LUD - Sgríoḃ Gaeḋealaċ - 06-22

LUD

Deasaċaḋ 06 Lùna / Sult 2022

Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg

Mo Ċlann Bean Síḋe Le Gráinne Ní Ċaimbeal

Beurla air ḂBC Alba!

Le Eóin Lom Dòṁnallaċ

Sgeul na h-Eaċdraiḋ Mairtíriġ San Patricio

I ḂFAD Ó H-ARD AN RÁṪA LE BRIAN Ó CIANAIĠ 1931

DEASAĊAḊ 06

Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn

28

I ḃfad ó h-Ard an Ráṫa

Cú Ċulainn agus

24

Tír na Marḃ (Cuid a Dó)

Cúpla Focla

22

Sgriaċ na Coille, Tarḃ-Allaiḋ, agus Lon na Maiċearean

Sgeul na h-Eaċdraiḋ

33

Mairtíriġ San Patricio

Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 04 Nuaiḋeaċd Ionadail 06 Nuaiḋeaċd nan Dùṫaiċ 11 Nuaiḋeaċd na Cruinne 14 Sean Ġàeḋealtaċd 19 Fòram Coiṁearsnaċd 23 Dànaċ, Òranaċ ⁊ Sgeulaċ

LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE

Cá ḃfuil an cogaiḋ? Ḃí sin galánta do léaṁ faoi stair na Gaeḋeil Ḃail' Uḃall Ṁóir (Nuaḋ Eaċraic) san artagal le Breánann Ó Caṫáin. Ḃí sin an-suimiúil gan daḃt, aċ cá raiḃ na sgéal faoi n-Éiriġ Amaċ Mór sa 1863? Nuair a d'éiriġ muid ṫuas amaċ sa ḃaile 'nn. 'S sgéal doċreidte sin gan daḃt. Agus cá raiḃ an sgéal faoi cogaiḋ in aġaiḋ na Gaill garḃ ann freisin? B'ḟéidir sgríoḃaḋ Breánann faoi sin san iris eile.

Paidí a' Capall Ó Rinn Maiġ Luirg

Na Canúint le Ċéile Tá sin go h-ionntaċ, ionntaċ deas maiṫ do ḟeic gaċ canúint le ċéile san iris-leoḃar seo.

Tá sin doċreidte gan daḃt! Ba ċeart ḋéan sé seo blianta fada ó ṡin aċ ní raiḃ sin an sgéal.

Aċ déanann daoiḃ sin anois agus tá sin doċreidte 's ionntaċ doċreidte 's doċreidte h-ionntaċúil freisin. Agus tá sé go deas ionntaċ do ḟeic na Gaeḋeil Oileán Úir ar ṫar ḃarr an troid agus stríġ do ṡáḃáil Gaeḋlig mar níl ḋéanann sin ann san aḃaile (Sean Ġaeḋealtaċd) mar tá siad faoi riail na Sean Ġaill agus sin é 'n sgéal agus beiḋ sé 'n sgéal go dtí déanaiḋ iad rudéigin faoi sin.

Sorċag Ní Ċinnéide, Baile Ṡeáin, Talaṁ an Éisg

Poblaċd Mór Aontaiċe nan Gàiḋeal

NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)

Ṫa fearg 's craic mòr ar duine mò mun na bànriġ Sasainn anis sin ṫ' i gu bàs, aċ nuair ead till amaċ an ceòl salm Gàeḋlaċ ṫa siḃ bruiḋinn gun stad mun i 'gus rudan uile gu maṫ. 'Ḃeil siḃ ḟé gun seallaḃ agaiḃ? Naċ eil siḃ 'faiġinn an dealḃ mòr an so? 'Ḃeil siḃ cuir amaċ na Sean Gall agus an córas ḃristeaḋ as ur ceann air sgàṫ sean bean sin? Ṫ' obair an ṁòr againn. De ṫ' u dèanaṁ 'gocarsaċ coltaċ cearcan ag an cèiliḋ gallda, nuair ṫa sinn 'obaireann ar rudan ḃ' i gun làṁan no suil orainn? Gaḃ ṡuas agus danns coltaċ cearcan, aċ ċa biṫ mi gu danns do 'n ceòl Sasannaċ so.

Iarruiḋ ṁaid do ṫoir ri ċéile 'steaċ Poblaċd Mór Aontaiċe nan Gàiḋeal gun ṁall mar ṫa creid agam biṫiḋ leinn gu gasta dar ṫa fíor saorsa 'gainn mar ċan eil rudan gu Dèan maṫ a-nis fo'n riaġaltas Gallda sa Lunnainn agus fo'n riaġaltas Sean Ġall anns sa Ḋún Éadainn. Ṫa n-Éirinn tír maṫ agas ṫa féar 's talaṁ làidir 's slàinte 'nn, agas ṫa e 'n sgeul air nan Eileanan Siar agas san Albainn a' Ṫuaiḋ cuideaċd. Agas oraic ċun nan airgid 's saiḃreas ann air Eilean Ṁanainn, ṫa saiḃreas gasta 'nn gun teagaṁ! Agas ṫa ḟairrge ṁaṫ mu'n a' Ġàiḋealtaċd cuideaċd ri ṫaoḃ leis ṫa saiġdearan doċreidsinn leinn san eaċdraiḋ agas ṫa e 'n sgeul an-diuġ cuideaċd gun teagaṁ! Iarruiḋ ṁaid do deunaiḋ leinn gun ṁall a ċaraidean!

Pádruig mac Ṗádruig Mac an t-Sealgaire Cataiḃ an Ear

02

dannsa gun mise.

Gaeḋlig san Ollsgoileanna Tá sé go h-ionntaċ garḃ 's cac ċan ḟuil cúrsaí Gaeḋlig ann sa na h-ollsgoileanna sa Stáit Aontaiṫe 's trasna Dúṫaiċ nan Craoḃ fosta! Ċan ḟuil sin cóir 's ceart! Agus 's mis' an-ḟearg mar sin aṁáin! Cuireann muinntir Gaeḋealaċ airgid ró-ṁór ċun na hollsgoileanna 'nn annseo 'gus ċan ḟuil cúrsaí Gaeḋlig ann???? Feiceann ar Colaisde 'Gaeḋealaċ' mór Notre Dame! 'S ainm acu le 'troideaḋ le dúṫċas Gaeḋeal ann san Meaḋan Iar na Ṁeirceá, 'ċ ċan ḟuil cúrsaí maiṫ as Gaeḋlig acu. Ba ċeart tosaiḋ muid do ṫroid agus do'n ágóid in aġaiḋ iad - gaċ aon colaisde 'Gaeḋealaċ' agus colaisde eile do dtí bíonn muid caiṫréim agus tá cúrsaí Gaeḋlig maiṫ ann gan ṁoill agus go braċ ar fad!

Sinead Ní Néill Síne Nic Anndrais

lionra-uisge-dhearg.ca

'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?

POST-D SINN Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

lionra-uisge-dhearg.ca

POST D'AR BOGSA PO ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

03

NUAIḊEAĊD IONADAIL

An Beacáin Fiaḋain Seo Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁain) Is é deireaḋ an t-saṁraiḋ sa Ṁinneasóta am fóṁair do beacáin fiaḋain agus saoṫraiṫe. Tá ár ḃfeirm idir ḋá ċrios ċoillte. Tagann coillte bóireaċ agus cruaḋ-aḋmaid ṫuaiḋ le ċéile anseo. Ciallaíonn sé seo go ḃfuil deiseanna 'gainn go leor saġas beacán a ḃaint.

Coṫaíonn mé 'n cineál beacán is fearr liom ar an ḃfeirm.

Is beacán caipíní fíon an-ḃlásta 'gus éasca fás. Tá siad go h-álainn le caipíní gairnéad agus spóir corcra éadrom. Is é an ċéad ċéim ná fód a ḃaint agus an iṫir a noċtaḋ. Tarlaíonn sé seo san earraċ. Déantar mí-ċeilliḋe a ṫras-ṗlandú ó leaba atá ann ċeana féin, nó is féidir é a ċeannaċ. Bíonn tuí glan ina ṡraiṫeanna os cionn a ċéile le múta scioból agus mí-céilliḋe os cionn na h-iṫreaċ lom. Tá súil againn le go leor báistí, nó ní mór dúinn uisciúċáin a ḋéanaṁ. Ḃí 'n saṁraḋ seo báistí, mar sin rinne siad go h-an-ṁaiṫ. Tar éis roinnt seaċtainí, tagann beacáin ċun cinn. Iṫimid roinnt úr aċ dí-hiodráitímid an ċuid is mó le h-aġaiḋ stórála.

Fásann roinnt cineálaċa beacán ḟiáine inite anseo, ‘gus tá an ċuid is mó díoḃ réiḋ go déanaċ sa saṁraḋ agus go luaṫ san ḟóṁar. Is beacáin gliomaċ seadánaċ agus fás siad ar na mí-céilliḋe de beacán eile. Is dearg buiḋe-ḋearg ‘gus tá cruṫ éagruṫaċ iad. Tá beacán mil go leor anseo. Fásann siad ar crainn giúise marḃ o atá ag fáil ḃáis. Tá siad crón agus breac donn, le spóir an-ḃána. Fásann an beacán ar a dtugtar sicín na coille ar crainn daraċ. Is geal-ḃuiḋe 'gus buiḋe-ḋearga, 'gus is dlúṫ é. Tá sé an-ṁaiṫ frioċta. Faiġimid go leor beacán bolgán béice freisin. Tá siad bán geal, sféarúil, agus an-daingean nuair a ḃíonn siad aibí.

Is furasta an ċuid is mó de na cineál seo a aiṫint. Tá sé sáḃáilte iad a ḃailiú má ḟoġlaimíonn tú na bun-ġnéiṫe.

04

lionra-uisge-dhearg.ca

Ag Cruinniġe na Féar Biaḋ Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁain) Is fada 'n geiṁreaḋ annseo san oir-ṫuaisceart Ṁinneasóta ‘gus ní mór go mbeaḋ go leor farae ag feirmeaċa dá mbeo-stoc. Mar sin is tráṫ an-ġnóṫaċ é 'n saṁraḋ le ḃeiṫ ag ullṁú don ġeiṁreaḋ. Ceann de na h-obaireanna 's mó dúinn ar ár ḃfeirm ná féar a stóráil don ġeiṁreaḋ. Le h-aġaiḋ ár n-gaḃar teastaíonn na céadta ball féir uainn ċun é a ḋéanaṁ ó Ṡaṁainn go Bealtaine.

Ní ṫáirgeann muid féar ar ár dtalaṁ. Ardaímid beo-stoc agus cleaċtaḋ. Ní ṫáirgeann muid féar ar ár dtalaṁ.

Bailímid beo-stoc agus cleaċtaimid agra-ḟoraoiseaċt. Is gnáṫ féaraċ garḃ dár n-gaḃar sa saṁraḋ lorgaiġ.

Oibríonn sé seo go maiṫ le h-aġaiḋ gaḃar i riṫ an t-saṁraiḋ nuair a ḃíonn an duilliúr isteaċ. Sin é 'n ċaoi a raiḃ sé i gceist go mairfeaḋ gaḃair. Aċ ciallaíonn sé seo go gcaiṫfimid féar geiṁriḋ a ḟáil ó ḟeirm eile.

Timpeall 40 cileamaidear uaiḋ tá feirm álainn, díreaċ trasna teorann Ḃisconsúin. Tá sé timpeall 1,000 acra.

Táirgeann an ḟeirm seo féar breá ‘gus tá dea-ċaidreaṁ againn leis an ḃfeirmeoir. Aċ ní h-aṁáin go gceannaímid an féar.

Níl aon seaċadaḋ. Caiṫfimid é a luċtú 'gus a ṫarraingt orainn féin.

Caiṫimid na burlaí anuas ó na carḃánna, cuir i gceann a ċéile iad go cúramaċ ar na leantóirí, agus ceangail síos iad. Nuair a ṫagaimid ar ais ċuig ár ḃfeirm déanaimid iad a ḋíluċtú 'gus a ċruaċaḋ sa sgioból. Is obair ċruaḋ agus ṡalaċ í aċ is fiú an iarraċt a ḋéanaṁ féar maiṫ. Nuair a ḃíonn sé -40 céim lasmuiġ, bíonn bolaḋ an ḟéar cosúil leis an saṁraḋ.

lionra-uisge-dhearg.ca

5

NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL

Mo Chlann Bean Sídhe Le Gráinne Ní Ċaimbeal (Gaeilig Ṫír Ċonaill) B’ḟéidir go ḃfuil an Bean Síḋe ar ḋuine de na daoine maiṫe is mó aiṫne, in aice leis an Leipreaċán b’ḟéidir.

Tá go leor scéalta sa tír ḋúċais agus ṫar lear, á niompar acu siúd a ċuaiġ ar imirce ṫar na blianta. Tá ár stair féin ag mo ṫeaġlaċ lenár Bean Síḋe féin.

I mo ṫeaġlaċ féin, is do ṗáistí den ċuid is mó a ḟeictear an Bean Síḋe. Ar ċúis ar biṫ, nuair a ḟásann tú suas is annaṁ a ċloiseann tú a caoineaḋ. Trí scéal teaġlaiġ roinnfiḋ mé leat. Ḃí ceaṫrar mac ag mo ṡeanṁáṫair, agus m'aṫair ar an dara duine is sine. Ḃí m’aṫair gar dá ṡeanaṫair, a fuair bás ag 62 bliain d’aois nuair naċ raiḃ m’aṫair aċ 10 mbliana d’aois. Ċuiṁniġ mo ṡeanṁáṫair go raiḃ sé lár na h-oiḋċe nuair a ḋúisiġ m'aṫair agus ṫosaiġ sé ag caoineaḋ. Riṫ sí ċuige ċun sólás a ṫaḃairt dó agus fiafraí de cad a ḃí míċeart. Duḃairt m'aṫair léi go raiḃ "bean ḃán," agus go raiḃ "seanaṫair imiṫe." 5 nóiméad ina ḋiaiḋ sin ġlaoiġ an fón agus ḃí mo ṡinseanṁáṫair ag cur in iúl do mo ṡeanṁáṫair go raiḃ a haṫair básaiṫe ina ċodlaḋ.

Fuair mé taiṫí ar an Bean Síḋe ar dtús nuair a fuair mo ṡin-seanṁáṫair bás. Bean ṁaiṫ, cineálta a ḃí inti a ṁair le ḃeiṫ 73 bliana d’aois agus a fuair bás nuair a ḃí mé 5 bliana d’aois. Ċoinniġ mé ag dúiseaċt agus ag éisteaċt ag caoineaḋ an oiḋċe sin lasmuiġ den

06

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir

brandtbolding, Getty Images

ḟuinneog. An ṁaidin dár gcionn, fuair mo ṡeanṁáṫair glaoċ. Nuair a duḃairt sí liom, d'ḟreagair mé go raiḃ a ḟios agam.

Le déanaí, fuair mé spléaċaḋ an Bean Síḋe pónaire feaḋ líne na coille. Ḃí sí deacair a ḟeiceáil, i mo imeall den ċuid is mó, aċ bán le gruaig dorċa agus súile dearg. Ḃí mo ṡeanṁáṫair i n-droċ-ṡláinte agus rinne mé mo ḋíċeall gan an Bean Síḋe a ḟeiceáil, aċ ġlac mé leis go raiḃ an t-am ag imeaċt. Ba é sin an t-earraċ sula ḃfuair mo seanṁáṫair bás.

Léirítear an Bean Síḋe go minic mar bean daoine sceiṁle, aċ ní hé sin mo ṫaiṫí. Dom-sa, is féidir léi síoċáin, práinn, agus glacaḋ leis an rud atá doṡeaċanta a ṫaḃairt.

lionra-uisge-dhearg.ca

07

Mo Teaġlaċ air ḋà Ṫaoḃ Le Cioḃa Nic Gille-Ġuirm (Gàeḋlig Caraliana) Ḃa mo teaġlaċ agam air ḋà taoḃ sa ḋà sluaġ ag sabaid an aġaiḋ ead ḟé ri linn Cogaṁ Saorsa na h-Aimearaga (1775 gu 1783). Ċuir taoḃ m'aṫair còtan gorm orṫa, 'gus ċuaiḋ ead san Sluaġ Michal Collection

Aimearaga mar ṫànaig ead annseo gu Caraliana le linn 1740an 's 1750an air aġaiḋ as ḋéiḋ Bliana Teàrlaiċ (1745 gu 1746) mar ḋ'ḟuair ead ḟé 'muiġ as do ḋaċaiġean aca mar ḋ'éiriċ Clann Ṁic Gille-Ġuirm a-maċ leis Teàrlaċ Ruaḋ nuair a ḋ'ḟill e gu daċaiġ sa 1745. Ḃa taoḃ / clann m'aṫair as Arra-Ġáiḋeal, Ceann Tìre, Cnapḋail 's Eilean Arann. Ḃ' ead fo riaġaltas Clann Caimbeul na h-Arra-Ġáiḋeal agus ḃa 'n diuc Arra-Ġáiḋeal air taoḃ Sasuinn ri linn Bliana Teàrlaiċ. Ċaiḋ Clann Ṁic Gille-Ġuirm amaċ le Teàrlaċ Ruaḋ gun ṁall agus ṫànaig Bliana Creaċ orṫa 's ḋéiḋ Laṫa Ċuil Lodair (16ṁ Geiblean 1746) air aġaiḋ. Ċuir ead coṁaireaċd ṁaṫ eadar 1746 gu 1757 aċ ḟuair ead ḃristeaṁ le na Gaill agus ḃa mór an-truaġ sin.

digidreamgrafix, Getty Images

Ċuaiḋ ead gu Caraliana 'nn b'ḟeudar, aċ ṫànaig ead fo hionnsaiċ de na Gaill annseo mar ḃa Fíor Gáiḋeil ead ḟé! Ċuaiḋ jim Schlett, Schlett, Getty Images

teaġlaċ m'aṫair ṡuas gu Gleann Gàiḋeal gun ṁall nuair a ḋ'ḟuair ead a-muiċ as na loingean. Rinn ead ċaraidean leis Clann Coilltean agus ċuaiḋ ead gu cogaṁ an aġaiḋ Clann Coilltean eile. Ṫànaig ead fo h-ionnsaiċ na Saiġdearan Frainnge 's Saiġdearan Sasuinn eadar Cogaṁ Mór Dùṫaiċ nan Craoḃ eadar 1758 gu 1763. Ṫosaiċ an cogaṁ a-maċ sa 1754. Rinn clann m'aṫair ċaraidean leis na Franngaiċ agus ḃa rudan gu maṫ leoṫ' eadar 1760 gu 1775. Ṫànaig taoḃ mo ṁaṫair gu Caraliana ri linn 1772 gu 1775. Ḃ' ead as nan Eileanan o ḋuṫċais. 'S Clann Dóṁnuill 's Clann Leòid ead ḟé. Ḋ'ḟàg ead a-muiċ as nan Eileanan mar ṫànaig Fuadaiċean nan Gàiḋeal ċugu. Ḟuair ead gu Caraliana,

08

lionra-uisge-dhearg.ca

h-Aimearaga ri linn Éiriġ A-maċ Mór annseo! Ċa raḃ ḟios agu mu'n fíor sgeul annseo 'nnsin! Ḃ' eagal orṫa mu'n saiġdearan Sasuinn gun teagaṁ mar ḋ'éiriċ ead a-maċ an aġaiḋ nan Gaill ri linn Bliana Teàrlaiċ cuideaċd! Ruiṫ ead a-muiċ as a' Ġaiḋealtaċd mar ḋ'iarr ead saorsa 'muiċ as na sgrios-cinniḋ an aġaiḋ air muinntear Gáiḋealaċ air nan Eileanan gu h-áiriḋ as ḋeiḋ Laṫa Ċuil Lodair! Ċall ead gaċ aon rud agu 'nn, agus ċuir na Gaill uiṁrean an-ṁor leoṫa gu bàis le làṁa Gaill annsin. Ḃa ḟios agu mu'n ain-ċinealtas an-aġaiḋ Gáiḋeal san Aimearaga, 'gus ċunnaic ead neart air Sluaġ Aimearaga 'gus ḃa sin an-ḃeag ri ṫaoḃ neart agu sa Ḃliana Teàrlaiċ. Ċa ċreid agu beiṫiḋ Sluaġ Aimearaga buaiḋ 's caiṫream do ṡabaid an aġaiḋ neart Sasuinn aṁàin sa 1774 gu 1775. Ċa raḃ ḟios agu ṫànaig na Franngaiċ gu cuidiċ Aimearaga sa 1778, ri taoḃ leis Spàinnt sa 1779, agus Ollainn sa 1780 ri taoḃ daoin' eile 's ḋeiḋ sin. Ċuir clann mo ṁaṫair còtan ḋearg orṫa sa 1775 gu 1776 nuair a ḟuair ḃristeaṁ mór orṫa sa Ċaṫ Droċaid Ḃristeaṁ (27ṁ Gearran 1776).

Nuair ṫosaiċ Éiriġ A-maċ Féill Bríġde no h-Éiriġ A-maċ Ḋà Dòṁnullaċ air 1ṁ Gearran 1776 sa Ḃaile Bò Ḋuḃ, Caraliana Tuaṫ, ṫànaig clann mo ṁaṫair a-maċ le na Gaill mar ḃ' eagal an-ṁor agu mu sgrios-cinniḋ nuaḋ an aġaiḋ orṫa mar ḃa ḟios agu 'n sgeul air nan Eileanan, agus ḟuair ead talaṁ ṁaṫ nuaḋ orṫa le na Ḋà Landon Mathers, Mathers, Getty Images

Dòṁnullaċ (Dòṁnull Dòṁnullaċ agus Dòṁnull Mac Leòid). Ṫànaig 1,300 Gáiḋeal boċd ri ċéile

do sabaid cogaṁ le na Gaill a ċuir ead ann agus ṫànaig ead a-muiċ as nan Eileanan o ḋuṫċais cuid ṁor! Ċuaiḋ na Gáiḋeil eile gu Sluaġ Aimearaga 'gus ḋ'ḟan ead do ċur bristeaṁ fola mór orṫa ri linn caṫ 's cogaṁ seo, 'gus ḋeun ead sin gun teagaṁ air Caṫ Ḋroċaid Ḃristeaṁ (27ṁ Gearran 1776) nuair a ḟuair 800 gu 850 Gáiḋeal Eileanan ḃristeaṁ ġarḃ an aġaiḋ míltean Gáiḋeal 's duin' eile. Ḃa plean

Ben Fowler , Getty Images

agu do ḟaiġ tràiġ Caraliana do ċeangal ri ċéile leis sluaġ mór Ġallda 'ċ ċa ḟuair ead ann mar ḟuair ead ḃristeaṁ le Gáiḋeil eile nuair a ḃ' ead air an t-sliġe 'nn. Ġoḃáil Sluaġ Aimearaga uiṁrean móra 'gu ḟé 's ḋeiḋ an ċaṫ, agus ċuir ead fo ġoḃail sa Caraliana 'n Iar do ċur ead a-muiċ as nan Gaill. Aċ ḟuair cuid mór ead saorsa 's ḋeiḋ ceaṫar ṁios agus ċuaiḋ uiṁrean ṁaṫ gu Sluaġ Aimearaga. Aċ ḋ'ḟan uiṁrean ḃig leis nan Gaill, agus ċall ead 'gus ċall Gáeḋeil eile gaċ aon rud annseo sa Caraliana mar sin annsin. Ḋ'ḟan clann mo ṁaṫair annseo sa Caraliana 'gus ċa raḃ ead air taoḃ Gallda 'riṫist!

lionra-uisge-dhearg.ca

09

Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg

Sgrìoḃaḋ Mìosail

Leaḃar-lann Làn

'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile

Paul Castelnau, 1917

NUAIḊEAĊD NA CRUINNE

Na Daoine Gorma Le Niall Mac Colla (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) Ċa raḃ 's ċan ḟuil daoine na h-Afraige 'n t-ainm daoine duḃ nó na Daoine Duḃ mar ḃa sin an t-ainm le na Gaill agus le h-aġaiḋ na plandóirí go h-áiriḋ. Ḟuair iad an t-ainm orṫu mar Plandála Laoiġis agus Uiḃ Ḟáiliġ, Plandála Loċ Garman agus an Plandála hUlaiḋ fosta. Ḃa fearg an-ṁór ar na muinntear Gaeḋealaċ trasna na Gaeḋealtaċd ann mar ḟuair iad ḋíbearṫa 'muiġ as do ḃailí 'gus amuiġ as do talúin acu fosta. Ċuir iad an t-ainm - Na Daoine Duḃ - nó Muinntear Dóṁnall Duḃ nó Muinntear Diaḃail mar sin aṁáin agus d'éiriġ iad amaċ gaċ aon deiċ bliaḋain in éadan na plandóirí 'gus ḋéan iad sin leis díoġaltas an-ṁór le linn 1546 go 1567, agus ar aġaiḋ eadar 1568 go 1607 agus ar aġaiḋ aríst eadar 1614 go 1687 agus 1688 go 1776 go dtí aimsear linn indiu. Agus ḃa fearg doċreidte 'g na muinntear Gaeḋealaċ agus ḃa fearg fíoċṁar agu 'n éadan na plandóirí 'gus riaġaltas Gallda i mBaile Áṫa Cliaṫ, agus ṫroid na Gaeḋeil in éadan orṫu 'gus d'éiriġ na Gaeḋeil ṡuas in éadan agu mar ġaḃ iad an talaṁ astu go h-áiriḋ aṁáin. Ḃa siad na Daoine Duḃa nó na Daoine lionra-uisge-dhearg.ca

11

Duḃ, agus ċa raḃ 's ċan ḟuil iad as Afraig! Sin é!

Anois, ḃá 's tá fíor ainm le daoine na h-Afraig as Gaeḋealg na Daoine Gorma! Agus tá cúpla sgéal maiṫ faoi sin. Ḃa ḟios na Gaeḋeil faoi daoine na h-Afraig mar 's daoine na ḟarraige linn ḟéin agus d'oibriġ iad le taoḃ leis daoine na h-Afraig san Airm 's Caḃlaiġ na Spáinne 'gus Sluaġ na ḃFrainnge fosta. Ḃa cuid sluaġ sgaifte mór as Afraig ag troid ar taoḃ na Spáinne le linn Cogaiḋ Móra trasna na h-Eóraip eadar 1527 go 1714, agus ar aġaiḋ eadar 1718 go 1814 fosta. Agus ḃa saiġdeara na h-Afraige leis na Spánniġ nuair a ṫánaig iad go Cionn t-Sáile do ṫroid le saoirse na Gaeḋeil agus na Gaeḋealtaċd eadar 1601 go 1602.

Agus ṫug Dóṁnall Ó Súilleaḃáin Béarra focail an-ṁaiṫ Musée de l'Armée, 1912 orṫu mar ṫug iad cuidiú mór air le linn léigeara faoi Béarra 'gus Gleann Garḃ. Agus ina ḋiaiḋ Turas na dTaoisiġ sa 1607, ṫánaig na Gaeḋeil in aice daoine na h-Afraige 'ríst ag troid in éadan ċairde Sasuinn ann san Eóraip agus ḃa siad an-ċairdiúil le ċeile gun aṁras! Ċa raḃ fuaṫ ar na Fíor Gaeḋeil ċun daoine na h-Afraige, 'gus ċuir iad an t-ainm na Daoine Gorma orṫu mar sin aṁáin gun daḃt. Ḃa fuaṫ agu le na Gaill aṁáin, agus sin é! Ċuir muinntear eile na h-Eóraip an ainm 'daoine duḃa' orṫa sa teannga ḋúṫċais agu 'nn trasna na h-Eóraip, aċ ċa raḃ sin an sgéal leis na Gaeḋeal! Ḃa ṁaiṫ na sinseara linn na Daoine Gorma 'gus sin é gan daḃt! 'S daṫ gorm fíor ḋaṫ mór na Gaeḋeil agus ḃa ṁaiṫ linn orṫa nuair a ċuir linn an t-ainm ċun ar daoine na h-Afraig. Ċa raḃ 's ċan ḟuil ain-ċinealtas mór eadar na muinntear Gaeḋealaċ agus istiġ na Sean Ġaeḋealtaċd indiu mar tá ḟios Edouard Detaille, 1879

againne faoi riaġaltas daoine garḃ leis croiḋean ḋuḃa acu fosta.

'S sgéal go h-ionntaċ suimiúil amuiġ as Iorrais agus Tuaisceart Ṁaiġ Eo faoi t-ainm na Daoine Gorma. Ḃa sin san aimsear Bliaḋain na ḃFranngaċ ann sa Ċonnaċt sa 1798. Ṫánaig sluaġ beag saiġdeara 's Afraig nó ḃa siad Afraigiġ ó ḋúṫċais leis Arm na ḃFranngaiġ ann sa 1798 nuair rinn Ginearál Humbert 12

lionra-uisge-dhearg.ca

Kurz & Allison, 1890 an ionnraḋ mór do ṫaḃairt fíor saoirse ċun na Gaeḋeil agus na Gaeḋealtaċd annsin sa ṁí Luġnasa 1798. Ḃa saiġdeara h-ionntaċ ṁaiṫ iad ḟéin nuair ṫroid na Fíor Gaeḋeil agus na Franngaiġ trasna na tíre 'n éadan na Gaill sa ċogaiḋ sin. Ḃa saiġdeara san Arm na ḃFrainnge iad ḟéin fosta gan daḃt agus ḃa siad ann le linn Caṫ Caisleán Ḃarraiġ ar 27aḋ Luġnasa 1798 nuair a ḟuair 6,000 Gall bás in éadan na Gaeḋeil 's na Franngaiċ le ċéile. Ṫánaig na Connaċtaiġ an t-ainm na Daoine Gorma orṫa mar sin aṁáin, agus tá sin seannċas an ṁór 's an láidir ann trasan Connaċt indiu!

'S sgéal eile faoi n-ainm na Daoine Gorma 's na Gaeḋeil Àpalaid mar ċonnaic iad - na daoine h-Afraig ann - ag ċur eadaiḋ saiġdeara Tuaisceart le linn Cogaḋ na Stáit eadar 1861 go 1865, agus ḃa sin an sgéal leis na Gaeḋeil ar na Maċairean Móra fosta gan daḃt. Ċuir mise 'n artagal seo le ċéile mar d'iarr mé do ċur an fíor sgéal amaċ faoi ċa raḃ 's ċan ḟuil fuaṫ linn na Gaeḋeil - ċun in éadan na Daoine Gorma 'gus sin agaiḃ an fíor sgéal seo!

lionra-uisge-dhearg.ca

13

SEAN ĠÀEḊEALTAĊD

Beurla air ḂBC Alba!

Le Eóin Lom Dòṁnallaċ (Gàilig nan Eileanan) Carson ṫa Beurla air ḂBC Alba? Carson? 'S seanail Gàilig le nan Gàiḋealtaċd e ḟé 'gus ċuir ead agus cuiriḋ ead sgannán Beurla air ais a-riṫist agus ċan eil sin còir agus ceart!

Cuiriḋ leinn airgead ċun sin leis cìosan ċun riaġaltas Ġallda sa Lunnainn, Sasuinn agus ċun am ḂBC cuideaċd. Cà ḃeil clàran Gàilig aṁàin air seanail seo? Ċuir ṁaid airgead ṁaṫ ṫuga gaċ bliaḋain agus ċa ċuir ead clàran Gàilig aṁàin air an teilifisean gaċ laṫa 's gaċ seaċdainn. Ċan eil sin ceart agus ċan eil sin còir agus ceart! Agus dé mu nam muinntir Gàiḋealaċ ag foġluim Gàilig ṫairis nan doṁain? Ċuir ead airgead ṁaṫ ċun ḂBC Alba 'gus ċan eil ceartan aca 'nn le sin gun teagaṁ. Ṫa clàran Beurla air ri linn an laṫa 'gus iarraiḋ ḂBC Alba 'n airgead asta gaċ àm gun teagaṁ agus iarraiḋ ead sin gun ṁall cuideaċd. Ċan eil sin còir agus ceart do ġlac airgead a-muiġ asta 'gus ċa ċuir clàran Gàilig aṁàin air an aer leoṫa cuideaċd. 'S gadaċd e sin! Agus 's gadairean na riaġaltas ḂBC Alba do ġlac airgead a-muiġ as nan daoine h-àite 'gus a-muiġ as na Gàiḋeil ṫairis nam Ḟarraige Ṁór le clàran Gàilig agus ċan eil 's ċa ḃiṫiḋ clàran Gàilig aṁàin air an seanail seo! Ṫa 'n àit mór le Beurla air seanailean eile 14

lionra-uisge-dhearg.ca

nam ḂBC agus carson cuiriḋ ead clàran Beurla ṡuas air ḂBC Alba? Ṫa sin gadaċd gun teagaṁ agus bu ċeart cuiriḋ sin ċun stad a-nis gun ṁall! Iarraiḋ daoine Gàiḋealaċ do ṡeasaiḋ ri ċéile mu sin aṁàin do ċur an òrduġ ċun riaġaltas Gallda 'gus ċun àrd-ċoṁlaire ḂBC Alba do ċur stadaiḋ ċun clàran Beurla 'nnseo 'nis gun ṁall mar ṫa sin uaḃasaċ agus gadaċd do ḋeunaṁ sin leinn.

Cà ḃeil nan cac ḋaoine h-acadaṁ a-nis? Cà ḃeil ead? Cà ḃeil ead ḟé? Biṫiḋ ead a-maċ mà ṫa sin gu maṫ do ċainnt mu rudan ṫairis nan doṁain a-staiġ tìrean eile 'ċ ċan ċainnt ead a-maċ mu Beurla 's clàran Beurla ṡuas air ḂBC Alba ri linn an laṫa leinn! Iarraiḋ ṁaid do ṫosaiḋ agóidean aṁàin a-muiġ as na cac-ḋaoine mar ṫ' ead air taoḃ riaġaltas Gallda gun teagaṁ agus ċan eil misneaċd aca cuideaċd. Ċunnaig mi na h-acadaṁ / cac-ḋaoine 'g ionnsaiċ an aġaiḋ daoine maṫ nan Gàiḋeal air an lìn-làraċ gaċ àm mar ṫa misneaċd ṁaṫ aca - na Gàiḋeal - agus ċan eil sin gu maṫ leom-sa! Iarraiḋ ṁaid - na Fíor Gàiḋeil - do ṡeasaiḋ ri ċéile 'n aġaiḋ orṫa 'gus bu ċeart cuiriḋ ṁaid ead a-muiġ asainn gun ṁall cuideaċd! Ċan eil cairdean ṁaṫ leinn oirnn ead ḟé! 'S Goill ead ḟé 'gus ṫa ead air taoḃ nan Goill ag seasaṁ ri taoḃ nan Goill cuideaċd! Ċunnaig mi bean acadaṁ aṁàin aig ionnsaiġ an aġaiḋ bean Ġàiḋeal aṁàin as Dùṫaiċ nan Craoḃ, agus ḃa sin an-uaḃasaċ le h-aġaiḋ nam bean Dùṫaiċ nan Craoḃ! Ḃa sin bliaḋain seo cáite 'gus carson ċa ċuir leinn coṁaireaċd an aġaiḋ an obair Dòṁnull Duḃ

lionra-uisge-dhearg.ca

15

a ṫánaig as nam bean acadaṁ ċun nam bean

Jaume Martell, Martell, Getty Images

òige Gàiḋealaċ? Ṫosaiḋ sin le cac-ḋaoine 'ṁàin mar ċa ḟuair i do sgrìoḃ sgeul le h-aġaiḋ iris aṁàin air an lìn-làraċ. Ṫa na daoine h-iris gu maṫ agus leuġ mi na sgeultan asta gaċ laṫa mar ṫa sin leoḃar an-ṁaṫ le na Gàiḋeal agus le Gàilig cuideaċd. Ċan iarraiḋ leinn an cacḋaoin' eatarainn a ċairdean! Iarraiḋ leinn Fíor Gàiḋeil againn aṁàin gun teagaṁ 's gun ṁall.

Agus carson ċan eil na cac-ḋaoine 'g cainnt mu Beurla air ḂBC Alba? Carson? Ṫa ead air taoḃ Gallda 'n aġaiḋ na Gàiḋeil b'ḟeudar.

Iseo Yang

16

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir

Gearr-ċunntas Beaṫa Ḋaiḃiḋ ṀicḊùnlèiḃ Le Caoiṁín MacLoċlainn (Gàilig Sgiṫeannaċ) Rugaḋ Daiḃiḋ air Laṫa Ḟèill Naoiṁ Iòsaiṗ, (19ṁ den Ṁàirt) 1813, gu Niall MacḊùnlèiḃ, agus a ḃean Aigneas.

B’e teaġlaċ boċd a ḃ’ ann, agus mar corra duine eile ann am Blantaiḋir, baile a ḃreiṫ, ḃa aca ri tòrr ùine a ċaiṫeaṁ sa

Gus teisteanas ann an leiġeas ḟaiġinn, a ḃeireaḋ

ṁuillean ri taoḃ na h-aiḃne Ċluaiḋ.

coṫrom na b’ ḟeàrr ḋa a ḃiṫ na ṁiseanaraiḋ, ḋ’ iarr e air fear Dóṁnall Ó Gallċoḃair, a ṫeagasg

Ḃioḋ seaċdain na h-obraċ ḟada, ḋoirḃ, agus ḋ’ ḟàgaḋ i

e Làideann, agus aig a’ ċeann ṫall, ḟuair na ḃa a

sgìos air an duine a b’ ḟallainne.

ḋìṫ air.

Rinn e obair a ḃa maṫ airson leantainneaċd agus

B’ e inntinn eirmseaċ a ḃ’ aige, agus ṫàinig

fulangas ḟaiġinn. Ged a ḃa i ċo duiliċ air, ḃa paṫaḋ

foġlam furasta ḋa. A ḋ’ aindeoin gun roḃ aṫair

air airson eòlais saiḋeansail agus an saoġal ma

draġail air stuṫ leuġaiḋ a ṁic – saiḋeans ċo maṫ

ċuairt. Gu minic, ḃa e an dà ċuid a’ leuġaḋ diaḋaċd

ri diaḋaċd agus feallsanaċd – ṫug Daiḃiḋ làṁ an

agus a’ sìreaḋ fiosraċaiḋ air ḃeaṫaiċean agus lùsan

uaċdar air na dùḃlan a ḋ’ èiriċ, agus ṫug e a-maċ

agus planntrais. Mar a ṫa e an laṫa an-diuġ, ṫa

ceum ann an diaḋaċd agus leiġeas.

àrainneaċd timċeall air an aḃainn iomaḋ-ḟillte, ris a’ ċoille agus fearrann torraċ na tìre as aiṫniċte.

Ċaiḋ e gu Lunnainn, far an roḃ Comann Ṁiseanaraiḋ Lunnainn, agus ḃa e airson Sìona a

Leis gun roḃ e stolta, nuair a ḃa e 21 bliaḋna a ḋ’

ruiġinn gus an soisgeul a ṫeagasg ḋan t-sluaġ a

aois, ċunnaic e bileag ḟiosraċaiḋ mun ṁisean

ḃa, a rèir aiṫrisean, fosgailte ri fàilte a ċur air

Ċrìosdaiḋ ann an iomaḋ àite, on t-Sìona far an roḃ

an Ḟacal.

dìṫ air ministearan an Ḟacail, a ċuideaċaḋ ann an togail ċoiṁearsnaċdan Ċrìosdaiḋ.

Gu mì-ḟortanaċ, b’ ann aig an linn seo a ḃa easaonta ri Sìona agus an Rìoġaċd Aonaiċte airson ċòireaċan lus a’ ċadail, no opium, agus màlairt an droga.

lionra-uisge-dhearg.ca

17

Ċuir sin car san ċoṫroman an dùṫaiċ ċèin sin a

Am measg Afraganaiċ an laṫa a ṫ’ ann, measaiḋ iad mar

ruiġinn, aċ ċa do leig sin a leas ga ċur ri diomb.

naoṁ e a ḃrosnaiċ saorsa nan Afraganaċ ḟèin on luċd-

Ċuala e gun do ḋ’ èiriċ fosglaḋ ann an ceann a

ṁàlairt, o Ṗortungail agus Arabaiċ a ċumaḋ daorsa a

deas Afraga.

ḋol aig teaċd-an-tìr ḋaiḃ a ḃa àrd agus proṫaideil ḋaiḃ.

Agus a ċionn is gun deaċ àraċ aige ri a ṡeanṁair

Biḋ sgeulaċdan ma ḋeiḋinn ainmeil, agus nam measg an tè

is clann Nèill is Aigneas air an tionndaḋ ḋi,

nuair a ċaiḋ ionnsaiġ air ri leòṁann. Ṁarḃ a ċàirdean an

airson sgeulaċdan a ċluinneaḋ ḃuaipe – ċa

leòṁann aig a’ ċeann ṫall, aċ ċaiḋ Daiḃiḋ leòn gu dona,

ċuirear beum na bu ċudromaiċe air a’ ḃuaiḋ a ḃ’

agus ṫug e ùine ṁòr mus deaċ e air ais air a ċasan. Ḋ’

aice agus naċ aice aċ a’ Ġàilig – is cinnteaċ gun

ḟàgaḋ e ri laigse san arm fad a ḃeaṫa.

roḃ tuigse ṁaṫ aige air a’ Ġàilig.

Nuair a ḋ’ eug e, ċuir fàilte air mar sàr-ġaisgeaċ, a sgap B’ ann à h-Ulḃa a ḃa 'n teaġlaċ ḃo ṫùs, eilean

cliù Ìmpire Ḃreatann, ge biṫ ċo uaḃasaċ a ṫa an Ìmpire,

beag far costa h-Eilein Ṁuile. Ċa roḃ aig cuid

fad is farsaing.

aca aċ a’ Ġàilig, ged a ḃioḋ Niall agus Aigneas fileanta a dà ċuid sa Ḃeurla agus a’ Ġàilig.

‘S ann ann an clàḋ Iar-Ṁainistir ann an Lunnainn a ṫa uaiġ aige.

Mar sin, nuair a ràinig Daiḃiḋ Afraga, ḃioḋ an oideaċas a ḟuair e ann an Làideann, agus an t-

Balaċ iriosal, a ḋ’ ḟàs iomraiteaċ agus aig an roḃ làṁ

eòlas a ḃ’ aige air cànan nan Gàiḋeal, an dèiḋ ḋa

neartṁòr gu saorsa a ċur an àite daorsa ann an Afraga.

aḋartas a ḋèanaṁ agus e a’ putaḋ na b’ ḟaide is na b’ ḟaide a-steaċ air na dùṫċannan mun do

Trìnda NicÉigeir

sgrìoḃ e, is cinnteaċ naċ roḃ aċ glè ḃeag de ḋ’ ùine a ḃioḋ aige mus roḃ cànan nan tùsanaċ a ṫuigsinn.

A ṫuilleaḋ air sin, bu ḃeag air air màlairt nan tràilleaċd. Ċunnaic esan tòrr mun naċ bi ḟios againn gu bràṫ. Aċ, am measg cuid nan sgrìoḃaiḋean aige, ḟuaireaḋ a-maċ gum faca e murt ṁòr air tràillean a ḋ’ ḟàg an sgreàṁ air an liġiċe. Ċa b’ urrainn ḋa tuigsinn carson a ċumaḋ duine Crìosdaiḋ cuṁaċd reic is ceannaċd air duine eile.

Leis gun roḃ e na ḟear a ḃ’ ann agus a ċunnaic ri murt, ċuir e roiṁe gun sgurraḋ e màlairt gràinealaċd sin.

18

lionra-uisge-dhearg.ca

FÒRAM COIṀEARSNAĊD

Làithean Mór A' Ṁìos - An t-Iuċar 07 - Ciad Laṫ a Féill Dúṫ ċais 10 - Deireaṁ Laṫ a Féill Dúṫ ċais 13 - Gaelaċ Lán 28 - Gaelaċ Úr 30 - Muharram 31 - Ciad Laṫ a Féill Dúṫ ċais Mór

Là Daoine Buiḋeaċais Seo féill air gaċ aon dárna Dé Saṫairn i n-Deireaḋ Foġṁair i gCeannada gaċ bliaḋain. Beaḋ sin ar 9aḋ Deireaḋ Foġṁair an ḃliaḋain seo 'gus tiocaiḋ clainne 's daoine Ceannadaċ le ċéile do'n iṫ beile móra 'gus mar tá sé lá spéisialta fosta.

Aṫ Ṁìos - An Lùnastal 01 - Luġnasaḋ - Là Traolaċ Mac an t-Seannaiċ 05 - Gaelaċ Úr - Tisha B'Av 20 - Deireaṁ Laṫ a Féill Dúṫ ċais Mór 19 - Gaelaċ Lán

Oiḋċe Ṡaṁna So féill an-ṁor le gaċ aon muinntir Gaeḋealaċ 's Ceiltiċ trasna na doṁain agus tá sin air 31aḋ Deireaḋ Foġṁair. Tá sin an-ṁor sa seannċas Gaeḋealaċ fosta. 'S an lá seo nuair a

Aṫ Làrna Ṁìos - An t-Sultain 05 - Là na h-Obraċ 10 - Gaelaċ Lán 22 - Co-Ḟ ad-Ṫ ràṫ an Ḟ oġair 25 - Gaelaċ Úr 30 - Là Náiseanta Ḟ ìrinn 's Réite

tiocaiḋ an teorainn eadar an Doṁain Seo 'gus an Doṁain Eile síos fá ċoinne lá 'ṁáin agus beaḋ creatúirí cruaḋ 's contúirteaċ ag riṫ amaċ saor sa Doṁain Seo 'nnsin gan aṁras. Le traidisúnta cuireann na páistí san eadaiḋ spéisialta do ḟeiceáil nas aice nas taoiḃe na creatuirí cruaḋ agus beaḋ gaċ aon páiste 's daoine sáḃáilte 'nn le cuidiú Dé.

lionra-uisge-dhearg.ca

19

Là Féill nan Naoṁ Uile Ṫa là mór seo le na Caitliciċ, Ortodogsaiċ agus daoine Críosdaiḋ eile mar ṫa sin là ṁaṫ air míosaċan Críosdaiḋ. Ṫa sin air 1ṁ Saṁuinn gaċ aon bliaḋain. Biṫiḋ Aifreann Naoṁṫa Spéisialta sa Ḃatacáin agus sa Baile Mór Costantáin cuideaċd, agus ṫairis na doṁain.

Là Ċuiṁn' Ár Mór nan Gáiḋeal Biṫiḋ an là so air 3ṁ Saṁainn gaċ aon bliaḋain. Agus ṫa sin air dàta so mar ċaiḋ 22 ceannaire Gáiḋealaċ gu 'staiġ Caisteal Áṫa Cliaṫ air an tosaiḋ Ár Mór nan Gáiḋeal agus ċuir ead an órduiġ ċun árd-ċeannaire nan Gaill do stadaṁ an biaḋ 'turas a-muiġ as a' Ġáiḋealtaċd. Aċ ċa raḃ 's ċa ċuir nan Gaill stad ċun sin agus ċaorċaill 6.2 millean daoine san Éirinn ri ṫaoḃ leis eadar 3 gu 4 millean daoine Gáiḋealaċ eile san Albainn eadar 1845 gu 1857. Ċaiḋ na ceannairiḋe Gáiḋealaċ sin air 3ṁ Saṁuinn 1845, agus ḃa sin an tosaiḋ oifigeal nan Ár Mór.

Tiocaiḋ daoine ri ċéile air gaċ aon 3ṁ Saṁuinn do ċuiṁn' Ár Mór nan Gáiḋeal.

20

lionra-uisge-dhearg.ca

.

O'Riain, Flann. 1994 ic, le Seòras Jones, Lazy Way to Gael 86, 43 & 136 Y Lolfa Cyf., 1994, p.

LORG FOCAL Ainm Àite AFRAGA LUNNAINN SÌONA EILEIN ṀUILE ULḂ A

Biaḋ UḂ AL SNÈAP BUNTÀTA CÀL SOILIRE

Ainṁiḋ ean SGRIAĊ NA COILLE TARḂ -ALLAIḊ LON MAIĊEAREAN LEÒṀANN AILḂ EAN

lionra-uisge-dhearg.ca

21

CÚPLA FOCLA

TARḂ-ALLAIḊ Dealḃ Le Jillian Cooper, Getty Images

SGRIAĊ NA COILLE Dealḃ Le rpbirdman, Getty Images

'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla?

Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

LON NA MAIĊEAREAN Dealḃ Le Harry Collins, Getty Images

22

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir

DÀNAĊ, ÒRANAĊ ⁊ SGEULAĊ NUAIR A ṪÁ MÉ AMAĊ Le Réa Mac Halla (Gaeḋealg Laiġean) Nuair a ṫiocfaiḋ mé go deirreaḋ mo ṫuras 'S ṫaistil mé mo ṁíle uaigneaċ deirreannaċ Déan dearrmad, Más féidir leat, Na h-amanna a ḃá mé fearrgaċ 'S ṫá cuiṁniġ ar m' aoiḃ ġáirre Déan dearrmad ar ḟocail ġránna, a laḃair mé Cuiṁniġ ar roinnt ṁaiṫ a rinne mé Déan dearrmad, Ba ċúis liom briseaḋ croiḋe 'S ṫá cuiṁniġ go raḃ go leor spraoiḋ agam Déan dearrmad, Go ḃfuil mé tar éis titim 's briste 'S uairreanta ḃá mé mí-ċeart ar fad Cuiṁniġ gur ṫroid an-ċuid caṫanna 's gur ḃuaiġ mé 'S anois, ṫáim an-seo ag deirreaḋ den lae.

Annsin déan dearrmad, Brón as mo ḟágáil.

Níor ṁaiṫ liom go mbeaḋ ṫú brónaċ ar feaḋ lae Aċ sa saṁraḋ bailiġ roinnt bláṫanna fiáḋain 'S ṫá cuiṁniġ ar an áit inar leag mé Agus teaċt sa tráṫnóna Nuair a ṗéinteann an ġrian an spéir san iarṫar Seasaṁ ar feaḋ cúpla nóiméad in aice liom 'S ṫá cuiṁniġ ar mo ċuid is fearr aṁáin.

ÒRAN A’ ṀÈINNEADAI Le Dóṁnall Mac Néill (Gàilig Ċeap Breatuinn) Ì ill ù ill agus ò Mo ċriḋe trom ’s ċa ċaraiċ e; Ċa tig na fiṫiċ ’n am ċòir Leis an dòiġ ’s ’n do ċailleaḋ mi. Ḃa mi deas ’s gu roḃ mi tuaṫ, Ḃa mi ṫall an Méinnean Sidni, Ḃa mi ṡuas an Glasbaiḋ ṁòr, ’S gur iomaḋ gual a ṫarraing mi. Ì ill ù ill agus ò Mo ċriḋe trom ’s ċa ċaraiċ e; Ċa tig na fiṫiċ ’n am ċòir Leis an dòiġ ’s ’n do ċailleaḋ mi.

lionra-uisge-dhearg.ca

23

Trìnda NicÉigeir

CÚ ĊULAINN AGUS TÍR NA MARḂ (CUID A DÓ) Le Máirtín Eoin Mac Giolla Eoin (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) Go tobann, ṫánaig garda ḋearg aṁáin ċun go Cú Ċulainn, agus d'iompaiġ é ḟéin ins go cuilean mac tíre. "Ċuir an cuilean seo go báis anois gan ṁoill, agus cuiriḋ mé deireannaċ ċun an sgrudu seo. Tiocaiḋ ṫú 'stiġ Halla na n-Deiṫe 'gus beaḋ ṫú 'nonn do suiḋe le taoḃ d'aṫair agus do ṡean-aṫair." Ċonnaic mé soluis láidir i lár súile ċlé na cuilean, agus fuair Cú Ċulainn an cuilean ċuige. D'aṁarc é ċun an cuilean agus duḃairt é ċun Treoir: "Ċa cuiriḋ mé 'n cuilean seo go báis! 'S é faoi mo ċosannta 'nois go bráċ ar fad!" Ċa raḃ laoċ briste le sin, a ḋuḃairt an treoiriḋ go trom.

Agus go tobann, ṫánaig sgairt cruaḋ-ġarḃ amaċ as bárr. Agus ṫánaig preaċan mór leis soluis óir aice ṫíos go Cú Ċulainn. Ḃa sin Mórragáin gan daḃt! Agus nuair ṫoir an preaċan mór nas dúnta na talaṁ roinnt sin amuiġ go trí bean ḋaoinne láidir. Ḃa ciad bean sean-óglaċ, ḃa dárna bean uasal deas agus ḃa na treas bean nas óige, 'gus ḃa eadaiḋ ḋuḃ uirṫi fosta. Ḃa sí nas eagaile gan daḃt mar sin aṁáin. Ṫosaiḋ na triúr bean do ċainnt le ċéile: "Mo laoċ, mo ċroiḋe, ċuir mé mo ċeann ar do ġualann nuair a fuair ṫú bás a Ċú Ċulainn mac Luġ Mór, aċ ċa ḃeaḋ ṫú do ṡuḃail istiġ Halla na n-Deiṫe mar ċan ḟuil sin go maiṫ le Treoir mar ḃa fear cruaḋ 's garḃ ṫú ḟéin sa saoġal." Ṫánaig ionntas agus gan ċreidiṁ ar Cú Ċulainn annsin: "Ċan ḟuil mé tuigeann! Ḋéan mé gaċ aon rud a ċuir é roṁam! Ċuir mé ceartas ċun mo rudaí deacair 's cruaḋ sa saoġal, agus ṫug mé cosannta 's sáḃáilte ċun cuilean beag seo."

"D'ḟág gaċ aon daoine sa saoġal leat uait sa deireaḋ," a ḋuḃairt na triúr bean amaċ.

24

lionra-uisge-dhearg.ca

Ṡiuḃail cailín ḋuḃ ċun go Cú Ċulainn agus a ḋuḃairt í: "Tiocaiḋ Deiṫe 'stiġ na mballaí seo!" Ṫánaig fearg an-ṁor ar Cú Ċulainn annsin agus d'aṁarc é ċun an talaṁ, agus go tobann, d'aṁarc é ṫuas as an talaṁ agus a ḋuḃairt é 'maċ: "Ḃa n-óglaċ mé ḟéin aṁáin sa saoġal! Tá na cuid deiṫe 'gam as m'aṫair agus ċan ḟuil ḟios agam é, ċa raḃ ḟios agam é le linn mo ṡaoġail agus ċan ḟuil ḟios agam é 'nois sa ḃáis! Ċan ḟuil ḟios agam é 'stiġ mo ċroiḋe fosta!"

Seo sliġ' eile má siuḃail Cú Ċulainn aṁáin sna talaṁ seo go bráċ ar fad. D'ḟill na Mórragáin ċun ainṁiṫe 'ṁáin agus ċuaiḋ sí go gualann na Treoir. "ÉIRIġ AS! 'S mise Cú Ċulainn Mór, agus tá ḟios agam mo cos ceart roṁam. Ċan ḟuil sin in aice na sean deiṫe, 'ċ tá sin in aice leis na sean óglaiġ, agus na h-óglaiġ úir. Ṫusaiḋ mé 'maċ ar mo sliġe 'gam ḟéin!" Ṫosaiḋ Treoir ag gáire: "ÉIRIĠ AS! 'S mise Cú Ċulainn Mór, agus tá ḟios agam mo cos ceart roṁam. Ċan ḟuil sin in aice na sean deiṫe, 'ċ tá sin in aice leis na sean óglaiġ, agus na h-óglaiġ úir. Ṫusaiḋ mé 'maċ ar mo sliġe 'gam ḟéin!" Ṫosaiḋ Treoir ag gáire: "Ḟuair ṫú do ċos ceart agat anois! Ḃa sin am ḟada go dtí fuair ṫú 'nn, aċ tá tú 'nn anois mar beaḋ sin cos ceart aṁáin roṁat agus sin é! Ċan ḟuil sin faoi ceartas nó caiṫréim, tá sin faoi cos ceart, agus tá ḟios agat sin anois. Agus troidiḋ duit an caṫ deireannaċ agat in éadan na Sluaiġte Ṫír na Marḃ."

Agus le sin, ṫosaiḋ na talaṁ do ċroiṫ, agus ṫánaig na Gardaí Ḋearga 'nn agus ḃa clann mór Mac Tíre súile téine acu fosta. Ḃa sleáiġe, claiḋiṁ 's saiġeada leo fosta. Ṫosaiḋ Cú Ċulainn ag gáire: "Seo naiṁidí 'n aġaiḋ liom nas ṁóire gan daḃt!"

Agus le sin ṫosaiḋ sé 'ionnsaiġ ċun na sluaiġte ḋearga 'gus ṫánaig soluis óir faoi Cú Ċulainn nuair a rinn é sin.

Go tobann ċuir mé 's mo ċorp ṫuas na spéire leis soluis róláidir agam mo ṡúile, 'gus d'ḟill mé ċun Doṁain Beaṫa 'nnsin. Ṡeas mé ṫuas agus ċonnaic mé coirp ḃáis gaċ aon áit, agus ċonnaic mé Cú Ċulainn ag seasaṁ ṫuas ar claċ mór. Ḃa fiaċ mór ag suiḋe ṫuas ar gualann aige. Ḃa sé laoċ sa beo, ḃa sé laoċ sa ṁarḃ agus 's é laoċ go bráċ ar fad.

lionra-uisge-dhearg.ca

25

LITIR ĊUN MO Ṡ EANAṪ AIR (CUID A H-AON)

Le Séamus Ó Cinnéide

Aṁrán Bliaḋain Úr Le Briain Ó Cianaiġ (Gaeḋealg Ṫír Eoġain)

(I) Éiriġ suas Gaeḋeil Éireannaiġ!

Seo bliaḋain úr indiu; Éiriġ suas as do codlaḋ fada, 'S sin contúirteaċ do ḟan. Ḃa sin am ró-ḟada, ḃa daoiḃ faoi, ġaḃail na Gall-Ṡasannaiġ -Mar 's Éireann do ḟíor aḃaile, Éiriġ amaċ ar ais aríst!

(II) Ar talaṁ Afraig, rinn na Bóraiċ, coṁaireaċd an-ṁór; Rinn sé ṡeas ann, leis gunna 'nn, Do ṫroid in aġaiḋ na Gaill; Agus má tiocaiḋ daoiḃ le ċéile 's tráiġ go tráiġ, Beaḋ daoiḃ aonntaiġe, San Éireann do ḟíor aḃaile; Beaḋ fíor saoirse 'gaiḃ gan daḃt!

(III) Faoi teine seo sa Ġaeḋealtaċd, Éistigí linn an-ṁaiṫ, Do ḟoġluim faoi Fíor Gaeḋeil bás, Le h-aġaiḋ Éireann 's cearta; Seo h-aṁráin ṁaiṫ sa teannga ḋúṫċais -Ó ḃeaḋ iad go maiṫ go bráċ; Go beaḋ Éireann a sgairt amaċ, Faoi 's í saor aici 'nn.

(IV) Annsin éiriġ suas do cionn agaiḃ, Aṁarc ar solus bliaḋain úr ṁaiṫ; Bu ċuir gaċ aon gaoṫ, Istiġ do ċroiḋe: 'Aonntaiġ,' Sgairt gaċ aon cnoc 's ġleann Faoi n-Inis Fáil amaċ -'Déanaiḋ Éireann do ḟíor aḃaile Ar ais aríst gan ṁoill.'

I ḃfad ó h-Ard an Ráṫa Le Brian Ó Cianaiġ, 1931 (Gaeḋealg Ṫír Eoġain)

(I) Ḃa sin toiġ beag deas maiṫ, Sa ġleann ciúin 's i ḃfad, Ḃa n-áit pictiúr maiṫ, Ar Inis Fáil. Ḃa coiṁeaċ mé ḟein, Brónaċ 's tuirseaċ Taoḃ amaċ as an doras, Ag lorg le biaḋ 's foṫain, Ar fuar tráiġ seo Ceannada.

Le bomaite 'ṁain a ċonnaic é, Gráḋ deas meangaḋ.

"S coiṁeaċ ṫú ḟéin," a ḋuḃairt bean an toiġ "Aċ as Inis Fáil ṫú ó ḋuṫċais."

"As na Sléiḃe Ṫír Ċonaill mé, a Maim.

"Annsin, tá fáilte roṁat annseo, a ġráḋ, Mar rugaḋ 's tógaḋ mé 'n aice Ard an Ráṫa.

(II) Ḃa girseaċ beag mé ḟéin Seaċd bliaḋna nó b'ḟéidir Nuair ḋíoġail d' aṫair an toiġ ann Agus ṫánaig go Ceannada linn ḟéin.

Seaḋ, ḃa bráṫair aṁáin agam, Gasún crógaċd 's an-ṁaiṫ, Ċuaiḋ é leis na saiġdeara, Ḃa caṫ-ṁarcaċ é.

Agus i n-ḋiaiḋ am sin, Ċuaiḋ Sasuinn go cogaḋ, Agus fuair muid an nuaċd, Fuair Séamus bás ag Tráiġ Falgair.

Agus fuair m' aṫair bás deireaḋ saṁraiḋ, Ċaill mé sonas cuid mó 'nnsin Aċ tá fear ċéile maiṫ agam Le taoḃ leis aingil buaċaill fosta.

(III) "Ċan ḟuil ṫú go maiṫ a ṫaisciḋ?"

A ḋuḃairt coiṁeaċ annsin.

"Abair mo ḋeirfiúr Nóra ċugam, Faoi fuair m' aṫair bás."

Ag aṁarc ar súile ṫuas Ċonnaic Nóra do ḃráṫair aici, A ċarad aṁáin sa doṁain, Aċ le É ag aṁarc orainn As bréiṫ go bás.

Goidé deireaḋ an sgéal seo? Ċan ḟuil iarr linn ar aġaiḋ Mar tá deirfiúr in aice leis An bráṫair ċaill a' ḟill.

Kenneth Francis, Getty Images

Litir ċun mo Ṡeanaṫair (Cuid a h-Aon) Le Séamus Ó Cinnéide (Gaeḋealg Ṫír Eoġain)

"Ċan ḟuil cuiriḋ breiṫiúnas orm-sa le mo ḃrisiḋ mar tá siad mo ḃrisiḋ mé ḟéin aṁain. Aċ aṁarc isteaċ mo súile, tuigiḋ mo ċroiḋe, 'gus foġluim faoi m' anam."

A Ṡeanaṫair mór, Ṫosiḋ me 'n turas seo sé bliaḋain ó ṡoin anois do'n aṁarc ar d'obair 's do ḃeaṫa 'gat. Rinn mé turas sa stair, go laeṫanta fada ó ṡoin agus dearmadta. Agus i n-ḋiaiḋ bliaḋanta fada 'g aṁarc agus ag foġluim fút, d'ḟoġluim mé do ċroiḋe 'gat agus ṫuig mé d'anam fosta.

D'ḟoġluim mé do ċeann agus d'anam doċreidte a' ḟuair ṫú 's Ḋia, 'gus d'ḟoġluim do'n obair a ḋéan ṫú nuair ċuir ṫú pleananna, creidiṁ, smaoiniġ 's creidiṁ láidir síos ar páipéar le láṁ sgríoḃaṁ, ḟéin. D'ḟoġluim 's ċunnaic mé do ċeann ionntaċ agat nuair a ḋéan ṫú rudaí doċreidte, 's do rinn turais go tírean eile, agus ḋéan ṫú sin mar ḃa gráḋ an-ṁor agat le do tír ḋúṫċais Naoṁṫa, ÉIRE. Nuair a rinn mé staidear fada mór fút, ḃa sin turas spioradáil mar ḃa mé 'taistil leat le linn an staidear staire. Ṫánaig deora ċun mo ṡúile 'nnsin, agus ṫánaig gáire ar m' aġaiḋ. Ḃa sásta ar mo ḃeal cuid ám 's mó, 'gus ḃa sin le linn oiḋċe fada, 'gus ó ám go h-ám nuair d'éiriġ na gréine ṫuas sa speura, 'gus ċa raḃ sgairt faoi timpeall aċ aṁráin na h-éiníní 'gus na cait 'sealgaireaċd ar taoḃ na cnoc sa ḃaile ṁaiṫ Doire a' Ċolmcille. Ṫánaig mé do ḟoġluim faoi stríġeanna 's caṫanna ort ḟéin agus na rudaí deacair agat sa saoġal. Ṫánaig mé faoi

troideadóir ṫú ḟéin, faoi neart doċreidte mór ort fosta. Ṫánaig mé do ḟoġluim nuair a ċuir ṫú gaċ aon obair 's bronntanas ort le Dia go bráċ. Agus ṫánaig sin seo go h-áma hionntaċ nuair a d'oibriġ ṫú do ċur aṫḃeoċán ṁór, do ċosainnt 's do ḟás an teannga ḋúṫċais agus ḋéan ṫú sin leis gráḋ ana-ṁór.

"Má tá tíre gan teannga sin tíre ḃás, agus má 's tíre leis teannga 'g bás, sin ar an ḃóṫair go bás."

I mo ṡúile, 's na daoine pobal - príoṁa - na daoine móra - aċ ar do ċúil tá na daoine sa gluaiscearta, daoine 'g taistil ciúin saoġal acu, ag lorg le cosannta na daoine ḋúṫċais leo, 'g cosanta na teannga ḋúṫċais acu 'gus na cosanta creidiṁ acu fosta. Tá sin smaoiniġ daoine na plean láidir a' ċuir iad eólas ṁaiṫ cuid am 's mó, le taoisiġ Fíor Gaeḋeil le linn 20aḋ Aois 's ḋeiḋ an Ár Mór. "S creid agam ḃa sin ḋibearṫa 's sgrios-ċinniḋ." 'S breaġ liom do ċeann agat nuair ḃa ṫú ṡuas do'n obair leat nuair ḃa neart láidir agat 's nuair ṫosaiḋ ṫú Teoranta Sláintiúil Prudantail na hAimearaga. Fuair Seaġán Fairfield Dridéin an ainm le 'tosaiḋ 's 'bunaiḋ airgead sláintiúil nuair rinn se stair sa 1909. Ḃa mé 'smaoiniġ faoi ba ċeart má d'ḟan ṫú 'nn san Aimearaga 'nnsin. Aċ ċar ṫánaig mo ṁáṫair sa doṁain annsein, an nasg eadaruinn. Agus tá creid agam ḃa do gráḋ agat le do tír ḋúṫċais, aċ le do teannga ḋúṫċais go h-áiriḋ, an Aṫḃeoċán Gaeḋealg.

'S smaoiniġ mé ḟéin cá ṁéad ḋ'ḟoġluim dánta 's daoine Gaeḋealg mar ḃunaiḋ ṫú craoiḃ 's cumainn Connraḋ na Gaeilge 'gus mar píosa Gaeḋealg a sgríoḃ ṫú sa páipeara nuaḋaċda sa luaṫ 20aḋ Aois? Nuair a ḃunaiḋ Nuaḋaċd Ṫír Ċonaill 's Daoine Doire ar 14aḋ Márta

CatLane, CatLane, Getty Images

1903, ḃa píosa le láṁ agat ar ciad duilleag "Ranganna Maiṫ as Gaeḋealg." Ḃa ciad píosa sgríoḃaḋ Gaeḋealg ann agus ḃa dán Gaeḋealg fosta. Agus 40 bliaḋain i n-ḋiaiḋ sin go dtí ḟuair ṫú bás, sgríoḃ ṫú n-artagal sa "Dialann Doire" - 'Ḃfuil ṫú ag Foġluim Gaeḋealg?"

I n-ḋiaiḋ uiṁir litir as muinteoirí, cainnteoirí ḋúṫċais as trasna Iarṫuisceart 's Ulaiḋ, ċuaiḋ "Dialann Doire" go ċur do'n artagail le 10 bliaḋain i n-ḋiaiḋ a ḟuair ṫú bás sa 1953 agus ṫug ṫú 50 bliaḋain obair doċreidte ċun Aṫḃeoċán Gaeḋealg le sin mar sin. Ċuir ṫú drámaí Gaeḋealg an-ṁaiṫ sa Nuaḋ Eaċraic agus ṫanaig mílte ar mílte daoine do'n aṁarc iad ar Sliġe Mór. Ḃa sin trí bliaḋain roiṁe ṫánaig Duḃġlas de h-Íde 'nn. D'ḟill ṫú aḃaile go h-Ard an Ráṫa, 'gus ṫug ṫú sástanas mór ċun Gaeḋeil eile leis óraid asat, agus ar gaċ aon rudaí Gaeḋealg 's Gaeḋealaċ annsin. Agus ṫug ṫú ċucu le bliaḋanta fada nas móire 'nn.

Ag riṫ 's ag léaṁ na sgríoḃaiṁ, ċonnaic ṫú do ṗáiste 's daoine óige, nuair ṫánaig fíor aṫḃeoċán Gaeḋealaċ. Má beiḋ ṫú beó indiu beiḋ ṫú 'g sgairt faoin obair deas le "Coláiste Lurgáin agus Seo Linn" mar ċuir iad aṁráin Gaeḋealg ṫuas ṡuas ar an eadarlín. Tá na h-aṁráin 's ceol Gaeḋealaċ ṫairis na doṁain mar sin aṁain le Gaeḋealtaċd Nuaḋ, nuair aimsear garḃ deireaḋ.

Ċuir ṫú ḟéin a Ṡeanaṫair mór, ċuir ṫú teine láidir i mo ċroiḋe do ċuart ċun Gaeḋealg ar ais aríst gan ṁoill, agus ċar tuiginn mé Gaeḋealg mar ḃa rudaí deacair le sin sna sgoileanna seo. Ḃa 's beaḋ sin ionntaċ má ḃa 's beiḋ rudaí difriúil do ċur rudaí deas ċun 'muineaḋ 's foġluim Gaeḋealg. Aċ ċan ḟuil sin fíor! Ḃa Fíor Gaeḋeal mé ḟéin ó nuair a ḃa mé nas óige. 'S fuaṫ liom plean sgoile eólas faoi timpeall san áite 1960idí 's 1970idí. Ċuir sin sgrios ċun an gráḋ 'foġluim Gaeḋealg mar ḃa sin mí-ċeart gan ceartas nuair ċuir riaġaltas eólais sgriosaḋ ar na Gaeḋeil óige le 'foġluim agus 'beo Gaeḋealg acu. Aontaim leat iarraiḋ leo - na daoine Gaeḋealaċ - do ċur coṁaireaċd do ċosanta Gaeḋealg nuair ċuir daoine stad ċun 'cainnt Gaeḋealg sa ḃailí acu.

Goidé smaoiniġ tú faoi rudaí indiu a Ṡeanaṫair? Iarraiḋ muid an eólas agat gan daḃt. Beiḋ muid sásta le do ċeann láidir 's úra 's cliste 'gus beiḋ muid ag éisteaċd leat agus beiḋ sin go h-ionntaċ. Tá creid orm aṁarc ṫú plean suimiúil le Sas-amaċ le taoḃ leis na Fíor Gaeḋeil eile. Ḃa breagan agat 's agaiḃ aislingí 's Tuaisceart go Deisceart, agus as an Oirṫear go h-Iarṫair le na daoine mór na Gaeḋealtaċd; Caitligeaċ, Prodastúnaċ, Cléireaċ, Meaṫadaċ, Ioslumaċ agus gaċ aon duine na tír seo. Tá spás againn na tír nuaḋ úra seo. Gaeḋealtaċd saor as riaġaltas Gallda, beiḋ sin go h-ionntaċ.

SGEUL NA H-EAĊDRAIḊ

Mairtírigh San Patricio

Samuel E. Chamberlain - Herbert Orth, Getty Images

Le Niall Mac Colla (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Fuair fiċead 's deiċ (30) saiġdear Gaeḋealaċ bás le láṁa Stáit Aontaiṫe na h-Aimearaga 'g áit San Ángel nó Baile San Aingil as Gaeḋealg ar 12aḋ Meaḋan Foġṁair 1847. Ḃa Fíor Gaeḋeil iad ḟéin gan daḃt, agus ḃa Fíor Caitliciġ iad ḟéin fosta. Ṫroid iad in éadan sluaġ Aimearaga gan sos agus gan stad eadar Aibréan 1846 go Meaḋan Foġṁair 1847 nuair a ḟuair iad go bás. Ṫánaig cuid 's mó na saiġdeara Naoṁ Pádraig trasna na dtonnta le linn Ár Mór na n-Gaeḋeal lionra-uisge-dhearg.ca

(1845 go 1857). Ṫeiṫ iad go Dúṫaiċ nan Craoḃ go h-áiriḋ mar d'iarr iad do'n éalaiġ amuiġ as an Ár Mór agus d'iarr iad fíor saoirse 'gus fíor ceartas agu fosta. Aċ ċa raḃ sin an sgéal nuair a ḟuair iad go na Stáit Aontaiṫe 'gus Ceannada. Ṫosaiḋ na Gall-Ṡasannaiġ ann do ṫroid agus do'n ionnsaiġ in éadan ar na Gaeḋeil boċd san Oir Ṫuaisceart Dúṫaiċ nan Craoḃ go háiriḋe 's 1799 ar aġaiḋ, agus ṫosaiḋ an cogaḋ seo 'maċ sa Baile h-Uḃall no Baile Nuaḋ Eaċraic, aċ d'éiriġ na Gaeḋeil amaċ in éadan sin gan ṁoill agus ċuaiḋ siad sin ar aġaiḋ

gan sos 's gan stad go dtí na 1960idí nuair a ḟuair Seaġan Mac Gearailt Ó Cinnéide 'n oifig obair Uaċtarán Stáit Aontaiṫe na h-Aimearaga. Ḃa na Gaeḋeil go maiṫ as annsin ar aġaiḋ cuid 's mó, 'ċ ċa raḃ sin an sgéal gaċ aon áit. Ṫánaig sluaiġte móra go Dúṫaiċ nan Craoḃ le linn Ár Mór (1845 go 1857) ar aġaiḋ, agus ċuaiḋ sluaġ anṁór agu ċun go Sluaġ Aimearaga.

D'iarr riaġaltas Stáit Aontaiṫe saiġdeara leo mar rinn iad pleananna do ṫroid cogaiḋ in éadan Meicseacó 'gus gaċ aon tír eile san Meaḋan Aimearaga, deisceart as

33

Kenneth Francis, Getty Images Meicseacó fosta. Rinn iad pleananna le sin mar d'iarr iad do ḃunaiḋ impireaċd an-ṁor agu leo trasna Dúṫaiċ nan Craoḃ agus d'iarr iad sluaġ an-ṁor do ṫroid an cogaiḋ agus do ḃunaiḋ an impireaċd mór leo fosta. Aċ ḃa siad an-ġarḃ agus an-ċruaḋ in éadan na daoine boċda, 'ċ in éadan na Gaeḋeil boċd go h-áiriḋe mar ḃa Caitliciġ iad ḟéin cuid 's mo. Ḃa siad ionntaċ garḃ in éadan Gaeḋeil Prodastúnaċ fosta mar ṡeas iad le taoḃ leis na Gaeḋeil Caitliciġ agus ċa raḃ na hoifigiġ Aimearaga do ċur roinnt eadarṫu 'nn. Agus ḃa sin an sgéal nuair a ṁairseáil Sluaġ Aimearaga trasna go Talaṁ na Bó (Teicseas) do ṫroid in éadan Poblaċd na Meicseacó faoi teorann ann.

Nuair a ḃa siad ann le cúpla mí, ċonnaic saiġdeara Gaeḋealaċ agus saiġdeara tír eile sa Ṡluaġ Aimearaga faoi pleananna do'n ionnsaiġ in éadan Meicseacó 'gus ċonnaic 's d'ḟoġlaim acu faoi fuaṫ friṫ Caitliceaċ agus friṫ Gaeḋealaċ ar an h-oifigiġ Sluaġ Aimearaga, 'gus ċa raḃ suim agu do ṫroid in éadan daoine ḃoċda eile fá ċoinne daoine fuaṫ agu.

Roiṁe ṫosaiḋ an cogaḋ amaċ, ċuaiḋ Seaġán Ó Raġallaiġ trasna na hAḃainn Móra (Río Granda 's Spáinnis) agus ḃa faoi 48 go 200 saiġdear Gaeḋealaċ eile aige fosta. Ċuaiḋ iad istiġ Sluaġ Meicseacó, 'gus ṫánaig Caṫlán Naoṁ Ṗádraig nó El Battallón de San Patricio sa doṁain ann.

aṁarc ċun El Castillo de Ċupultepec. Agus ḋéan na Gaill sin leis cruaḋlaċd ana ṁór gan daḃt!

D'ḟan na Gaill go dtí d'éiriġ saiġdeara h-Aimearaga na brataċ Stáit Aontaiṫe ṫuas ar an caistil agus rinn iad sin an raḋarc fá ċoinne na Gaeḋeil na San Patricio roiṁe ċuir iad go báis ann. Ċuir Riaġaltas Ṗoblaċd na Meicseacó 'n troid mór do ṡáḃáil na beaṫanna na saiġdeara ġaḃail na San Patricio. Agus ṫug iad saoránaċd ċun fir na Caṫlán Naoṁ Pádraig gan ṁoill fosta mar ḃa siad laoċra mór san Meicseacó 'nnsin!

Aċ ċuaiḋ riaġaltas Aimearaga ar aġaiḋ leis an áir gan ṁoill mar ċaill iad deiċ ṁílte ar deiċ mílte saiġdear ag láṁa 'g troid in éadan na San Patricios aṁáin. Agus tá Meicseacó 'nn indiu mar na San Patricios! Ṗlean na h-Aimearagaiċ do ġaḃail Meicseacó le ċéile, 'ċ ċuir Caṫlán Naoṁ Pádruig an stad ċun sin gan daḃt. 'S iad laoċra mór sa Ṁeicseacó 'ndiu, 'gus tá comóraḋ móra trasna na Meicseacó dá lá i gCuiṁneaċan na saiġdeara San Patricio no Naoṁ Pádraig. Agus tá siad ar 12aḋ go 13aḋ Meaḋan Foġṁair i gCuiṁneaċan na Mairtíriġ San Ángel agus ar 17aḋ Márta mar tá sin Féile Pádraig.

Ṫroid na San Patricios in éadan na h-Aimearagaiċ i gaċ aon caṫ 's troid eadar Aibréan 1846 go Meaḋan Foġṁair 1847 ar aġaiḋ go Luġnasa 1848 nuair a ḟuair Meicseacó ḃristeaḋ sa cogaḋ. Aċ ḟuair 85 saiġdear Gaeḋeal ġaḃail le na Gall-Ṡasannaiġ as na Stáit Aontaiṫe sa Meaḋan Foġṁair 1847 agus fuair fiċead 's deiċ Gaeḋeal bás le láṁa Gaill ar San Ángel ar 12aḋ Meaḋan Foġṁair 1847. Fuair siad bás le na rópa, 'gus ċuaiḋ na Stáit Aontaiṫe ar aġaiḋ ar 30aḋ Meaḋan Foġṁair 1847 agus ċuir iad 50 Gaeḋeal eile go báis ann ag

34

lionra-uisge-dhearg.ca

I gCuiṁneaċan na saiġdeara laoċra móra na Caṫlán Naoṁ Pádraig nuair a ḟuair iad bás annseo le láṁa Gallda mar ṫánaig iad go taoḃ Meicseacó le linn ionnsaiġ garḃ gan ceartas na h-Aimearagaiġ Ṫuaiḋ sa ḃliaḋain 1847.

Seaġán Ó Murċaḋa Seaġán Daltún Liam Ó Conċuḃair Seoirse Mac Seaġáin Éamuinn Mac Giolla Ċiaráin Laoiġis Freiḃeir Tomás Ó Raġallaiġ Tomás Ó Caiseadaiġ Peadar Ó Néill Pádruig Ó Néill Tómas Ó Néill Páḋruig Séamus Ó Caiseadaiġ Fiaċ Ruaḋ Ó Broin Séamus Ó Ceallaiġ Seaġán Ó Dálaiġ Tomás Ó Muirċeartaiġ Risteard Ó Muirċeartaiġ Seaġán Ṡéamus Ruaḋ Ó Muirċeartaiġ Alasdair Mac Aoḋa Alasdair Buiḋe Mac Aoiḋ Froinsias Mac Con Uisge Alasdair Ó Fogail Froinsias Ruaḋ Mac Giolla Ruaḋ Donnċaḋ Ó Connaċáin Eoin Mac a' Ġearr Soṁairle Mac Ṫómais Raġnall Mac Ṫómais Ruaiḋrí Mac Ṫómais Ruaiḋrí Ó h-Aoḋagáin Pádruig Ó h-Aoḋagáin Dáiṫí Mac Giolla Ruaḋ Daiḃead Mac Giolla Ruaḋ Eoin Ó Meaḋra Seaġán Ó Meaḋra Eoin Ó Caoilte Eoin Ó Buaiḋe Ruaiḋrí Mac a' Ṗáirc Abráham Mac Giolla Ṗádraig Pádraig Daltún Ruaiḋrí Ó Duḃáin Ruaiḋrí Mac Duḃáin Pádraig Ó Caṫasaiġ Tomás Ó Raġallaiġ Ruaiḋrí Ó h-Aonnġaile

Seumas Dóṁnallaċ Ruaiḋrí Dóṁnallaċ Ruaiḋrí mac Ṡeumas Dóṁnallaċ Séamus Mac Dóṁnaill Eoin Mac Dóṁnaill Iain Mór Mac Dóṁnaill Iain mac Ruaiḋrí Dóṁnullaċ Alasdair Caimbeal Alasdair mac Eoin Caimbeal Laḃras Mac Aoiḋ Laḃras Mac an Aoiḋ Laḃras Mac Aoḋa Aonnraí Mac Giolla Ċainniġ Éinrí Mac Giolla Ċainniġ Éinrí Buiḋe Ó Néill Anndriú Ó Nualláin Séamus Ó Nualláin Ruaiḋrí Ó Nualláin Seumas Mac Duḃġaill Seaġán Séamus Mac Duḃġaill Seumas Ḋuḃ Mac Ḋuḃġaill Peadar mac Pádruig Mac Maġnuis Pádruig Ruaḋ Mac Maġnuis Séamus Mór Mac Maġnuis Mac Gibb Mac Ḋuḃġaill Séamus mac Eoin Ruaḋ Mac Maġnuis Ruaiḋrí Mac Maġnuis Ruaiḋrí Mac Soṁairle Ruaiḋrí Mag Saṁráin Paḋruig Frionnsa / Frionnais Éinrí Ó h-Oċdair Mártainn Mag Franng M. Ó Franncaċ Máirtín Mac Giolla Maolṁaiḋ Eoin Ó Caoṁánaiġ Seaġán A. Ó Meaḋra Aonnraiġe Ó Meaḋra Aonnraiġe Ó Murċaḋa Aonnraiġe Mac Suiḃne Liam Mac an t-Síṫiġ Eoin Duḃ Mac an Síṫiġ Seaġán Ó Síoċáin Seaġán mac Eoin Ó Síoċáin Eoin mac Séamuis Ó Síoċáin Pádraig Ó Síoċáin

Uilliam Mac Caḋagáin Uilliam Ó Caḋáin Éinrí Ó Caṫáin Pádraig Mac an t-Síṫsean Aoḋ Ó Duḃṡláine Pádraig Ó Duḃṡláine Mac h-Earaiḋ Mac Giolla Ċainniġ Aoḋ Mac Gill-Ḟaoláin Aoḋ Mór Mac Gill Ḟaolain Pádraig Mac Loċlainn Ruaiḋrí mac Ainndrias Mac Loċlainn Pádraig Mór Mac Loċlainn Aoḋ Mac Maġnuis Aoḋ Ó Broin Aoḋ Mac Loċlainn Liam Breatnaċ Uilliam Breatnaċ Uilliam Uallais Uilliam Duḃ Uallas Seaġán Ó Braonainn Seaġán de Roiste Seaġán Rosaċ Seaġán Ros Uilliam A. Uallais Uilliam A. Breatnaċ Seoirse Daiḃeag Eoin Mac Uḃall Seaġán Ó Bartalaiġ Eoin Ó Ṗrís Eoin Mac a' Ṗrís Máirtín Mac Giolla Ḟionndáin Eilsineir Luisg Seaġán de Búrca Seaġán de Brún Barnaiġ Ó h-Airt Barnaiġ Ó Raḃartaiġ Barnaiġ Mac Gaḃann Uilliam Mac an Taoisiċ Uilliam Duḃ Mac an Taoisiċ Éamonn Mac Gaḃann (Sċṁidt) H. Mac Aonġais H. Mac Aonnġusa Éarmónn Sċmidt Séamus Mílis Mac Maoláin Séamus Mac Oitir Lorgán Mac a' Léiġ Laḃras Mac a' Léiġ

Ċan ḟuil gaċ aon ainm saiġdeara Caṫlán Naoṁ Pádraig nó na Battallón de San Patricio ar an liosta seo. Ċuaiḋ eadar 2,000 go 3,000 fear istiġ an caṫlán agus cuiriḋ muid an ainmeaċa eile suas annseo nuair a tiocaiḋ muid ṫarasṫu.

lionra-uisge-dhearg.ca

35

Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg

Sgrìoḃaḋ Mìosail

Leaḃar-lann Làn

'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG

An rud a ṁaróḋ duine aṁáin, ṫógfaḋ sé duine eile.

(Sean Ḟocail)