LUD
DEASAĊAḊ 14 DÙBH. / FAOI. 2024
Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg
Fíor Sgéal faoi na Fíor Gaeḋeil (Cuid a h-Aon) Le Géaróid Mac Maġnuis
An Stailc Ċoitċeann, Ḃinnipéig 1919 Le Gearraiḋ Mac a’ Ċùirn
Na h-Albannaiċ Aonaiċde (Cuid a h-Aon) Le Iain Mòr MacḂeaṫain
TAĊAIRTEAN UAĊDARAĊ ARTAIGILEAN DE 2023
Brian MacÉigeir
DEASAĊAḊ 14
Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn
20
Taċairtean Uaċdaraċ - 2023
Air Àm Ḟada o Ṡoin
18
Le Iain Mòr Mac Ḃeaṫain
Cúpla Focla
26
Cál Ḃeag, Cearc Liaṫ, agus Trosg
Éistiḃ, Éistiḃ, Éistiḃ a’ Pilearan
07
Le Iain mac Iain Ṁòr ṁic Eoin ṁic Alasdair ṁic Iain Ḋuḃ ṁic Alasdair Ḋuḃ ṁic Eòiniḋ
Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 04 Nuaiḋeaċd Ionadail 10 Nuaiḋeaċd na Cruinne 16 Sean Ġàeḋealtaċd 24 Fòram Coiṁearsnaċd 28 Dànaċ, Òranaċ ⁊ Sgeulaċ 32 Sgeul na h-Eachdraidh
LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE
Míle buíoċas ṁór oraiḃ leis an artagal úr faoi Iain Mór Mac Gill-Eain ann san Albainn a ċairde! Ḃí sin go h-ionntaċ deas ṁaiṫ do léaṁ faoi 'n ḟear dearmadta. Tá sin an sgéal mar tá eagal mór ag na daoine cuṁaċt faoi rudaí réaḃlóideaċ, agus ba ṁaiṫ leo do ċur linn san áit fuṫu. Éiriġ linn arís!
Eoin Pádraig Ó Dúḃagáin (Gaeilig Ċeann Ċionn Ḟaola)
Maṫ fear a roḃ Iain Ṁór! Ḃa e sin gu maṫ ṁór do léuṁ eaċdreiḋ ann an Gàilig, aċ ḃa e nas ṁaṫa do léuṁ mu Iain Mór Mac Gill-Eain ann an Gàilig le Gearraḋ Mac a' Ċùirn. Sgrìoḃaiḋ e artagalan ùr ann an cànan nan Gàiḋeal a-riṫisd le cuidiċ Ḋé.
Iain mac Ṡeumais Ruaḋ 'ic Iain 'ic Eoin 'ic Alasdair Glas 'ic Pàdraig (Gàilig Ġlinne Garaiḋ)
Cruinneaṁaḋ Gàiḋealaċ ann na Maċairean Móra Ḃa i sin gasd' air fad dar a ċunnaic mi feilirean agas cruinneaṁaḋ nan Gàiḋeal ann an Gleann Uisge Ḋearg à Ċanada! Ċa roḃ ḟios agam ṫa sluaġ Fìor Gàiḋeal ann an diuġ, agas ċuir sin saoġal ùr orm ḟéin dar a ċunnaic mi 's sinn aid ann air làraċlìn air son cuid ṁòr. Móran taing agus Beannaċd Ḋia oiriḃ ḟéin a ċairdean ùir!
Dòṁnall Iain Alasdair Eoin Caimbeul (Gàilig Ṗeairt an Ear)
Leanaigí ar aġaiḋ leis an obair agus leis an ṫroid! Tá sé go h-ionntaċ táḃaċtaċ má leanaigí siḃ ar aġaiḋ leis an obair anṁaiṫ agus naoṁṫa le LUD a ċairde! Naċ biṫ buarṫa faoi na h-amadáinní. 'S croiḋiṫe Gallda acu ḟéin gan daḃt, agus níl siad ag cur obair ċun Gaeilge a' sáḃáil agus ċun spioraid a' obair daoiḃ a ḋéanaṁ gaċ lá, gaċ seaċtáin agus gaċ bliaḋain. Leanaigí ar aġaiḋ agus ní stadaiġ siḃ go bráċ ar fad!
Máire Uí Foġla (Gaeilge Inis Cé)
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg) Ṫa treasaṁ bliaḋan so againn le LUD. Ċonnaig leinn fàs ṁór oirnne nuair ḟuair sinn asteaċ san leaḃar-lannan ṫairis an eadar-lìon, agus ṫa ead anonn do cuir orduiġ airson LUD anis gun deacaiḋ orṫa. Ṫánaig rudan deacaiḋ oirnn ann am bliaḋna so cáite. Ḃa sin mar ċaiḋ Straois-leoḃar (Facebook) gu cogaḋ an aġaiḋ rudan eòlas 's nasgan naiḋeaċd às Ċanada gu h-àiriḋ. Ċuir sin stad air am puistean asuinn leis naiḋeaċdan nasgan. Agus mar sin ċuir sinn nas aire ċun gu làraċ-lìn LUD. Ṫa pleann ùr againne do cuir artagalan suas air an eadar-lìon ann an àireiṁ ṁaṫ air ais aríst. Ṫa dòċas orm biṫiḋ caiṫream leinn leis an strìġ so 'n aġaiḋ Straois-leoḃar, mar ṫa ḟios againn ḃuaiḋ na h-Astràiliċ an strìġ roṁann. Deunann leinn sin mar ṫa e sin an-ċudroṁaċ do stad suas airson ceartan ċlò ri linn an àm deacaiḋ oirnn annso.
Beannaċt Dia Oraiḃ
Coṁġairdis Mór oraiḃ!
Beiḋ an Beannaċtaí Ḋia, Muire 's Íosa Óg oraiḃ leis an obair ṁaiṫ siḃ a ḋéanaṁ. Tá sin go h-an ṁaiṫ do léaṁ LUD gaċ am ṫáinig siḃ amaċ, agus cuirinn siḃ spiorad ṁaiṫ ċugainn' annseo san áit aḃaile freisin. GRMMA.
Ḃí sin go h-ionntaċ ionntaċ deas maiṫ nuair a d'ḟoġlaim fuiḃ - LUD! Ní raiḃ ḟios agam atá daoiḃ ann amaċ ar na Maċairean Móra 'gus ní raiḃ ḟios agam atá daoiḃ ag obair do ċur gaċ rudaí a sgríoḃ siḃ as Gaeilge 'ṁáin freisin! Ċonaic mé a ṫosaiġ siḃ amaċ sa bliaḋain 2021, agus tá siḃ annseo 'nniu freisin. Maiṫ siḃ a ċairde, 'gus Áḋ Mór oraiḃ le h-aġaiḋ an Ḃliaḋan Úr.
Bláṫnaid Uí Roḃartaiġ (Gaeluinn Múscraiġe)
02
Caitlín Uí Ċaḋain (Gaeilge Oileán Iarṫaċ)
lionra-uisge-dhearg.ca
'Ṁaṫ Leiḃ gu Sgríoḃ le LUD?
POST-D SINN
POST D'AR BOGSA PO
Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
lionra-uisge-dhearg.ca
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
NUAIḊEAĊD IONADAIL
Ag Obair leis san na Ċoillte Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁain) Tá tinte foraoise ina ḃagairt ṫáḃaċtaċ san Oir-ṫuaisceart Ṁinneasóta. Mar sin, tá 'n ḟoraoiseaċt ina cleaċtas táḃaċtaċ annso. Tá baint ag Seirḃís Ċoillte na Stát Aontaiṫe, Roinn Acṁainní Nádúrṫa na Ṁinneasóta, ranna Ċoillte na Ċonntae, 'gus úinéirí talún príoḃáideaċa. Tá daiċead acra 'gainn. Is coillte ṁeascṫa iad tríoċa cúig acra. Tá gairdíní 'gus limistéir beo-stoic i gcúig acra. Tá ḋá ṡórt ḟaḋb ag limistéar na ċoille: an Ġiúis Balsam (Abies balsamea) agus an Raṁḋraiġean Coiteann (Rhamnus Caṫartica). Is crann álainn é Ġiúis Balsam. Is buaircíneaċ álainn ġlas dorċa é. Tá bolaḋ milis agus teṫ ar a roisín. Tá go leor úsáidí aige. Mar sin féin, fulaingíonn sé ráigeanna de péist baċlóige. Is féidir leis seo seaċtó cúig faoin gcéad de na crainn a ṁarú i gceann cúpla bliaḋain. Tá go leor roisín ag na crainn seo. Nuair atá siad marḃ agus tirim bíonn siad an-inaḋainte. Ċun an ċoill' a ċosaint ní mór iad a ġearraḋ síos. Déantar na bóillí a ġearraḋ agus a ċruaċaḋ ċun loḃaḋ, agus déantar na gcraoḃa a ḋó. Is obair an-deacair í seo.
04
lionra-uisge-dhearg.ca
Treaḃair Ó h-Airtnéada
lionra-uisge-dhearg.ca
05
Is ṡórt ionnraċ annso é, Raṁḋraiġean Coiteann. Tá sé an-torṫúil agus an-flúirseaċ agus díláiṫríonn sé plandaí dúṫċasaċa. Cruṫaíonn sé seo faḋbanna don ḟiaḋúlra dúṫċasaċ. Tá ḋá ḃealaċ ann ċun déileáil le Raṁḋraiġean. Níl mór plandaí níos óige a ḋíḟréaṁú. Caiṫfear cinn níos sine a ġearraḋ agus na stumpaí a ċóireáil le luiḃicíd ṡáḃáilte. Aċ tá 'n arm sicréideaċ againn: Na Gaḃair. Is breáġ leo gaḃair Raṁḋraiġean a n-iṫe. Iṫeann siad na duilleoga 'gus na gais. Cuireann sé seo cosc ar ḟás na gcóras fréaṁaċa móra. Mar sin, ar feaḋ roinnt saṁraiḋ raċaiḋ ár dtréad gaḃar ċun cogaiḋ ċun an ċoillte a ċosaint. Is é an sprioc atá 'gainn ná agra-ḟoraoiseaċt. Coṁṫáṫaíonn féaraċ beo-stoic agus an ċoille sa ċóras seo. Déanann sé seo crainn, beo-stoc agus iṫir níos folláine.
06
lionra-uisge-dhearg.ca
Josh Lavallee, Unsplash
Éistiḃ, Éistiḃ, Éistiḃ a’ Pilearan Le Iain mac Iain Ṁòr ṁic Eoin ṁic Alasdair ṁic Iain Ḋuḃ ṁic Alasdair Ḋuḃ ṁic Eòiniḋ (Gàilig Ḋùn Deaġ) Ciamar a ṫan siḃ, Ḋoṁnuill? "Ṫa raidio ḃrisd!" a ṫuḃairt Uilleim Bioll a’ Ḋà Ġunna. 'De naiġeaċd? Gun sgeulan idir! "Stadaigiċ, a’ ġollaiḋ!" a caoineaḋ Pàdraig Ruaḋ. Ċan eil ni aitaċairt an traṫs. Bi sinn tiġinn air ais gu h-aiṫġearr." "Sgairt le sràid-ċarbad, oċ ro-àrd-iolaiċ," a-deir Maiġread Bàn. 'S maṫ an naiġeaċd ḃigun naiġeaċd idir. "Ṫa sin a’ tòisiċ ‘cuir rud ùr oirnne," a ṫuḃairt Ceit a’ Ċlaiḋeaṁ le ḟearg oirri. Dar a rinn aid suiḋean aca ‘nn a-staiġ carbad ùr Sedean, a rinn aid pàirceail ṡuas san cùl-ṡràid salaċ, ḋ’ ḟan ceiṫrear gaideaċ ann dar a rinn aid aṁarcan orṫa ḟèin leus eagal ‘s breisleaċ dar a ṫuḃairt aid facail ġarḃ asta ḟèin. Ṫa ‘n sgeul san baile mòr Ḃinnipéig nas dioḃar an diuġ a-nis mar ḟuair tòiseaċ ùr nam pilearan ann am baile, ‘gus ‘s às Dùn Deaġ e ḟèin o ḋùṫċais. Ṫàinig e ṡuas leus am pleann do ċur Gàilig a ċainnt ann san raidio, agus do ḋeun sin san Gàilig gu carbadan pilearan, mar ḃa ‘n iarr aige do ċur breisleaċ idir na buiḋnean meirliċ mar ṫa raidioṫan aca ‘nn san carbadan, agus ‘s aid aig éisteaċd leus na pilearan gaċ ùaireaṁ, gaċ laṫa, gaċ seaċdainn ‘s gaċ àm agus deun aid sin leis na raidioṫan carabad aca gun aṁaras. Ḃa ‘n obair buaḋ, agus a-nis ṫa na buiḋnean a-maċ as an ḋliġe ‘n aġaiḋ a’ Gàilig a-nis ann an Ḃinnipéig.
lionra-uisge-dhearg.ca
07
Agus gu tobann, ṫàinig eudaċ nas ṁòr air ‘s idir na Sagsannaiċ ‘-nis gun ṁall, agus ḃa ‘n ionnġantas mór aca, ‘gus a ṫuḃairt aid hau-hau às do ḃeulan ‘s teangan cànan cionn mòr orṫa agus rinn aid agóidean oifigeal mu’n treasaṁ cànan ann san Ċanada. Ċa roḃ sonas aig na comainn Sagsannaċ leus na pilearan ‘cainnt Gàilig air na raidioṫan aca, ‘gus ṫosaiḋ aid do ċur facail uaḃasaċ a-muiċ mu Gàilig a lioḃairt leus na Roinn Pilearan nam Ḃinnipéig, agus ṫàinig aid a-maċ an aġaiḋ Gàilig san Ċanada cuideaċd. Ḃa creid aca biḋ sin neart ann san làṁan a’ Ġàiḋeil agus faiġiḋ rudan ġarḃ aca ḟèin mar sin. Ċuir aid sgriosd ṫun pleanann ṁaṫ orson ‘obair do ċur na h-eacomanaċ air an t-sliġe ceart. Ṫa creid aca ṫa ‘n obair nam pilearan agus obair air an pàircean so ‘n obair ṁaṫ "Orson na Gàiḋeil a-ṁàin". Ċa ḃiṫiḋ so gu maṫ orson nan neart ‘s sluaġan idir na Gàiḋeil agus Gaill – duine clisde ‘s amadànann, pilearan an-ṁaṫ agus pilearan falsa ‘nn san ḟeaċd aca. Agus ḃa ‘s ṫa fuaṫanas móran idir ḋà sluaġ orson àm ‘s aimsear ḟada ‘-nis gun aṁaras agus ṫàinig sin mysticenergy, Getty Images annso gu Ḃinnipéig . Ḃuaiḋ an Tòiseaċ caiṫream an-ṁòr leus am pleann so gun aṁaras, agus ṫa creid aig na Gàiḋeil a ṫa neart aca leus na sluaġan móran aca ‘gus ṫa creid aca biṫiḋ aid a-nonn do ċur na Gaill / na Sagsannaiċ a-maċ gu bràċ air ḟad dar a toiriḋ aid ri ċèile do ṡeasaṁ ri ċèil’ an aġaiḋ nan Gaill. Feic na Gàiḋeil ṫun ḋà ṡluaġ (na Gaill ‘s na Gadaiḋean) daoin’ air ṫaoḃ an "friṫ-Ḋia Mòr" agus ṫa aid a-maċ as an ḋliġe ri ċèile cuideaċd gun aṁaras.
08
lionra-uisge-dhearg.ca
TOIĠ ṀAINISIR DOIRE A' ĊOLM CILLE
Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúṫċas www.abbeyhoteldonegal.com
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
NUAIḊEAĊD NA CRUINNE
Fíor Sgéal faoi na Fíor Gaeḋeil (Cuid a h-Aon) Le Géaróid Mac Maghnuis (Gaedhealg Thír Eoghain) Ċonnaic mé rudaigin mí-ċeart ṫuas ar an eadarlín cúpla lá ó ṡoin anois, agus ċa raḃ mé sásta le sin, agus ċa raḃ sin cóir agus ceart fosta. Ḃa sin ṫuas ar Google leis an t-ainm Fíor Gaeḋeal, agus duḃairt sin tá an t-ainm le daoine le Gaeḋealg acu ‘ṁáin; aċ ċan ḟuil sin fíor agus ċan ḟuil sin cóir agus ceart! ‘S an ainm Fíor Gaeḋeal nó na Fíor
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
Gaeḋeil an-ṁór san stair na n-Gaeḋeal agus a’ Ġaeḋealtaċd. Ṫánaig sin san obair isteaċ san Tairngreaċtaí Ċolm Cille nuair a sgríoḃ nó duḃairt é faoi ḃioḋ na Fíor Gaeḋeil ḋíbireaċta trasna na dtonnta go tíreanna ‘s talaiṁ Gallda trasna na doṁain, aċ filliḋ iad ċun aḃaile ‘na ḋiaiḋ bliaḋanta fada ‘gus tiocaiḋ iad ċun aḃaile ‘s trasna na doṁan, as tíreanna ‘s talaiṁ, as gaċ aon díreaċ do ṫroid cogaḋ fada mór in éadan nó ‘n aġaiḋ na Gaill fá ċoinne fíor saoirse na Gaeḋeal agus an Ġaeḋealtaċd go bráċ ar fad. Agus buaiḋ iad an ċogaḋ, agus buaiḋ iad caiṫréim an-ṁór ar an ṁaċaire Ċurraċ annsin fosta. Tá sin san leoḃair eile beiḋ an cogaḋ fada mór ar aġaiḋ le seaċd bliaḋna nó faoi sin. Agus beiḋ na Gaeḋealtaċd saor tír aṁáin le ċéile ‘na ḋiaiḋ sin. Agus tá sin go h-ionntaċ ionntaċ táḃaċtaċ mar a ḋuḃairt Colm Cille beiḋ na Fíor Gaeḋeil amaċ as a’ Ġaeḋealtaċd
10
lionra-uisge-dhearg.ca
nó Sean Ġaeḋealtaċd (Albainn, Éireann ‘s Ṁannain) agus tiocaiḋ iad as Dúṫaiċ nan Craoḃ nó ‘n Oileán Úr, Eóraip, Dúṫaiċ na h-Éin Ḟiaḋanta (Aimearaga Ṫeas), Astráil, Nuaḋ Ṡéalainn, an Ruis, an Úcráin agus gaċ aon áit ‘s tír eile le muinntear Gaeḋealaċ acu gan daḃt! Le linn Cogaiḋ na Loċlannaiġ nó na Céad Ċogaiḋ na Gall (793 go 1014 nó 1103) sgríoḃ na Mannaiġ Naoṁṫa faoi na Fíor Gaeḋeil ‘troid agus ‘cur coṁaireaċd in aġaiḋ na Gall-Loċlannaiġ annsin. Agus sgríoḃ iad faoi na Fíor Gaeḋeil san Ḋeisceart Laiġean, agus na Fíor Gaeḋeil Laiġean eadar bliaḋanta 914 go 917 nuair a ċur iad coṁaireaċd doċreidte ‘n éadan sluaġ an-ṁór na Loċlannaiġ san ċeanntar acu, nuair a d’ḟill na Loċlannaiġ go Laiġean do ġaḃail Bail’ Áṫa Cliaṫ amaċ as na Gaeḋeal ar ais aríst. Agus sgríoḃ ‘s ḋuḃairt na Mannaiġ Naoṁṫa faoi na Fíor Gaeḋeil san Laiġean ‘troid aṁáin in éadan na Loċlannaiġ nó na Gaill gan Creideaṁ. Agus nuair a ċuaiḋ Niall Glún-Duḃ mac Loċlainn ṫíos san ċaṫ ag na geata Bail’ Áṫa Cliaṫ in éadan na Gaill sa ḃliaḋan 919; ḋuḃairt ‘s sgríoḃ na Mannaiġ Naoṁṫa faoi ḃa Niall Glún-Duḃ – Ríġ na Fíor Gaeḋeil – mar ċuaiḋ sé ṫíos ‘troid in éadan na Gaill fá ċoinne saoirse na Gaeḋeal agus an Ġaeḋealtaċd. Agus san stair nas úire ḃa Briain Bóruma ‘n Fíor Gaeḋeal nuair a ċuir sé coṁaireaċd doċreidte ‘n éadan na Loċlannaiġ leis ḟéin, agus cúigear fear ḋéag aige eadar 962 go 963 IC. Duḃairt na daoine ḃa Briain Bóruma Fíor Gaeḋeal mar ṫroid é ‘n éadan na Gall-Loċlannaiġ gan sos ‘s gan stad eadar 941 go 1014. Ḃa Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
cúigear óglaċ ḋéag aige ḟéin aṁáin eadar 962 go 963, nuair a ṫánaig do ḋearṫáir amaċ in éadan na Gaill le ṫaoḃ Briain Bóruma. Nuair a fuair Briain Bóruma ‘n obair
lionra-uisge-dhearg.ca
11
Ard Ríġ Gaeḋeal sa ḃliaḋan 1002, sgríoḃ na Mannaiġ Naoṁṫa faoi na Gaeḋeil ‘teaċd le ċéile faoi riaġaltas Briain mac Cinnéide – Ard Ríġ Gaeḋeil – agus Ríġ ‘s Ard Ríġ na ḃFíor Gaeḋeil fosta. Ṫánaig an t-ainm Fíor Gaeḋeal ar Donnċaḋ mac Crìonain (1001 go 1040) Ríġ Albainn, nuair a ċuaiḋ é go cogaḋ in éadan na Loċlannaiġ (san Albainn tuaiḋ) agus na Sasannaiġ (san Albainn deas) eadar 1034 go 1038 agus eadar 1038 go 1040 gan sos ‘s gan stad. Ċuaiḋ sé go cogaḋ in éadan orṫu le linn am aṁáin, agus ċa raḃ sin clisde mar fuair na sluaiġte aige ḃristeaḋ ‘s bás mar ḃa siad ró-ḃeag do ṫroid cogaiḋ móra ar ḋá ṫaoḃ. Agus nuair a ċuaiḋ sé ṫíos sa ċaṫ in éadan Mac Beṫad mac Findláiċ ann san Moireiḃ sa ḃliaḋan 1040, sgríoḃ na Mannaiġ Naoṁṫa a ḃa Mac Ḃeaṫa mac Ḟionnlaiġ nó Mac Beṫad mac Findláiċ Fíor Gaeḋeal úr nuair a fuair sé ‘n obair Ard Ríġ na h-Albainn san 1040. Agus sgríoḃ iad ḃa Mac Ḃeaṫa Fíor Gaeḋeal maiṫ nuair a ḃa ríġ é eadar 1040 go 1057 mar ċa raḃ cogaiḋ fada ḟola le linn Aimsear Ṁac Ḃeaṫa. Ċuaiḋ é go ‘n Róiṁ, agus ṫug sé biaḋ ‘s airgiod ċun na daoine ḃoċda ‘nn. Ṫug sé talaṁ agus airgiod agus cosannta go na daoine ḃoċd trasna Gaeḋealtaċd an Ear san aimsear sin fosta. Ḃunaiḋ é rudannaí galánta fá ċoinne na daoine faoi riaġaltas leis ḟéin, agus sgríoḃ na Mannaiġ Naoṁṫa faoi nainm Fíor Gaeḋeal ag Mac Ḃeaṫa mar sin aṁáin. Agus nuair a ṫánaig na Gall-Ṡasannaiġ go h-Albainn eadar 1054 go 1057, ċuir iad an t-ainm Mac Ḃeaṫa – Ríġ na Fíor Gaeḋeil agus Mac Ḃeaṫa mac Ḟionnlaiġ — Fíor Ríġ na Fíor Gaeḋeil — do ḟaiġ na Gaeḋeil le ċéile do ċur coṁaireaċd mór in aġaiḋ na Gaill annsin gan ṁoill. Agus ċuir Mac Beaṫa ‘gus na Fíor Gaeḋeil coṁaireaċd doċreidte, gan sos ‘s gan stad in éadan gaċ aon sluaġ Ṡasainn eadar 1054 go 1057 nuair a ċuaiḋ é ṫíos san ċaṫ in éadan na Gaill. Aċ ċuir na Mannaiġ Naoṁṫa ‘n t-ainm seo ag Lulaċ mac Gille
12
lionra-uisge-dhearg.ca
Coemgáin nuair a ḃa é Ard Ríġ na h-Albainn eadar 1057 go 1058 mar ċuaiḋ sé ar aġaiḋ leis an cogaḋ coṁaireaċd in éadan na Gaill go dtí a ḟuair sé bás. Fuair Dóṁnall Bán mac Ḋonnċaiḋ (1033 go 1099) an t-ainm Fíor Gaeḋeal agus Ríġ na Fíor Gaeḋeil aige nuair a d’éiriġ sé ‘maċ in éadan na Gaill san Albainn, agus ċuir é sgrios agus bás orṫu gan sos ‘s gan stad eadar 1093 go 1094 agus eadar 1094 go 1097 nuair a ḟuair sé ġaḃail le na Gaill sa 1097. Fuair sé bás faoi ġaḃail na Gaill sa 1099 mar ḃa Fíor Gaeḋeal é ḟéin. Aċ sgríoḃ na Mannaiġ Naoṁṫa faoi Fíor Gaeḋeil eile san Albainn eadar 1124 go 1134 nuair a d’éiriġ Maol Ċaluim amaċ in éadan na Gaill, agus an ríġ Gallda fosta, ‘gus le linn 1128 go 1228 nuair a d’éiriġ na muinntear Moireiḃ amaċ in éadan na Gaill annsin trasna Gaeḋealtaċd an Ear. Ċuaiḋ an coṁaireaċd ar aġaiḋ ann go dtí Cogaiḋ na Saoirse (1296 go 1356). Ṫánaig an t-ainm na Fíor Gaeḋeil ag an Gaeḋeil Ġall-Ġaeḋealaiḃ ó 800idí ‘s 900idí go dtí na 1130idí, na 1160idí agus ar aġaiḋ mar ḃa siad an-ḟíoċṁar in éadan gaċ aon daoine Gallda gan daḃt! Ċa raḃ iad go maiṫ go daoine Gallda, ‘gus ḃa sin an sgéal leis sagairteanna ‘s daoin’ Eaglaise fosta. Ḃa sgéal mór suimiúil nuair a d’ionnsaiġ ríġ Albainn istiġ go Sasainn sa ḃliaḋan 1138. Ḃa na Gaeḋeil ĠallĠaeḋealaiḃ san Ṡluaġ aige, ‘gus ċuaiḋ siad leis ḟéin mar a ḋuḃairt é – ríġ na h-Albainn — ċugu ḃioḋ iad do ṫroid in aġaiḋ na Gaill, agus ḃioḋ saoirse ‘cu do ċur sgrios, teine ‘s bás orṫu fosta. Ḃa iad an-sásta le sin, agus ċuaiḋ iad amaċ go cogaḋ annsin gan ṁoill. Agus nuair a ċur iad mainnistir mór go teine san Ṡasainn Tuaiḋ; ṫug iad cuidiú ‘s cosannta go Mannaċ aṁáin, mar ḃa Gaeḋealg aige. Agus ċuir iad gaċ aon toiġ, saḃail ‘s eaglais ann go teine, nuair a ḃa coṁraḋ fada suimiúil leo ‘gus an Mannaċ aṁáin. Sgríoḃ Mannaiġ Naoṁṫa Gaeḋealaċ faoi ḃa na muinntear Gall-Ġaeḋealaiḃ Fíor Gaeḋeil mar sin. lionra-uisge-dhearg.ca
13
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Ċuir na Mannaiġ Naoṁṫa ‘gus an daoine Gaeḋealaċ an ainm Fíor Gaeḋeal ag Soṁairle mac Gille Ḃríġde (1130 go 1164) mar ṫug sé misneaċ go na daoine, ‘gus d’ḟás ḋúṫċas ‘s cultar ‘s litireaċd Gaeḋealg nas móra faoi riaġaltas air. Aċ ḃuaiḋ sé caiṫréim ‘s caiṫréim in éadan na Gall gan sos ‘s gan stad eadar 1156 go 1164. Ḃuaiḋ é caiṫréim ag Caṫ an Nollaig Ḃeag eadar 5aḋ go 6aḋ Eanáir 1156. Rugaḋ Ríoġaċd na h-Eilein san am sin gan daḃt, agus ċuaiḋ sin ar aġaiḋ agus ḃa sin áit saḃail ṁaiṫ le cultar, dúṫċas, litireaċd, creideaṁ agus gaċ aon rud Gaeḋealaċ go dtí ‘nndiu. Rinn Soṁairle mac Gille Ḃríġde coṁaireaċd láidir fá ċoinne muinntear Gaeḋealaċ san Albainn Deas sa 1140, 1141, 1152, 1153, 1160 agus 1164 nuair a ċuaiḋ sé ṫíos san ċaṫ. D’ionnsaiġ é Ṁannain sa 1158 do ċur cosannta ċun na muinntear Gaeḋealaċ ann, agus ḃuaiḋ é ‘n aġaiḋ na Gaill annsin fosta. Sa ḃliaḋan 1164, d’ionnsaiġ é go h-Albainn leis eadar 6,000 go 8,000 óglaċ aige. Agus sgríoḃ ‘s ḋuḃairt na Mannaiġ Naoṁṫa faoi ḃa Fíor Gaeḋeal a raḃ Soṁairle mac Gille Ḃríġde mar ḃa sé ‘troid do ġlac Albainn amaċ as riaġal na Gaill, agus do ċur an talaṁ sin do ḟill ċun na Gaeḋeil ar ais aríst. Aċ ċa raḃ sin an sgéal! Ċuaiḋ sé ṫíos sa ċaṫ ag Rinn Friú sa ḃliaḋna 1164. Aċ abair na h-Eileannaiċ agus na Dóṁnallaiċ a ḟuair sé bás le láṁa Ualtar Stiùḃart le linn cainnteanna síoċánta, ‘gus ċar ṫánaig Soṁairle mac Gille Ḃríġde ṫíos san ċaṫ. Aċ sgríoḃ daoine faoi ḃa Fíor Gaeḋeal é ḟéin agus ḃa Fíor Gaeḋeil aige nuair a ċuaiḋ sé go cogaḋ in aġaiḋ Albainn sa 1164.
14
lionra-uisge-dhearg.ca
cosannta chun na muinntear Gaedhealach ann, agus bhuaidh é ‘n aghaidh na Gaill annsin fosta. Sa bhliadhan 1164, d’ionnsaigh é go h-Albainn leis eadar 6,000 go 8,000 óglach aige. Agus sgríobh ‘s dhubhairt na Mannaigh Naomhtha faoi bha Fíor Gaedheal a rabh Somhairle mac Gille Bhríghde mar bha sé ‘troid do ghlac Albainn amach as riaghal na Gaill, agus do chur an talamh sin do fhill chun na Gaedheil ar ais aríst. Ach cha rabh sin an sgéal! Chuaidh sé thíos sa chath ag Rinn Friú sa bhliadhna 1164. Ach abair na h-Eileannaich agus na Dómhnallaich a fhuair sé bás le lámha Ualtar Stiùbhart le linn cainnteanna síochánta, ‘gus char thánaig Somhairle mac Gille Bhríghde thíos san chath. Ach sgríobh daoine faoi bha Fíor Gaedheal é fhéin agus bha Fíor Gaedheil aige nuair a chuaidh sé go cogadh in aghaidh Albainn sa 1164.
lionra-uisge-dhearg.ca
15
SEAN ĠÀEḊEALTAĊD
Na h-Albannaiċ Aonaiċde (Cuid a h-Aon) Le Iain Mòr Mac Ḃeaṫain (Gàilig Ros an Ear) Ṫa ‘n eaċdraiḋ na h-Albannaiċ Aonaiċde nas ṁòr ann san pàipearan ùr a’ Séamus Ó Riada. Ṫa na pàipearan Ua Riada ‘n àite ṁaṫ nan eaċdraiḋ rùnnda reaḃlaideaċ na h-Albainn, agus 's aid gun ċlò ‘s an rùnnda cuideaċd. Ḃa Séamus Ó Riada (1898 gu 1969) fear mòr san strìġ nan Gàiḋeal ann san Albainn agus ann san Èirinn. Ḃa sin fo tamall Glasċu ri linn an Ċluaiḋ Ḋearg ḃo 1915 gu 1934, agus ḃa ‘n eòlas aige nam pàipearan rùnnda reaḃlaideaċ às seann gluaisceartan. Ḟuair cuid ṁòr na ceannardan Cairdean nan Duine fo ġaḃail orson ceannairc gu braṫaċaḋ. Ḟuair Tómas Ó Mórḋa fo ġaḃail orson ceannairc.
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Agus ċuir aid ceaṫar bliaḋan ḋeug (14) aige gu Camas nam Flùireaċan. Ḃa dliġeadair e ḟìn cuideaċd. Ḟuair Raibeart Ḃatt agus Daiḃiḋ Ó Dúnaḋaiġ fo ġaḃail aid ḟìn cuideaċd. Rinn aid pleann do ġaḃail an caistil mòr ann an Dùn Èideann. Ḃa Raibeart Ḃatt am mórmaer Coṁairle Mìleata na h-Albainn orson na h-Albannaiċ Aonaiċde. Ċuir na Gaill an ḃinn-ḃàis air ḟìn. Ċaiḋ e gu Ḋia Ṁòr an ḋeiḋ sin mar ċuir aid Raibeart gu bàis ann gun ṁall. Ḃa Seósaṁ Mac Gearailt ceannaire 'maċ agus fo tamall. Ḟuair e fo ġaḃail agus ċuir aid ceaṫar bliaḋan ḋeug aige gu Camas nam Flùireaċan cuideaċd. Ṫuirt e 'nnsein: " Ċuir na Gaill an deireaḋ a' ċeartan nan Gàiḋeil ḃo 'n aimsir an 'aonaḋ' ann an 1707. Ṫa ceart aġainn do glacann aid a-maċ ċugainn air ais a-riṫisd!"
16
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis Ann am bliaḋan 1794, ḃunaiḋ Doctar Uilleim MacṠiuḃail comann ùr na h-Albannaiċ Aonaiċde 'nn an Dùn Ṗrìs. Ḃa e oifigeaċ san Freiceadan Naiseanta 'nn san Ḟrainng ri linn a' Reaḃlaid. Ḃa Raibeart Ó Broin agus Eoin MacṠim ann cuideaċd. Ann am bliaḋan 1795 ṫàinig eagal mòr aig nan Gaill mu'n a ḃa na Franngaiċ air an t-sliġe ċugu a-riṫisd. Ṫàinig muinntir Ḋùn Ṗrìs ri ċèile '-staiġ feaċd nan daoine. Ḃa pleann aca do ḟaiġ armailt 's traenailt leis gunniċean Gallda orson Poblaċd na h-Albainn. Ċar ṫàinig na Franngaiċ gu h-Albainn ann am bliaḋan so. Agus ḃa móran truaġ sin gun aṁaras. Ċaiḋ na Gaill air aġaiḋ leis an sgrios 's ceannasal. Agus ḟuair cuid ṁòr na ceannard fo ġaḃail annsein. Aċ, ṫàinig na h-Albannaiċ Aonaiċde 'maċ an aġaiḋ sin, agus ċuir aid coṁaireaċd an-ṁaṫ 's an-ṁor ṡuas an aġaiḋ nan Gaill. Ġlac aid an t-ainm orṫa 's na h-Èireannaiċ Aonaiċde 'nn san Èirinn, agus ċuir aid pleannan ri ċèile orson Éiriġ A-maċ san Earraċ 1797.
lionra-uisge-dhearg.ca
17
SGÉALTAN SAOĠAIL
Air Àm Ḟada o Ṡoin L e I a i n M ò r M a c Ḃ e a ṫa i n (Gàilig Ros an Ear) Air àm ḟada o ṡoin, ḃa mi aig obair 'peinnteil Eaglais Caitligeaċ. Ḟuair sinn crìoċ leis an obair seo. Ċa roḃ ḟios agam an eòlas mu sin, agus ṫill mi ċun an Eaglais agus ċa roḃ aon duin' ann. Aċ ḃa mi 'nn a-ṁàin ḟìn! Ċuir mi sgairt ċun am ḟear, agus ṫuirt e ċugam ċa roḃ leinn 'obair ann a-nis, agus ḃ' aid seaċd mìle 'sam annsein. Agus ṫuirt e ċugam cuiriḋ e mis' ċa roḃ mi leoṫa, 'gus ċa roḃ sin gu maṫ mar ḃa mi 'nn an deireaḋ am proḃaiḋ annsein. Ċaiḋ mi ṡuas san cuirt a-riṫisd, agus ṫuirt am breiṫeaṁ ċugam: "Ḟuair ṫu sè bliaḋan orson sin mà ḃioḋ mi san cuirt san àm sin gun aṁaras!" Agus ċuir e fiċead uair eile air an àm proḃaiḋ agam annsein gun ṁall agus gun trocaire. Agus ċaiḋ mi ċun am proḃaiḋ a-riṫisd, agus ḋeun mi sin san Eaglais eile 'nn. Agus ḃa peinntéir an-ṁaṫ 's an-ṁòr mi ḟìn an ḋeiḋ sin gun aṁaras.
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
18
lionra-uisge-dhearg.ca
Na turas de màṫair òg aig aodann na diagnosaċd de Aillse marḃaċ. BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS
TAĊAIRTEAN UAĊDARAĊ
2023
Cén Fáṫ Gaeilig
LUD - 09-23 Sgríoḃ Gráinne Ní Ċaimbeul an artagal ansuimiúil seo. 'S sin faoi bean Ġaeḋeal ann san Ġaeḋealtaċd Úr amaċ as an Seann Ġaeḋealtaċd, agus sgríoḃ sí faoi 'foġluim Gaeilig ann san Aimearaga 'maċ as muinntir mór Gaeḋealaċ.
Cá ḃfuil na Gaeḋeil annseo? Naoḃ Ṗàdruig agus an Eaglais Ċoptaċ LUD - 09-23 Sgríoḃ an t-Aṫair Dumitru Iċim an artagal anṁaiṫ le ċéile faoi fíor stair na Naoḃ / Naoṁ Ṗádraig. 'S an artagal an-speisialta 'gus doċreidte ag an ám aṁáin.
LUD - 09-23 'S an artagal an-suimiúil annseo le Treaḃair Ó h-Airtnéada 's Ṁinneasóta. Sgríoḃ Treaḃair faoi 'n t-àm ċuaiġ sé 'gus do ċlann gu Baile na Féiliriḋ (Nuaḋ Orleáns) agus nuair a ċonnaic sé stair mí-ċeart faoi na Gaeḋeil san iarsmulann ann. Ḃí sin ġarḃ gun aṁras.
Saoġal Matt Mac Giolla Ṗádraig (Cuid a h-Aon 's Cuid a Do) LUD - 08-23
greenphotoKK, Getty Images
Fíor Gaeḋeal Mór Ard an Ráṫa - Saoġal Brian Ó Cianaiġ (1877 go 1943) LUD - 09-23 Sgríoḃ Nodlaig Mac Congail an artagal seo faoi Brian Ó Cianaiġ, agus ba sé fear an-ṁór san Aṫḃeoċán na Gaeilig eadar 1893 gu 1930. Agus ba sé dearmadta le cuid ṁór go dtí áma againne.
⁊
LUD - 10-23
Sgríoḃ Alasdair Stiùḃart Mac Eoin an sgéal stair seo. Agus tá sin faoi Matt Mac Giolla Ṗádraig agus an Cogaḋ le Saoirse i ḃFear Manaċ, Oirgialla 's cuid na Bréifne. 'S fear dearmadta é cuid 's mó, 'gus sgríoḃ Alasdair an artagal seo do ċur rudaí ceart faoi sin.
Coiseaċdan airson 10 laṫa Ṫairis Gleann Uisge Ḋearg a' Ḋeas LUD - 10-23 Norbert Buduczki, Unsplash
Sgríoḃ Seumas Ruaḋ Suṫarlannaċ an sgeul ṁaṫ annseo. Agus 's as Gleann Uisge Ḋearg é ó ḋúṫċais, agus 's fear faoin tuaṫ é fosta.
Cù Ruaḋ / Cù Ruaḋ nan Craoḃ LUD - 13-23 Sgríoḃ Cioḃa Nic Gille Ġuirm an artagal seo faoi madaiḋ obair Gaeḋealaċ nuair a ḟuair iad gu h-Aimearaga bliaḋanta ḟada ó ṡoin. 'S an artagal an-ṁaiṫ le daoine ba ṁaiṫ madaiḋ.
Ag Fanaċt do Ġeiṁreaḋ LUD - 13-23 Ṁic an Diuc LUD - 11-23 Sgríoḃ Cioḃa Nic Gille Ġuirm an artagal seo faoi droċ-ainm a ċur na Gaeḋeil Caraliana ag daoine ċa ṁaiṫ leo acu. 'S an artagal seo greannṁar agus anṁaiṫ fosta.
Sgríoḃ Treaḃair Ó h-Airtnéada 'n artagal seo faoi Geiṁreaḋ ġarḃ ann i Ṁinneasóta. 'S sgéal an táḃaċtaċ le daoine ag an Sean Ġaeḋealtaċd do ṫuig faoi saoġal ann le linn Geiṁreaḋ mór ag an ḟeirm fosta.
Mar a Ṫaċair do ḋ’Ḟear a Ċaiḋ do Gleann Uisge Ḋearg LUD - 13-23 Seo sean sgéal seannċas faoi na Gaeḋeil san Ġleann Uisge Ḋearg amaċ ar na Maċairean Móra. Ba rudaí deacair le na céad Gaeḋeil a ṫánaig ċun an áit seo, 'gus 's sgéal taḃaċtaċ gun daḃt.
DEREKMcDOUGALL
LUD - 2024 LIONRA-UISGE-DHEARG.CA/BUTH/ ETSY.COM/SHOP/LIONRAUISGEDHEARG
FÒRAM COIṀEARSNAĊD
Làiṫean Mór A' Ṁìos - Am Faoilteaċ 01 - Féill Bliaḋain Úr 11 - Gaelaċ Úr 25 - Gaelaċ Lán 24 - Tu B'Ṡevat
Là Luġaiḋ Ua Raġallaiġ Biṫiḋ an là so air 20ṁ Gearran do ċuiṁneaċan Luġaiḋ Ua Raġallaiġ. Ḋ'éiriġ e 'maċ an aġaiḋ riaġaltas Gallda 'nnso sa Ċanada eadar 1869 gu 1872, agus air ais a riṫisd eadar 1884 gu 1885 cuideaċd. Ċuir nan Goill e gu bàis leis cruaḋlaċd an-ṁor sa ṁìos Saṁuinn sa ḃliaḋan 1885.
Aṫ Ṁìos - An Gearran 01 - Imbolg - Féill Bríġde 09 - Gaelaċ Úr 10 - Féill Bliaḋain Úr na Sìonaiċ 14 - Là Naoṁ Ḃaileintin 19 - Là Luġaiḋ Ua Raġallaiġ 24 - Gaelaċ Lán
Aṫ Làrna Ṁìos - Am Màrt 08 - Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàiṫ 10 - Gaelaċ Úr - Ciad Laṫa Ramadáin 17 - Féill Pàdraig 19 - Co-Ḟad-Ṫràṫ an Earraiṁ 23 - Purim 25 - Gaelaċ Lán
24
Lá na Dreoilín
Féile Ḃrígḋe
Tá 'n Lá na Dreoilín ar Féile Stioṗán ar an 26aḋ Nodlaig gaċ bliaḋan. Tiocaiḋ daoine 'maċ do sealgaireaċd an Dreoilín mar 's sean traidisiúin seo. Cuirinn daoine 'maċ san ṗaraidí trasna ceanntair Gaeḋealtaċd' oifigiuil san am sin fosta, 'gus beiḋ an
'S Brígḋe eadar na triúir naoṁ mór na n-Gaeḋeal, agus beiḋ sin lá mór trasna na Seann Gaeḋealtaċd agus eadar an Gaeḋealtaċd Úir fosta. 'S 1aḋ Feaḃra 'n Féile Ḃríġde.
craic go h-ionntaċ maiṫ mar cuirinn iad eadaiḋ speisialta 'gus raċaiḋ iad amaċ do ṡealgaireaċd an Dreoilín. Ċuaiḋ an traidisiúin seo trasna na dtonnta go h-Oileáin Úr nó Dùṫaiċ nan Craoḃ, agus tá sin an-láidir ann ar Talaṁ an Éisg, Éireann Úr agus Eilean Naoṁ Eoin fosta.
lionra-uisge-dhearg.ca
O'Riain, Flann. 1994. Lazy Way to Gaelic, le Seòras Jones, Y Lolfa Cyf., 1994, p. 67, 124, 13
LORG FOCAL Ainm Àite TALAṀ AN FUAR TALAṀ AN ÉISG AĊAIḊ GÉ BOSTÚN GLASAĊAṀ
Biaḋ SMEARA PUIMCÍN SÚ PUIMCÍN SIṪ EANN CEARRACAN
Ainṁiḋ ean MAṪ AN DUḂ BALGAIR EASÓG NEAS BUAḂ AILL
lionra-uisge-dhearg.ca
25
CÚPLA FOCLA
CÁL BHEAG Dealḃ Le Langan
CEARC LIATH Dealḃ Le Sun_Time, Getty Images
'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla? Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
TROSG Dealḃ Le Farhad Ibrahimzade, Pexels
26
lionra-uisge-dhearg.ca
Gleannsaṁ agus Aṫ-saoġail 's faclair nuaḋ seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY
DÀNAĊ, ÒRANAĊ ⁊ SGEULAĊ ṪAIRIS NAN TONN Le Griogair Laḃruiḋ (Gàilig Ḃaile Ċaolais)
(II) Prionnsa nam buaḋ, Frasaiḃ mu ġruaiḋ, Ainnir mo luaiḋ a' falḃ leis; Rìġ nam fear còir, Ḋ'ḟàg sinn gun treòir,
28
Fonn:
Lèir-ċreaċ is glòir na h-Albann.
Seinniḃ leam dàn,
Seinniḃ leam dàn,
Gu nìġneag mo ċrìḋ,
Gu nìġneag mo ċrìḋ,
Nìġneag mo rùn 's mo ġràiḋ;
Nìġneag mo rùn 's mo ġràiḋ;
Faiciḃ am bàt,
Faiciḃ am bàt,
'S e togail ḃo ṫìr,
'S e togail ḃo ṫìr,
Giùlain mo rìġ ḃo ṫràiġ.
Giùlain mo rìġ ḃo ṫràiġ.
(I)
(III)
Gailleann is fuaċd
Na fiùran ḃa treun,
Bàirlinn is stuaḋ
Bu ċliùiteaċ am beus,
'G èiriġ gu cruaiḋ ḃon ḟairge;
Siol nam muc ḃreun a ṁarḃ iad;
Crònan nan tonn,
Aċ ċì sinn an là,
Òran nan son,
Gun cluinn sin mar ḃà,
Bualaḋ le fonn gu garg oirr'.
Geumnaiċ an àil gu caiṫreamaċ.
Seinniḃ leam dàn,
Seinniḃ leam dàn,
Gu nìġneag mo ċrìḋ,
Gu nìġneag mo ċrìḋ,
Nìġneag mo rùn 's mo ġràiḋ;
Nìġneag mo rùn 's mo ġràiḋ;
Faiciḃ am bàt,
Faiciḃ am bàt,
'S e togail ḃo ṫìr,
'S e togail ḃo ṫìr,
Giùlain mo rìġ ḃo ṫràiġ.
Giùlain mo rìġ ḃo ṫràiġ. X2.
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
AN T-SEAN ḂEAN LE NA TEALLAĊ Le Máirtín Eoġan Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) Ṡeas sí le bród léi, 'S meas na clann aici, Ġlac am dola aois uirṫi, 'Cuir gual istiġ sa ṫeallaċ do ċuir té a n-anam, 'Déanaṁ bia tráṫnóna. Le fíor ṁáṫair í ḟéin, Ċonnaic sí 'nonn don is fearr, Le beo láidir uirṫi ar fós, Aċ ḟuair sí dóṫain aici, Sean Bean go maiṫ 's go sásta. A' duḃairt sí "Níl mise bás ar fós!" Agus duḃairt sí do ní ḟeicfiḋ muid go 'n t-am atá caite le brónaċ, Mar 's an t-sean am san am caite, Ar aġaiḋ liḃ ag riṫ, Foġluim do sgéal a scaoileaḋ ṫairis. Ḟuair sí críonna le blianta, 'S crá ḃeo sa ṡúil aici, Aċ, ḃí meangaḋ ar a h-aġaiḋ uirṫi, Níl cuma tar in ionad ṫú nuair a ḟuair na gáire bás. Lean air aġaiḋ le bealaċ seo, Agus cuiṁne daoiḃ don ġáire, Ċuaiḋ sí go brionglóid léi, Fan fíor do ċuiṁne uirṫi, Lig do sonas asti leaċt léi.
lionra-uisge-dhearg.ca
29
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
DREOILÍN RÍGH NA N-ÉAN Le Brian Ó Cianaiġ (Gaeilig Óméiṫ) Ins na laeṫa fadó ċruinniġ éanlaiṫ an aeir lá aṁáin mar ġeall ar ríġ a ṫógáil a ḃeaḋ os a gcionn. Ġlac an t-iolar an ċaṫaoir agus ṫug óráid uaiḋ. ‘Tá a ḟios agaiḃ uilig,’ ar seisean, ‘gur mise Ríġ na n-Éan. Tá eagal ar gaċ éan sa ṫír roṁam agus tá sin mar is cóir.’ ‘Druid suas,’ arsa seanṗréaċán a ḃí ina ṡuiḋ ar ġéag crainn. ‘Níl ionat aċ sgriosadóir,’ ar seisean, ‘agus aċ ab é go ḃfuil droċṡlaġdán orm ṗiocfainn na súile as do ċeann.’ Ṫoisiġ na h-éanaċa eile ag gáirí 'gus ċuir seo fearg ar an iolar. ‘Ná cuir aird ar an amadán duḃ sin,’ ar seisean. ‘Is maiṫ leis a ḃeiṫ ag éisteaċt leis féin ag caint.’ ‘Fan ort,’ arsa an ḟuiseog. ‘An ḃfuil aon fáṫ le gur ċóir dúinn tusa a ṫógáil mar Ríġ?’ ‘An í sin an ḟuiseog atá ag caint?’ arsa an t-iolar. ‘Is mé,’ arsa an ḟuiseog. ‘Ba ṁaiṫ liom a rá,’ arsa an t-iolar, ‘naċ ḃfuil éan ar biṫ láiṫreaċ a ḃfuil nas ṁór measa agam uirṫi ná an ḟuiseog. Musclann a cuid ceoil mé go moċ ar maidin agus éiriġim in am ṁaiṫ le a ġaḃáil ar lorg bíḋ.’
30
lionra-uisge-dhearg.ca
In am ṁaiṫ le cearga a ġoid,’ arsa an préaċán. ‘Coinniġ go socair,’ arsa an t-iolar. ‘Má abrann tú focal eile cuirfiḋ mé an seaḃac ar do lorg.’ ‘Is cuma liom sifín coċáin fán ṗéire agaiḃ,’ arsa an préaċán. ‘Ḟad is atá ḃóta agamsa ní ḃeiḋ ceaċtar agaiḃ ina Ríġ.’ ‘Níl aċ amaidí dúinn a ḃeiṫ ag caiṫeaṁ an lae annseo ó ṫarla naċ ḃfuil muid ag déanaṁ obair ar biṫ,’ arsa an spideog. ‘Ḋéanfaiḋ mise réiteaċ a ṡásós an t-iomlán agaiḃ,’ arsa an t-iolar. ‘An t-éan is airde a raċas ins an spéir, bíoḋ an t-éan sin ina Ríġ.’ Taoḃ amuiġ den ṗréaċán ṡásaiġ seo na h-éanaċa eile go léir agus ṫoisiġ siad ag eitilt. ‘An ḃfuil tusa ag gaḃáil suas?’ arsa an t-iolar leis an ṗréaċán. ‘B’ḟearr liom an bás ná do ċuideaċtasa,’ arsa an préaċán. ‘Dá mbeinnse ‘mo ṗréaċán,’ arsa an t-iolar, ‘ḃáiṫfinn mé féin.’ ‘Ba ṁór an trua an t-uisce a ṡalú le do ċorpán,’ arsa an préaċán. ‘Suas linn,’ arsa an t-iolar, agus ba ġairid go raiḃ siad as aṁarc. Ḟad is a ḃí an t-iolar ag sgansáil leis an ṗréaċán ṡocraiġ an dreoilín í féin ar a ḋroim. Ní raiḃ a ḟios ag an iolar go raiḃ sí ansin ar ċor ar biṫ. Nuair a ḃí na h-éanaċa eile uilig sáraiṫe ḃí an t-iolar níos airde suas ná aon ċeann acu. Annsin scairt sé amaċ: ‘Is mise Ríġ na n-Éan.’ ‘Fan ort,’ arsa an dreoilín. ‘Tá mise níos airde ná ṫusa agus ar an áḃar sin is mise Rá na n-Éan.’ Ḃí an t-iolar ró-ṡáraiṫe le a ġaḃáil suas nas ḟaide agus ḃí an ḃuaiḋ ag an dreoilín.
lionra-uisge-dhearg.ca
31
SGEUL NA H-EAĊDRAIḊ
An Stailc Ċoitċeann Ḃinnipéig 1919
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Le Gearraiḋ Mac a’ Ċùirn (Gàilig Muile) B’e bliaḋna cudromaċ a ḃ’ ann an 1919. Aig deireaḋ an Cogaḋ Mòr, ṫill na saiġdearan a h-uile naiseantan ḋaċaiġ, a’ sùileaċaḋ ri obair agus soirḃeaċas. Ḟuair iad rudeigin eile ge-tà! An ḟìrinn, b’e an cogaḋ ḟèin a ṫoirt obair agus soirḃeaċas gu luċd-obraċ ann an dùṫaiċ sam biṫ a ġaḃ pàirt anns an 32
gleò: gun cogaḋ; gun obair. An uair sin, ḃa eisimplear an Ruis. Anns an Dàṁair 1917, ġaḃ am Partaiḋ Boilseaḃaċ rèim ann an rèaḃlaid. Naċ roḃ cuṁaċd ann an làṁan na luċd-obraċd a-nis? Am bioḋ luċd-obraċd eile a’ leantainn eisimplear an Ruis agus na Ruisiċ?
Ḃa an t-eagal air luċd-poiliteags agus luċd-gnoṫaċas tairsinn an Roinn Eòrpa agus Aimeireagaiḋ a Tuaṫ. Am b’ urrainn do 1919 a ḃiṫ am Bliaḋna Rèaḃlaid? Am b’ urrainn Canada a ḃiṫ an sàs san strìġ? Uill, s’ urrainn! Tòiseaċ tòiseaċaiḋ air an 15ṁ den Ċèitean ann an Ḃinnipéig. Ḋà là roiṁe, ḃòt na luċd-obraċ airson an Stailc Ċoitċeann, agus ṫòisiċ e aig 11 sa ṁadainn. lionra-uisge-dhearg.ca
Gino Castillo, Unsplash
Ḃa e a’ tiġinn. Anns am Màrt, aig Co-ċruinneaċaḋ Calgaraiḋ, na luċd-ionaid a ċur taic do'n 'Aonaḋ A-ṁàin Mòr’ (Aonaḋ Mòr) agus ḃioḋ na h-Aonaiḋean eagraiċe mar aonaiḋean gnìoṁaċail coltaċ ri companaiċ aca anns na Stàitean Aonaiċte: mòr, làidir, ḃa iad ag iarraiḋ “co-réiteaċaiḋ ri ċéile.” B’ e seo am prìoṁ aḋḃar a ḃa Stailc ann ann an Ḃinnipéig ann an 1919. An aṫ laṫa, ḋ’eagraiċe na luċd-gnoṫaċas cuideaċd ann an Comataiḋ Saoranaiċ còṁla ri cuimsiċ singilte: ṫoir buaiḋ air an stailc. An aṫ laṫa, ḋ’eagraiċe na luċd-gnoṫaċas cuideaċd ann an Comataiḋ Saoranaiċ còṁla ri cuimsiċ singilte: ṫoir buaiḋ air an stailc. Ċoiriċ iad commanaiċ agus coigriċ (in-imriċan Ostaireaċ gu sonraiċte). Ċuir an Comataiḋ Saoranaiċ tòrr airgead ḋan pàipearannaiḋeaċd, coinneaṁan agus sgeultan mì-ċeart eile. An uair sin, air ùr-ruigsinn à Ottoḃa,
ṫàining an ceannardan politigeaċ – Artúr Ó Miaḋaċáin (Ministear Ceartas) agus Gideon MacḊonnċaiḋ (Ministear Làbaraċ) agus toir cuideaċaḋ ḋan Comataiḋ agus raḃaḋ builean ḋan luċd-stailc cuideaċd: ṫall air ais do ḋ’obair! Aig Coinneaṁ Mòr (còig mìle daoine) ann an Parc Ḃioctoria, ṫoir an ceannardan stailc freagairt aca. Ḟuair iad taic eile ḃon saiġdearan direaċ air ais ḃon cogaiḋean ann an Roinn Eòrpa. Ṁeàrrsaḋ deiċ mìle saiġdearan tron baile meaḋan air a ċiad laṫa Òg-ṁios. Ḃa am poileas ionadail co-ḟaireacail cuideaċd. Ċaill iad obraiċean aca – gaċ oifigear
lionra-uisge-dhearg.ca
33
Gino Castillo, Unsplash poileas ann an Ḃinnipéig. Ċa do ċuir an ainmean aca ri paipear gealltanas. Ġaḃ poileas Marcaċ (Poileas Marcaċ Iar-Ṫuaṫ an Ċanada) agus “mìlisiḋ speisial” an àite aca. Ḃa “mìlisiḋ speisial” brùidean agus oileanaċ ann. Ḃa e caṫ ùr ann an sean cogaiḋ - calpa an aġaiḋ làbaraċ. Airson sia seaċdainn gaisgeanta. Ċoinneaṁ na luċd-stailc ann am Pàirc Ḃioctoria, 'gus ḃioḋ am faclan làidir a’ sgèiṫ ṫalla 'n Uisge Ḋearg, tarsainn Canada cuideaċd – Torontó, Calġarraiḋ, Branndún agus Leṫ-Ḋroċaid mar eisimpleir. ’S e “Soisgeul Sòisealta” a ḃ’ ann. Ċoinniċ na luċd-stailc anns an teampal Làbaraċ agus am pàirc ḟèin far an do ḋ’èist deiċ mìle do ṫeaċdaireaċd ceartas ṡoisealta.
Direaċ an aḃaist tron eaċdraiḋ, ḃuannaiċ calpa. Air 16ṁ laṫa Òg-ṁios, ċaiḋ na ceannardan stailc an cur gu prìosan aig Sliaḃ a' Carraige. Air 21ṁ laṫa 'n Òg-ṁios, ḋ’ionnsaiġ am Poileas Marcaċ agus “mìlisiḋ speisial” meàrrsaḋ balḃaiċe luċd-stailc le bataiċean ball-beusa 'gus airm-ṫeine. Ḃàsaiċ aon fear agus ḃa tòrr lotan ann cuideaċd air Disaṫairne Fuiltiċe. Ḃa 'n Stailc Ċoitċeann deiseil air 25ṁ Ògṁios. Ċa do ḃuannaiċe iad aċ an do ċàill iad? Ṫa e fíor gun roḃ an Riaġaltais a’ cur naoi ceannard stailc gu prìosan: aon fear à Canada a-ṁàin, Deòrsa Mac an Làṁa (agus còig à Sasainn; ḋà à h-Albainn (Gàiḋealaċ) còṁla ri h-aon Ameireaganaċ). Gè-ta, ḃuannaiċ iad ann an poiliteags, le buaiḋean airson Sòisealaiċ aig ìrean diofraiċte poilitigeaċ – Coṁairle Ionadail agus Parliamaid.
Ċluiċ cuid pàirt ann an Caidreaċas
34
lionra-uisge-dhearg.ca
Co-ċomann Poibleaċ (CCP) a ḋèanaṁ deaġ obair an aġaiḋ boċdanas agus eagal ann an Canada anns na Triċeadan. Ḃa 1919 am bliaḋna cudromaċ ann an eaċdraiḋ làbaraċ. Ḃa taċardasan ann an Ḃinnipéig pàirt ḋen strìġ eadarnàiseanta – Seattle, Beul-feirste, Glasċu, A’ Ġearmailt agus An Ungair. Ċa ḃiṫ an strìġ siud air falḃ agus am faic sinn soisgeul sòisealta Ḃinnipéig an àite ann an gaċ nàisean tarsainn an t-Saoġal.
lionra-uisge-dhearg.ca
35
Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìoḃaḋ Mìosail
Leaḃar-lann Làn
'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG
Leanann mallaċt na baintrí seaċt nglúin. (Sean Ḟocail)