gàilig, agus deunaidh Gàilig air slighe nas mhath mar sin gun amharas.

Agus bithidh leinn naisean mhòr nan Gàidheal annsein - Poblachd nan Gàidheal.

lionra-uisge-dhearg.ca

21

lionra-uisge-dhearg.ca/scriobh

ÁILLIDH

NAN URRAIDHE

BITHIDH AN ÀITE SEO CHUGAD

SAN GÀILIG 'BHEIL SUIM AGAD DO CHUR SANAS LE LUD? CUIRIDH SGAIRT CHUGAINN AIRSON MÒRAN EÒLAS

FÒRAM COIMHEARSNACHD

Làithean Mór A' Mhìos - An Gearran 01 - Imbolg - Féill Bríghde 10 - Féill Bliadhain Úr na Sìonaich 12 - Gaelach Lán 13 - Tu B'Shevat 14 - Là Naomh Bhaileintin 17 - Là Lughaidh Ua Raghallaigh 27 - Gaelach Úr 28 - Ciad Latha Ramadáin

Di-hAoine na Ceusta Tha latha seo 'n-naomhtha san áite Gáidhealachd. Cha bithidh daoine 'obair air latha seo. Shiubhail Mac Dhé gu bás le lámhan Róimhnich air latha seo cuideachd. Rachaidh daoine gu h-Aifreann 's Seirbheis Creideamh eile cuideachd. Fanaidh daoin' eile sa dachaigh le do clainn agu 'gus tha sin latha mór le daoine na Críosda.

Di-Domhnaich na Càisge

Di-Luain na Càisge

Tha latha 'n-mhor le daoine na Críosda.

Tha latha mór eile le daoine na

Dh'éirich Críosd shuas a-muigh as am

Críosda, 'ch le daoine

Marbh air latha seo 'gus chaidh e gu

Gáidhealach na Críosda gu

Flaitheas annsein cuideachd. 'S latha

h-áiridh. Dh'éirich Críosd shuas

mór le Fíor Gáidheil cuideachd, mar

a-muigh as am marbh an latha

bhuaidh Briain Bóraimh an Cath Chluain

roimhe. Tha sin latha mór na

Ath Làrna Mhìos - An Giblean

Tarbh air latha seo sa 1014 nuair a

Fíor Gáidheil mar thosaidh an

12 - Gaelach Lán 18 - Di-hAoine na Ceusta 20 - Di-Domhnaich na Càisge 21 - Di-Luain na Càisge 27 - Gaelach Úr

bhristeamh e na Lochlannaich a-muigh

Éirigh A-mach na Cáisge sa 1916

as Éireann agus cuid mhor nan

sa Bail' Átha Cliath. Rugamh

Gáidhealtachd mar bh' Ard-Rígh nan

Poblachd na h-Éireann air an

Gáidheal e fhé.

latha seo cuideachd mar sin.

Ath Mhìos - Am Màrt 08 - Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàith 14 - Gaelach Lán - Purim 17 - Féill Pàdraig 20 - Co-Fhad-Thràth an Earraimh 29 - Gaelach Úr

lionra-uisge-dhearg.ca

23

Jo 94. ras 9 ò 1 . e eS lann lic, l n, F e i a a i 36 oG O'R ay t , p. 1 4 W 9 , 19 Lazy Cyf. a f l Y Lo

nes,

LORG FOCAL

EARRAICH BALLAN-BUIDHE CÉITEAN EARRAICH FUARANACH SGEIR BONNAG GRUNNASG

CASGA CARGHAS CÉADAOIN SPIAIRE AOINE CHEASTA MÀRT BREAGAN AISEIRIGH AN CEUSTA

24

lionra-uisge-dhearg.ca

CÚPLA FOCLA CASGA

Dealbh Le Carolin Voelker, Corelens

AOINE CHEASTA Dealbh Le Tumisu, Pixabay

'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla?

Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

EARRAICH

Dealbh Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

lionra-uisge-dhearg.ca

25

SEANN FACAIL UINSEANN F. PINTADO

Gearr an gad is foisge do'n sgórnach.

(Gaeilig Thír Amhalaigh) Gerros indo gasdom esti agosos doindo scernacus.

(Gallaic)

An té nach g-cuiridh snaim, caillidh se a cheud ghreim.

(Gaeilge Chonnacht Soir) Indo eti necue cerdis nesmen, colletis es indo centu gremmen.

(Gallaic)

An té nach g-cleachtann marcaigheacht, dearmadann se na spuir.

(Gaedhilge Cuidhbéig) Indo eti necue clextana marcacaxta, diromentana es indo spuri.

(Gallaic)

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis 26

lionra-uisge-dhearg.ca

Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY

DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH LÁ NAOMH BHAILINTÍN Le Cathal Mac Grianna (Gaeilig Chloch Cheann Fhaola) (I)

(V)

Anois teacht an Earraigh

Feabhra, Márta, Aibreán, An t-Earrach,

Beidh an lá ag dul chun síneadh

An spád amach – Ag rómhar, ag rómhar,

Is taréis na Féile Bríghde

Ag déanamh an talamh réidh do chur,

Ar dóidh mé mo sheol.

Prátaí, Prátaí Luath, Leas, Leasú.

(II)

(VI)

Ó chuir mé i mo cheann é,

Chuir mé roinnt síolta,

Ní stopfaidh mé choíche,

Léitíse, Oinniún, Cabáiste. Cál,

Go seasaidh mé síos,

Tá fá maith ann leis an teas,

I Lár Conntae Mhaigh Eo.

Ag baint an Lustan – Na Fiailí.

(III)

(VII)

Síneadh is síneadh,

Déan do, Déanaim.

Beidh an lá ag éirigh níos faide

Rinn mé, Déanaidh mé,

Beidh an oidhche ag éirigh níos giorra

Ní dhearna mé, Ag déanamh déanta.

Bun chéim, Breis chéim, Sár chéim.

Cha dhearna mé, Ag déanamh déanta.

(IV) Fada, Níos Faide, Is Faide,

Sgríobh Cathal an píosa bardachd, danachd

Gearr, Níos Giorra, Is Giorra,

seo ar Lá Féile Bhailintín 2025, nó 14adh

Maith, Níos Fearr, Is Fearr,

Feabhra 2025. Dhéan sé sin mar thánaig

Ola, Níos Measa, Is Measa.

cúpla focail deas istigh do cheann aige fhéin, agus bhí sin galánta.

28

lionra-uisge-dhearg.ca

fortyforks, Getty Images Pro

CEITIDH NÍ GHADHRA Le Briain Ó Cianaigh (Gaeilig Óméith) (I) Is fada mé ag imeacht fá mhullach na n-ardán donn Mar i ndúil is go bhfeicfinn mo leanbh nó sgáil a cinn; A cúl trom, triopallach, fairsing, fáinneach, fionn, Seo mo thriall chugaibh is chan fheil Ceitidh Ní Ghadhra liom.

(II) Tá 'n Éirne ar buile is an t-Sionainn go léir faoi bhrúcht Fá éag na bruinneal’ a bhí soineanta, lán den stuaim.

A leithéid ní fhaca mé ó Chorcaigh go Clár na Bóinn’ Is é mo léan gur imigh mo Ceitidh Ní Ghadhra uaim.

(III) Dá bhfeicfeadh sibh aréir í i ndiaidh an bás í a chloidh, A cuid ribíní óir anuas fá cheann uirthi; Gach ribeog dá gruaig mar cuacha de thrilsí buidhe Is é mo sgéal truagh nach bhfuair mé an chainnt aici.

(IV) A dheartháir dhílis, dá bhfeicfeá sa teampall í, Is a cónair déanta réidh i lár an toigh, A com seang, séimh agus í gan smál ina luidhe, Sínte i gcré is é mo léan gur fágadh í.

(V) Go dtigidh an Cháisc i lár an fhómhair bhuidhe Is go dtigidh an Fhéil’ Pádraig seachtain nó dhó ina diaidh, Go bhfásaidh bláth bán fríd chlár mo chónra aníos Cumhaidh mo ghrádh is go brách cha chuiridh mé díom.

lionra-uisge-dhearg.ca

29

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

'S Éireann a Lán Seán Mór Ó Daimhín (Gaeilig Árainn Mhór) “'S Éireann a lán" "Tá 'n cultar againne faoi brúgh" a deir an t-Éireannach / Gaedheal indiu, Agus a bhéal lán Béarla mór, Sásta le teanga na gcoilineach, Agus ag iarraidh é a chosaint.

Mise? B'fhearr liom a bheith Faoi réimeas teanga eile, Seachas an Béarla, Ar feadh tamall beag.

Tabhair an Ghaeilig Isteach i do shaol, Comhroinn í Lenár bpobail úra, A bhfuil teangacha iomadúla acu.

Féach an meas a bheas acu uirthi Agus orainne.

Níor chuir an Béarla, Fáilte roimh an Ghaeilig riamh.

30

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

Beidh do Dheora Sábháil sa Sruth Seo Le Máirtín Eoghan Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) 'Cuimilt na gráinníní gainimhe, Eadar do mhéara bhristeamh, 'S solas na gealaidh ar na dtonnta, 'Déan obair dochreidte le mo cheann, 'Taisteal ar aghaidh leis gaoth samhraidh, Faoi mo ghruaig lag anois, 'Smaoinigh ar faoi sean sgéalanna, Gan eagal 's gan buairt.

Mar tá fhios agam na h-eagail na h-oidhche seo, 'Obair tar na dtonnta faoi mo chosan agam, Beidh do Dheora Sábháil sa Sruth seo.

Amharcaim air na Gréine Mór, Tá fhios agam, chan fhuil sin liom, Bha mé 'nnseo míle h-ám roimhe, 'Amhrán go brách air fad go beo.

lionra-uisge-dhearg.ca

31

LAOIDH AN AMADAIN MHÒIR Le Maighread Stiùbhart (Gàilig Leòdhais) Mur thachair don Cheann Suidhe, Bholodamar Olagsandromhach Séalansgaidh - Uachdaran Poblachd na h-Ùcràin: (I) Là do bhi an t-amadan mhòr, An t-seòmhar ughach an taigh-ghil', Chunnacas tighinn an curaidh òg, Chùm tràchdadh casg air ionnsaigh Ruis'.

(II) Seach tairgsinn mòr chobhair dò, An t-amadan, don laoch òg, thuirt, ”Càit' am bheil do dheis, ghrinn, ùr Gus nochdadh urram dhòmh-s' an seo?”

(III) Fhreagair sin an òglach tapaidh, ”'S neònach leam do bhriathran faoin, Cleachdaidh mi, gu deònach, culaidh, Nuair a bhios mo dhùthaich saor”.

32

lionra-uisge-dhearg.ca

(IV) Sin labhair, le guth àrd, Am Pluicean, 'S dh' fhaighneachd e don churaidh òg ”Don amadan, an tug thu taing, Neo buidheachas a' shealltainn dò?”

(V) ”Bhuam-sa fhuair sibh taing is spèis, Ach! ri mo ghlaodh cha d' thug sibh èisd, Ged ‘s math ur 'n airgead is ur 'n òr, B’ e sith, ceann uidhe 's fàth mo lò.”

Airson mar a thachair don Cheann Suidhe Séalansgaidh anns an Taigh Gheal, air Seachdain na Gàilig, 2025. Air a dheanamh ann an cabhaig agus tha e caran robach, aig an ìre seo, ach tha mi ga cur a-mach, gu deatamach, mus bith seachdain na Gàilig seachad.

lionra-uisge-dhearg.ca

33

MeganSteve5050, Pixabay

AN CARGHAS Le Cathal Mac Grianna (Gaeilig Chloch Cheann Fhaola) (I)

(IV)

Ag tosnú Céadaoin an Luaithrigh,

’S maith, 's Breágh le daoine dul

Fuinseog, Crann Fuiseoige,

Amach ag éisteacht agus ag féachaint ar na bannaí.

Troscadh agus tréanas

Tá an cleachtadh i rith an Gheimhridh déanta.

Luaith ar do chlár éadain.

Mórtas Cine is Ceantair.

(II)

(V)

An Chéadaoin an Luaithrigh

An Chéad Domhnach indiaidh an chéad

Máirt na hInide,

Domhnach Cásga, Aoine an Chéasta

Máirt na bPancéid

Ghealach iomlán indhiaidh an 21adh Márta

Daichead ‘s Ceathraca Lá san Fhásach.

Ghealach iomlán indhiaidh an 21adh Márta.

(III)

(VI)

Bionn bannaí ceoil amuigh ag máirseail

Duine - Duine amháin, 2 Beirt

Banna Máirseála

3 Triúir, 4 Ceathrar, 5 Cúigear, 6 Seisear,

Tá traidisiún láidir banna mairseála

7 Seachtar, 8 Ochtar, 9 Naonúr, 10 Deichniúir.

i dTír Chonaill.

34

lionra-uisge-dhearg.ca

TURAS NAN DOMHAIN

MO THAISTEAL FRÍD MEIRICEÁ THEAS

AN AIRGINTÍN lionra-uisge-dhearg.ca

35

PÁDRAIG MAC DIARMADA (GAEILIG INIS EOGHAIN)

Pádraig is ainm dom agus is as Leitir Ceanainn, Tír Chonaill mé ó dhúchas. Faoi láthair táim ag taistil fríd Meiriceá Theas Agus le linn an am seo beidh mé ag scríobh fá dtaobh de na eispéireais agus na eachtraí a bhíonn agam.

36

lionra-uisge-dhearg.ca

Chuir mé tús le mo thuras fríd an Airgintín in Iar Thuaisceart na tíre, i gCúige darbh ainm Suaidh Suaidh. Cúige iargúlta atá ann i lár Sliabhraon na h-Andaí. Tá teorainn aige le t-Sile agus an Bholaibh, agus tá na cultúir ar an teorainn an cosúil lena chéile. Tá cultúr láidir dúthchasach acu sa cheanntar agus tá ceangal ag an áite le iar impireacht na h-Incigh. Clúdaigh an impireacht talamh ó Cholóim síos go dtí Iar Thuaisceart na h-Airgintíne. Bhí iarsmaí 'gus sean struchtúr na h-Incigh fós le feiceáil sa cheanntar.

I Suaidh Suaidh í féin, thug mé cuairt ar sliabh mór ildaite, chomh maith le ceanntar mór a bhí clúdaithe le salann agus mianraí eile. Nuair a chríochnaigh mé i Suaidh Suaidh, thaisteal mé ó dheas chuig cathair Salta. Chaith mé deireadh seachtaine sa chathair sular bhog mé ar aghaidh go dtí Meandosa, cathair eile níos faide ó dheas agus cóngarach go dtí t-Sile fosta.

I n-diaidh turas bus millteanach fada, sroich mé Meandosa.

Bhí

an

aimsir

níos

teo

arís

i

Meandosa. Tá clú ar Meandosa mar go ndéanann siad cuid is mó den fíon san Airgintín.

Bhí sí éasga sin a fheiceáil mar go rabh an ceanntar

thart

ar

Meandosa

clúdaithe

le

fíonghoirt, agus bhí siopaí fíon achan áit ar fud an chathair. Caith mé cúpla lá i Meandosa (ag baint sult as an fíon) sular bhog mé ar aghaidh go dtí Cordoba. Chár caith mé móran am i gCordoba, ach bhí fós am agam an cathair í féin a fheiceáil, agus chuala mé fosta go bhfuil loch mór agus sléibhte deas taobh amuigh den cathair. (Turas eile sa todhchaí b’fhéidir).

Chuala mé neart dea-sgéala fá dtaobh de Buenos Aires, idir na daoine agus an cathair í lionra-uisge-dhearg.ca

37

féin. Cathair le stíl measctha de tíortha difriúla an Eoraip. Bhí mé chun cúpla seachtain a chaitheamh sa chathair, mar go rabh neart le feiceáil agus bhí mé ag iarraidh mothúcháin na cathrach a fheiceáil.

Chaith mé gach lá ag siúl thart ar na ceanntair difriúla.

Bhí léir mór páirceanna beaga glasa, agus bhí sé an deas na spásanna glas agus an t-saoghail a fheiceáil i measg an cathair mór seo. Bhí fiú páirc amháin ann in onóir de na n-Gaedheil a tháinig trasna na bliadhanta ó shin, le dealbh beag de Pádraig Mac Piarais sa choirnéal fosta. Taobh leis an pháirc bhí Coláiste Naomh Bríde, a bhunaigh na Bráthaire Críostaithe nuair a tháinig siad trasna, le brat an Airgintín agus na h-Éireann ag eitilt taobh le taobh. Ómós maith eile den ceangal idir na dhá tíre.

I n-diaidh dom coicís a chaitheamh sa phríomhchathair, bhí sé in am dom bogadh ar aghaidh aríst. Bhí mé an sásta Buenos Aires a fheiceáil, agus bhí mé ábalta rá go rabh an chathair chomh deas is a dúradh liom.

Bhí an chéad stad eile an Patagóin. D’eitilt mé síos chuig Ushuaia, an stop deireanach sula bhuaileann tú an Antartaice. Ó Ushuaia, chaith mé roinnt seachtain ag taisteal ó thuaidh fríd an Patagóin, ag stopadh i bPunta Arenas agus Puerto Natales sa t-Sile, agus san El Calafate, leis an oighear-shruth mór Perrito Moreno, El Chalten, an ceanntair is cáiliúla fá choinne siúlóidí san Airgintín, agus San Carlos de Bariloche, Baile mór ina bhfuil stíl Alpacha ar mar gheall ar tionchar na Gearmánaigh, Ostarach, agus Eilbhéiseach a bhog ansin sa 20adh Aois.

Sna seachtainí sin, bhí léir mór deiseanna agam siúlóidí mór sna sléibhte a dhéanamh. Agus bhí siad cuid de na

38

lionra-uisge-dhearg.ca

siúlóidí ba déise a rinne mé i rith mo am i Meiriceá Theas. Bhí deis maith agam triail a bhaint as an lann áitiúil chomh maith. Beoir deas a bhí ann, ach níl aon comparáid ann le deochanna na h-Éireann, agus an Ghaedhealtachd.

I n-diaidh roinnt seachtainí ar chiuil, bhí mé ar ais i mBuenos Aires fá choinne oidhche amháin sular bhog mé ar aghaidh go dtí Eas Iaguasú, ar teorann Brasaíl agus Paraguaidh, in Oir Thuaisceart na tíre.

Chaith mé lá annsin ag cinn de na h-easanna is mór ar domhain. Bhí na radharcanna go h-álainn ag an eas chomh maith. Bhí an aeráid sa cheanntar i bhfad níos doiligh, mar go sí saghas trópaiceach (té agus táis). Ach chár thug seo ar chiuil óna radharcanna fíor speisialta ag an eas.

Faoi dheireadh, i n-diaidh os cionn mí san Airgintín, bhí sé in am bogadh ar aghaidh arís. Tír an mhór atá ann le daoine an bhródúil as a tír, cultúr, bia, agus peil. Daoine oscailte agus cairdiúil iad a déanann iarracht mór a bheith cuidiúil le gach duine. Bain mé an sult as an tír agus achan rud a bhí in san tír, agus le cuidiú Dé beidh mé ar ais la éigean sa todhchaí.

lionra-uisge-dhearg.ca

39

Taig air làrach-lìn againn www.lionra-uisge-dhearg.ca

Sgrìobhadh Mìosail

Leabhar-lann Làn

'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/ Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

LUD

LÌONRA H-UISGE DHEARG

Is fuirist breag a chur ar na mairbh.

(Sean Fhocail)