De wereld in het kleinHet verhaal van Kontakt der Kontinenten

Het verhaal van Kontakt der Kontinenten

De wereld in het klein

Noem je huis Kontakt der Kontinenten, en het wordt de wereld in het klein. Dat is de kortst mogelijke samenvatting van de geschiedenis van ‘KdK’, zoals de afkorting lang in gebruik was. De paters die het centrum oprichtten hadden nooit kunnen denken dat de naam die zij kozen zo goed zou passen en zou blijven passen bij de missie van deze plek.

Nederland is sinds 1961 enorm veranderd. De wereld van de missionarissen van destijds was nog zo groot, dat ze per boot naar hun gebied reisden, waar ze jaren aaneen bleven. Voor ons is dat moeilijk voor te stellen. Onze wereld is veel kleiner: we vliegen overal naartoe en kunnen via moderne media voortdurend met elkaar in contact staan. We werken samen, kopen elkaars producten en verhuizen naar elkaars landen, om er te studeren, te werken en er een bestaan op te bouwen. De wereld is een dorp geworden, en dat is te zien in verleden en heden van dit huis in Soesterberg.

‘IN ONZE GENEN’ Dit is het (beknopte) verhaal van een conferentieoord dat seminarie, vormingshuis en centrum voor wereldburgers was. Het verhaal is eigenlijk niet te vertellen, want hoeveel duizenden mensen hebben hier gewoond, geleerd, gewerkt? Waar je ook de aandacht op vestigt, je weet dat er van alles buiten beeld blijft. Wel kunnen we op zoek naar constanten, naar wat steeds is gebleven. Want waaruit blijkt nu dat Kontakt der Kontinenten meer is dan een duiventil van de recente (wereld)geschiedenis? Wat zorgt ervoor dat gasten van nu zich hier net zo thuis voelen als de jongens die hier op school gingen of de missionarissen die cursussen volgden?

Als je zo kijkt, valt onmiddellijk in het oog wat bij ons hoort. Onze bijzondere afkomst bijvoorbeeld, die deze plek kleur en smaak geeft. Gasten omschrijven het nogal eens als een ‘kloosterlijke sfeer’. Vervolgens de bonte diversiteit aan mensen die hier in de loop van meer dan een halve eeuw kwamen: missionarissen, ontwikkelingswerkers, migranten, ambtenaren, scholieren, geestelijke bedienaren en managers, maar ook groepen die zich bezighielden met oorlog en vrede, emancipatie, mensenrechten. Zij weerspiegelen de maatschappelijke discussies en de sfeer in de samenleving van hun jaren. En ten slotte laat ons verhaal een opmerkelijk vermogen zien om te overleven. De kerken liepen leeg, de overheid gooide beleid om of bezuinigde, de economie zakte meermalen in, de buren oefenden vlak voor onze voordeur met militaire vliegtuigen, de directeur overleed plotseling. Kontakt der Kontinenten wist kleine en grote problemen steeds om te vormen tot een uitdaging – en die aan te gaan.

Uit dat alles blijkt dat er inhouden zijn die steeds bij Kontakt der Kontinenten zijn blijven horen: een openheid voor de wereld en een betrokken, misschien zelfs idealistische houding – al wordt dat laatste woord in deze tijd snel misverstaan.

BRANDPUNT EN OASE INEEN De kloosterlijke sfeer van ons conferentiehotel heeft alles te maken met de oorsprong van Kontakt der Kontinenten. Wij koesteren de erfenis van de religieuzen die hier woonden en werkten.

Wederkerigheid De eerste gebruikers van deze gebouwen waren missionarissen van de SVD (Societas Verbi Divini, congregatie van het Goddelijk Woord) en de Zusters Dienaressen van de Heilige Geest van de Altijddurende Aanbidding in het Cenakel. Hoewel heel verschillend horen zij bij dezelfde kloosterfamilie van Steyl (Limburg), tussen 1875 en 1924 gesticht door de Duitse pater Arnold Janssen. Kenmerkend voor de SVD is de nadruk op vorming en studie als onderdeel van het religieuze leven. De paters en broeders gingen niet de missie in om zieltjes te winnen, maar verdiepten zich in de culturen waarmee ze in contact kwamen. Missie kon geen eenrichtingsverkeer zijn, vonden zij, maar vroeg om dialoog, uitwisseling, wederkerigheid. Van de missionarissen werd bijvoorbeeld verwacht dat zij hun eigen nationaliteit durfden opgeven, om zich helemaal met ‘hun’ mensen te verbinden. Door dat inzicht is Kontakt der Kontinenten aan deze naam gekomen. Het kleurt ook onze opvatting van gastvrijheid. Een gast is niet een klant die een product afneemt, maar die welkom is. Alleen dan kan wederkerigheid ontstaan. Dat wil zeggen: dan kan blijken dat hij of zij iets te brengen heeft, in plaats van alleen iets te halen.

Actie en rust De huizen van Kontakt der Kontinenten en het Cenakel zijn van ruim voor 1961. Wandelend door de panden is de sfeer van de eerste bewoners en gebruikers nog steeds voelbaar, en dat is geen toeval. De ingrijpende modernisering van de panden is steeds gedaan met aandacht voor de traditie. De beelden in het trappenhuis achter de receptie, de Sint-Janzaal op de begane grond, de voormalige kapel Steyl op de eerste verdieping en de Ceciliakapel in het Cenakel: ze verwijzen naar de sfeer waarin de founding fathers (en mothers) hier leefden en werkten. De vleugels van Kontakt der Kontinenten zijn vernoemd naar de continenten waar de missionarissen van weleer actief zijn geweest, en aangekleed met foto’s van mensen uit die streken.

Dit is geen opgepoetst overblijfsel uit een vervlogen verleden. De levenshouding van religieuzen was er een van actie en rust, hard werken en bezinning, verbondenheid en afzondering. In onze hyperdrukke samenleving doen we wel eens alsof rust, bezinning en stilte luxegoederen zijn, of iets voor op vakantie. Onze voorgangers wisten echter dat het een net zo belangrijk is als het ander. De ligging van het conferentiehotel symboliseert dit: voor de deur een drukke doorgaande weg, achter onze gebouwen een tuin en een prachtig stuk bos. Precies zo wil conferentiehotel Kontakt der Kontinenten een gastvrije plek zijn waar mensen flink kunnen doorwerken, maar waar ook ruimte is voor ontspanning, rust en ontmoeting.

Oorsprong Het oudste gebouw is het Cenakel, in 1924 aangekocht door de SVD. De missionarissen wilden ook aan de slag boven de Moerdijk, zoals de overwegend protestantse gebieden van Nederland werden genoemd. Dat was in die tijd voor katholieken niet vanzelfsprekend. De pater die deze locatie vond – het heette toen nog het ‘buiten’ Eikenhorst – ging niet op huizenjacht in het habijt dat hij normaal droeg, maar vermomd als Brabantse rentenier. In 1925 begon men aan de nieuwbouw die nu het hoofdgebouw is. Er werd een kleinseminarie gevestigd: een internaat – vergelijkbaar met een gymnasiumopleiding – dat tevens de eerste fase was van de priesteropleiding. De school werd Missiehuis Sint Jan genoemd. De naam van de zaal op de begane grond van het huidige Kontakt der Kontinenten verwijst daarnaar.

Slotzusters In de villa Eikenhorst kwamen zusters te wonen, die er een volstrekt ander leven te leidden dan de missionarissen. Deze zogenoemde slotzusters, vanwege hun bijzonder gekleurde habijt ook wel roze zusters genoemd, leefden hier in stilte, afzondering en gebed. De laatste zusters zijn in 1999 vertrokken naar Utrecht, maar het is net of er iets van hun stilte is blijven hangen. Het Cenakel heeft een intiemere sfeer dan het veel grotere hoofdgebouw van Kontakt der Kontinenten. Het is dan ook geliefd als trouwlocatie en voor zakelijke bijeenkomsten en conferenties. De sierlijk beschilderde Ceciliakapel, een ruimte waar de zusters tientallen jaren voortdurend (!) hebben gebeden, is nu een van de parels van ons centrum.

Einde van het seminarie In de oorlog was het missiehuis enige tijd geconfisqueerd door de Duitse bezetter. Daarna kwam de school weer op gang, maar halverwege de jaren vijftig kwam de klad erin. Het aantal leerlingen van het kleinseminarie nam af. Er kwamen meer katholieke scholen in de steden en dorpen, en het systeem van internaten werd minder populair. Daarnaast begon, zoals overal in katholiek Nederland, het aantal roepingen terug te lopen. In juli 1961 werd het kleinseminarie definitief gesloten. In totaal zijn hier 858 jongens onderwezen, van wie er 142 priester werden. Het is kenmerkend voor het begin van de ontkerkelijking in Nederland dat van de leerlingen van de laatste zeven jaar van de school er geen een meer voor een leven als priester koos.

Voortdurende verbouwing In 1961 – de SVD vierde toen het vijftigjarig bestaan – ging het vormingscentrum van start als Kontakt der Kontinenten. Met twee K’s, want dat stond lekker eigenwijs, vonden de stichters. In de eerste jaren stond er een grote wereldbol met een kruis erop voor het centrum, maar die is in 1969 weggehaald. Een grote brand legde in 1968 de bovenverdieping in as. Na de verbouwing werden steeds grotere delen van het pand van de SVD overgedragen aan Kontakt der Kontinenten. In al die jaren veranderde het gebouw van een vormingscentrum in een conferentieoord, en stegen de service-standaarden. Maar pas in de loop van de jaren tachtig (!) kregen de hotelkamers eigen sanitair. Tot dan toe deelden de gasten de toiletten en douches. Al te veel moet men zich daar niet bij voorstellen: er werden cabines in de kamers geplaatst. In moderne ogen bleef het op kamperen lijken, destijds werd het als een luxe gezien.

In 1997 werden aan de achterkant van het gebouw een restaurant, een bar en een halfronde vleugel met hotelkamers aangebouwd. In 1999 werd het Cenakel overgenomen. De kapel bleef nog een tijd een religieuze functie houden, omdat het Mediapastoraat van de RKK die gebruikte voor de zondagse uitzendingen. De mediapastores hielden ook kantoor in het pand. Sinds 2009 zijn de inrichting en uitstraling van de panden grondig aangepakt. De foyer van het hotel werd omgetoverd tot een soort huiskamer. Zalen, gangen, restaurant en hotelkamers werden gemoderniseerd. Zonder overdreven luxe na te streven, wilden we af van de gedateerde soberheid die er heerste. In beide gebouwen bewaarden we bewust een stiltecentrum. Als ode aan de vroegere bewoners, maar ook als een ruimte om te zwijgen, midden in gebouwen waar het vaak gonst van ontmoetingen.

GASTEN ALS SPIEGELS In de loop van vijftig jaar is Kontakt der Kontinenten het decor geweest van een bonte stoet aan gasten. Zonder uitputtend te zijn noemen we hier een aantal groepen, die met hun gespreksonderwerpen en hun bevlogenheid ook de tijdgeest binnen onze muren brachten.

Missionarissen en ontwikkelingswerkers Nederland was in de eerste helft van de twintigste eeuw een van de grootste leveranciers van religieuzen voor de katholieke missie. In de tweede helft van die eeuw was ons land een voorloper in ontwikkelingswerk. We kunnen veilig stellen dat zo’n beetje alle Nederlandse missionarissen hier kind aan huis zijn geweest. Hun opvolgers trouwens ook, en dat ging haast

vanzelf. De religieuzen hadden in de missielanden vaak scholen opgezet, ziekenhuizen, armenzorg en welzijnswerk. Vandaar dat zij zich goed herkenden in hun opvolgers, de ontwikkelingswerkers. Ook die werkten vanuit idealistische motieven: de wens te willen bouwen aan een betere wereld. In de loop der jaren hebben veel missionarissen en ontwikkelingswerkers hier cursussen gevolgd, soms meerdere weken lang. Dat geldt ook voor mensen die hen vanuit Nederland ondersteunden en moesten weten voor welke vuren hun werkers zouden komen te staan. Nieuwelingen, verlofgangers en repatrianten studeerden hier op interculturele communicatie, politieke achtergronden en – de missionarissen althans – op nieuwe theologische inzichten.

Burgers, jongeren, actiegroepen In de jaren zestig was de nieuwsgierigheid naar de grote wereld groot, ook onder ‘gewone’ mensen. Na de oorlog en de sobere jaren van wederopbouw kwam er ruimte voor nieuwe ideeën. Kontakt der Kontinenten hield Afrika-, Azië- of Zuid-Amerikaweekenden voor mensen die wat van de wereld wilden opsteken. Deze weekeinden hadden nog een vanzelfsprekend religieus karakter: de gasten kregen een lezing, voerden een discussie, gebruikten een eenvoudige maaltijd, overnachtten in Kontakt der Kontinenten en gingen op zondag naar de Mis. Een andere belangrijke activiteit was vele jaren lang het vormingswerk voor jongeren. Hele schoolklassen verbleven hier, om zich te oriënteren op zichzelf, elkaar en de wereld. In de jaren zeventig verschoof de aandacht steeds meer van informatie naar ‘attitudevorming’, maar dan wel op z’n seventies: in een sfeer van vrijheid blijheid die ouders en leerkrachten soms de wenkbrauwen deed fronsen.

Gaandeweg kwamen andere groepen binnen, parallel aan ontwikkelingen in de samenleving. Vrouwenemancipatie werd een belangrijk thema in de jaren zeventig, organisaties voor mensenrechten vergaderden hier, en met het verhevigen van de Koude Oorlog in de jaren zeventig en tachtig kwamen hier veel vredesgroepen bijeen. Met (toen nog) een militair vliegveld recht voor onze deur en vredesactivisten in huis gaf dat echt het gevoel een brandpunt in de moderne samenleving te zijn.

Migratie Met de komst van de eerste gastarbeiders kwam een nieuw veld van aandacht op. De wijde wereld was niet meer ver weg, maar kwam om de hoek wonen. Er begon een samenleving te groeien – met horten en stoten – van mensen uit heel diverse culturen. Met name in de jaren tachtig en negentig kwamen veel ambtenaren, welzijnswerkers en migranten naar Kontakt der Kontinenten, om hier te oefenen in interculturele communicatie. In de eerste jaren van de eenentwintigste eeuw vormden ook inburgeraars een belangrijke doelgroep, maar dat nam af. Als laatste waren geestelijke bedienaren uit andere landen hier te gast: tot 2013 vond in Kontakt der Kontinenten de inburgeringscursus plaats voor onder andere priesters, dominees, rabbijnen, imams en pandits die in Nederland kwamen werken en hier hun weg moesten vinden.

Wereldburgers Nog steeds is Kontakt der Kontinenten ontmoetingsplaats voor wereldburgers: diplomaten, medewerkers van ontwikkelingsorganisaties uit alle delen van de wereld en van pan-Europese organisaties. De klokken met de tijden van diverse wereldsteden hangen niet voor de sier aan de muur boven de receptie, maar vervullen echt een functie!

Bedrijven en instellingen De conferentiefunctie begon ooit als een vriendendienst voor verwante organisaties. Al gauw bleek dat het ook een financiële noodzaak was, toen subsidiëring van het vormingswerk in de jaren zestig uitbleef. De directeur in de jaren zestig noemde de zalenverhuur nog verontschuldigend ‘branchevervuiling’, maar inmiddels weten we dat het een gouden zet is geweest. Het conferentiehotel voorkwam dat Kontakt der Kontinenten te afhankelijk werd van subsidies en heeft ons menigmaal gered, als het overheidsbeleid weer eens rigoureus op de schop werd genomen. Het conferentiehotel is nu zelfs onze belangrijkste activiteit. Medewerkers van scholen, zorginstellingen, bedrijven, overheden en ngo’s weten ons te vinden voor vergaderingen, meetings en conferenties.

OVERLEVINGSKUNST Wie de geschiedenis van Kontakt der Kontinenten beziet, moet zich haast wel verwonderd afvragen waarom het niet al tien keer omgevallen is – zo vaak en zo fors zijn de hobbels onderweg geweest.

Door dik en dun Kontakt der Kontinenten begon uit nood, als een sprong voorwaarts uit het Rijke Roomse Leven het ongewisse in. Het duurde bijna de hele jaren zestig voordat duidelijk werd dat het centrum geen subsidie kon krijgen als vormingscentrum. Gelukkig hadden de oprichters bepaald dat het centrum zich steeds goed moest oriënteren op maatschappelijke ontwikkelingen en nieuwe kansen. En misschien hebben ze ons behalve een zakelijke opstelling ook een zekere bravoure meegegeven, want bij de lancering van Kontakt der Kontinenten noemden de paters hun noodsprong onbekommerd ‘ons jubileumcadeau aan het Nederlandse volk’…

In 1989 verkocht de congregatie het gebouw en het terrein aan Kontakt der Kontinenten, maar de band met de SVD is gebleven. Nog steeds woont er een pater – Gerard Claasens – in het huis naast het centrum. Daarnaast speelde de SVD tot het vijftigjarig bestaan in 2011 een grote rol bij alle pogingen om financieel te overleven. Vaak fungeerde de congregatie als bank, door investeringen mogelijk te maken waar een gewone bank niet aan durfde te beginnen. Maar het is aan de SVD te danken dat Kontakt der Kontinenten nu stevig op eigen benen staat.

Brand en gebulder In 1968 brandde de bovenverdieping van het hoofdgebouw af: een forse klap, die we te boven kwamen. Ondertussen woekerde de ontkerkelijking als een veenbrand verder, waardoor het aantal specifiek katholieke activiteiten steeds verder afnam. Kontakt der Kontinenten wist dat op te vangen door de aandacht te verleggen naar andere idealistische bewegingen. Een andere lastige kwestie was de aanwezigheid van vliegbasis Soesterberg, aan de overkant van de Amersfoortsestraat. De contacten waren goed – als er geoefend werd kreeg Kontakt der Kontinenten een telefoontje ter waarschuwing – maar de geluidsoverlast was jarenlang zodanig, dat bezoekers en personeel horen en zien regelmatig verging. Men wist dat er dagen waren waarop af en toe alle besprekingen moesten worden gestaakt en alle telefoongesprekken even onmogelijk waren. Achteraf gezien is het wonderlijk dat de gasten bleven komen, ook op vliegdagen… In 1982 en 1983 kreeg Kontakt der Kontinenten dubbele beglazing om iets aan de herrie te doen, maar een echte oplossing was dat niet. Het sluiten van de vliegbasis in 2008 betekende het verlies van een goede, maar lastige buur.

Korten, snijden, ombuigen, bezuinigingen In 1976 werd al nagedacht over een bedrijfsmatiger aanpak, en daar werd in de jaren daarna ook aan gewerkt. Toch betekenden de zeer forse bezuinigingen van het kabinet Lubbers I in 1982 bijna de doodsteek voor het centrum. Het werk voor scholen bracht te weinig op en werd met pijn in het hart afgestoten, en de contacten met profit- en non-profitorganisaties werden uitgebouwd. Het jaar 2008 was – zacht gezegd – een moeilijk jaar. Door de economische crisis liep de omzet snel terug. De crisis bij banken en verzekeraars noopte de regering tot grote ombuigingen, zodat het nog duidelijker werd dat er zware tijden aankwamen. Bedrijven hielden hun hand op de knip, aan de overheid gelieerde organisaties wachtten de komst en de plannen van een nieuw kabinet af.

Het hart stond stil De grote klap in dit rampjaar kwam echter op 16 mei, toen directeur Wico Bunskoek plotseling overleed, tijdens een buitenlandse reis. Bunskoek wás jarenlang Kontakt der Kontinenten. Hij kwam hier als stagiair, werd stafmedewerker in 1971, adjunct-directeur in 1983 en directeur in 1986. Hij was zowel inhoudelijk als zakelijk georiënteerd, wist personeelsleden en relaties aan zich te binden en was altijd op zoek naar nieuwe kansen. Hij verstond de cultuur van de SVD en was zeer geïnteresseerd in nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen.

Bunskoek werkte met hart en ziel – en vrijwel altijd. Abbas Naseri, de controller van Kontakt der Kontinenten, werkte bijna achttien jaar met hem. ‘Als ik hier ’s avonds langsreed en het licht in Wico’s kantoor brandde, zei ik tegen mijn vrouw naast me: “Wij kunnen gaan slapen, onze koning is wakker”.’

TOEKOMST Maar ook rampjaren gaan voorbij. Bestuursvoorzitter en bestuurlijke duizendpoot Dick Wijte sprong in als directeur, gesteund door financiële man Abbas Naseri en bestuurssecretaris Marianne Vermeer. Met René Giel als nieuwe manager van het conferentiehotel was het nieuwe managementteam compleet. Bij de viering van het vijftigjarig jubileum in 2011 konden we zeggen dat we vertrouwen hadden in de toekomst. In 2013 trad Dick Wijte terug en nam René Giel het stokje over. Hij zette de modernisering van pand en formule door onder het motto ‘Beleef wereldse gastvrijheid’, waarover elders in dit boek meer is te lezen. Met een mix van oudgedienden en nieuwe mensen bouwt hij verder aan het bijzondere verhaal van Kontakt der Kontinenten