't Altenatuurtje 123 by Jan van Haaften

't ALTENATUURTJE november 2023

nr. 123

Altenatuur De natuurbeschermingsvereniging van Altena

’t ALTENATUURTJE

43e jaargang nr. 1, november 2023. Uitgave van natuurbeschermingsvereniging Altenatuur. Opgericht 5-11-1980, ingeschreven KvK 15-10-1981.

REDACTIE Wouter van Rijsbergen, wjvanrijsbergen@online.nl, 06-38045664.

VORMGEVING Jan van Haaften, Sleeuwijk. 06-49904862.

DRUKWERK RAD-drukkerij, Dordrecht.

BESTUUR

Voorzitter Secretaris Penningmeester Leden

INTERNET

Jaap van Diggelen, Almkerk. 0183-402034. Margo van Beem, Hillsestraat 12, 4269 VG Babyloniënbroek. 06-55772591. Erik Gouw, Woudrichem. 06-52728142. Len Bruining, Dussen. 0416-392373. Marga Oerlemans, Wijk en Aalburg. 06-20548893. Wouter van Rijsbergen, Woudrichem. 06-38045664. Goof van Vliet, Woudrichem. 06-28703838. Roel Wigman, Sleeuwijk. 06-20753888. www.altenatuur.nl Facebook: Facebook.com/altenatuur Twitter: @altenatuur

E-MAIL

altenatuur@gmail.com altenatuurgastlessen@gmail.com

LIDMAATSCHAP

Ledenadministratie Altenatuur, Weth. Kentiestraat 2a, 4285 CL Woudrichem. Keuze uit: gewoon lid €15,-- of gezinslidmaatschap €20,-- per jaar. Triodosbank NL02 TRIO 0320 0045 54 t.n.v. penningmeester Altenatuur.

kan voor

Aanmeldingen, adreswijzigingen en opzeggingen opsturen naar de ledenadministratie of e-mail Altenatuur. Beëindiging van het lidmaatschap schriftelijk voor 1 december van het lopende jaar. Altenatuur heeft sinds 1-1-2011 de ANBI-status, het dossiernummer is: 77688 en het fiscaal nummer: 810362454.

Redactioneel Wouter van Rijsbergen

Voor u ligt weer een nieuw Altenatuurtje, dat wat later in het jaar op de mat valt dan u gewend bent i.v.m. het verschijnen van de extra weidevogel-special in september. Naast de rubriek ‘Popsongs over milieuproblemen’ bevat dit nummer ook een mooi gedicht van A.J. Molenaar, lid in Woudrichem, over de klimaatverandering. Aangrijpend. Wellicht zet u zelf ook wel eens een paar versregels op papier over natuur in Altena of over klimaatverandering… stuur uw bijdrage gerust in! Of wie weet kunt u een popsong bespreken die past in de al bestaande rubriek? Een andere bijdrage van een lid is die van Jan van der Sluis. Hij beschrijft prachtig hoe je kunt genieten van de natuur in eigen tuin, hoe een paartje pimpelmezen een nestje jongen grootbrengt en hoe leuk het is om dat te volgen. Beleef de lente live! De winter moet nog beginnen, maar we mogen ons nu al verheugen op de eerste tjiftjaf, de eerste krokus, de eerste hommel in de wei… het voordeel van het Nederlandse klimaat met haar wisselende seizoenen is, dat er altijd iets is om naar uit te kijken…! In dit nummer vindt u natuurlijk ook de jeugdrubriek van Linda van Zwet, geïllustreerd door Wendy van der Hart. Vanaf nummer 111 heeft Wendy bij Linda’s teksten steeds prachtige illustraties verzorgd, exclusief voor ’t Altenatuurtje. Deze editie doet ze dat helaas voor de laatste keer. Haar tekeningen waren altijd prachtig: ze spreken kinderen aan én zijn tegelijkertijd een natuurgetrouwe weergave. Knap hoe je dat altijd wist te combineren. Dank voor je inzet, creativiteit en meedenken, Wendy! Kopij voor nummer 124 ontvang ik graag uiterlijk vrijdag 19 januari. Heeft u foto’s bij de tekst, heel graag! (Wel voorzien van naam van de fotograaf!). E-mail: wjvanrijsbergen@online.nl. 1

In nummer 123 1. Redactioneel 2. In nummer 123 3. Op de voorkant 4. Van het bestuur 5. Plant 'n boom 10. Luxe nestkast

20 De ondergrondse

13. Het verlangen om een adder te zien 20. De ondergrondse 22. Een tuin met vogels brengt de natuur

dichtbij 25. Flora 26. Popsongs over milieuproblemen (4) 28. 25 jaar weidevogelbescherming in

25 jaar weidevogelbescherming in Altena

Altena 30. Linda's Jeugdrubriek: het lieveheersbeestje

34. Even een koevinkje afvinken 40. Behoud van een leefbaar klimaat 43. Warm weer

Linda's jeugdrubriek

44. Waarnemingen 1 april - 27 september 49. Geldwolf 52. De activiteitenagenda 55. Advertentie - Kringloopcentrum Altena 56. Advertentie - Altena Nieuwe Energie 57. Colofon

44 Waarnemingen

op de voorkant . . . Pimpelmezen

Jan van Haaften

…. omdat ze zo mooi zijn. U zult wel denken, een lentefoto op de voorkant? Maar dat heeft een reden. Regelmatig krijgt Altenatuur meldingen binnen van leuke en waardevolle waarnemingen van leden. Ze worden door Rinus Punt verzameld en komen in zijn rubriek van 't Altenatuurtje. Maar voor deze waarneming wil ik extra aandacht. Op bladzijde 22 schrijft Jan van der Sluis een prachtig verhaal over het nestelen, broeden en verzorgen van de jonge mezen door het ouderpaar Pimpelmees. Bij het lezen van het verslag wordt al snel duidelijk dat de tuinvogels ontvangen worden in een vogelvriendelijke tuin en verwend met allerlei lekkers. Heel leuk is het dan om resultaat te zien van je inspanningen. Een nestkast vol met prachtige vogels die allemaal even fotogeniek zijn! Bij mij in de voortuin staat een grote plant van venkel en heeft uitbundig gebloeid. Toen in augustus de zaden rijp waren zag ik tot m’n vreugde twee kleine vogeltjes druk bezig. Het bleken tjiftjaffen te zijn. Heel behendig vonden ze tussen de zaden kleine insecten. De huismussen die ook in de buurt waren zagen het gedrag van de tjiftjaffen en gingen dat kopiëren. Prachtig om te zien. Een groene tuin, ik kan het iedereen aanraden. ✤

Van het bestuur Goof van Vliet

In het mei nummer van het Altenatuurtje heeft Erik Gouw al uitvoerig geschreven over de noodzaak om schone energie snel in te voeren en de stikstofuitstoot fors te verminderen. Dat is hard nodig om een voor ons goed leefbare Aarde te houden. Hoe langer we wachten om de uitstoot van broeikasgassen en andere kwalijke stoffen te stoppen of te verminderen, hoe duurder het zal worden om het later te doen. Waarschuwende woorden. Als Altenatuur, dat strijdt voor het behoud van de natuur, is het onze plicht er voortdurend aandacht aan te besteden. Het komt niet vanzelf goed. Als mensen kunnen we er veel aan doen. Als de beweging groot is en de inspanningen en investeringen dat ook zijn kunnen we ineens weer een positief kantelpunt krijgen. Op 15 november a.s. organiseren we een heel open avond over het onderwerp klimaat en schone energie. Aan de ene kant maakt 75% van de bevolking zich zeer ongerust. Aan de andere kant gaat het veel te langzaam met het structureel oplossen van het klimaatprobleem. Op deze avond willen we niet alleen onze zorgen delen maar ook De nieuwe elektrische veerpont op de Merwede, een de oplossingen. Het voorbereidingsclubje heeft er keiharde investering in schone energie al een hoop verzameld. Je zult ervan staan te kijken hoe dichtbij grote structurele oplossingen zijn. Denk aan e-auto’s en -vrachtwagens, aan de hoeveelheid wind- en zonne-energie die ons gaat helpen, aan de enorme besparingen in de industrie en de tuinbouw. 4

We zullen ook laten zien wat Altena al allemaal heeft gedaan en wat voor opdrachten ze nog heeft. In de vesting Woudrichem heeft een groepje enthousiastelingen met veel bewoners samen een plan gemaakt om ook in een monumentale omgeving het mogelijk te maken dat mensen kunnen besparen op energiekosten. Dat blijkt toch de belangrijkste reden te zijn om te gaan investeren in schone energie. Feest was er vanwege het 25-jarig bestaan van de weidevogelgroep. Een van de succesnummers van Altenatuur. Een actieve werkgroep, meer dan 100 vrijwilligers en 150 boeren die elk jaar weer samenwerken. Zie het verslag verderop. Len Bruining werd er terecht bedankt voor haar jarenlange grote inzet.

Verschillende sprekers kwamen aan bod om te vertellen over het wel en wee van de weidevogels

Een andere actieve werkgroep is het kennisnetwerk voedselbossen. Een clubje van 5 mensen heeft het 2 jaar geleden opgepakt. Er waren 15 landjeseigenaren die mee wilden doen. De groep bestaat nu al uit 70 mensen. Ideeën worden opgedaan tijdens de bezoeken aan landjeseigenaren. Die hebben de mogelijkheid om flinke stukken land in te richten waardoor er grotere postzegels biodiversiteit ontstaan. Met ook de broodnodige CO2 opvang, verrijking van de bodem en natuurlijk de opbrengst van de noten en vruchten. Op 25 november reiken wij bomen en struiken uit in het kader van Plan Boom. We zijn zeer verheugd over de ongekend grote belangstelling. Al meer dan 50 mensen hebben zich aangemeld voor bomen. Struweelde, gaat deze winter nog eens 5 kilometer veldhaag en vogelbosjes planten in het buitengebied. Ook hier wordt niet gepraat maar

worden juist de handen uit de mouwen gestoken voor een rijkere natuur. Wij zijn er blij mee. Veel tijd en aandacht is het afgelopen jaar besteed aan de Gebieds Gerichte Aanpak Altena, werktitel: Polder van de toekomst. De natuur en landbouw in Nederland staan beide onder druk. Ook in Altena praten boeren, gemeente, grondeigenaren, landschapsorganisaties (Brabants a: Alten de Landschap en Staatsbosbeheer), waterschap Rivierenland en van r e wij, Altenatuur, over een lange termijn oplossing. Dat is d pol st m o k e jammer genoeg wel heel veel praten zonder directe to resultaten. Met ook nog eens extra vertraging door het vallen van het kabinet en extra verkiezingen. Een gebiedsgerichte aanpak moet ons op weg helpen naar een Brabant waarin de condities voor de natuur (voldoende water, gezonde bodem, minder stikstof) goed zijn en de landbouw perspectief heeft. Het draait natuurlijk om stikstof al is die overlast op ons eiland Altena gelukkig niet zo ernstig. Dat 17 gebieden in Brabant voor gebiedsgerichte aanpak komt omdat wij meer grondgebonden melkveehouders hebben, veel akkerbouwers en slechts enkele intensieve veeteeltbedrijven. We hebben ook al boeren met honderden hectares biologische akkerbouw. Wat dat betreft lopen we voorop in Nederland. Jammer genoeg heeft de gemeente nog steeds geen 0-meting kunnen maken. We weten dus niet voor welke opgave we nog staan. In ieder geval is het oppervlaktewater nog te veel vervuild. Er zal minder grond komen voor landbouw omdat er woningen en bedrijfsterreinen bij zullen komen. 10% van de grond moet beschikbaar komen voor ecologische dooradering. Bovendien is het onvermijdelijk dat we voor de opwek van schone energie ook ruimte moeten maken voor zonnevelden en windmolens. De goede samenspraak die we hier hebben 6

blijkt uit de gesprekken in het veld, de informatiebijeenkomsten die wij met de ZLTO en de Agrarische Natuur Vereniging organiseren en de samenwerking in de Dutch Food Week Altena. Die samenwerking is bijzonder, we hopen wel dat het tot duidelijkheid over de toekomst en tot daden zal leiden. Dat is niet alleen belangrijk voor de natuur maar zeker voor de boeren: duidelijkheid voor de lange termijn over inkomen en bedrijfsvoering. Ook al is nog lang niet alles in onze natuur op orde, we kunnen zeker genieten van landschap en natuur in ons stukje rivierengebied. Wij wonen nog steeds op een prachtig eiland en veel mensen hebben de intentie om er iets mooiers van te maken. Samen dingen oppakken betekent ook gezelligheid. Dat zien we bij de weidevogel-loopgroepen, beheerwerk in onze natuurterreintjes, op ‘onze’ tuin bij Strokenteelt, op een dagje vogels kijken. Een activiteit die niet onder Altenatuur valt maar die wel groen is en mensen verbindt in gezelligheid betreft de hopcultuur die de stichting Hop Altena de laatste 5 jaar weer fors leven heeft ingeblazen. In alle kernen staan hoppalen en midden september wordt de hop geoogst. Direct plukken met tientallen mensen en direct de brouwketel in. Met deze verse hop wordt onder Hopplukken op Fort Giessen met 50 mensen andere het Altena hopbier gebrouwen. Dit jaar hebben we (ik ben bestuurslid van de stichting) met meer dan 50 mensen hop geplukt bij de Loods van Fort Giessen. ✤ 77

Margo van Beem

Plant een boom in je tuin! Uitdeelactie Plan Boom Al verschillende jaren is Altenatuur deelnemer van Plan Boom. Plan Boom is een project van Brabants Landschap, de Brabantse Milieufederatie en IVN Brabant en wordt mede mogelijk gemaakt door steun van de Nationale Postcode Loterij en door financiering vanuit Trees for All. Voor deze actie bieden Brabants Landschap, de Brabantse Milieufederatie en IVN Brabant aan de Brabantse (natuur-) vrijwilligersgroepen bosplantsoen aan.

Voor verschillende leden/deelnemers in het buitengebied van Altena hebben we afgelopen jaren gezorgd dat we via Plan Boom bosplantsoen konden krijgen om daarmee struweelheggen, vogelbosjes en houtsingels aan te planten. Een leuke en geslaagde actie tot nu toe! Dit najaar willen we met Plan Boom een uitdeelactie organiseren voor de leden en ook andere belangstellenden binnen de bebouwde kom. Het belang van bomen en heesters voor meer biodiversiteit is in de dorpen inmiddels wel net zo groot als in het buitengebied. Ook in Altena slaat de verstening van tuinen in de dorpen toe. We willen als natuurbeschermingsvereniging dan ook heel graag daarop de aandacht vestigen. Op zaterdagochtend 25 november tussen 9 uur en 12 uur gaan we 500 kleine boompjes uitdelen, locatie: Fort bij Giessen. Het plan is om 5 boompjes per adres beschikbaar te stellen, waarmee je in je tuin een klein bosje kunt planten. Als je ze verder uit elkaar plant, kun je de planten ook uit laten groeien tot een kleine of zelfs wat grotere boom. Dat is natuurlijk ook afhankelijk van de soort. We krijgen een klein sortiment aan boompjes (bosplantsoen), waarvan we op dit moment nog geen soortenlijst hebben ontvangen. Op 25 november kunnen we daar verder over adviseren. Als je mee wilt doen en zeker wilt zijn van plantgoed, meld je dan aan voor 5 stuks boompjes vóór 22 november 2023. Dit kun je doen door een e-mail te sturen naar margovanbeem@gmail.com. Dan leggen we ze voor je klaar. Probeer ook buren, familie, vrienden en bekenden hiervoor te interesseren. Tot zaterdag 25 november 2023! ✤ 99

Luxe nestkast Herman van Krieken

Namens de Kringloop in Almkerk halen wij per week soms wel 10.000 kilo gebruikte kleding op uit de blauwe kledingcontainers die overal in Altena zijn geplaatst. Die gigantische hoeveelheid kunnen we natuurlijk niet allemaal verwerken in ons Kringloopcentrum. Onze winkel en sorteercapaciteit zijn daarvoor te klein. Een deel gaat daarom naar opkopers, waaronder de hulporganisatie GAiN in Sleeuwijk. Daar brengen we ook kussens, dekens, dekbedden en slaapzakken voor de Oekraïne naartoe.

Op dinsdag brengen we in drukke tijden regelmatig een vracht gebruikte kleding naar Otto van Vugt in Giessen. Samen met Jaap van Diggelen, onze vaste bijrijder op dinsdagochtend, rijden we dan naar het bedrijventerrein in Giessen. Eerst wegen bij De Heus in Andel omdat Otto daar een soort abonnement heeft en dan lossen bij Otto met wie we een zeer goede zakelijke relatie hebben opgebouwd. Je kunt van hem op aan, hij zoekt altijd naar een oplossing, ook als dit erg lastig is.

Op dinsdag 9 mei vertelde hij ons dat er een vogel zat te broeden in een geïsoleerde container van het leger. Otto koopt veel afgedankte spullen op van het leger. Hij is zelf als militair uitgezonden geweest naar het buitenland en heeft blijkbaar goede contacten met het leger opgebouwd. Hij wilde graag weten wat voor vogel zat te broeden in de enige geïsoleerde legercontainer op zijn bedrijventerrein, vlakbij de benzinepomp van Kant. Na het lossen van de kleding liepen we daarom naar die container. Op een stang vlakbij de container zag Jaap de bewuste vogel al snel zitten: een zwarte roodstaart. Mijn ervaring is dat zwarte roodstaarten vaak op rommelige bedrijventerreinen te vinden zijn. De Vogelbescherming schrijft het volgende op haar site: ‘De zwarte roodstaart heeft een sterke voorkeur voor warme en droge plaatsen. In stedelijke gebieden vormen alle gebouwen, schuttingen en tuinen een prima alternatief voor het natuurlijke habitat. In de ogen van een zwarte roodstaart is een huis precies een rots en een ventilatiekanaal is een uitstekende kloof om in te broeden. De zwarte roodstaart komt oorspronkelijk als broedvogel voor in middel- en hooggebergtes, maar broedt in Nederland in het stedelijk gebied en bij moderne boerderijen. In met name industrieterreinen en grootschalige nieuwbouw vinden zij holten in muren en tal van andere plekken om te broeden. Verdwijnt weer als de omgeving te groen wordt. Er is een grote voorkeur voor droge, warme en lichte biotopen. De zwarte roodstaart zit graag op hoge zangposten van twintig meter of hoger zoals een dakrand, een hijskraan of een antenne. Tijdens de trekperiode kan de zwarte roodstaart in het hele land worden aangetroffen.’

Zwarte roodstaart ♀

We liepen de legercontainer in, de deur stond altijd open voor de vogels. In een hoek achterin de container zat het vrouwtje te broeden. Otto had juist deze ochtend de geïsoleerde legercontainer verkocht. De koper moest maar even wachten tot de jongen waren uitgevlogen, aldus Otto. Zaterdag 20 mei ben ik even gaan kijken met Nic de supertechneut van De Kringloop die in Delft studeert. Ook hij was geïnteresseerd en maakte snel een paar foto’s. Op dinsdag 23 mei liepen Jaap en ik opnieuw naar de container omdat de jongen uit het ei waren gekomen. Ze waren slecht te zien door al het dons in het nest. We namen ook nu een paar foto’s en maakten ons toen gauw weer uit de voeten. Op dinsdag 30 mei vertelde Otto dat de jongen waren uitgevlogen. Als hij richting container liep dan zaten de ouders luid te roepen om hun jongen te waarschuwen voor dat mogelijk gevaarlijke schepsel op twee benen. We liepen na het lossen weer naar de legercontainer en het nest was helemaal leeg. Teruglopend zagen we een jong zitten en één van de ouders zat op de dakrand van een grote loods naast het terrein van Otto hard te roepen. Verderlopend zagen we nog een jong zitten. De luxe nestkast had een mooi resultaat opgeleverd en Otto had veel voldoening van zijn handelen. Hij kon nu de koper gaan bellen dat hij over zijn geïsoleerd legercontainer kon beschikken, ook te gebruiken als luxe nestkast voor broedende vogels. ✤

Twee jongen 12

Het verlangen om een adder te zien Jaap van Diggelen

Half augustus stonden we voor het derde achtereenvolgende jaar een week op camping Dianaheide in Hooghalen. Om preciezer te zijn, ergens midden tussen Hooghalen en het dorpje Amen. Het is een bijzondere omgeving. Allereerst is het hier wat de dichter Armando noemde, een ‘schuldig landschap’, een ‘landschap dat het verleden met zich meetorst’. De camping ligt hemelsbreed op ruim twee kilometer van voormalig kamp Westerbork.

Het is bizar als ik bedenk dat men destijds het kamp vanaf de locatie van de camping heeft moeten kunnen zien liggen in de onmetelijke open heidevlakte. Nu is het voormalig kampterrein geheel ingesloten door bossen. Een bezoek aan het herinneringscentrum en het voormalig kampterrein maakte twee jaar geleden grote indruk op ons. Deze omgeving is ook bijzonder om redenen die bijna voor heel Drenthe nog gelden: het is er ongelofelijk stil en leeg. Het is navrant dat dit precies de reden was waarom kamp Westerbork hier eind jaren dertig werd gesitueerd. Aanvankelijk om ver van de bewoonde wereld joodse vluchtelingen uit Duitsland op te vangen.

Tijdens mijn omzwervingen realiseerde ik me regelmatig dat ik alleen was in de verlatenheid van bos, hei of beekdal en dat de horizon hoe veraf ook, alleen bosranden of houtwallen laat zien: geen huizen, geen flats, geen bedrijven. Dit is een rijkdom die we hier in Altena zijn kwijtgeraakt. Niettemin schrijdt de ‘vooruitgang’ ook in Drenthe voort. Zonder twijfel zal iedere Drent die ouder is dan tachtig ook aangeven dat zijn omgeving vroeger stukken stiller, weidser en mooier was. En tegelijkertijd evident harder, armer, ellendiger. Ik ga hier verder niet op in, het accent in dit stuk ligt op natuurbeleving Eeuwenoud landschap Op de kaart ontdek ik een veelbelovend heideterrein vlakbij onze camping: het Hijkerveld. Op de uitgestrekte zandgronden van Drenthe heeft bijna ieder dorp wel zijn ‘veld’. Dorpen ontstonden als gehuchten van enkele boerderijen. Rond deze dorpen lagen de ‘essen’, de akkers die werden bemest met de mest uit de potstal waar de schaapskudden ’s nachts verbleven. Die potstallen lagen op de onafzienbare droge en natte heidevelden waarop overdag de schapen graasden. De mineralen van de heide (het ‘veld’) kwamen via de schapenmest naar de essen rond de dorpen waar rogge en later ook aardappels werden verbouwd. Gras voor het overige vee was er alleen in de beekdalen. Dit systeem van esdorpen heeft eeuwenlang zo bestaan. ‘Vanuit de dorpen was er naar

Potstal

Drents heideschaap

buiten toe een afnemende intensiteit van het bodemgebruik: van de es via de wei- en hooilanden naar de heidevelden’ (De Vroome 1979). De vruchtbaarheid van 1 hectare akker (es) rond het dorp werd zo gewaarborgd door het extensief gebruik van meer dan 10 hectare verafgelegen heidegronden. Het

spreekt vanzelf dat dit systeem alleen in stand kon blijven bij een vrij constante, lage bevolkingsdichtheid. De komst van kunstmest maakte een einde aan dit sinds de middeleeuwen bestaande landbouwsysteem. De gigantische heidevlakten werden overbodig. De ‘woeste’ gronden werden ontgonnen en vruchtbaar gemaakt, beken gekanaliseerd en houtwallen vervangen door prikkeldraad. Natuurbeschermingsorganisaties zagen dit proces met lede ogen aan en reeds in 1930 werden de prachtige heidevelden rond Dwingeloo aangekocht. Tientallen heidegebieden en beekdalrestanten werden in de loop van de 20e eeuw natuurreservaten van Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Drents Landschap. Zo ook het Hijkerveld, bijna vijfhonderd hectare prachtige heide gelegen tussen Smilde, Hijken en Hooghalen. Drents Landschap beheert dit reservaat met een schaapskudde en Schotse Hooglanders. In de beschrijving van de beheerder lees ik dat er nog een vitale populatie van honderden adders leeft. Daar wil ik naar toe! In 1989 zaten we in een huisje bij Dwingeloo en zocht ik met weinig kennis op goed geluk en met knikkende knieën tevergeefs naar de adder. Nu ruim dertig jaar later, moest het toch eindelijk gaan lukken. Struinen over het Hijkerveld Op dinsdagmorgen 15 augustus parkeer ik tegen negen uur de auto aan de rand van het Hijkerveld. Oriëntatie is geen punt meer nu google je met stip op je

Hijkerveld

telefoonschermpje zet, midden op de haarscherpe satellietfoto van het heidegebied. Bijna in looppas snel ik naar de open vlakte waar ik word overrompeld door de paarse ruimte, bijna zo ver het oog reikt. De heide bloeit uitbundig. Een sensatie om hier zo te staan in een landschap dat ooit onderdeel

was van een agrarisch verdienmodel. Nu kost het alleen maar geld om dit stadium in de successie (dwergstruiken: struikhei, dophei en kraaihei) ‘stil’ te zetten, door vorming van bos te voorkomen. De grote en kleine grazers spelen hierin een belangrijke rol. De kaart toont een ‘blokje om’ dat ik wil gaan lopen. Ik vind het met paarsgekopte palen uitgezette pad. Het is wat bewolkt, de heide is stil wat vogels betreft. De bodem en dus het leven is hier schraal. Hier en daar spot ik een roodborsttapuit, ik stoot wat veldleeuweriken op en er bidt een torenvalk. Bij een ven dat ik passeer wordt het drukker, tientallen gakkende grauwe ganzen zitten er. Ook hier alweer, gaat het door me heen. Gelukkig zie ik in het water ook twee dodaarsjes duiken en aan de oever zingt een rietgors. Gedurende de wandeling wordt het warmer en de eerste vlinders laten zich zien: oranje zandogen, hooibeestjes, een enkele kleine vuurvlinder en een paar heideblauwtjes noteer ik. Ik heb de geluiden van de sprinkhanen die bij heide horen tevoren beluisterd. Het wekkertje dat ik verscheidene malen hoor, en de snortikker, een hilarische naam die verwijst naar het afwisselend snorren en tikken dat ie doet. De laatste ontbreekt helaas. Na twee uren keer ik terug bij de auto. Veel moois gezien, maar helaas geen adder. Ik besluit om de volgende dag terug te gaan, maar dan per fiets. Volgens de info over dit gebied zou ik zomaar een zonnende adder vanaf de fiets kunnen spotten. Bovendien kan ik dan een groter deel van het gebied doorkruisen.

Wekkertje Roodborsttapuit

Waar zitten die adders? Via-via probeer ik later die dag meer precies de hot-spots voor adders op het Hijkerveld te achterhalen. Waar zitten exact die honderden adders op het Hijkerveld? Ik krijg een link door van een artikel over een twaalfjarig adderonderzoek in dit fantastische gebied. Hierdoor ga ik gewapend met veel

meer kennis de volgende dag op zoek. Naast ringslang en gladde slang is de adder de derde slangensoort in ons land. Alle drie de soorten komen voor op het Hijkerveld (Mulder en Loof 2023). De adder is als enige giftig en meet rond de 60 cm. Kenmerkend is de zwarte zigzagstreep op de ‘rug’ van het verder bruine lichaam. Adders komen nog voor op de Veluwe en in Drenthe en Friesland. Ze zijn actief van maart tot oktober. Vrouwtjes zijn eierlevendbarend, dat wil zeggen dat de eieren in hun lijf uitkomen. Na paring ontwikkelen de jongen zich drie - vier maanden in het vrouwtje waarna ze rond augustus worden ‘geboren’, vier tot vijftien stuks. ‘Zwangere’ vrouwtjes zonnen veel om de jongen te laten ontwikkelen en eten nauwelijks. Dat kost zoveel reserves dat een vrouwtje maar om het jaar jongen voortbrengt. Normaal eet een adder ook niet veel, zo’n zes tot tien prooien per jaar, veelal muizen. In het Hijkerveld is een langlopend onderzoek uitgevoerd waarbij adders werden gevangen, de kop gefotografeerd (voor individuele herkenning), een aantal zaken gemeten en weer losgelaten (Van Leeningen en Van Dorp 2015). In de periode 1999 - 2011 werden 6.645 adders gevangen, het ging daarbij om 4.152 individuen. Eén op de drie vangsten is dus een hervangst. Adders planten zich voort vanaf hun vijfde levensjaar en worden tien tot vijftien jaar oud. Je kunt stellen dat het leven erg langzaam gaat voor deze in verhouding kleine diertjes. Van Leeningen en Van Dorp troffen in de zomermaanden in 223 hectare hokken adders aan. Ze geven

Heideblauwtje Adder

die aan op een kaartje, dat is bijna de helft van alle hectares hier! Het is augustus, zomer, gewapend met dit kaartje fiets ik vol goede moed op woensdag het gebied weer in. Ik meen een goed zoekbeeld te hebben van zonplekken en ik probeer zoveel mogelijk hectare-hokken te doorkruisen. Het is 17

veel zonniger dan gisteren, de bloeiende hei gonst van de bijen en zweefvliegen, er zijn volop vlinders en libellen. In de buurt van de grote plas Diependal zie ik bruine winterjuffers, een havik vliegt laag over en een grauwe klauwier die ik een moment voor een klapekster houd. In deze plas een groep lepelaars, grote zilverreigers, krakeenden, wintertalingen en futen. Op alle mogelijke plekken wijk ik kort van het pad af, tussen heidestruiken stappend en speurend naar ‘zonplekken’. Waar ik ooit op de Dwingelose heide eigenlijk bang was om een adder te vinden, zou ik er nu eentje bij wijze van spreken op de staart willen stappen. Na bijna drie uur zwerven in dit prachtige gebied, neem ik m’n verlies. Opnieuw geen adder! Met een maximale dichtheid van tien exemplaren per hectare blijft het ook een speld in een hooiberg, houd ik mezelf voor. Of misschien zijn ze zo snel op de warme zomerdag dat ze uit zicht glijden, nog voor ik het nakijken kan hebben. Nog erger bedenk ik me: ze zijn sinds 2011 gedecimeerd hier, als gevolg van superdroge zomers. Dat laatste blijkt gelukkig niet juist: twee onderzoeksters vingen er in 2022 nog vijftig stuks in

Grauwe klauwier Bruine winterjuffer

drie maanden tijd (Mulder en Loof 2023). Waarnemen van adders is een les in onthaasten. Tijdens die les komt de schoonheid van het gebied bij je binnen. Misschien moet ik helemaal niet willen dat ik er ooit één zie. Misschien is het net zoals Kopland het dichtte over een sigaret: het verlangen naar een adder is het verlangen zelf. ✤ 18

Het Amerveld voor 1940 (boven) en op de meest recente topografische kaart (onder). Rechtsboven ligt het dorpje Amen. Middenonder bij ‘Schattenberg’ de locatie van kamp Westerbork. Groen is bos, oranje/rose is heide.

Bronnen: • Kopland, R. (2001) Over het verlangen naar een sigaret. Amsterdam. • Leeningen, R. van en Van Dorp, D. (2015). Adderonderzoek Hijkerveld. Ravon 17(4), 68-71. • Mulder, T en Loof, A. (2023). Adders op het Hijkerveld. Schubben & Slijm, 15(2), 20–21. • Vroome, H.W. de (1979) Tussen hunebed en zevenster. In: M.F. Mörzer Bruijns en R.J. Benthem (red.). De Nederlandse landschappen. Utrecht/Antwerpen.

De ondergrondse Mark Thur

De Altena Voedselbos Mycorrhiza Markt. In de grond bevindt zicht een stille, maar cruciale bondgenoot. Deze draagt bij aan de gezondheid en vitaliteit van vele planten: De mycorrhizale schimmel. De functies en werking van dit schimmelnetwerk zijn nog erg onbekend en ieder jaar wordt er weer wat nieuws over ontdekt.

Omdat ik mateloos gefascineerd ben door de onbekende en onbeminde wereld van de ondergrond, volg ik die ontwikkelingen op de voet en ben ik met een zelfstudie begonnen. Later dit jaar start ik met de opleiding tot Bodemvoedselweb Consulent en door af en toe een stukje te schrijven, neem ik jullie graag mee op mijn ontdekkingstocht. Ik hoop dat mijn enthousiasme aanstekelijk zal werken en leidt tot een lokale ruilbeurs van gezonde schimmelgronden. De duizenden soorten die inmiddels beschreven zijn, zijn maar een heel klein deel van de verwachte totale hoeveelheid soorten. Slechts een paar soorten zijn commercieel verkrijgbaar. In gezonde grond zit een grotere diversiteit aan soorten die bij de aanplant van nieuwe planten bij de wortels aangebracht kunnen worden om de plant een betere start te geven. Na dit korte stukje algemene informatie behandel ik één voorbeeld: de inktzwam. 20

De inktzwam, een unieke predator! Binnen de wereld van mycorrhizale schimmels is er een bijzonder soort schimmel die zich onderscheidt door zijn unieke manier van voeden. Inktzwammen groeien op zeer voedingsrijke bodems en zijn bekend om hun vermogen om nematoden te vangen. Nematoden zijn kleine wormen die in de bodem leven en soms schadelijk kunnen zijn voor planten. De inktzwam gebruikt gespecialiseerde structuren, bekend als 'lussen', om deze nematoden te vangen. Eenmaal gevangen, voedt de schimmel zich met de nematoden, waardoor de populatie van deze wormen in de bodem in toom wordt gehouden en er meer ruimte komt voor andere soorten nematoden. Dit fascinerende mechanisme onderstreept de complexiteit en diversiteit van relaties tussen planten en schimmels. Het toont aan dat deze symbioses niet alleen gunstig zijn voor de plant, maar ook voor de algehele gezondheid van het ecosysteem. In conclusie, mycorrhizale schimmelnetwerken spelen een essentiële rol in het behoud van gezonde ecosystemen. Doordat zij de wortels van planten van voedingsstoffen voorzien, de bodemgezondheid bevorderen en nematoden op afstand houden, tonen deze schimmels aan dat het leven onder de oppervlakte net zo dynamisch en essentieel is als daarboven. Door het delen van kennis en emmertjes gezonde gronden kunnen we dat leven een handje helpen. ✤ Volgende keer meer over mycorrizhae en met name de boleten, want… die kun je eten!

Geschubde inktzwam

Een tuin met vogels brengt de natuur dichtbij! Jan van der Sluis

Tien jaar geleden kwamen we in ons huis wonen en werd de huidige tuin aangelegd. In onze tuin is stromend water, veel struiken, planten, twee bomen, een “groene” muur en er zijn nestkastjes! Eén nestkastje is favoriet en in dit kastje wordt ieder jaar een nestje pimpelmeesjes geboren en grootgebracht.

Zo ontzettend mooi om dit jaarlijks te zien gebeuren. De vertrouwdheid tussen de bewoners van het huis en de bewoners van de tuin te ervaren. Het lijkt wel of de vogels ons (her)kennen. Als we in de tuin zitten, komen ze dichtbij en nemen een bad, eten, bouwen aan hun nestje, voeren hun jongen. In de winter leggen we de basis door de vogels zaden, zonnebloempitten, pinda’s, vetblokken en (vogel)pindakaas aan te bieden. Zo leuk om na de winter ieder voorjaar een koppeltje pimpelmezen te verwelkomen dat start met het bewoonbaar maken van ‘hun’ nestkastje. Eerst vliegen de ouders af en aan met nestmateriaal en daarna is het een hele tijd stil. Het eerste jaar dachten we dat ze het nest verlaten hadden, maar nu weten we dat in deze periode de eitjes worden gelegd en uitgebroed. Op enig moment zijn er weer meer vliegbewegingen en heel zacht kun je dan het gepiep van de jonge vogeltjes horen. Wat krijgen de ouders het dán druk. Allerlei insecten, rupsen, spinnen… worden gezocht, gevonden en naar het nestje gebracht. Het groeien van de jongen is te merken aan het gepiep dat steeds krachtiger wordt en aan de steeds hogere frequentie van de vliegbewegingen van de ouders. En dan… op enig moment verschijnt het kopje van één van de jonge vogeltjes voor het vlieggat. De ouders kondigen nu ook hun komst -en de komst van het voeraan door steeds hetzelfde geluid te maken en lijken de jonkies ook naar buiten te lokken. Wij zijn dan extra alert om het uitvliegen te zien!

In de winter

Voer voor de jongen in de lente

De jongen naar buiten lokken

We zien niet alle jaren dat de vogeltjes uitvliegen (we zijn ook niet altijd thuis) en áls we het uitvliegen in de afgelopen jaren zagen, waren de jonge vogels al heel snel uit onze tuin vertrokken.

Daar zitten we nou ...

Ah, daar zitten jullie!

En weer op zoek

Dit jaar was het anders… De jonge vogels namen de tijd om een dag en een avond in onze tuin te blijven, zodat we ze heel goed konden volgen én fotograferen. Wat een feest! Een hele dag in de tuin met de camera. Honderden foto’s…! Zo bijzonder om in onze tuin van die kleine vogeltjes te zien scharrelen en hun eerste pogingen te zien om te leren vliegen. Het geluid dat de ouders maakten toen de jongen nog in het nestje zaten, horen we nu overal in de tuin. Het lukt de ouders en de jongen om elkaar op die manier te vinden. Nog intensiever voor de ouders, want de jongen zitten nu op allerlei plekken en ze zijn onverzadigbaar. Grote geopende bekjes die bodemloos lijken. Wie het hardst bedelt lijkt het meest te krijgen. Gelukkig is er eten genoeg en komt geen vogeltje iets te kort. ’s Avonds wordt het langzamerhand stil en slapen de jonge vogels bij ons in de bomen. De volgende morgen zijn ze niet meer in de tuin. Ongewone stilte en rust. Ze zijn de wijde wereld in… en wij, wij hebben een beetje last van het 'lege nest syndroom'. Volgend jaar hopelijk weer een nestje! ✤

Even rusten en dan ... 24

F L O R A Gaston haalde hem naar Europa. Wie? Ja, Gaston d’Orleans. Prins in het Frankrijk van de 17e eeuw. Hij had een tuin, een botanische. En verzamelde planten. Zoals dit plantje uit Noord-Amerika. Met een pluizenbol van zaadjes. De wind deed de rest. Overal staat hij nu in heel Europa. Tussen de straatstenen. Op industrieterreinen. Het gemeenteperk. In je eigen tuin! Eenjarig, of twee. Een pionier. Soms wel een meter hoog! Vol met minuscule bloempjes. Vuilwit. Uit een knopje van fijne stralen. De blaadjes al even smal. Rijk aan harsachtige stoffen. Geneeskrachtig, zoals bloedstelpend, ontsteking-remmend of urinedrijvend. Zijn naam verraadt z’n afkomst. Erigeron Canadensis L. In de volksmond Canadese fijnstraal. ✤ Jan van Haaften

Popsongs over milieuproblemen (4) Herman van Krieken

ister Excuse me, m Well well well! r Excuse me miste e? tim e Do you have th rtant po Or are you so im for you? ill st That it stands r Excuse me miste e your ear? m Won't you lend ly blind on Or are you not ar? he t But do you no r te is Excuse me m oil in the sea? ur yo But isn't that r n in the air miste And the pollutio be? at Whose could th ter is m e m So excuse r too te is m a But I, I'm me mister a bad na And you're givin' Mister like you mister e So I'm taking th of your name t on fr in t From ou r like you te is m a s Cause it' e st of us to sham That puts the re u yo It's a mister like of us to shame st re e th ts That pu

, meneer Excuseer me ! Zal goed komen r ee en Pardon m Heb je de tijd? langrijk Of ben je zo be ilstaat? st Dat die voor jou r ee en m Pardon r niet lenen? Wil je me je oo en blind le Of ben je niet al niet? t he je or ho Maar Pardon meneer uw olie in de zee? jo Maar is dat niet de lucht meneer in En de vervuiling t kunnen zijn? Van wie zou da r ee Dus pardon men k een meneer oo n Maar ik, ik be naam eer een slechte En je geeft men u s Een meneer zoal eer aan en m Dus ik spreek naam Vanuit je eigen meneer zoals jij n ee Want het is nde van ons te scha Die zet de rest r zoals jij ee Het is een men n ons te schande va st re Die zet de

n de use Me Mr.’ va xc ‘E er m m nu e list nger ulti-instrumenta m Het nog veel la en r te ri w g nger-son Amerikaanse si geerd, me altijd geïntri t ef he ken er rp a H Ben irect aangespro d el he en d or w rvuilers milieuvervuilers t roept milieuve ks te e D . g ra op hun ged ing. Meneer ter verantwoord on rd a p er nd zo ngesproken op het nummer aa in op er rd ve t gedrag en word erven door zijn st en er nd ki t a lossen. het feit d rt om dat op te ee b ro p ns ee t te dat hij niet rt komt dan is he oo p el m he e d Als meneer bij er. religieuze Harp laat, aldus de 26

Benjamin Chase Harper (Claremont, Californië, 28 oktober 1969) is een Amerikaanse singer-songwriter. Hij is gespecialiseerd in akoestische slide-gitaar. The Innocent Criminals is zijn vaste begeleidingsband. Harper pakt op jonge leeftijd de gitaar op en raakt geïntrigeerd door de Weissenborn-gitaren, een gitaar die al liggend op de schoot bespeeld moet worden als slide-gitaar (kortgezegd: met een stalen buisje om een vinger - de slide - over de snaren

glijden in plaats van indrukken). De combinatie van deze aparte muziekklanken en de breekbare stem van Harper trekken al gauw de aandacht als Harper in 1994 zijn eerste album ‘Welcome to the cruel world’ uitbrengt. De emotionele teksten en de manier waarop hij de nummers vertolkt worden zijn handelsmerk en maakt hem herkenbaar in de massa van muzikanten. Begin 2000 hielp Harper zijn vriend Jack Johnson aan een platencontract en in 2004 neemt Harper een album op met de Blind Boys of Alabama. In 2003 werd Harper door de Franse versie van het magazine Rolling Stone uitgeroepen tot 'artiest van het jaar'. In 2006 werkte hij mee aan het album ‘The Village Sessions’’ van John Mayer in het nummer ‘Waiting for a World to Change’. Harper maakt deel uit van een geen atoomwapens groep die tegen de expansie van kermwapens is. In 2007 nam de groep een muziekvideo op met een cover van het Buffalo Springfield nummer ‘For What It’s Worth’. In 2008 werkten hij en andere artiesten aan het album ‘Songs for Tibet’, een steunbetuiging aan Tibet en Dalai Lama Tenzin Gyatso. Een intrigerende artiest die zich druk maakt om de wereld. In 2010 speelde hij op het North Sea Jazz Festival in Rotterdam en op Rockin' Park in Nijmegen. In 1993 speelde hij het nummer ‘Excuse Me Mr.’ voor het eerst, in Los Angeles. Bron info over Harper: wikipedia

5 jaar 2 Weidevogelbescherming in Altena er in op 20 septemb d n o v a st e fe n Beelden va

Waardhuizen

' Marga 'dagvoorzitter enatuur, Voorzitter Alt len Jaap van Digge

ants Directeur Brab om Joris Hogenbo

Landschap,

Intermezzo Len naar Marga or Felicitaties vo

het 'stokje' ging

Len

arga van Len naar M

n Cadeau voor Le

Linda van Zwet

Lieveheersbeestjes

Bijna iedereen houdt wel van lieveheersbeestjes. De kleine kevertjes zijn gezellig om te zien en ze helpen in de tuin bij het tegengaan van bladluizen. 30

In het voorjaar zoeken de mannetjes en vrouwtjes lieveheersbeestjes elkaar op. Ze lijken erg op elkaar.

Het mannetje spuit vloeistof met zaadjes in het vrouwtje en na deze paring gaat het vrouwtje heel mooie gele eitjes vastplakken op het blad van een plant. De eitjes zijn maar een millimeter groot. 31

De eitjes krijgen vervolgens een groene kleur en na 6 dagen komen hieruit kleine larven gekropen. De larven eten graag bladluizen en groeien dan erg hard. LARVE

POP Na een tijd groeien, gaat de larf heel stil zitten. Hij gaat zich verpoppen, eigenlijk net als een vlinder. In de pop verandert de larf in een lieveheersbeestje en na 8 dagen komt het mooie nieuwe lieveheersbeestje uit de pop gekropen.

Het jonge lieveheersbeestje moet eerst nog opdrogen. Als zijn vleugels onder de dekschildjes goed droog en stevig zijn, kan het lieveheersbeestje vliegen. De dekschildjes zelf moeten ook droog en hard worden, de schildjes krijgen steeds meer kleur en de stippen worden zichtbaar.

Het nieuwe lieveheersbeestje gaat weer verder met goed eten. In de herfst zoeken de lieveheersbeestjes een beschut plekje in de tuin in holle stengels, tussen bladeren of in een insectenhotel. Sommige lieveheersbeestjes zoeken graag een veilig plekje in kieren in onze huizen. Daar overwinteren ze en in het voorjaar gaan de kevertjes weer op pad om te zorgen voor weer nieuwe lieveheersbeestjes. Fabeltje: Vaak denken mensen dat het aantal stippen de leeftijd van het lieveheersbeestje aangeven. Maar dat is niet waar. Lieveheersbeestjes leven ongeveer 1 jaar.

Het aantal stippen laat zien van welke soort het lieveheersbeestje is, want er zijn heel veel verschillende soorten in allerlei kleuren en met verschillende hoeveelheden stippen. ✤

Even een koevinkje afvinken Jaap van Diggelen

Jaarlijks bezoek ik een reeks van plaatsen in Altena om te checken of ze er nog zitten, de vlindersoorten die ik er weet. Zo was ik op elf juli in een terrein bij Meeuwen waar vanaf de eeuwwisseling bijna jaarlijks koevinkjes zijn waargenomen. Ik leerde dit dansende donkerbruine zandoogje met de prachtige oogvlekken kennen tijdens het bijvak natuurbeheer dat ik in 1982 in ZuidLimburg deed. Datzelfde jaar vond ik hem ook hier in Altena, slechts in één gebied, de Kornsche Boezem. Inmiddels is deze soort helaas allang weer verdwenen uit dit natuurgebied. Veel later vonden we hem gelukkig terug in een aantal bermen. Tot op heden houdt hij stand op grazige plaatsen, meest onder bomen, op een

handjevol locaties in Altena. De rups leeft van grassen. Die staan overal zou je zeggen, maar helaas is het algemeen voorkomen van de waardplant van de rups geenszins de verzekering dat een vlinder ergens voorkomt. Denk aan de grote vuurvlinder, bijna uitgestorven in ons land terwijl waterzuring, waar de rups op leeft, algemeen langs sloten te vinden is. Het gaat om de kans die de vlinder maakt om heel zijn levenscyclus (ei-rups-pop-imago) ergens te

volbrengen. Mijn indruk is dat de bermen waar het koevinkje in Altena nog voorkomt, laat gemaaid worden (na augustus) en dat ook de aangrenzende bermsloten met hun ruige oeverbegroeiing ongemoeid blijven tot september-oktober. Men denkt dat de bijzondere naam koevinkje te maken heeft met het feit dat hij werd gezien op grazige plaatsen waar hij tussen de koeien rondvloog. De naam ‘vink’ schijnt een oude algemene aanduiding voor vlinder te zijn. Zo kennen we ook de nachtvlinder rietvink. De Engelse naam Ringlet voor het koevinkje wijst ongetwijfeld op de mooie ringvormige vlekken, bij de Duitsers heet ie Brauner Waldfogel en de Fransen noemen hem Le Tristan, de trieste.

Naamgeving kan alle kanten op. Duidelijk is dat de Fransen zich richten op het wellicht trieste, donkere uiterlijk van het beestje. In tegenstelling tot deze trieste vlinderbeleving, is de insteek van de Fransen bij het ondergaan van de zon weer heel positief: waar wij Nederlanders het ronduit als een ‘ondergang’ benoemen (hoe somber kun je zijn?) gaat de zon in Frankrijk gewoon lekker slapen: le coucher du soleil. Mooi hé, taal. Bij de picknicktafel voor in het gebied scoor ik als eerste een klein koolwitje en een oranje zandoogje. Ik loop verder het terrein in en tref een mooi aantal dagvlindersoorten aan: klein geaderd witje, boomblauwtje, bruin blauwtje, kleine vuurvlinder, bont zandoogje, zwartsprietdikkopje, hooibeestje, atalanta.

zwartsprietdikkopje

la ta

a nt o bo

bla uwtj e

n klei

uu rvlin

d er

og j

blauw tje

b on

br uin

Maar helaas geen koevinkjes. De open graslandjes in het gebied werden ooit jaarlijks gemaaid en gehooid. Daarna was er een periode met schapenbeheer, waarbij brede stroken werden gemaaid om paden en daarmee ook hoogteverschillen in de vegetatie te creëren. Vandaag grazen er geen schapen meer maar de gemaaide stroken zijn gehandhaafd. Verderop in het terrein kom ik de huidige beheerders tegen. Twee flinke varkens die keuvelknorrend de grond met hun snuit bewerken, op zoek naar lekkers. Aan de vlekken te zien zijn ze van een of ander ‘wild’ ras dat zich in deze wildernis perfect weet te handhaven. Navraag bij de eigenaren levert op dat de kleine een borg is van het ras Kunekune (uit Nieuw-Zeeland).

Kunekune

Een borg is een gecastreerd mannetjes varken, zo leer ik. Het grotere dier is een kruising tussen Gloucester Old Spot en Large White. Welkom in de wereld van knorr! Ze merken mij niet op, ik hen wel. Ik passeer ze op wat afstand waarbij ze schrikken en een gillend geluid afgeven, de schrik is hierdoor geheel wederzijds. Ze nemen een looppasje in mijn richting en ik probeer sussende woorden te spreken maar mijn varkens’ is beperkt. Ze stoppen weer, en we zetten allemaal ons wroeten voort, zij met snuit in de grond, ik met spiedende ogen gericht op alles wat maar beweegt op bloemen en struiken. Een eindje verder zie ik een witje in een plant van jacobskruiskruid. Het ziet er onnatuurlijk uit, het beest hangt meer onder de bloemhoofdjes dan dat hij er op zit, en vliegt ook niet weg. Gepredeerd, alleen nog wat vleugeltjes waarschijnlijk, bedenk ik me. Dichterbij gekomen, zie ik dat het nog een complete vlinder is waar nog beweging in zit. De predatie, door een spin, blijkt nog in volle gang. Vlinders die bloemen bezoeken lopen het risico verrast te worden door een spin die ook eten wil. Sommige spinnensoorten verschuilen zich prachtig gecamoufleerd in of onder de bloem en doen een verrassingsaanval, andere soorten spinnen een webje en de struikeldraden rond de nectarbron worden de vlinder fataal. Ik bevrijd de vlinder uit de kaken van de spin en

leg het zieltogende lijfje neer in het gras. Het beeld van de spin die zich

tegoed doet aan de vlinder brengt me in één keer terug naar midden jaren zeventig. Ik had de studie van dagvlinders opgepakt en daar hoorde toen ook het prepareren (opprikken) van vlinders bij. Een jeugdzonde die ik gelukkig maar kort heb volgehouden. Uit het boek ‘Onze vlinders’ van Georg Warnecke, geleend van zwager Cees, leerde ik hoe ik een spanplank (zie plaatje) moest maken

waarop ik vervolgens met spelden vlinders zou moeten spalken, om exact de vleugels in het geprepareerde exemplaar in vol ornaat te tonen. Een speld dwars door het harde borstschild prikken en vervolgens voorzichtig de vleugels achter de aders ‘oppakken’ met spelden, en die in de spanplank vaststeken. Het viel niet mee. Alles wat hobby heette deed je in die tijd met wat voorhanden was. Wat plankjes uit de schuur opgeduikeld, wat spelden uit de naaidoos, en een showkastje gemaakt van een oud kistje met een ruitje ervoor. Hoe ik de dieren doodde? Met ether die ik kocht (dat dan weer wel) bij de drogist in Waalwijk na schooltijd. In het vlinderboek stond dat je een stikpot moest maken, met watten erin waarop je chloroform of ether sprenkelde. De vlinder zou daarin een zachte dood sterven. Sneller was een gipsenbodem in de pot, waarin cyaankali (KCN) was verwerkt. Toen ik later mijn onderzoek in Limburg deed, kreeg ik van de Vlinderstichting zo’n kaliumcyanide stikpot om vlinders tijdelijk te verdoven en vervolgens te merken. Eerlijk gezegd vond ik dit een levensgevaarlijk attribuut dat ik graag na mijn onderzoek weer inleverde. Elke keer als ik de pot opende rook ik weer de kenmerkende amandel (Prunus dulcis) lucht. Heel veel planten zijn ‘cyanogeen’: dat betekent het vrijmaken (genereren) van cyaangas bij het kapotgaan van de cellen. Het is de natuurlijke afweer

van pitten van alle Prunus- en verwante soorten, tegen vraat. Na het doden van de vlinders (met ether dus) begon het moeizame opprikwerk. Echte insectenspelden die ik zou moeten gebruiken, waren veel dunner dan de exemplaren uit moeders naaidoos. Met als gevolg grote prikgaten die de vleugels er niet fraaier op maakten. De opgeprikte vlinders moesten met gespalkte vleugels een aantal dagen (weken?) drogen, alvorens bij de collectie in de showkast te worden gevoegd. De spanplankjes stonden op de oude pingpongtafel bij ons boven op de achterzolder en elke keer als ik kwam inspecteren, schoot er een grote spin weg die zich tegoed deed aan de door mij beschikbaar gestelde prooien. Spinnen mummificeren hun prooien met overvloedig spinsel om ze later leeg te slurpen. Het aas dat ik hier voor ze uitlegde was niet

Huisspin

‘verpakt’ maar gratis en voor niks, dus… Het waren van die snelle renners van de soort huisspin, Tegenaria domestica. Niemand heeft deze engerds ooit gedomesticeerd maar ze zijn het ondertussen wel, als ik hun naam goed lees. Het gestuntel met het opprikken, het gedoe met de spinnen en de tegenvallende resultaten (een vlinder is nooit mooier dan wanneer hij leeft) maakten dat ik slechts één zomer Meester Prikkebeen ben geweest. Een echte vlinderverzameling vereist een donkere kamer in huis (licht verbleekt alles) en regelmatig controleren en toevoegen van kamfer of andere zooi: een vlinderlijkje blijft voor altijd op het menu van allerlei wriemelend gedierte staan. Mijn verzameling die ooit maar liefst negen exemplaren betrof ging daarom binnen een jaar weer teloor. Niet doen dus dit opprikwerk. Vlinders verzamel je in je hoofd en op foto’s. Terug naar het veld die middag. Ik nam een foto van het verfomfaaide witje en het viel me op dat het nogal grijs bestoven was (zie foto). Scheefbloemwitje, schoot het door me heen. Aan de hand van de foto werd het later bij controle via waarneming.nl toch een klein koolwitje. Typisch geval van wishful watching: dit is al het derde door mij vermeende scheefbloemwitje dat toch een ‘gewoon’ klein koolwitje blijkt te zijn. Tijd voor een nieuwe versie van het spreekwoord: ieder denkt zijn uil

een valk te zijn? Over het lot van het naar leven reikende vlindertje maak ik me geen voorstellingen dan dat het avondeten voor een andere predator is geworden. Ik loop het natuurgebied uit en zodra ik in mijn auto zit verschijnt het busje van ‘Mevrouw de Hond’ uitlaatservice (vreemd woord: soort Kwikfit voor uw trouwe viervoeter?). Onmiskenbaar gebruiken honden tijdens het uitlaten hun uitlaat: kijk maar op de trottoirs! Dit bedrijfje heeft afspraken om een deel van het terrein als uitrenveld te gebruiken. Ook al kom ik er bijna nooit, elke keer vrees ik hier de confrontatie met een groep honden die in tegenstelling tot wat de naam ‘uitrenveld’ doet vermoeden, nooit uitgerend zijn. Ik was er al bang voor dus, maar net op tijd veilig in mijn auto ontspring ik opnieuw de dans. Dit jaar is er geen enkel koevinkje gezien in het gebied. Vorig jaar trof ik er één exemplaar aan op 14 juli maar helaas lijkt de soort hier nu verdwenen. Alhoewel, ze vliegen maar kort, van eind juni tot half juli. Volgend jaar eerder en meer keren zoeken. Het kan meevallen: dit jaar vond ik na jaren van afwezigheid weer koevinkjes langs de provinciale weg bij Meeuwen. Geen koevinkje gevonden dus maar ik nam wel een andere souvenir uit het terrein mee. Thuisgekomen kreeg ik een Ahaerlebnis: Teek on me! ✤ 39

Behoud van een leefbaar klimaat door snel verminderen van uitstoot van broeikasgassen Goof van Vliet

Elk Altenatuurtje besteden we niet alleen aandacht aan natuur, voedsel en kringloop maar ook aan schone energie. Dat vinden we heel belangrijk omdat het een voorwaarde is om een voor mensen leefbare aarde te behouden en dus een rijke natuur. Niet alleen voor de Hoe langer wij wachten met mensen die nu het nemen van maatregelen hoe leven maar vooral zwaarder de rampen en de kosten ook voor de voor hen zullen worden. Altenatuur voelt mensen die na de verplichting om er elke keer weer ons komen. aandacht aan te besteden. We willen dat altijd zo positief en constructief mogelijk doen. Werk aan de winkel dus, maar… het gaat te langzaam, daar is iedereen het over eens. 2023 liet dit niet alleen zien in natuurrampen als bosbranden en overstromingen maar ook simpel in de cijfers van de CO2-uitstoot en de hogere temperaturen. De meningen verschillen over de nabije toekomst. Sommigen zien heel veel positieve ontwikkelingen die snel tot goede resultaten kunnen leiden. Denk aan de Green deal van Europa, het Klimaatakkoord in eigen land, de snelle opmars van elektrische auto’s, zonnepanelen en warmtepompen in Nederland. 40

koord k a t a a Klim

zonnepanelen

Green deal van Europa te m r wa

De industrie die steeds meer door strenge regels en subsidies verplicht wordt om te bezuinigen op CO2 uitstoot in haar processen. Anderen zien juist de enorme traagheid van veranderingen bij mobiliteit, de bouw, de landbouw, de industrie en bewoners. De ongelofelijke bevoordeling van 37 miljard euro per jaar aan de fossiele industrie en mobiliteit. Hoe meer gas of elektriciteit je gebruikt des te minder betaal je. Het ontbreken van BTW op kerosine en tickets voor vliegtuigen. Enzovoort. Er wordt tegen in gebracht dat er voor klimaatverbetering 35 miljard is gereserveerd. Dat is echter voor 10 jaar, dus maar 3,5 miljard per jaar! Het versneld stoppen met de subsidies aan de fossiele industrie zou afgewenteld worden op de consumenten. Er komt dan echter wel heel veel geld vrij om beter te besteden in Nederland, zowel aan bewoners als bedrijven.

ele ktr isc he

mp o p

aut o

Ik kom de laatste tijd nogal wat mensen tegen die het eigenlijk al opgegeven hebben. De temperatuur is al zo hoog dat het smelten van het ijs, de gletsjers zo snel gaat dat het niet meer te stoppen is. Er zijn ook te veel mensen voor de steeds kleiner wordende koek van natuur, voedsel en grondstoffen. 41

Dit leidt tot moedeloosheid, wegkijken, het beste ervan maken voor jezelf. Maar zonder hoop is er geen leven. Wij, mensen, hebben de aarde uitgeput en opgewarmd. Wij mensen kunnen er ook iets aan doen als we ons daar stevig voor in willen zetten. Het is keihard nodig! Op woensdagavond 15 november willen we een discussieavond organiseren op Fort Giessen. Aanwezigen kunnen hun zorgen uiten en elkaar helpen met concrete oplossingen. Niet alleen voor de wereld, Europa en Nederland maar ook hier thuis in Altena. We zetten de kennis in van onze energiedeskundige Jan Derk Stegeman, van enkele energiecoaches (o.a. Jop Duyvendak) en misschien nog wel met iemand van buiten die ons goede stappen op weg naar schone energie kan leren zetten.

org Heeft u een z

sing? kom s lo p o e d e o g n of ee

Om snel tot de kern te komen op de avond vragen we iedereen die wil komen zich in te schrijven en daarbij zowel zijn of haar grootste zorg en zo mogelijk ook de belangrijkste oplossing te zetten. Afhankelijk van het aantal inschrijvingen bepalen we waar de bijeenkomst in het fort wordt gehouden.

Stuur je inschrijving vóór 11 november naar gooflies@ziggo.nl. ✤ 42

ook!!!

Warm weer (10 september 2023) September en toch tweeëndertig graden. Je zit met vrienden fijn op een terras, ziet mensen zwemmen of gaan zonnebaden: vakantiesfeer rondom de hele plas. Zei iemand 'onnatuurlijk warme dagen'? Het zou best kunnen, als je dieper denkt maar nu wil je genieten en niet klagen, en niemand weet toch wat de toekomst brengt. 's Nachts lig je in een broeiend bed te woelen. Er was weer zo'n betoging in Den Haag. Je voelt, terwijl het maar niet af wil koelen: Het was een veel te mooie dag vandaag. Van binnen voel je eensklaps kou - o God misschien gaat onze wereld echt kapot. (Adriaan Molenaar, Woudrichem) 43

Waarnemingen van 1 april t/m 27 september Doorgegeven aan Rinus Punt

In deze rubriek staan alle waarnemingen in Altena gedaan door oplettende natuurliefhebbers. Doet u ook een bijzondere waarneming? Geef die dan door aan Rinus via 06-48638377 of mlpunt@hetnet.nl. Datum

Waarneming

Plaats en waarnemer

1 apr. 2 apr. 3 apr. 4 apr.

4 lepelaars [o.v.] 60/70 wulpen 4 kuifeenden 1 patrijzenpaar 1 veldleeuwerik 1 patrijzenpaar 1 patrijzenpaar 1 patrijs tijdens telling 1 dodaars 1 blauwborst 1 patrijzenpaar 3 kneuen 1 patrijzenpaar O.W.S. 1 boerenzwaluw (eerste) 1 boerenzwaluw 1 slobeendenpaar 1 hop 1 zwarte zwaan 1 patrijzenpaar 1 patrijzenpaar 1 patrijzenpaar 1 patrijs 1 patrijzenpaar 1 patrijzenpaar

Dussen/Meeuwen, Len Bruining Dooie Maasarm, Hestia Kamphuis Uppel, plas in hun tuin, Ieta Verschoor Struikwaard, Sylvia Blommetje Eethen, Lange Bruggert, Emiel Vos Babyloniënbroek, Herman van Krieken Dussen, langs N283, Jeffrey Bouman Bossche Weg, Wijk en Aalburg, Henk en Punt

6 apr. 7 apr.

8 apr. 11 apr. 11 apr. 13 apr. 14 apr. 16 apr. 17 apr. 18 apr. 19 apr. 22 apr. 27 apr.

29 apr. 44

Dussen, Kornse Boezem, Emiel Vos Genderen, Buitenstraat, Rinus Punt Sleeuwijk, Groesplaat, Emiel Vos Eethen, Weidevogelgroep Andel, in stal, Kees van Andel Uppel, in tuin, Ieta Verschoor Dussen, in tuin, Meeuwis Millenaar Dussen, Kornse Boezem, Emiel Vos Genderen, Buitenstraat, Jeffrey Bouman Genderen, Tol, Weidevogelgroep Genderen, Uiterwaard, Rinus Punt Genderen, Tol, Rinus Punt Genderen, Elsdijk, Rinus Punt Drongelen, Gansooien, tijdens steenuilencontrole, A. Noordhoek

1 sprinkhaanzanger, Cettyzangers, roerdomp, snor en kleine bonte specht Hank, Aakvlaai, Emiel Vos 6 gierzwaluwen Genderen, in nestkast, Cor Boer

Datum

Waarneming

Plaats en waarnemer

1 mei 3 mei

1 graspieper 5 patrijzenparen

8 mei

1 blauwe oliekever

Eethen, Lange Bruggert, Emiel Vos Wijk en Aalburg, van hoogwaterdeur tot Tol in Genderen, Weidevogelalarmgroep Uitwijk, Weide Alm, op fietspad, Loes Voogt

10 mei

4 patrijzen waarvan twee vechtende haantjes Genderen, Buitenstraat, Hans Thur 1 patrijs Wijk en Aalburg, Klaverplak, Rinus Punt 1 koekoek Dussen, Kornse Boezem, Emiel Vos 1 bosrietzanger, 1 roerdomp, 1 purperreiger Hank, Aakvlaai, Emiel Vos 1 hooibeestje Uitwijk, Wijde Alm, Loes Voogt 1 appelvink 1 koninginnpage Meeuwen, tuin, Tiny en Cees de Gast 1 fitis, tjiftjaf en zwartkop Veen, Wijnstekers 1 ransuilenpaar Dussen, in tuin Martien Hoogerwaard 1 patrijzenpaar Genderen, Tol, Rinus Punt 1 bruine kiekendief Genderen, Meerstraat, Ina en Martin van Wijk 1 gele kwikstaart Nieuwendijk, Gijsbertweg, Wijnand en Gonny Veth 2 koekoeken Genderen, Wandelpad, Jeffrey Bouman 1 scholekster + 2 jongen Babyloniënbroek, Mosterdweg, Gerda Sterkenburg 1 wezel Almkerk, in tuin Brugdam, Wijnand Veth 2 patrijzen (h) vechtend Genderen, Tol (tijdens alarmtelling) 1 kleine karekiet Uitwijk, Alm, 1 grote bonte specht Giessen, Heuvelkamp, 1 kleine karekiet Uitwijk, mevr. van Vught 1 patrijs (m) Giessen, Klaverplak, 1 patrijs (m) Wijk en Aalburg, Dodesteeg, Rinus Punt 3 jonge ransuilen Drongelen, Jobke van Mersbergen 2 patrijzen Wijk en Aalburg, Achterdijk, Sjaak Schreuders

16 mei 19 mei 21 mei

22 mei 23 mei 24 mei 25 mei 30 mei 31 mei 2 juni

3 juni 4 juni 6 juni

45 45

Datum

Waarneming

Plaats en waarnemer

9 juni 11 juni

1 nestje patrijzen 1 patrijzenpaar 2 jonge ransuilen 1 patrijs 1 patrijs [m] roepend 2 steenuilen + 4 jongen 1 patrijzenpaar jonge patrijzen jonge ransuilen 1 kluut 3 jonge ransuilen 1 kameleonspin

Dussen, op het land, Meeuwis Millenaar Dussen, in tuin, Meeuwis Millenaar Hank, Kurenpolder, Kees en Monique Boerman Genderen, Nieuwe Steeg, Drongelen, Tol, Rinus Punt Uppel, genieten er van in de tuin, Ieta Verschoor Andel, Neerandelseweg, Rinus Punt Drongelen, natuurtuin, Perry en Linda Wijk en Aalburg, Klaverplak, Rianne van Rijswijk Eethen, Lange Bruggert, Emiel Vos Dussen, tuin, Hans en Dite van Vianen Wijk en Aalburg, Spieringen, in tuin, Gerry Sonnemans-Hokke

15 juni 20 juni 22 juni 26 juni 27 juni

2 juli

5 juli 6 juli 7 juli 8 juli 13 juli 17 juli 21 juli

46 46

1 putterpaar met 2 jongen 1 patrijzenpaar met 4/5 jongen 1 zwarte roodstaart 1 steenuil sperwer wilde hem slaan 1 witte kwikstaartenpaar, met 3 jongen 1 patrijzenpaar met 16 jongen als een mus 4 patrijzen 1 patrijzenpaar met 6 jongen 1 patrijzenpaar met 10 jongen 1 patrijs met 8 jongen 1 patrijzenpaar met jongen

Andel, in tuin, Cees van Andel Genderen, Buitenstraat, Jeffry Bouman Genderen, in tuin, Rinus Punt Genderen, in tuin, Hans Brouwers Wijk en Aalburg, in tuin, Marga Oerlemans Genderen, Tol (dijk), Huib v.d. Mooren Wijk en Aalburg, Wijkerzand, Cris Verburg Wijk en Aalburg, Achterdijk, Rinus Punt Wijk en Aalburg, Zwaanheuvelsedijk, Jan Boomsma Woudrichem, Almkerkseweg, Jeffrey Bouman Wijk en Aalburg, in tuin, Rientje van Loon

Datum

Waarneming

21 juli

1 patrijzenpaar met jongen 1 fazant met jongen 1 patrijzenpaar met jongen 1 koninginnepage en rupsen op kroten-, wortel- en venkelblad

21 juli

22 juli 23 juli 27 juli 29 juli

30 juli 6 aug. 10 aug. 13 aug. 14 aug. 15 aug. 15 aug. 16 aug.

1 landkaartje 70 wulpen 1 patrijzenpaar met 5 jonge 1 patrijzenpaar met13 jongen 1 patrijzenpaar met 10 jongen 1 patrijzenpaar met 6 jongen 13 huismussen 2 tjiftjaffen 1 rood weeskind 1 ijsvogel 4 patrijzen 1 patrijzenpaar met 6 grote jongen 8 ooievaars en 3 reigers op gemaaid land 119ooievaars vliegend

Plaats en waarnemer

Wijk en Aalburg, Hoogwaterdeur, Rientje van Loon Heesbeen, Heesbeense uiterwaard, haventje, Boer Westerlaken

Genderen, Ina en Martien van Wijk

Almkerk, Alm, fietspad, mevr. van Vught Almkerk, Buitenkade, Alm, Adrie en Gerrit Romijn Wijk en Aalburg, Zwaansheuvel, Rinus Punt

Genderen, Tol, Henk Vos Andel, Biesheuvelweg, Pollema en Punt Sleeuwijk, in voortuin, Els Capelle Meeuwen, op huismuur, Cees de Gast Giessen, sporthalvijver, Wim Smits Almkerk, rotonde De Roef, Pollema en Punt Dussen, Kortveldsesteeg, Rinus Punt Genderen, Uiterwaarden, Rinus Punt Uppel, omgeving watertoren, Niels v. Pelt 47 47

Datum

Waarneming

17 aug

1 patrijzenpaar tussen stro met ? jongen aantal Andel, Neerandelseweg, Rinus Punt 63 ooievaars Almkerk, Midgraaf/Duyls Bos, Paul Raams 4 patrijzen Biesbosch, Pauleszand 5, in tuin, 5 patrijzen Werkendam, Grote Waardweg/ Heymansgatweg, Lilian Pruissen 35 ooievaars Almkerk, Duylweg, foeragerend, Jan de Peuter 20 patrijzen Werkendam, Grote Waardweg kruising Weerensteinweg, naam melder ?? 1 patrijs met 8 jongen Wijk en Aalburg, Het Hakkeveld, Marga Oerlemans 1 wespendief Boven Woudrichem, Jos Quirijnen

18 aug.

19 aug.

21 aug. 30 aug.

31 aug. 10 patrijzen 2 sept. 20 huiszwaluwen 3 sept. 150 huiszwaluwen 6 patrijzen 4 sept. 3 patrijzen 8 sept. 8 patrijzen 14 sept. 1 albino meerkoet 20 sept. 2 goudhaantjes 27 sept. 2 groene spechten

Plaats en waarnemer

Wijk en Aalburg, Veldstraat, bij viaduct Roel Nieuwkoop Genderen, rond huis, Cor Boer Dussen, rond en op nieuwe woontoren, Rinus Punt Werkendam, omgeving rotonde met boot, Pollema en Punt Genderen, Kerkstraat, Henk Kraaijkamp Rijswijk, Veldweg, Rinus Punt Andel, Maas, Cora van Andel Giessen, in tuin, Wim Smits Giessen, Heuvelkamp, Wim Smits

Bedankt voor het melden, ik blijf op mijn post om nieuwe waarnemingen te noteren! Met vriendelijke groet, Rinus. ✤

48 48

Geldwolf Herman van Krieken

De komst van de wolf in ons land zorgt voor veel discussie. Ik verbaas me over het feit dat wolven voor zoveel discussie zorgen terwijl honden al heel lang veel meer schade veroorzaken. Er wordt duidelijk met twee maten gemeten door vooral jagers en ook veel boeren, de schade die honden veroorzaken lijkt algemeen geaccepteerd. Een vorm van selectieve verontwaardiging die ik niet goed begrijp. Volgens experts is het namelijk prima mogelijk om vreedzaam met wolven samen te leven, zoals milieujurist Arie Trouwborst uitlegt in Vrij Nederland: ´Het vraagt op verschillende manieren om solidariteit. Met de wolf zelf, met schapenhouders, door ze te helpen hun vee te beschermen met hekken en ruimhartig te compenseren als het mis gaat. Maar ook met arme landen. Wij vinden het volkomen normaal dat er wilde dieren zijn in Tanzania en Zimbabwe: Soorten die geregeld menselijke slachtoffers maken en oogsten vernielen. Als wij van arme landen verwachten dat ze

blijven samenleven met lastige en schadelijke dieren, moeten wij als rijk land niet moeilijk doen over samenleven met een soort als de wolf, waarbij de offers veel kleiner zijn.’ Experts zijn het erover eens dat om succesvol met wolven samen te leven, het voorkomen van onnodige aanvallen op boerderijdieren de eerst stap is. Hekken moeten wel aan bepaalde eisen voldoen, willen ze werkelijk ´wolfwerend´ zijn. Minstens vijf draden, 1.20 meter hoog en 4500 volt erop. ´Als een wolf dan probeert bij de schapen te komen en hij krijgt een

flinke schok, dan leert hij wel dat schapen geen haalbare prooi zijn´. Het belangrijkst: de onderste draad mag maximaal 20 centimeter boven de grond gespannen zijn. ‘Een wolf zal niet snel springen, maar altijd proberen om er onderdoor te gaan’, legt Jeannet Hulshof uit. Ze is biologiedocent en helpt boeren hekken te plaatsen met Wolf Fencing Nederland. Bij veel wolvenaanvallen waar boeren dachten dat hun vee veilig achter een hek te hebben staan, bleek er toch ergens een onderdoorgang te zijn. In het eerste Interprovinciale Wolvenplan uit 2019 staat dat jaarlijks vier- tot dertienduizend schapen worden gedood door honden en vossen. Daar kwam geen wolf aan te pas. He getal – met een enorme foutmarge – is niet hard, staat in de kleine lettertjes. In 2021 werd 46.000 euro wegens schade door wolven uitgekeerd. Terwijl de wolf in één nacht met gemak door drie provincies kan lopen, hanteren die provincies allemaal een verschillend beleid. In 2011 maakte toenmalige staatssecretaris Henk Bleker een plan om het Nederlandse natuurbeleid onder te brengen bij de provincies. Die decentralisatie werd in 2014 doorgevoerd, omdat provincies dichter bij de boeren en burgers staan en op minder weerstand stuiten dan Den Haag. Helaas was het ook een bezuinigingsoperatie en moesten de provincies de taken overnemen van de

vroegere Dienst Landelijk Gebied. De provincies beschikken over een veel kleiner budget en zo ontaarden natuurkwesties al gauw in getouwtrek om centen. Een reddingsplan voor de grutto wordt al bijna 3 jaar niet uitgevoerd. Er ligt 68 miljoen euro klaar in Brussel voor de komende 6 jaar, maar provincies en rijk worden het niet eens over wie de rekening betaalt in de periode daarna, berichtte Trouw enige maanden geleden. Begin augustus werd het bericht naar buiten gebracht dat er op de Veluwe veel minder aanrijdingen waren met herten door de komst van de wolf. Wolven gebruiken wegen om zich te verplaatsen, omdat dat minder energie vraagt dan zich een weg te banen door het bos. Ze jagen dan ook vaak langs deze wegen. De aanwezigheid van wolven langs wegen jaagt herten weg van deze plaatsen, dieper het bos

in, waardoor ze minder vaak worden aangereden. Dit effect wordt aangeduid als het ‘landscape of fear’: herten gaan uit angst voor wolven bepaalde plekken mijden. Het economisch voordeel van een afname van aanrijdingen met herten in de staat Wisconsin is 63 keer groter dan de kosten van de schade aan vee door wolven, blijkt uit Amerikaans onderzoek. Zo vervullen wolven een belangrijke economische ecosysteemdienst, lees ik op de site van Natuurpunt. Er liggen veel grotere gevaren op de loer dan een paar wolven. Wanneer het vogelgriepvirus in enkele stappen muteert naar een mens-tot-mens variant - Nederlandse wetenschappers waarschuwen daar al jaren voor ontstaat een pandemisch risico met een hoger sterfterisico dan corona ooit veroorzaakte. MRSA-besmetting zorgt ervoor dat mensen die op een boerderij wonen, een afzonderlijk opnameprotocol moeten ondergaan in ziekenhuizen. Het hepatitis E-virus waart rond in ongeveer 90% van de varkensstallen, bloedbank Sanquin treft het virus inmiddels op grote schaal aan in bloed van donoren. Oorzaak: 78% van de leverworsten en 80% van de leverpaté is besmet met het virus, volgens de Nederlandsche Voedsel- en Warenautoriteit. Ook hier is mogelijke mutatie van het virus levensgevaarlijk. Het vermeende gevaar dat de wolf

zou kunnen opleveren voor mensen, valt in het niet bij de gevaren die mensen over zichzelf afroepen. De geldwolf is het werkelijke probleem,

de wolf aanduiden als gevaarlijk is een bliksemafleider. We kunnen niet blijven doen alsof 650 miljoen slachtdieren per jaar geen probleem vormen en ruim 30 wolven wel. De gewenste ´maatschappelijke dialoog´ zou over de melkkoe, het spaarvarken en de kip met de gouden eieren moeten gaan. De mens is levensgevaarlijk en de wolf weet dat, gaat de mens daarom instinctief uit de weg. Behalve wanneer hij door de mens in het nauw wordt gedreven. Als we stoppen met indruisen tegen de natuur en in het wild levende dieren leren respecteren en waarderen, hebben we niets te vrezen. ✤ Bronnen: Bewerking artikel ‘Tussen wolvenhaters en wolvenknuffelaars’, Vrij Nederland #05 2023 en een interview met Niko Kofferman, de voorzitter van de Faunabescherming, Volkskrant 11 juli 2023.

de activiteitenagenda PROGRAMMA NAJAAR 2023 Activiteiten worden vooraf aangekondigd in de streekbladen. Let ook op de website en op Facebook voor eventuele wijzigingen: www.altenatuur.nl. Noteer de data alvast in uw agenda! Woensdag 15 november: Locatie Fort Giessen, open om 19.30 uur, start 20.00 uur, napraten na 22.00 uur.

Energie: wat gaat er goed, zorgen en oplossingen Een discussiebijeenkomst over ‘Energie: zorgen en oplossingen’ Aanwezig zijn enkele energiecoaches (o.a. Jop Duyvendak), energieonderzoeker Jan Derk Stegeman en bestuurslid Goof van Vliet (contactpersoon schone energie). Veel Nederlanders maken zich zorgen over het klimaat. Er zijn er ook die alles heel optimistisch zien. Er worden toch al heel wat goede investeringen in schone energie gedaan? Op deze avond proberen we erachter te komen wat de grootste zorgen zijn en hoe die opgelost zouden kunnen worden. Aan het einde hebben we inzicht in wat echt helpt en in wat we zelf kunnen doen, maar ook in wat het bedrijfsleven en de overheid moeten doen. We kijken ook hoe alles betaald kan worden. Om tijdens de bijeenkomst snel to the point te kunnen komen, stellen we het zeer op prijs als je jouw belangrijkste zorg en mooiste oplossing van tevoren stuurt naar Goof van Vliet: gooflies@ziggo.nl. Ook als je meer info wilt, kun je met Goof contact opnemen (06-28703838). 52 52

Zaterdag 25 november: Locatie Fort Giessen, tussen 9.00 en 12.00 uur.

Plant 'n boom in je tuin --- Gratis uitdeelactie Plan Boom --Al verschillende jaren is Altenatuur deelnemer van Plan Boom. Plan Boom is een project van Brabants Landschap, de Brabantse Milieufederatie en IVN Brabant en wordt mede mogelijk gemaakt door steun van de Nationale Postcode Loterij en door financiering vanuit Trees for All. Dit najaar willen we met Plan Boom een uitdeelactie organiseren voor de leden en belangstellenden binnen de bebouwde kom. Het belang van bomen en heesters voor meer biodiversiteit is in de dorpen net zo groot als in het buitengebied. Ook in Altena slaat de verstening van tuinen in de dorpen toe. Op zaterdagochtend 25 november tussen 9 uur en 12 uur gaan we 500 kleine boompjes uitdelen. Het plan is om 5 boompjes per adres beschikbaar te stellen. We informeren u ook hoe en waar je welke soort kunt planten. Als je mee wilt doen en zeker wilt zijn van plantgoed, meld je dan vóór 22 november 2023. Dit kun je doen door een e-mail te sturen naar margovanbeem@gmail.com. Dan leggen we ze voor je klaar. Probeer ook buren, familie, vrienden en bekenden hiervoor te interesseren. Tot zaterdag 25 november 2023! 53 53

WERKOCHTENDEN BEHEERCOMMISSIE WINTERSEIZOEN 2023-2024 De komende periode zoeken we weer vrijwilligers voor het onderhoud van de natuurgebieden. Op 1 of 2 ochtenden per maand wordt gewerkt van 8.30 – 12.00 uur (of tot 13.30 uur op natuurwerkdag van 4 november).

De Altenatuur-werkochtenden zijn gepland op: Zaterdagen 18 november en 16 december: Griendonderhoud: opruimen wilgenhout Plaats: Uitwijk, griend langs de Noordkant van de Wijde Alm. Donderdag 28 december: Griendonderhoud: opruimen wilgenhout Plaats: Uitwijk, griend langs de Noordkant van de Wijde Alm. Zaterdag 20 januari: Griendonderhoud: opruimen wilgenhout. Plaats: Waarhuizen, Griend zuidkant van de Wijde Alm (kant Waardhuizen).

Het programma voor de werkochtenden in februari en maart komt in het volgende Altenatuurtje. Materiaal is aanwezig, maar heeft u zelf gereedschap dan is het misschien wel handig om dat mee te brengen. Laarzen, regenkleding en werkhandschoenen aanbevolen. Meer informatie: altenatuur@gmail.com of op de website altenatuur.nl. ✤ 54 54

Kringloopcentrum Altena Héél divers! NIEUWE MEUBELEN? GROTE SCHOONMAAK? OPRUIMEN? VERHUIZEN?

BANKJE NODIG? OF EEN LEUKE BLOUSE? OF SERVIESGOED? OF DAT ENE BOEK?

Bel maandag t/m vrijdag van 9 tot 12 uur het Kringloopcentrum voor het ophalen van al uw bruikbare spullen!

Bezoek de Kringloopwinkel op de hoek van de Kerkstraat en de Woudrichemseweg in Almkerk!

OPENINGSTIJDEN KRINGLOOPCENTRUM maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag

winkel

afgeven bruikbare goederen

13.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 16.00 uur

09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 16.00 uur

● Inzameling bruikbare goederen ● Educatie & Voorlichting

● Verkoop bruikbare goederen ● Recycling

Kerkstraat 1, 4286 BA Almkerk. tel. 0183-403080

www.kringloopcentrumaltena.nl

✓ Opgewekt in Altena op De Bloemplaathoeve! ✓ Al 3 jaar de groenste energieleverancier

es de groenste energie! ✓ Zónder winstoogmerk

a mee om!

✔ Opgew Nederland ( ook in A

a mee om!

✔ Al 3 jaar d energiele

es de groenste energie!

Kies de groenste energie! Ga mee om!

✔ Zón winstoo

Pak uw verbruiksgegevens erbij en vergelijk op www.altenanieuweenergie.nl

Colofon; foto's en illustraties ◆ aanpakstikstofbrabant.nl, blz. 6 ◆ bestecamping.in, blz. 13 ◆ Margo van Beem, blz. 2, 5, 8, 28, 29 ◆ bmf.nl, blz. 8 ◆ bol.com, blz. 22 ◆ brabantslandschap.nl, blz. 8 ◆ Alies Broekhuizen, blz. 2, 20 ◆ Jaap van Diggelen, blz. 37 ◆ drentslandschap.nl, blz. 17 ◆ drentseschaapskudden.nl, blz. 14 ◆ Jan van Haaften, blz. 3, 10, 25, 28, 29, 34, 35, 38, 49 ◆ Wendy van der Hart, blz. 2, 30, 31, 32, 33 ◆ heimanshof.nl, blz. 14 ◆ hondenuitlaatservice-Middelburg, blz. 39 ◆ hijkerhoes.nl, blz. 15 ◆ ivn.nl, blz. 8 ◆ klassiekehomeopathie.nl, blz. 43 ◆ kringloopcentrumaltena.nl, blz. 55 ◆ loten.nl, blz. 8 ◆ mclub.com, blz. 26 ◆ Rob Mulder, blz. 54 ◆ picardt.nl, blz. 57 ◆ pictirepush.com, blz. 21 ◆ pinterest.com, blz. 27 ◆ pixabay.com, blz. 23 ◆ planboom.nl, blz. 53 ◆ planteenboom.nu, blz. 8 ◆ Kim Renders, blz. 44 ◆ Saxifraga/Willem Jan Hoefnagel, blz. 35 ◆ Saxifraga/Willem van Kruijsbergen, blz. 12 ◆ sccnn.com, blz. 52 ◆ Jan van der Sluis, voorkant, blz. 22, 23, 24 ◆ Gerry Sonnema-Hokke, blz. 46 ◆ tagsmetterlinge.de, blz. 16 ◆ topotijdreis.nl, blz. 19 ◆ valkexclusief.nl, blz. 1 ◆ Franklin Vets, blz. 36 ◆ Loes Voogt, blz. 45 ◆ Peter Voogt, blz. 2 ◆ Goof van Vliet, blz. 4, 7 ◆ vogeldagboek.nl, blz. 11, 16, 17, 18, 48 ◆ wandelvanuit.nl, blz. 16 ◆ George Warnecke, blz. 37 ◆ wolvenindrenthe.nl, blz. 50 ◆ Ina van Wijk-Vos, blz. 47 ◆ wijze-wolf.nl, blz. 51 ◆ ziuz.com, blz. 8 ◆

Het keurmerk voor verantwoord bosbeheer

Voor het laatste nieuws, de agenda en achtergrondinformatie ga je naar www.altenatuur.nl.

Het doel van Altenatuur • De mooie flora en fauna in het rijkgeschakeerde landschap van Altena in beeld, en onder de aandacht van de inwoners te brengen. • De bestaande milieukwaliteit en voorkomende biodiversiteit in Altena te behouden en waar mogelijk te verbeteren. • Bijdragen aan besef dat wij als inwoners verantwoordelijk zijn voor een gezonde leefomgeving en rijke biodiversiteit, voor nu en de toekomst. Werkgroepen

Voor contact:

• Beheercommissie

Jaap van Diggelen, Almkerk. 0183-402034

natuurgebieden • Gastlessen op basisscholen Henk van Diest, Sleeuwijk. altenatuurgastlessen@gmail.com • Natuurinclusief Altena

Roel Wigman, Goirle. natuurinclusiefaltena@gmail.com

• Milieu en Klimaat

Goof van Vliet, Woudrichem. 06-28703838

• Plantenwerkgroep

Margo van Beem, Babyloniënbroek. 06-55772591

• Voedselbossen Altena

Wijnand Veth, Nieuwendijk. 06-83083579 of voedselbossenaltena@gmail.com

• Vogelwerkgroep

Arie van den Herik, Woudrichem. 0183-304193

• Weidevogelbescherming

Marga Oerlemans, Wijk en Aalburg. 06-20548893

• Zoogdierwerkgroep

Jan van Haaften, Sleeuwijk. 06-49904862

Altenatuur is betrokken bij: • Altena Nieuwe Energie

www.altenanieuweenergie.nl

• Kringloopcentrum Altena

www.kringloopcentrumaltena.nl

• Fort Giessen Beheer

www.fortbijgiessen.nl (o.a. Fort-educatie)

Activiteiten • Diverse inventarisaties

• Educatie

• Nacht van de Vleermuis

• Lezingen

• Natuurwandelingen • Nationale Nachtvlindernacht