jørn øyrehagen sunde
FORSVARS TALE FOR EIT VONDT MENNESKE
Rett, samfunn og kvinner på 1700-talet
© 2025 J.M. Stenersens forlag
Design : Øystein Vidnes
Pa P ir : Amber Graphic, 100 g
Boka er satt me D 11 / 15,3 pkt Martina Plantijn t rykk og inn B in D ing : Livonia Print, Latvia
Måleria av Catharine Hermine Kølle er formidla gjennom internettstaden Marcus, driven av Spesialsamlingane på Universitetsbiblioteket i Bergen: https://marcus.uib.no/instance/collection/ decac5d3-2533-4c6f-9c5d-b58d08f96b78
isBn 978-82-7201-900-5
J. M. Stenersens forlag
Akersgata 45 0158 Oslo
www.jms.no
Materialet i denne utgivelsen er vernet etter åndsverkloven. Det er ikke tillatt å kopiere, avfotografere eller på annen måte gjengi eller overføre hele eller deler av utgivelsens innhold uten at det er hjemlet i lov, eller følger av avtale med Kopinor.
Enhver bruk av hele eller deler av utgivelsen som innmating eller som treningskorpus i generative modeller som kan skape tekst, bilder, film, lyd eller annet innhold og uttrykk er ikke tillatt uten særskilt avtale med rettighetshaverne.
Bruk av utgivelsens materiale i strid med lov eller avtale kan føre til inndragning, erstatningsansvar og straff i form av bøter eller fengsel.
Til minne om
Troels Troels-Lund
Med
kjærleik til Anna Elisabeth Sunniva
Innhald
Fortale · 9
Prolog · 19
d el 1 : Makt og menneske · 29
Staden · 31
Folka · 32
Makta · 42
d el 2 : Liv og død · 79
Tiltalt · 81
Drap · 86
Frelse · 93
Skarprettaren · 100
Kjeldene · 53
Tingallmugen · 58
Retten · 66
Bakmannen · 110
Årelating og rottekrutt · 116
Hage og legeverksemd · 123
d el 3 : Tilhøyrsle og utanforskap · 129
Ære · 131
Naboskap · 138
Pryl og å ikkje
vera nabohev · 148
Lokalforvaltning · 155
Magisk realisme · 159
Det overnaturlege · 164
Trolldom · 168
Spøkjelse og troll · 180
Landstrykarar og deira like · 188
d el 4 : «At regiere og regieres» · 199
Gudsfrykt · 201
Lese- og
skrivekunnskap · 209
Gudsteneste og konfirmasjon · 215
Samfunnsdeltaking · 227
Lærdom · 236
Juridisk dialog · 242
Styringsdialog · 253
Medborgarar og stat · 259
d el 5 : Kvinner og kvinnfolk · 267
Tilståing · 269
Barnedrap · 274
Barnebidrag · 287
Kvinner og kvinnfolk · 292
Frå ei kvinnehistorie til kvinnehistorie · 301
Forsvarstale for eit vondt menneske · 309 e pilog · 315
Dommen over Kari Knutsdatter · 317
Mine bakgrunnsstudiar · 322
Notar · 324
Fortale
D
ette er ei kjærleiksforteljing. Ikkje fordi det er ei forteljing om kjærleiken mellom to menneske, for det er det ikkje. Du skal få lesa mykje om kjærleik, og då helst forboden kjærleik som gjorde at folk vart fengsla, sende på tvangsarbeid eller halshogne. Dette er ei anna kjærleiksforteljing: Det er forteljinga om kjærleiken eg kjenner for historia.
Alle forteljingar har ei byrjing. Men denne kjærleiksforteljinga har på eine sida ikkje noko klart startpunkt. For eg er fødd inn i ein familie der historia nærast var eit familiemedlem. Far min fortalde helst historier om gamle dagar. Dei strekte seg om lag tilbake til vikingtid, med Heimskringla av Snorre Sturlason som boka over alle bøker. Men far min fortalde òg gjerne bibelhistorier, som strekte seg heilt tilbake til den mytiske byrjinga på alt. Mor mi var opptatt av arkeologi, og fortalde helst historier frå det ein kan seia ligg mellom Snorre og bibelsoga: bronsealder og tidleg jernalder. Ho tok med bror min og meg då ho var med å grava ut Sola gamle kyrkje, og vi fekk køyra trillebår etter kvart som dei historiske laga vart avdekt.
Som historieforteljarar var altså foreldra mine ein perfekt match som utfylte kvarandre godt. Begge likte dei òg å fortelja
historier om Rinda-Anno, Gubben, Spøtebrekken, Ole-Døssen, Heljen i Heljehuset, Hartviks-Torjar’en, Heia-Klaro og Heia-Per’en, og alle dei andre menneska som budde i ein omkrins på 1 kilometer frå huset vårt i ei lita vestlandsbygd. Det var dermed historier overalt i min oppvekst. Så mange at eg nesten ikkje la merke til dei før eg vart vaksen og forstod at det finst menneske oppvaksne heilt utan historier. Det er eit liv eg ikkje kan førestilla meg.
Skulle eg likevel tidfesta byrjinga på min kjærleik til historia, så vil eg seia at det var ein varm sommardag ein gong midt på 1980-talet, på ein parkeringsplass på Birkeland i indre Agder, rett overfor ein kiosk og leikebutikk som for lengst er lagt ned. Dei andre i familien var gått for å handla på daglegvarebutikken vegg i vegg med leikebutikken. Eg sat åleine i bilen. Eg hugsar ikkje kvifor. Men eg var ungdom med ringar i øyro og ein klesstil som gjorde nokre overtydd om at eg kom til å flytta til byen, byrja med narkotika og verta skilt før eg døydde einsam og rusavhengig – ganske nøyaktig i den rekkefølgja. Medan eg sat i bilen med mitt passivt-aggressive ungdomsopprør, høyrde eg på radio, og brått byrja eit program via til å lesa opp frå Troels Troels-Lund sitt store verk om Norden i det 16de aarhundrede. Då var det gjort.
Som passiv-aggressiv ungdomsopprørar på landsbygda las eg bøker. Det kan høyrast merkeleg ut. Men å ikkje mekka på moped, eller i det heile å ikkje gjera praktiske ting, men å via seg heilt til det meiningslause teoretiske – altså: bøker – var mi ungdomstid sin molotovcocktail. Difor hadde eg alt lese heile Grimbergs verdshistorie, samt det meste i verdshistoria til Aschehoug og Cappelen, før eg ved eit tilfelle sat heilt føremålslaust i ein parkert bil ein varm sommardag. Det var noko anna enn historia til Troels-Lund. For han var ikkje opptatt av politisk historie eller økonomisk historie, men av kulturhistorie: kva folk åt og drakk, korleis dei sov, kvar dei gjekk på toalettet, korleis dei feira bryllaup og alle slike ting som eg alltid hadde lurt på, men aldri fått
svar på, var det Troels-Lund skreiv om. Det var ei openbaring! Ei slik historie ville eg òg skriva.
Men dette er òg ei kjærleikshistorie knytt til landskap og kultur. For medan Troels-Lund skreiv ei kulturhistorie om Norden, har eg skrive ei om Vestlandet, og heilt konkret om Hordaland. Eg vaks opp i Uskedalen, ei bygd som danna det språklege skiljet mellom Hardanger og Sunnhordland, og har seinare busett meg i bygda Vaksdal i Nordhordland, på grensa til Voss. Då eg vaks opp, la eg ikkje merke til naturen rundt meg. Seinare har eg besøkt fire kontinent, halvparten av landa i Europa og halvparten av statane i USA. Eg har gått kilometervis på den kinesiske mur, vore inne i Keopspyramiden, besøkt Skara Brae og Wounded Knee. Eg har sigla på Mississippi, Donau, Nilen og Huang-elva. Eg har førelest i Beijing, New Delhi, Budapest, Milano, Edinburgh og Minneapolis. Alt har vore fantastisk. Og alt har gjort meg merksam på dei sterke banda eg har til natur og kultur der eg har vakse opp og der eg no bur. Ikkje fordi den er betre enn det ein finn andre stadar, men fordi den er min.
Som om ikkje det er nok, er dette òg ei kjærleikshistorie knytt til kjeldene til den kulturhistoria for Vestlandet som eg no skal fortelja. For til grunn for den forteljinga ligg titusenvis av sider med avskrifter av tingbøker. Ei tingbok er ein rettsprotokoll, som er tufta på notat skrivne på tinget om rettssakene som vart ført der. For Hordaland går dei eldste tingbøkene tilbake til 1640talet. Dei er store og tunge protokollar med sirleg skrift få kan lesa, og er bevart på Statsarkivet i Bergen. Då eg byrja å arbeida med tingbøkene på midten av 1990-talet, var nokre av dei eldste tingbøkene alt skrivne av. Slikt arbeid er tidkrevjande og kostbart. Ein historisk helt, Håkon Aasheim, har på eiga hand sidan byrjinga av 1990-talet og fram til i dag skrive av om lag 50 000 tingboksider for Hordaland. Det er meir enn alle andre tingbokavskrifter for heile Norge til saman. Desse avskriftene er lagt ut på internett som Word-dokument ein kan søkja elektronisk i. Dermed kan ein få
kunnskap som før ikkje var tilgjengeleg. For eksempel dukkar det kanskje opp landstrykarar for kvar 500. tingbokside. Det å leita seg gjennom 50 000 sider for å finna 100 saker om landstrykarar er ikkje mogeleg å få til i ei livstid. Men gjennom elektronisk søk kan ein i dag fortelja landstrykarane si historie.
Som Troels-Lund skriv eg altså ein kulturhistorie, men den handlar om Hordaland på Vestlandet på 1600- og 1700-talet, og den er basert på studiar av tingbøker, som eg har arbeidd med og samla kunnskap frå i 30 år. Eg har enda meir spesifikt valt å ta utgangspunkt i historia til Kari Knutsdatter, som vart sagt å vera det vondaste menneske som hadde levd i Hardanger på over 100 år då ho vart halshogd i 1771. Gjennom den konkrete livshistoria hennar fortel eg ei universell historie om korleis det var å vera menneske i samfunn med andre menneske. Samstundes er det ikkje tilfeldig at eg vel ei kvinne som utgangspunkt for denne historia. Det er eit medvite grep for at kvinner sin plass i historia, både den lokale og den universelle, skal verta tydelegare.
Fordi boka tar utgangspunkt i ei kvinnehistorie frå Hardanger på 1700-talet, har det vore naturleg å bruka mange av prospekta til Norges fyrste kvinnelege målar, Catharine Hermine Kølle (1788–1859), som levde store delar av livet sitt i Ulvik i Hardanger. Folk og samfunn har endra seg så mykje sidan 1600- og 1700-talet, at det er vanskeleg for oss å sjå verda med blikket til dei som levde den gongen. Dette gjeld like mykje korleis dei opplevde og tenkte om kjærleik, som landskapet dei levde og virka i. Det er fyrst og fremst etter 1850 at dei store endringane av det norske samfunnet kjem som etter kvart skapar ei kløft mellom det tidleg moderne og moderne mennesket. Difor kan Kølle sine bilete brukast til å plassera alle historiene i denne boka i eit landskap. På sine mange
Utsnitt frå måleri av Firenze, av Catharine Hermine Kølle (1788–1859), prestedotter frå Ulvik som måla landskap frå Hardanger, Norge, Europa og verda. Truleg er det Kølle sjølv som sit i venstre hjørne med svart hatt, lilla kjole og gult skjørt.
15
vandringar hadde Kølle med seg ein pistol. Ho vart ein gong spurt om det var fordi ho var redd. Til det svarde Kølle at ho etter å ha hatt koppar som barn hadde så mange arr i andletet, og difor var så hesleg, at ho bare var redd for laushundar. Dette gjer at Kølle òg har ein plass i kvinnehistoria som vert fortalt i denne boka. Samstundes er Kølle ein ganske ukjent, kvinneleg målar som fortener å verta løfta fram.
Byrjinga på denne boka kan seiast å ha vore ein invitasjon frå Litteraturhuset i Bergen til å spela inn ein serie førelesingar med sjølvvalt tema. Eg valde å laga sju førelesingar om dagleglivet på Vestlandet på 1600- og 1700-talet. Fyrste episoden handlar om Kari Knutsdatter, og er sidan mai 2021 sett av over 8 000 personar, og alle episodane har per dags dato meir enn 16 000 visningar. Når desse førelesingane vert skrivne ut som ei bok akkurat no, skuldast det at eg arbeider med ei større bok om Baroniet Rosendal fram mot 350-årsjubileet i 2028 for Baroniet, oppretta i 1678. Men for å kunna fortelja historia til livet på Baroniet, må ein fyrst vita noko om livet utanfor. Denne boka fortel altså den historia.
Eg vil takka Siri Elisabeth Bernssen for å ha gjort meg merksam på rettssaka mot Kari Knutsdatter, og for å ha lest og kommentert manuskriptet saman med Arne Bugge Amundsen, Marit Halvorsen, Brage Thunestvedt Hatløy, Marianne Herfindal Johannessen, Marius Mikkel Kjølstad, Lars August Kvestad, Yngve Nedrebø, Øystein Rian og Cathrine Sandnes. Ei særleg takk til Yngve Nedrebø, som er arkivmenneske tvers gjennom, og som har lært meg å elska arkiv. Og til Cathrine Sandnes, som er min redaktør og boksjelevenn.
Til slutt: Kjære Anna Elisabeth og Sunniva, denne boka er skriven til dykk. Gjennom å sjå verda med dykkar augo medan de vaks opp, har eg lært mykje. Men det har òg gjort meg uroleg. For eg trudde at den historiske endringa som skulle gje menn og kvinner same verdigheit og høve til å vera i samfunnet på same vilkår, var
sluttført. Den kampen trudde eg det var bestemor og farmor som tok, og mamma kunne bare vera med å setja punktum. Eg tok feil. Det er mykje som står igjen. De må saman med dei andre halda fram kampen. Denne boka voner eg, for å parafrasera Nordahl Grieg, vert dykkar vern mot vald og dykkar sverd, og gjev dykk trua på livet vårt, på menneskets verd.
Jørn Øyrehagen Sunde Fredag 15. august 2025
Prolog
Karmanns-Kari
o vart kjent som Karmanns-Kari.1 Ho heitte eigentleg
Kari Knutsdatter,2 og vart fødd søndag 15. april 1736
nær det som i dag er sentrum i Odda i Hardanger. Som søndagsbarn skulle ho etter samtida sine førestillingar få eit lyst sinn og vera heldig i livet. Lyst sinn må ho ha hatt, der ho stadig kara seg vidare på ein tung veg gjennom livet. Men hellet var det så som så med, sidan ho var bare 35 år då ho vart avretta og hovudet hennar sett på ein staur til skrekk og åtvaring.
Foreldra til Kari Knutsdatter var Knut Paulssen og Kristi Johannesdatter. Faren var tambur.3 Det vil seia at han var innrullert i Søndre Hardangerske infanterikompani som trommeslagar. Oppgåva hans var å halda orden i rekkene med å slå marsjtakt, og å formidla ordrar gjennom trommespel som kunne høyrast i krigsstøy. Sidan soldatane bare ein gong i året vart kalla saman til marsjøving, og sidan dei langt sjeldnare var mobilisert, spelte tamburen meir til dans i bryllaup enn han dreiv troppane framover med trommespelet sitt. Det var heilt nødvendig, for løna for ein tambur var bare éin skilling dagen4 med eit tillegg på førtiåtte skilling for den årlege sesjonen.5 Så sjølv om Knut Paulssen som tambur hadde rett til å kle seg i «Een Tambour-Kiole med hvide
Utsnitt av måleri av Odda i Hardanger, måla av Catharine Hermine Kølle.
og røde Kameel-haars Sløifer»,6 så var årsløna hans mindre enn den til dei dårleg betalte tenestejentene rundt om på gardane. Det var difor føresett at ein tambur tok seg ulike typar lausarbeid, som å spela til dans, og ofte dreiv eit lite husmannsbruk.
Kari Knutsdatter vaks opp i det nedste sosiale sjiktet på den norske landsbygda på 1700-talet. Men det skulle verta verre. For Knut Paulssen døydde i 1744. Kristi Johannesdatter vart då ei fattig enkje på 48 år. Slike kvinner var ikkje noko attraktivt gifte, og ho måtte i moden alder gje opp sitt eige hushald og gå tilbake til å vera tenestejente. Dei tre ungane Per, Ola og Kari på fjorten, ti og åtte år måtte truleg sjølve ut i teneste for å forsørgja seg. Gunnhild på bare eitt år fekk nok vera hos mora mot reduksjon i den alt låge løna ho fekk som tenestejente.7
Kari Knutsdatter. Det finst mange med det namnet på 1700-talet. Det finst òg mange med hennar bakgrunn: fødd av fattige foreldre, og måtte difor ut og livnæra seg som tenestejente medan ho enno var eit barn. Vi finn fleire av desse mellom kvinnene dømt til døden for ulike seksuelle brotsverk. Håpet til Kari Knutsdatter og hennar like var derimot å oppvisa så gode huslege eigenskapar, og å kunna leggja seg opp nok av den dårlege løna, til å verta eit attraktivt gifte for nokon med ein litt større husmannsplass enn faren, eller kanskje til og med ein liten, sjølveigande gard. Kari Knutsdatter ser ut til å ha vore ein ressurssterk person, og står fram som gatesmart. Ho må ha lært seg ei viss mengde legekunnskap, som vart etterspurd i lokalsamfunnet, og som var ein måte å auka inntekta og å unngå for sterk sosial kontroll. Kanskje dreiv ho òg med litt trolldom eller magi, som å laga brygg som gjorde at menn forelska seg i kvinna som gav dei det til å drikka. Mogelegvis var det dette, saman med bakgrunnen hennar, som òg var med å setja henne på sidelinja i lokalsamfunnet. Ho var i alle fall framleis ugift då ho var 32 år. Dette var frykta ho og hennar like bar på: frykta for å verta gåande som ugift tenestejente til kroppen var utsliten, og ein vart
ein fattiglem som gjekk frå gard til gard for å få mat og husrom. Som Ingebjørg Paulsdatter, tanta til Kari Knutsdatter, som i 1757 fekk barn utanfor ekteskap og delvis levde det siste tiåret av livet avhengig av andre si omsorg.8 Eller enda verre: få barn utanfor ekteskap og tigga mat som einsleg mor fordi ingen ville ha nokon med lausunge og laus moral i si teneste. Dette vart lagnaden til Malene Volden i Rosendal ved utløpet av Hardangerfjorden. Etter å ha fått barn med ein soldat i 1737, vart ho omstreifande tiggar –«hun nu icke Eier meere, til sig og sit barns ophold, uden de gamle Klæder hun nu staar udi, men betler [tiggar] om bøigden» – fekk to gonger til barn utanfor ekteskap, før ho til slutt i 1749 drukna seg i elva for å sleppa å verta transportert til Bergen og piska offentleg på torget der som straff.9 Eller aller verst: få barn utanfor ekteskap, skjula skamma og graviditeten, drepa barnet etter fødselen, og enten verta oppdaga og halshoggen for brotsverket, eller ta sitt eige liv på grunn av skuldkjensla.
Dette var håpet og frykta for Kari Knutsdatter og medsøstrene i same situasjon. Det som skil Kari Knutsdatter frå andre, er at ho tok saka i eigne hender. Bokstavleg tala. For ho drap fire av fem barn ho fekk utanfor ekteskap. Og ho var med å drepa kona til elskaren sin slik at ho endeleg skulle verta gift, sjølv om det var med ein eldre og fattig husmann.
Det var gjennom å ta lagnaden sin i eigne hender at Kari Knutsdatter vart Karmanns-Kari. Det var slik ho tok steget ut av rekkene av endelause fattige tenestejenter med sitt håp og si frykt, og vart ein person som vart sett og hugsa. Paradoksalt nok vart ho altså eit synleg samfunnsmedlem og fekk verdigheita si gjennom det verst tenkjelege brotsverket, straffa på ein slik måte at det skulle ta frå henne all verdigheit både i dette livet og i det neste. For Kari Knutsdatter vart ikkje sett og hugsa på ein god måte. Karmanns-Kari tyder Kari som held seg med mange menn. Det er altså ein poetisk måte, ved hjelp av forbokstavsrim
(Karmanns-Kari), å seia noko om karakteren hennar. I dag ville ein kanskje bare ha sagt: Slut.
Tilnamnet Karmanns-Kari seier noko som korleis ein på 1700talet forklarte hennar fem drap gjennom å understreka den dårlege (seksual)moralen hennar. Hadde ho innfunne seg med lagnaden sin og halde styr på seksualdriftene sine til ho ein gong i 30-åra endeleg vart gift med nokon med like skrale framtidsutsikter som henne sjølv, så hadde alt gått bra. Eller sagt med andre ord: Hadde frykta bare vore større enn håpet, hadde det ordna seg for Kari Knutsdatter òg, slik folk såg det. Dei urimelege krava ein dermed stilte til fattige jenter, om å bare finna seg i lagnaden sin, er ein ting. At ein då ikkje i det heile tek omsyn til det seksuelle presset fattige tenestejenter kunne verta utsett for frå dei var bare barnet, er noko anna. At religion, juss og allmenne førestillingar om at alt burde vera slik det hadde vore, gjorde endring vanskeleg, er ein tredje ting. Her er det tilstrekkeleg at Kari Knutsdatter ikkje fann seg i lagnaden sin og i staden gjorde opprør mot livutsiktene samtida hennar kunne tilby henne, og det på verst tenkjeleg måte: gjennom mord. Slik gjekk ho inn i den hardangerske folkloren som Karmanns-Kari.
Fyrste rettssaka som involverte Kari Knutsdatter vart halden på bygdetinget i Kinsarvik i juni 1768.10 Saka var eigentleg mot Ole Larsen, som var skulda for å ha drepe kona si. Kari Knutsdatter var involvert som Ole Larsen si elskarinne. Han vart dømt til døden for mordet, ho vart dømt for å ha oppfordra til det. Saka vart handsama av lagmannen som ankeinstans same hausten, men då nekta både Ole Larsen og Kari Knutsdatter for at ho hadde oppfordra til mordet i det heile. Dødsdommen over Ole Larsen vart stadfesta, men Kari Knutsdatter frifunnen. Fordi det var så mykje som no var uklart, vart saka til Kari Knutsdatter sendt tilbake til Hardanger for betre opplysning, og den kom opp på eit ekstrating på Utne i desember 1768. Då vart det klart at Kari Knutsdatter ikkje bare
hadde oppfordra til mordet, men hadde bidratt fysisk til å drepa kona til Ole Larsen. For Ole Larsen vart det enden på soga, og han vart til slutt avretta onsdag 23. januar 1770, etter at dødsdommen var stadfesta av Høgsterett i København. Kari Knutsdatter måtte derimot møte på eit nytt ekstrating på Utne i april 1770, denne gongen for å forklara seg om drap på fire av sine fem barn, og om eventuelle medskuldige. Då rekna ein endeleg saka hennar som fullt opplyst, den òg. Etter at dødsdommen over henne til slutt vart stadfesta av Høgsterett i København eitt år seinare, vart Kari Knutsdatter avretta fredag 16. august 1771 i Tingvika i Hardanger. Hardanger folkemuseum vart i 1911 lagt like ovanfor Tingvika, mellom den og hotellet på Utne. Tek du ferje mellom Kvandal og Utne, ligg ferjekaien på Utne rett nedanfor hotellet, som eigentleg er ein gamal gjestgjevarstad frå 1700-talet, museet ligg oppe til høgre, og så Tingvika rundt neset vidare ut fjorden. Historia om Karmanns-Kari og avrettinga av henne vart ein del av den folkloren som vart vidareformidla til dei besøkjande på museet både som eit tidsbilete og som true crime. I 1963 skreiv den dyktige lokalhistorikaren Olav Kolltveit, mangeårig avisredaktør, venstremann og møtande vararepresentant på Stortinget, at «dødsdommane over ‘Karmanns-Kari’ og elskaren hennar kom til å skaka bygdefolk slik opp at segna har halde seg livs levande i eit par hundre år.»11
Kolltveit hadde ei påfallande lik oppfatning av Kari Knutsdatter som sorenskrivaren i 1770, som eit vondt menneske: «Kari (1736–1771), kom tidleg på skråplanet og bar ikkje utan grunn namnet
‘Karmanns-Kari’, ho gjorde seg skyldig i barnemord og vart også medskyldig i mord og drog elskarane sine med seg i ulukka.»12
I denne boka fortel eg altså ei historie om eit verkeleg brotsverk, og eg skal ikkje freista å gjera dei vonde handlingane til Kari Knutsdatter gode. Ho drap fem menneske, og vart av den grunn dømt og avretta. Det var fortent at ho fekk straff for gjerningane sine. Men eg meiner både sorenskrivaren på 1700-talet og
bygdebokforfattaren 200 år seinare tek feil når dei gjer det heile til ei forteljing om ei freistarinne og hennar viljelause tilbedarar. I staden vil eg freista å koma nærare inn på Kari Knutsdatter og hennar samtid.
Det skal eg gjera med å gå gjennom rettssaka og bruka den som skjelett i boka. Men gong på gong skal eg forlata rettssaka for å forklara samfunnet Kari Knutsdatter levde og døydde i, og menneska ho levde i samfunn med, for å betre forstå henne og handlingane ho utførte.13 Slik får eg med utgangspunkt i historia hennar òg fortalt historia om dagleglivet på Vestlandet på 1600- og 1700-talet, og vegen fram mot Grunnlova av 1814 og eit moderne samfunn. Gjennom å skriva fram ein kontekst for livet til Kari Knutsdatter, vil eg dermed òg fortelja ei historie om kvinner sin plass i samfunnet, og i kva grad den endra seg på vegen fram mot 1814. Slik vil denne forteljinga nesten umerkeleg etter kvart ta form som ei kvinnehistorie. For samstundes som vi får eit klarare bilete av Kari Knutsdatter sin mangefasetterte karakter, vil hennar historie som ei kvinnehistorie tre fram som sjølve hovudtema mot slutten av boka.
Til slutt står Kari Knutsdatter igjen åleine på scena. Kanskje gjekk ho frivillig i døden i protest mot den lagnaden som ho vart tildelt og ikkje klarte å kjempa seg ut av. Gjennom si maktesløyse og sin død, laga ho kanskje eit lite jordskjelv i lokalsamfunnet sitt. Då har tida kome for å skriva ein forsvarstale for Kari Knutsdatter, eit vondt menneske.
Å forklara er noko anna enn å rettferdiggjera. Det kan minna om det gamle teologiske skiljet mellom å hata synda, men prøva å forstå syndaren. Med å gjera handlingane til Kari Knutsdatter forståelege, ønskjer eg at vi som samfunn skal læra noko av lagnaden hennar. Vi skal ikkje læra at drap er ein veg ut av eit uføre. Men vi kan læra noko om korleis vi som samfunn kan vera med å leggja til rette for forferdelege handlingar og nitriste lagnadar utan eigentleg å vilja
det. Sjølv om vondskap er og må vera eit personleg ansvar, så har vi som samfunn eit ansvar for å gje individ andre handlingsalternativ enn enten å passivt flyta med straumen mot håpløysa, eller å gjera seg skuld i brotsverk. Vi har ei plikt til å seia frå. Som filosofen Hannah Arendt har peika på: Å ikkje gjera noko, og å teia stille, fritek ikkje frå ansvar.
Dette samfunnsansvaret har vi overfor både mannlege og kvinnelege samfunnsmedlemmar. Det er ingen forskjell. Fattigdomen som gjorde livsutsiktene for Kari Knutsdatter så grimme, var heller ikkje mindre vond å leva med for menn enn for kvinner. Men historisk har handlingsalternativa vore færre for kvinner enn for menn. Årsaka er at kvinner var bundne til familien, og fekk fridom frå foreldra gjennom å verta gift, men var frå då av ganske så avhengige av ektemannen. På eine sida var det aldri så enkelt, og lagnaden til kvar kvinne har til alle tider vore hennar eigen med sine særtrekk. På andre sida var det i samtida til Kari Knutsdatter slik at ein ikkje ein gong vart rekna som og kalla ei kvinne utan å vera gift. Sett på spissen var det slik at då Kari Knutsdatter drap kona til elskaren sin i 1767 for å ta hennar plass, var det truleg siste sjanse til å verta ei kvinne i folk sine auge, og til å kunne nyta den fridomen og dei framtidsutsiktene som ei fattig husmannskone trass i alt hadde samanlikna med ei ugift tenestejente. Det vil ikkje seia at drapa Kari Knutsdatter gjorde seg skuld i var feministisk terror á la suffragettene i England på byrjinga av 1900-talet, som mellom anna brukte eldpåsetjing i kampen for kvinners stemmerett. Men ho vart drapsmann i ein situasjon der samfunnet hadde låst henne fast til ein nitrist lagnad. Mogelegvis valde ho å verta avretta i protest mot den lagnaden og dei som tvang den på henne.
Dette er likevel ikkje ei bok om ein trist lagnad i eit trist samfunn. Eg har alt plassert Knut Paulssen, far til Kari Knutsdatter, i det lågaste samfunnsjiktet i Norge på 1700-talet. Det er i utgangspunktet ein trist plass å vera. Men det betyr ikkje at Knut Paulssen
var trist. Han var tambur. Det vil seia at han var musikar. Ein kan ikkje utelukka at han valde denne yrkesvegen, sjølv om den ikkje gav særleg til utkome. For det å vera tambur kunne likevel gje stor lukke gjennom å få laga sine eigne trommeslåttar, og å livnæra seg med å spela i bryllaup og til fest i staden for å slita ut kroppen ute på jordene i all slags vêr. Kari Knutsdatter sjølv ser ut til å ha vore gatesmart, og hatt ein livleg fantasi og ei sterk utstråling. Ved eit høve sa ho at ho kunne få kva mann som helst til å falla for seg. Sjå henne føre deg ei varm sommarnatt i dansen på ein møteplass for dei unge og ugifte, medan felespelar og tambur spelte ein vill slått. Då var ikkje Kari Knutsdatter ei sliten, foreldrelaus tenestejente, men ei gudinne, akkurat slik ei ung kvinne i dag kan føla seg når ein DJ med raske briller får bassen til å nesten koma ut av høgtalaren og delta på dansegolvet. Dette veit vi sjølvsagt ikkje noko om, men vi skal ikkje gå i fella og tru at livet fekk fargar samstundes med fargefoto for 150 år sidan. Det er difor eit fargerikt bilete av både Kari Knutsdatter og dagleglivet på Vestlandet på 1700-talet eg ønskjer å gje, sjølv om Kari Knutsdatter enda med hovudet på ein staur i Tingvika i Hardanger.
Del 1 MAKT OG MENNESKE
or å forstå meir av Kari Knutsdatter sine grufulle handlingar, skal vi ut på ei reise både i overført tyding og bokstavleg. Vi skal nemleg på ei tidsreise til mitt favoritthundreår: 1700-talet, og vi skal ut på ei reise i min del av den vide verda: vestkysten av Norge. Meir presist skal vi til området rundt Bergen, som er regionane Nordhordland, Sunnhordland og Hardanger, med nokre korte besøk til Voss.14
Akkurat no skal vi tenkja oss at det er fredag 16. desember 1768. Vi er i Hardanger, på garden Hesthammar som ligg bare ein kort rotur frå gjestgjevarstaden på Utne og Tingvika der Kari Knutsdatter vart avretta. Her deler Hardangerfjorden seg i tre: Nordover går det ein fjordarm inn til Granvin. Austover ein breiare og lengre fjord som òg deler seg i tre, der ein del går til Ulvik, ein til Osa, og den vidaste fjorden går inn til Eidfjord. Til slutt går det ein lang fjord rett sørover til Odda, og som heilt passande heiter Sørfjorden. Sjå føre deg Brudeferd i Hardanger av Tidemand og Gude utan stavkyrkja – for i Hardanger er mellomalderkyrkjene bygde i stein – og du får eit ganske presist bilete av korleis det ser ut inne i desse fjordane.
Utsnitt frå måleri av Hesthammar, av Catharine Hermine Kølle.
Vi skal ikkje reisa inn i nokon av desse fjordarmane, men sigla ut mot Utne på nordspissen av Folgefonnhalvøya. Det er likevel ingen av rorkarane som tek lett på reisa. Der tre fjordar frå kvar si himmelretning møtest, møtest òg vind frå tre himmelretningar. Ein har spekulert på om heile fjorden har fått namnet Hardangerfjorden fordi det er ein hard (i tydinga vanskeleg) fjord å sigla på. For langs heile fjorden kjem det ned dalføre med ulike vinklingar på fjorden, som gjer at det kjem kastevindar frå alle kantar. Verst er det på Samlen, som er rett ved der Hardangerfjorden vart delt. Det var her lagmann Brynjulf Sigurdsson drukna på ei reise i 1302. Han flaut hovudlaus inn til stranda på Hesthammar, der det vart sett opp ein steinkross til minne om riddaren, kongsråden og lagmannen til Aga som ligg litt lenger inne i Sørfjorden. Denne steinkrossen vart sidan eit landemerke for Samlen. For eksempel i oktober 1771, to månadar etter at Kari Knutsdatter vart avretta, heiter det at tre menn trassa pålegg frå presten og nekta å ro ein fattig, svak og sjuk tiggar og krøpling («fattig Krybling, syg og svag Betler»), og tok frå han pengar, ved nettopp «Steen-Korssen».15
Vi er altså på Hesthammar. Men vår reise tek ikkje til i mellomalderen, men på morgonen fredag 16. desember 1768. Vestlandet generelt er kjent for regn og dårleg vêr, og desember månad kan vera ein av dei verste. Så vi må tenkja oss at det ligg snø i fjella, det er sludd i lufta, kalde kastevindar frå alle kantar, og i det heile er det ein dag du heller vil sitja heime framfor omnen enn å vera ute på reise.
Fol K a
Vi kan tenkja oss at nedover bakken frå det herskapsliknande huset, gåande mellom nakne frukttre, kjem den 66 år gamle sorenskrivar Johann Secman Fleischer. Med ei hand held han på hatten, med
Sorenskrivar Fleischer si utgåve av Kristian 5.s norske lov av 1687. I dommen av 21. juni 1770 viser Fleischer mellom anna til reglane på s. 971 om seksuell omgang med tremenning. I lovboka har Fleischer notert kva han som dommar måtte ta omsyn til når denne regelen skulle brukast. Fleischer si lovbok ligg i dag i biblioteket på Baroniet Rosendal.
ei anna grip han om kantane på kappa som held han tørr og varm.
Sorenskrivar Fleischer er ein av dei norske sorenskrivarane på 1700-talet vi veit mest om. Som ung mann var han offiser som sine forfedrar. Han forlét marinen og studerte juss i København, var med å etablera ein dansk koloni på Grønland, før han i 1733 vart utnemnd til sorenskrivar i Hardanger og på Lysekloster gods, som delvis låg i naboregionen Sunnhordland. Sorenskrivar Fleischer budde lenge på sorenskrivargarden Hesthammar, men flytta seinare til Voss.
Eit barnebarn av sorenskrivar Fleischer var Karen Henriette Fleischer, som i 1817 vart gift med baron Christian Henrik HoffRosencrone til Baroniet Rosendal. På eit bord i biblioteket på Baroniet
ligg framleis lovboka til sorenskrivaren, saman med ei lita klubbe som han skal ha brukt som dommarklubbe. I same rommet heng det òg eit portrett av han. Mannen som kikkar ned på oss, har høg panne, varme og snille auge, markert nase, stram munn, ei lita dobbelhake, og vi anar litt pondus. Ei lita dobbelhake og litt pondus var statussymbol på 1700-talet, teikn på at sorenskrivar Fleischer åt betre og meir, og arbeidde mindre fysisk, enn dei fleste andre i Hardanger. Sorenskrivaren var òg annleis kledd enn folk flest i denne delen av Norge på 1700-talet. Med utgangspunkt i portrettet kan vi sjå han føre oss, der han kjem ned mot fjorden mellom frukttrea, i kvit parykk under hatten, med opprulla hår over øyrene og ei svart sløyfe i hestehalen. Han har på seg ei raud brokadejakke under kappa, med mykje broderi rundt kvar av knappane og knapphola på kvar side. Under har han kvit linskjorte og eit kvitt silketørkle i halsen, og svart vest. Sjølv om det ikkje er synleg på portrettet, kan vi ganske sikkert anta at han hadde eit sølvur i vestelomma, og ein kårde i beltet der bøndene brukte å ha ein kniv. Sorenskrivaren var ingen kven som helst, og det var lett å skilja han frå dei åtte bøndene han dømte saman med i alvorlege saker. Ei drapssak, som den mot Kari Knutsdatter, var ei slik alvorleg sak. Nede ved sjøen venta skysskaffaren og rorkarane ved vengebåten. Det er lett å tenkja seg at det var menn med hua i hendene og blikket vendt ned som venta på sorenskrivaren med parykk og kårde. Det har eg lita tru på. Desse rorkarane var lågt nede i det sosiale hierarkiet samanlikna med bøndene i Hardanger, for ikkje å snakka om samanlikna med sorenskrivaren. Dei var på nivå med far til Kari Knutsdatter, tambur Knut Paulssen, og fleire av dei var nok å rekna som nærast bufaste landstrykarar, heilt avhengige av lausarbeid. Dei stod likevel ikkje med hua i hendene av den grunn. I Hardanger budde husmenn, og andre meir eller mindre jordlause, gjerne i same tun som dei jordeigande eller -leigande bøndene som var øvst i det lokale, sosiale hierarkiet. Sjølv om