't Altenatuurtje 114

't ALTENATUURTJE

r a a j 0 4

Altenatuur

114

Natuurbeschermingsvereniging

november

voor het Land van Heusden en Altena

2020

’t ALTENATUURTJE 40e jaargang nr. 1, november 2020.

Uitgave van natuurbeschermingsvereniging Altenatuur.

Opgericht 5-11-1980, ingeschreven 15-10-1981.

REDACTIE en redactieadres: W.J. (Wouter) van Rijsbergen, Merwededijk 31A 4285 WC Woudrichem Tel. 0183-512165. wjvanrijsbergen@online.nl VORMGEVING: J.A.P. (Jan) van Haaften, Sleeuwijk. Tel. 06-49904862 BESTUUR: voorzitter: secretaris: penningm.: leden:

J. (Jaap) van Diggelen, Almkerk. Tel. 0183-402034 J.H. (Johan) Koekkoek, Emmikhovenseweg 6a, 4286 LH Almkerk. 0183-402231 E. (Erik) Gouw, Woudrichem. Tel. 06-52728142 M. (Margo) van Beem, Babyloniënbroek. Tel. 0416-351772 L. (Len) Bruining, Dussen. Tel. 0416-392373 J. (Jeanette) Pollema, Dussen. Tel. 0416-391654 W.J. (Wouter) van Rijsbergen, Woudrichem. Tel. 0183-512165 G. (Goof) van Vliet, Woudrichem. Tel. 06-28703838 R.W. (Roel) Wigman, Sleeuwijk. Tel. 06-20753888

INTERNET:

www.altenatuur.nl Facebook: Facebook.com/altenatuur Twitter: @altenatuur

E-MAIL:

altenatuur@gmail.com altenatuurgastlessen@gmail.com

LEDENADMINISTRATIE: Altenatuur, p/a Dr. van Vuurestraat 76, 4271 XH Dussen.

LIDMAATSCHAP:

gewoon lid €15,-- en gezinslidmaatschap €20,-- per jaar.

Triodosbank NL02 TRIO 0320 0045 54 t.n.v. penn. Altenatuur.

Aanmeldingen, adreswijzigingen en opzeggingen opsturen naar de ledenadministratie. Beëindiging van het lidmaatschap schriftelijk vóór 1 december van het lopende jaar.

Altenatuur heeft sinds 1-1-2011 de ANBI-status, het dossiernummer is: 77688 en het fiscaal nummer: 810362454.

Colofon; foto's en illustraties: ● Margo van Beem blz. 8 ● Sylvia van der Horst - de Blom, blz. 7, 30, 31, omslag achter ● Ron Brouwer, blz. 38 ● Len Bruining, blz. 44 ● Henk van Diest, blz. 15, 25, 28 ● Marianne Ebert, blz. 4 ● Jan van Haaften, blz. 5, 7, 8, 18, 39, 41, 42, 50, 58 ● Wendy van der Hart, blz. 32, 33, 34, 35 ● Ilona Hartman, blz. 28 ● Het Kontakt, blz. 6 ● Mariëlle Pelle, blz. 43 ● Niels van Pelt, omslagfoto voor ● Pixabay.com, blz. 9 ● Rinus Punt, blz. 1 ● Carla de Rover, blz. 57 ● Saxifraga-Rudmer Zwerver, blz. 53 ● Kees Schuitmaker, blz. 51, 52 ● Jochem Sloothaak, blz. 13, 14, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 27, 29, ● Jan Staal, blz. 26 ● Vogelbescherming Nederland-Chris Knights, blz. 22 en Anne-Lieke StruijkFaber, blz. 10 ● Vogeldagboek.nl-Adri de Groot, blz. 11 ●

o p d e v o o r k a n t ... ..... omdat we zo ontzettend hebben kunnen genieten van deze luchtacrobaten.

En we missen ze nu al.

Nou ja, dat klinkt misschien wat dramatisch, maar wie goed heeft opgelet heeft met eigen ogen kunnen zien wat een voortreffelijke vliegers deze vogels zijn.

Daarom is het zo jammer dat de gierzwaluw zo kort bij ons is. Ongeveer drie maanden per jaar. Vandaar ook de naam ‘100-dagen vogel’. Best bijzonder dat een vogel helemaal uit Afrika hiernaartoe komt, met alle gevaren van dien, om hier alleen maar een nestje met jongen groot te brengen en daarna gelijk weer terug te vliegen. Terug naar Afrika om daar ten zuiden van de evenaar te overwinteren!

Nu is vliegen voor een gierzwaluw de gewoonste zaak van de wereld. Het is een van de weinige vogels die continu in de lucht is. Eten, drinken, paren, nestmateriaal verzamelen alles gebeurt in de lucht. Hun hele lichaamsbouw is erop aangepast. Met de sikkelvormige vleugels kunnen ze geweldig vliegen en manoeuvreren.

In Dussen hebben de bewoners van de Van Gendtstraat dat ook weer gezien. Dit jaar kwamen de eerste zwaluwen op 21 april terug en na een paar dagen was het aantal nauwelijks meer te tellen. Op 31 juli, 100 dagen later, zijn ze plotseling allemaal weer vertrokken.

Geniet van de natuur! ❀ Jan van Haaften

1

In nummer

114

In dit Altenatuurtje extra aandacht voor de patrijs!

1. Op de voorkant .....

2. In nummer 114 3. Van redactie en bestuur 4. Van de voorzitter 6. Burgemeester Lichtenberg opent faunatoren Dussen officieel 8. Strokenteelt Struikwaard en Burger-Boer Altena 10. De patrijs als icoon voor de biodiversiteit 25. Wijzer worden van patrijzen 30. Vogels tellen op de golfbaan 32. Linda's Jeugdrubriek - noten 37. Knobbel in de knel 40. Flora 42. Heel Holland Hiked 45. Landschapsherstel 49. Nieuws van de penningmeester 50. Guldenroede en reuzenbalsemien 53.

56.

59.

60.

61.

2

Ecologische VerbindingsZone Den Duyl; beheer en ecotypen Waarnemingen van 15 maart tot 16 september 2020 De activiteitenagenda Advertentie - Altena Nieuwe Energie Advertentie - Kringloopcentrum Altena

Redactioneel

Een vreemde tijd, de wereld nog altijd in de greep van het virus.

Wie radio of televisie aanzet, hoort binnen tien seconden het woord ‘corona’. Veel meer mensen merken juist nu hoe fijn het is om in de natuur even op te laden, even weg van huis te zijn: wandelen, fotograferen, sporten, vogelen enz. Hopelijk resulteert dat straks ook in een breder gedragen gevoel van urgentie wanneer het aankomt op het beschermen van die natuur. Veel andere mensen zijn nu juist aan huis gekluisterd, kunnen de natuur al een hele tijd alleen op afstand ervaren. Ik hoop voor iedereen dat we dit snel achter de rug zullen hebben.

In deze bijzondere periode zijn veel mensen in de pen geklommen om te schrijven voor ’t Altenatuurtje, waarvoor heel hartelijk dank.

Er was zoveel kopij dat we niet alles hebben kunnen plaatsen, helaas.

Op dit moment rolt ook het biodiversiteitsboek van de drukpersen.

Spannend om het straks echt in handen te hebben, na bijna twee jaar voorbereidingen! Genoeg Altenatuur-leesvoer dus voor iedereen, een welkome afleiding zou ik zeggen!

Wouter van Rijsbergen Deadline voor Altenatuur 115 is 1 december. Artikelen graag op tijd aanleveren, liefst voorzien van foto’s (met vermelding van fotograaf!). ❀ Redactieadres: Zie colofon.

3

Van de voorzitter Tot onze spijt konden de festiviteiten rond het veertig jarig bestaan van Altenatuur niet doorgaan in verband met aangescherpte Corona regelgeving.

Ons prachtige jubileumboek werd in zeer kleine kring (2 bestuursleden) aangeboden aan burgemeester Lichtenberg.

Het afscheid van Johan Koekkoek, markant Altenatuurder van het eerste uur, moest helaas worden gecanceld. Later in komend winterseizoen hopen we daar nog een vervolg aan te geven. De man die mee aan de wieg stond van onze vereniging, en tot op heden nog steeds vol initiatieven is, stopt als secretaris omdat hij, naar zijn zeggen, vindt dat er nog een leven na Altenatuur moet zijn. Een afscheid, maar gelukkig niet op alle fronten. Johan Koekkoek blijft actief in de beheercommissie Natuurgebieden, het praktische werk waarmee ruimte wordt geschapen voor biodiversiteit.

Speciaal veld van zijn aandacht is daarbij de strokenteelt in de Struikwaard waar hij ook in dit nummer weer over schrijft.

In de aanloop naar ons jubileum werd ik geïnterviewd voor radio AFM door Hannie Visser-Kieboom. Zij vroeg mij toen ter afsluiting of er een belangrijk nieuw speerpunt is waar Altenatuur zich de komende tijd voor gaat inzetten en dat nog niet eerder naar voren is gebracht. Ik wist niet echt iets te bedenken op dat moment en nu ik er weer over denk, nog steeds niet. Is er dan geen nieuwe taak meer voor Altenatuur na veertig jaren inzet voor landschap, natuur en milieu in Altena? Wat me tegenstaat in ‘nieuwsgaring’ en media, is dat er altijd weer wat nieuws te melden moet zijn. Zeggen dat je druk bezig bent met alle dingen waar je altijd al druk mee was is niet genoeg. Er moeten altijd weer plannen zijn, stilstand is achteruitgang, dat soort gedachten. In de tijd dat ons werk nog viel onder de term ‘natuurbehoud’, was beschermen en behouden het hoogst haalbare voor een natuurbeschermingsvereniging. Later kwam daar natuurontwikkeling, het vormen van ‘nieuwe natuur’, bij want dat eeuwige behoud was toch wel erg stoffig, zo leek het. Maar is dat wel zo? Alles wat we doen in Altenatuur mag dan ‘op de winkel passen’ lijken, maar het is wel hard nodig en blijft voorlopig onze hoofdtaak. In de discussies over de achteruitgang van biodiversiteit komt naar 4 voren dat we hard moeten rennen om stil te blijven staan. Running to stand still:

evolutiebiologen noemen dat het Red-queen principe naar een typetje uit Alice in Wonderland. Het wil zeggen: alle zeilen bij zetten om de status quo, de bestaande toestand, te handhaven voor de generaties na ons. Wie heeft nog nieuwe items nodig als er na veertig jaren nog volop werk aan de winkel is aan de bestaande onderwerpen? Bescherming van weidevogels, uilen en gierzwaluwen; onderhouden van grienden en houtsingels; promoten van duurzame manieren om energie te winnen; initiatieven op het gebied van kringlooplandbouw, aan al deze zaken hebben we als bestuur en diverse werkgroepen de handen vol. En dan natuurlijk last but not least het monitoren van alles wat er leeft in Altena. Met ons schitterende boek Biodiversiteit in kaart* hebben we, zoals ik in de inleiding van dit boek schreef, een nulmeting neergezet, de stand van zaken van de natuur in Altena in 2020. Ik nodig u uit om mee te doen met het volgen van de ontwikkelingen in biodiversiteit, niet in droge cijfers maar in waarnemingen. Het hart van de bescherming en het begin van het behoud, ligt in de verwondering over wat we waarnemen aan flora en fauna. Wat vliegt, kruipt, bloeit daar? Persoonlijk heb ik me voorgenomen de komende jaren de spinnen van Altena in beeld te brengen, een hoofdstuk over deze bijzonder interessante groep ontbreekt in ons biodiversiteitsboek, simpelweg omdat er nog nooit iemand naar keek, binnen of buiten onze club. Gelukkig staan heel veel andere groepen wel uitgebreid beschreven in het boek, ik hoop dat u tijd hebt gevonden of nog zult vinden om het door te lezen. Bovenal hoop ik dat u eropuit trekt om de soorten die genoemd worden buiten op te zoeken en van hun aanwezigheid te genieten.

Moge al het werk dat door leden, werkgroepen en bestuur van Altenatuur in de afgelopen veertig jaar werd gedaan voor biodiversiteit, milieu en landschap in ons mooie Altena, in de komende decennia onverminderd worden voortgezet! â?€ Hartelijke groet, Jaap van Diggelen Extra boek bestellen om cadeau te doen? E-mail altenatuur@gmail.com.

Vermeld naam, adres en aantal exemplaren. Kosten 10 euro per stuk!

In Altena gratis bezorgd, daarbuiten 4 euro verzendkosten. Of kijk op de website voor verkooppunten. Meer dan 10 exemplaren kopen? Neem contact op over de prijs!

5

Burgemeester Lichtenberg opent faunatoren Dussen officieel Len Bruining

Het was burgemeester Egbert Lichtenberg die de Dussense Faunatoren op de zonovergoten woensdagmiddag van de tweede september officieel in gebruik stelde. Daar waren we als Altenatuur buitengewoon trots op en er was veel bekijks. Zo’n zestig personen waren er op gepaste afstand van elkaar getuige van hoe onze burgervader een kleurrijk informatiebord onthulde.

Daarvoor vertelden Linda van Zwet en Len Bruining over de totstandkoming van de Faunatoren waarbij alles eigenlijk van een leien dakje is gegaan. Zonder slag of stoot verrees het unieke bouwwerk is slechts drie maanden tijd tegenover het eeuwenoude Kasteel van Dussen.

Het informatiebord laat fietsers, wandelaars en kasteelbezoekers met foto’s en 6 tekst zien hoe toekomstige populaties de Faunatoren in gebruik kunnen nemen.

Het bord werd belangeloos ontworpen door grafisch ontwerper Mirjam van de Lande, fotograaf Sylvia van der Horst - de Blom en tekstschrijver Roel Wigman van het NIA. Daarboven op deed de gemeente Altena de bewoners ook nog eens twee robuuste houten bankjes cadeau waar wandelaars tijdens een rustmoment van kwetterende huiszwaluwen, plonzende watervogels of zoemende insecten kunnen genieten.

Alle medewerkers aan het project kregen tot slot als herinnering aan hun bijdrage een origineel presentje cadeau in de vorm van een beschilderde dakpan. Na afloop werd er bij een hapje en een drankje nog gezellig nagepraat.

De officiĂŤle opening was de finishing touch van het project dat uitgesteld werd door de coronamaatregelen. Het ontwerp van de Faunatoren komt van de hand van vogelaar en architect Victor Helmrich Retel. Het bouwproces kwam tot stand onder de bezielende leiding van aannemer Michel de Hart in samenwerking met Waterschap Rivierenland en de gemeente Altena. â?€

7

Strokenteelt Struikwaard en Burger-Boer Altena Johan Koekkoek

De naam Burger-Boer Het is half juni en met enkele leden van de agro-natuurbeheergroep maken we plannen voor het rooien van de aardappelen die zijn gepoot in stroken in de Struikwaard. We stellen data vast en denken na over voortzetting van het project. Zouden we niet iets in de sfeer van Herenboeren zoals in Boxtel kunnen doen?

Twee dagen later valt de naam Burger-Boer. Bij herenboeren betaalt de deelnemer een instapbedrag van zo’n € 2000, wij willen eigenlijk iets “burgerlijkers”. Wij zouden niet met een instapbedrag willen werken maar met de term ‘abonnee’. De burger abonneert zich voor een jaar voor een kostprijsbedrag, voorgesteld door de werkgroep agro-natuurbeheer Struikwaard.

De kostprijs wordt afhankelijk van de hoeveelheid gewassen (in relatie tot de oppervlakte) die geteeld kan gaan worden.

Beheer- en oogstdagen Is men abonnee dan is deelname aan beheer- en oogstdagen een voldoening gevende uitdagende dagbesteding, zo hebben we dit jaar ervaren. Bijna alle deelnemende families waren enthousiast over het rapen van de mooie en vooral ook grote aardappelen en het gezamenlijk nagenieten op de akker met koffie en cake.

In de nieuwe versie die Burger-Boer gaat heten, willen we weer eerst de bewoners van de aanliggende Maasdijk van Giessen/Rijswijk uitnodigen en later begin 2021 alle inwoners van Altena.

De agro-natuurbeheergroep is nu de lijst met gewassen aan het samenstellen.

8

Hier een kort lijstje van teelten waar we nu aan denken: Aardappelen Zeer vroeg, vroeg, midden en late rassen.

Tarwe Wordt door molenaar Sven Verbeek uit Veen tot meel gemalen voor o.a. het reeds bekende pannenkoekenmeel onder de titel patrijzenmeel.

Kolen Spitskool, savooiekool, witte en rode kool.

Akkerbloemen Biologische pluk- en snijbloemen.

Honingklaver Voor de kaasmakerij van Casper van de Wetering uit Genderen willen we een paar flinke stroken gaan inzaaien met honingklaver. Casper kan dat als hooi gaan voeren aan zijn koeien die bij Bas de Peuter in Uppel staan. Ook kan hij kleine stukjes van de plant verwerken in zijn kruidenkaas.

Overige ideeën Andere ideeën zijn winterwortelen en rode bieten en misschien zijn sperzieboontjes op één of meerdere stroken ook haalbaar.

Begeleiding bij beheer- en oogstdagen en versterking van de bijenpopulatie in het agrarisch landschap Om ons project een hogere slagingskans te geven, hebben we een aanvraag ingediend bij de provincie, voor een bijdrage voor begeleiding bij beheer en oogsten maar ook voor het opzetten van een goede digitale communicatie. De subsidie is bedoeld voor versterking van de bijen in het boerenland.

9

De patrijs als icoon voor de biodiversiteit Henk van Diest

Boeren mét natuur Het PARTRIDGE-project De aanleiding Jaarlijks wordt er door SOVON Vogelonderzoek Nederland een vogelsoort voor het voetlicht gehaald, omdat er sprake is van een problematische achteruitgang.

Daarom werd 2013 het ‘Jaar van de Patrijs’.

Vogelaars en andere natuurliefhebbers wisten allang dat het spotten van een ‘klucht’ (een groep) patrijzen steeds zeldzamer werd, dus voor hen was het niet onverwacht dat deze akkervogel extra aandacht kreeg.

10

Voor mij was het destijds wel verrassend nieuws dat er blijkbaar alleen op Schouwen-Duiveland, in de Achterhoek en in het Land van Altena nog levensvatbare populaties patrijzen voorkwamen. Rond 1970 kwam de patrijs nog in 90% van de atlasblokken voor, weliswaar in geringere aantallen vergeleken met de jaren ’50-’60. Tegenwoordig is hij uit de provincies Noord-Holland, Friesland, Groningen, Flevoland en noordelijk Utrecht verdwenen.

Het landschap waar de patrijs voorheen een bestaan kon vinden is sterk veranderd. De ruilverkaveling in onze streek heeft schaalvergroting en intensivering mogelijk gemaakt, waardoor landbouwproducten voor relatief lage prijzen aangeboden konden worden. Voor de boeren heeft dat veel opgeleverd, maar voor de natuur was het desastreus, zo blijkt nu. Kleinschalige perceeltjes veranderden in grote rechthoekige blokken grasland of akkerland. Heggen, perceelranden, rommelhoekjes en bloemrijke weilanden met ondiepe poeltjes verdwenen, omdat deze als niet-productief gezien werden. Bovendien kwam het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen tegen onkruiden en plaaginsecten enorm op. De moderne oogstmachines zijn superefficiënt en laten weinig tot geen oogstresten achter voor de vogels.

Kortom: armoe troef voor de biodiversiteit in het algemeen en de patrijs in het bijzonder. Toch zijn er steeds meer initiatieven om dit tij te keren.

Aanleiding om de pen op te pakken is het feit dat er in 't Altenatuurtje nog weinig aandacht werd geschonken aan het PARTRIDGE-project, terwijl er toch een flink aantal vrijwilligers van Altenatuur hun steentje aan bijdragen.

En niet te vergeten een groot aantal meewerkende boeren. Inmiddels is er al veel belangstelling getoond door diverse natuurverenigingen uit vele streken van ons land en zelfs vanuit Brussel en het ministerie werd er een bezoek gebracht. Ruim 1.700 personen waren aanwezig bij 40 excursies en nog eens 39 lezingen. Zo’n 130 organisaties hebben kennis en maatregelen vanuit PARTRIDGE overgenomen en toegepast. Daarom is het nu de hoogste tijd om voortaan ook in het Altenatuurtje informatie door te geven over dit bijzondere project.

11

Toen wij in 1977 in Sleeuwijk kwamen wonen was het Land van Heusden en Altena weinig interessant voor een vogelaar.

Slechts enkele stekjes leverden een aangename vogelwaarneming op. De Kurenpolder, de Kornse Boezem, langs de rivieren en de Biesbosch waren interessante gebieden. De rest was kaal landschap, arm vogelland.

Daarom is mijn belangstelling groot om de ontwikkelingen op de voet te volgen en er medewerking aan te verlenen. Over de veranderingen in het landschap wil ik verderop in dit artikel aandacht schenken.

Hoe het allemaal begon

12

In het ‘Jaar van de Patrijs’ werden door Brabants Landschap in acht regio’s kleine voorbeeldprojecten voor de patrijs uitgevoerd. Dit altijd in samenwerking met lokale natuurverenigingen. In Altena ging eind 2012 zelfs al de schop in de grond en kon met geld van Vogelbescherming - de Struikwaard worden ingericht als ‘patrijzenreservaat’. Samen met ANV Altena-Biesbosch en de Molenstichting werden bovendien molenerven versterkt met graanveldjes en struiken. In het Land van Altena gingen steeds meer mensen op zoek naar de patrijs en gaven hun waarneming netjes door. Dit bleek later een essentiële stap om te komen tot iets groots…

Alle aandacht bracht Alex Wieland (Landschapsbeheer Zeeland) en Jochem Sloothaak (Brabants Landschap) ertoe om in 2014 eens een kijkje te gaan nemen in Engeland, waar al langer gewerkt werd aan behoud van de patrijs. Na presentaties over en weer, ontstond het idee om internationaal te gaan samenwerken. Het eerste projectvoorstel, waar ook de Fransen nog bij betrokken waren, heette ‘Grey Matters’. Voor Europa was dit helaas een project dat te eenzijdig gericht was op natuur waardoor het niet paste in het subsidieprogramma en werd afgewezen.

Maar, een deel van de projectpartners zette door en het vergaderen en het schrijfwerk begon opnieuw. In 2016 werd een nieuw project ingediend dat zich richtte op

ecosysteemdiensten, innovatie en kennisdeling, onder de naam PARTRIDGE (Protecting the Area's Resources Through Researched Innovative Demonstration of Good Examples*). Eind 2016 kwam het verheugende nieuws: het project mocht na drie jaar voorbereiding eindelijk gaan starten.

Het PARTRIDGE-project Voor het Interreg-project PARTRIDGE werken Engeland, Schotland, Denemarken, Duitsland, België en Nederland samen. Ook Zweden heeft zich recent aangesloten.

In elk land zijn er twee demonstratiegebieden aangewezen van ongeveer 500 hectare groot. In ons land zijn deze te vinden op Schouwen-Duiveland en in het Land van Altena.

Daarnaast zijn er overal referentiegebieden aangewezen, waar géén extra maatregelen voor boerenlandvogels worden genomen, maar waar wel alle tellingen worden uitgevoerd. Zo krijg je in ieder land telkens twee ‘gebiedsparen’ om later vergelijkingen mogelijk te kunnen maken.

In Altena is polder de ‘Oude Doorn’ tussen ruwweg de driehoek Sleeuwijk-Almkerk-Woudrichem een demonstratiegebied en nabij Genderen ligt het referentiegebied van ook ongeveer 500 hectare. De twee kaartjes op de volgende bladzijde geven de grenzen precies aan.

13

Sleeuwijk

Oudendijk

De twee gebieden en hun positie in het Land van Heusden en Altena.

Uppel

Almkerk demonstratiegebied Polder 'Oude Doorn'

referentiegebied bij Genderen

Land van Heusden en Altena

Genderen

14

... en steeds weer observeren ...

Mijn eerste kennismaking Als startpunt van het PARTRIDGE-project geldt voor mij nog steeds een heel mooie herinnering. Tijdens het zoeken met de loopgroep voor de weidevogelbescherming deden we een bijzondere ontdekking.

Vrijwilliger Gert-Jan van de Pol keek met een bamboestokje zomaar onder een groot blad van een ridderzuring op het land van Kobus Kolff. Eigenlijk om aan z’n collega’s te laten zien waar een nestje van de veldleeuwerik soms kan liggen. Tot zijn verbazing lag er een klein wit eitje in een leeg kuiltje. Meteen had ik een sterk vermoeden dat het een eitje van een patrijs zou kunnen zijn. Dezelfde middag heb ik Jochem Sloothaak geïnformeerd. Eerst had Jochem het plan een camera-val te plaatsen, maar daar kwam hij de volgende dag op terug. “Hoenderachtigen leggen wel vaker een los ei”, was zijn reactie. Geen écht nest dus.

Een drietal weken later kwam ik weer op deze plaats voor controle van de kievitsnesten. Met behulp van de ingevoerde GPS-positie wist ik de nestplaats snel terug te vinden. Een hennetje verliet gestoord het nest! Tot mijn grote verbazing zag ik een nest met maar liefst 20 eitjes liggen. Ik heb snel de plaats weer verlaten zonder er ruchtbaarheid aan te geven. En dat viel niet mee, want zoiets wil je graag met anderen delen.

Op 9 juni is er een opname gemaakt met de weidevogeldrone van Brabants Landschap. Op de bewuste plaats was geen warmtebron te zien, wel in het perceel ernaast. Weer hebben we met behulp van de GPS-positie gezocht, maar dat was niet gemakkelijk in de wintertarwe, die stond inmiddels al ruim een meter hoog. Maar toch, gevonden! Er lagen in het verlaten nest 20 lege doppen! En zo maak je iets mee wat je echt nooit meer vergeet. Het eerste ei vinden én later de 20 uitgekomen exemplaren is slechts aan enkelingen voorbestemd! Het nest met de twintig eitjes is nog altijd de schermafbeelding op mijn smartphone en daardoor geniet ik er nog elke dag van.

18 april 2017

9 mei 2017

13 juni 2017 15

Het leefpatroon van de patrijzen

de hele familie

Maar nu eerst even kennismaken met het leefpatroon van de patrijzen. Patrijzen zijn vaak moeilijk te vinden. Je komt ze vrijwel altijd bij toeval tegen. Als je ze gaat zoeken, zie je ze zelden. Het zijn échte randvogels, dus als je naar randjes van percelen kijkt heb je de grootste kans om ze te spotten.

Ze leven erg verscholen. Alleen het haantje steekt af en toe z’n oranje/bruine kop boven het gewas uit. Hij maakt altijd een waakzame indruk. Als je een haantje ziet, blijf dan kijken, want de kans dat je een hennetje ziet of de hele familie (klucht) is groot. Het zijn zeker geen langeafstandsvliegers.

Na ongeveer 100 meter ‘vallen’ ze weer op de grond en zijn uit beeld. Het zijn erg goede renners, want een vliegende patrijs verraadt zijn plek aan roofdieren. Ik had een keer het geluk dat een klucht van 10 patrijzen kwam aanvliegen en kort daarna zelfs een klucht van 11. Ze streken neer in hetzelfde bonenveld en waren vervolgens alle 21 volledig aan het beeld onttrokken. Na lang kijken ontdekte ik één oplettend haantje.

Tijdens de laatste broedvogeltelling van dit jaar zag ik een ouderpaar met 5 jonge patrijzen vlak voor mijn voeten. Ik overviel ze. Onmiddellijk verscholen ze zich in het hoge gras en ik kon daarom mijn waarneming niet delen met Jochem Sloothaak en Linda de Haas (ook werkzaam bij Brabants Landschap). Maar tot onze verbazing kwam een kuiken even later tevoorschijn en ging op een takkenril zitten. Voor mij geen twijfel, dat moet een patrijzenkuiken zijn. Maar helaas… de foto die Jochem gemaakt had, is ook bekeken door de projectleider van PARTRIDGE. Francis Bühner was stellig. Het is een kuiken van een fazant. Dat neemt niet weg dat ik het nog steeds een prachtig kuikentje vind.

16

Half februari vallen de kluchten uit elkaar, een grote onrust ontstaat in de groep. Na een paar dagen ontdek je dat zich al paartjes hebben gevormd. Als het allemaal voorspoedig verloopt, komt het eind april/begin mei tot een broedgeval.

Prachtig om dan de jonge patrijsjes te zien rondscharrelen bij de oudervogels. De kuikens zijn in hun eerste twee weken volledig afhankelijk van insecten. Liefst luizen, mieren, wantsen en rupsen. Later in het jaar schakelen ze over op zaden en jonge blaadjes van kruiden en grassen. Hoewel de patrijs een vogel is van een open landschap, zie ik ze bijna altijd in de nabijheid van dekking.

Een braakstrook wordt in het open veld veel gebruikt door patrijzen om te bivakkeren. Ze hebben daar overzicht, maar kunnen bij gevaar snel het gewas of de perceelrand induiken. Ik kom ze ook regelmatig tegen in de directe omgeving van een berm. Meermalen heb ik een klucht patrijzen zien foerageren. En als ze plotseling de dekking zoeken van bijvoorbeeld een keverbank, richt dan je verrekijker maar op de omgeving en je ziet weldra een buizerd of kiekendief. Onlangs zag ik rakelings boven zo’n bloemenblok een sperwer verschijnen. Wat is het dan een uitkomst als je als patrijs tijdig dekking kunt vinden.

Het neefje/nichtje van de patrijs is de fazant, ook een hoenderachtige. Als je iemand meeneemt om vogels te leren kennen, dan willen ze graag vooraf al weten welke vogels je zoal kunt spotten. EĂŠn garantie kan ik altijd geven, namelijk het zien van fazanten.

Fazanten profiteren ook enorm van de genomen maatregelen.

De territoria zijn sinds het begin van het project verdrievoudigd. Sommigen noemen het een plaag, zo zou ik het niet willen noemen. Maar het zijn er inderdaad wel veel geworden.

fazant ⚤

17

Voor menigeen is het moeilijk om een jonge fazant van een jonge patrijs te onderscheiden. En toch is er na een paar weken een duidelijk verschil waarneembaar. Een fazant loopt rechtop, terwijl een patrijs laag scharrelend rondloopt.

Jonge patrijzen zie je altijd in gezelschap van de oudervogels. Jonge fazanten zie je niet zo lang met oudervogels, maar wel vaak in groepsverband. De foto’s laten de kleurverschillen zien. Beide vogels kom je vaak tegen op plekken waar ze een zandbad kunnen nemen. Ze gedragen zich dan als kippen op een boerderij met vrije uitloop.

jonge fazant

jonge patrijs

De maatregelen in het demonstratiegebied

18

De ruilverkaveling gaf de boeren een toekomstperspectief, maar was een neerwaartse spiraal voor de natuur. Met de komst van het PARTRIDGE-project gaat het landschap van polder de Oude Doorn veranderen. “Wat toen verdween, wordt nu weer deels teruggebracht”, aldus medeteller Jan van Harten. De biotoop-verbeteringen (maatregelen) voor de patrijzen worden gefinancierd vanuit het PARTRIDGEproject, maar ook vanuit het landelijke potje voor agrarisch natuurbeheer. Het demonstratiegebied van 500 hectare is nu voor bijna 10% ingericht met deze maatregelen!

Patrijzenhagen

In het najaar 2017 hebben we tijdens de nationale natuurwerkdag met veel vrijwilligers in het demonstratiegebied maar liefst 1500 meter patrijzenhaag geplant. Een diversiteit aan struiken verfraait hier nu het landschap. Het zal je ongetwijfeld al opgevallen zijn. De geplaatste publicatieborden geven er ook bekendheid aan.

Zo’n patrijzenhaag bestaat o.a. uit meidoorn, kornoelje, veldesdoorn, wilde liguster en andere besdragende struiken.

Langs een patrijzenhaag ligt veelal een brede strook met een vegetatie van grassen en kruiden. De struiken van de patrijzenhaag zijn heel belangrijk omdat ze dienen als dekking tegen predatoren zoals buizerd, bruine kiekendief enz.

Bovendien zijn ze een geschikte broedplaats. En inderdaad heeft vorig jaar een gezenderde patrijs met de naam Kirsten onder een haag succesvol gebroed. De bloemen van de struiken trekken insecten aan en de bessen van de struiken zorgen voor wintervoedsel. De nuttige nationale natuurwerkdag 2017 insecten kunnen ook bijdragen aan het onderdrukken van plagen in landbouwgewassen.

Helaas komt het nog veelvuldig voor dat patrijzen broeden in brede wegbermen of slootkanten, vaak vanwege gebrek aan alternatieve nestplaatsen en met alle risico’s van dien, maar dat valt patrijzen niet uit te leggen. Soms broeden ze gewoon midden in een graanveld. Ik merk steeds vaker dat boeren heel alert zijn bij het maaien. Verlaat maaien is dan ook een prima oplossing.

19

Bloemenblokken

Je zult vast hebben gezien dat er langs de akkers bloemenblokken zijn ingezaaid. De naam is niet voor niets gekozen, want ze kleuren in april geel van de bladkool, in juni paars van de cichorei, in juli komt het lichte groen van de venkel en het geel van de honingklaver, in augustus steken de zonnebloemen er bovenuit, in september de kaardenbol en tot laat in de zomer zie je het wit en paars van de luzerne. Er staan nog meer soorten in een bloemenblok, maar die leveren vooral zaden en bloeien minder uitbundig. De bloemenblokken zijn een prachtige verfraaiing van het landschap.

Maar daar let de patrijs niet op. Wel zijn ze voor de patrijzen van levensbelang. De talrijke bloemen trekken een rijk insectenleven aan. En dat is het basisvoedsel voor de kuikens van de patrijzen.

Een bloemenblok wordt schaars ingezaaid (7kg per hectare), zodat er tijdens de bloei een zo open mogelijke vegetatie ontstaat. De patrijzen met de kuikens kunnen zich in zo’n bloemenblok goed bewegen. Een breed bloemenblok (>20 meter) biedt ook een goede schuilplaats tegen predatoren.

20

bloemenblok

Bovendien worden in het najaar veel zaden rijp en die vormen eveneens voedsel voor de patrijzen, net als voor veel andere hongerige akkervogels.

Juist voor de patrijzen is het de enige mogelijkheid om de wintermaanden door te komen. En als vogelaar is het fantastisch om te zien hoeveel putters, groenlingen, kepen, kneuen, holenduiven, houtduiven enz. ervan profiteren. En denk maar gerust in grote aantallen vogels, groepen van 200 vogels zijn een lust voor het oog. Wat een verschil met de jaren ’70! honderden vogels in de winter Keverbanken

De keverbank is een maatregel die afkomstig is uit Engeland en Schotland. De beetle-bank wordt daar al veelvuldig toegepast. In het demonstratiegebied zijn zeven keverbanken aangelegd. Een keverbank is een verhoogd talud van ongeveer 50 centimeter in de lengte van een akker en bovendien midden op de akker. Deze wordt geflankeerd door een braakstrook en een bloemenrand. Het zaadmengsel op de keverbank geeft een grote variatie aan bloemen en kruiden. Bladrammenas, kaardenbol, venkel,

het hoogteverschil is goed te zien want Linda en Henk zijn even lang 21

kamille en nog diverse klaversoorten en grassen geven een boost aan het insectenleven en later ook een overvloed aan zaden. Toch ligt de focus niet op bloemen, maar op polvormende grassen, zoals kropaar. Deze vormen na een paar jaar de pollen die vanwege hun microklimaat (droger en warmer) een prima leefgebied vormen voor insecten.

Meerjarige graspollen zijn tevens hĂŠt voorkeursbroedplekje voor de patrijs. Studenten onderzoeken de keverbanken op het insectenleven. De resultaten zijn opvallend positief, maar daarover later meer.

Aanvullend wintervoedsel

Juist de wintermaanden zijn voor de kluchten (patrijzen in familieverband) een moeilijke periode. De oogstmachines laten geen graankorrel liggen. Alleen de zaden van de bloemenblokken en de keverbanken vormen het voedsel voor de wintermaanden. Maar in vrijwel alle winters zijn de zaden vanaf januari echt op. Daarom zijn in de nabijheid van bekende kluchten 18 voertonnen geplaatst.

In alle andere deelnemende landen is dit heel gangbaar, maar in Nederland niet. Toch is besloten om dit middel in alle landen in te zetten als

voedertonopstelling

22

voederton in de winter

aanvullende maatregel. Het zijn kleine vaatjes op een verhoging geplaatst met aan de onderkant een cilinder, dat op een stofzuigerslangetje lijkt. Als de patrijs er tegenaan tikt, komt de tarwe uit de silo. Een soort voedselautomaatje voor patrijzen. En mede door deze silo’s zijn de fazanten ook de spekkopers. Ratten en woelmuizen weten de silootjes regelmatig ook te vinden, verplaatsen kan dan een optie zijn. Het vullen van de silo’s stopt eind maart, want patrijzen leven niet alleen van zaden. Ook bladgroen en knoppen van bloemen vormen een voedselbron en zijn dan weer beschikbaar.

Overige maatregelen

Naast de hierboven genoemde PARTRIDGE-maatregelen zijn vanuit het landelijke agrarische natuurbeheer ook andere maatregelen genomen. Veldcoördinator Meeuwis Millenaar, die werkt voor de ANV Altena-Biesbosch én voor PARTRIDGE, heeft met boeren afspraken gemaakt voor akkerranden, wintervoedselveldjes, kruidenrijke graslanden en vogelakkers. Als je hier meer over wilt weten, neem dan gerust contact op met Meeuwis. Ook voor uitleg in groepsverband kun je met hem contact opnemen (meeuwis@maatschapmillenaar.nl).

wintervoedselveld 23

Het monitoren En dan ben je natuurlijk uiterst nieuwsgierig naar de resultaten van zo’n prachtig project. Dat vraagt om veel waarnemingen in het gebied en heel veel verschillende manieren van tellen. Nu wordt het pas echt interessant. De nieuwsgierigheid kan ik heel goed begrijpen, maar hierover wil ik graag in het volgende Altenatuurtje berichten. Eén ding over het monitoren wil ik hier alvast wél vertellen. Een rode draad door het gehele jaar is het volgen van gezenderde patrijzen. Er is besloten een beperkt aantal patrijzen van een zendertje te voorzien en deze jaarrond te volgen. Voor het volgen van de gezenderde patrijzen zijn Huib Hartman, Jan van Harten en ik actief. Elke week worden de patrijzen door ons gevolgd, we doen dat om de beurt. Het leefpatroon rond of in de maatregelen wordt op deze manier zichtbaar.

Over het volgen van de gezenderde patrijzen doet Huib verderop in dit Altenatuurtje verslag.

Maar… stil zitten en afwachten tot het volgende Altenatuurtje verschijnt, hoeft niet. Als je één of meerdere patrijzen ziet, is het belangrijk om deze te melden op de site www.waarneming.nl. Elke waarneming is belangrijk. Een smartphone met internetverbinding is wel een voorwaarde. Heb je die niet dan is de escape je pc of tablet thuis.

Ook daarmee kun je bij thuiskomst je patrijzenwaarneming goed invoeren. patrijs ⚤ langs Almkerkseweg *) Protecting the Area's Resources Through Researched Innovative Demonstration of Good Examples. De afkorting luidt PARTRIDGE, Engels voor patrijs. De projectnaam laat zich niet één op één vertalen, maar de volgende zin geeft weer welk doel het project nastreeft: ‘het beschermen van ecosysteemdiensten door het toepassen van onderzoek, innovatie en demonstreren van effectieve maatregelen.

Met dank aan Jochem Sloothaak voor de achtergrondinformatie.

24

❀

Wijzer worden van patrijzen Huib Hartman

Met het pensioen in zicht leek het me leuk om mijn vogelkennis wat bij te spijkeren. Via een aantal vogelcursussen van Altenatuur rolde ik als vanzelf in een loopgroep van de weidevogelbescherming. Met veel plezier sjouwde ik door weilanden en over akkers op zoek naar nesten van kievit en scholekster.

Een nieuwe kans diende zich aan om - in het kader van het PARTRIDGE-project - gezenderde patrijzen te gaan volgen.

25 25

Wijzer worden van patrijzen‌ Men had in het kader van dit omvangrijke project besloten een aantal patrijzen van een zender te voorzien, met het doel erachter te komen of en in hoeverre de patrijzen gebruik maken van de genomen maatregelen in het gebied, zoals beschreven in het vorige artikel. In het voorjaar van 2019 was het dan eindelijk zover en kregen we instructie over het gebruik van de ontvanger, de manier van uitpeilen en hoe hierbij verstoring te voorkomen.

Nadat er 3 patrijzen (2 haantjes en 1 hennetje) waren voorzien van een zender door onze experts van het Brabants Landschap, mochten wij de wei in om het drietal te monitoren middels het uitpeilen. We stoeiden met de instellingen van de ontvanger en

26

patrijs met zender

met de rapportage van de juiste coĂśrdinaten.

Het was allemaal even spannend. De eerste ronde slaagden we erin om onze gezenderde vrienden, die we intussen voor het gemak namen hadden gegeven (Kirsten, Jan en Marco) uit te peilen. De tweede ronde was tot onze grote frustratie alleen Kirsten terug te vinden. Jan vonden we na veel zoeken 2 weken later ergens anders weer terug en ook Marco dook pas 4 weken later weer op rond de plek waar hij was gezenderd. Hij was daarna redelijk plaatstrouw vlakbij de molen in Sleeuwijk. Samen met een hennetje kwam hij zelfs tot broeden en de locatie van het nest werd ingerasterd met een schrikdraadje tegen predatie door bijvoorbeeld vossen. Het broedresultaat bleef echter onduidelijk omdat Marco ineens weer van de radar verdween. Onze experts opperden predatie of batterijfalen van de zender als mogelijke oorzaken. Verwoed zochten we met ons team de gehele streek af, echter zonder resultaat. Van de twee andere patrijzen bleek vooral het hennetje Kirsten in de omgeving van de Doornse molen bij Almkerk bijzonder plaatstrouw aanwezig te zijn in het projectgebied aldaar. Ook haar nest werd succesvol ingerasterd en ze werd later met 8 kuikens gezien.

Patrijs Jan verdween na predatie van vermoedelijk zijn hennetje weer van de radar tot we hem een kilometer verder weer terugvonden in een grasland. Hij verhuisde regelmatig van

een bonenveld naar een maisveld en overwinterde (in het gezelschap van 5 andere patrijzen) op een stoppelveld weer verderop. Zes weken na de verdwijning van Marco probeerde ik de (broedende) Kirsten uit te peilen.

Omdat het niet meteen lukte, scrolde ik per ongeluk over een aantal andere golflengtes en daar hoorde ik een signaal van een zender. Het bleek bij nader inzien het signaal van Marco te zijn. Honderd meter naast de plek waar onze Kirsten huisde! Eerst geloofde ik het niet. Het was ruim twee kilometer verwijderd van de locatie van zijn laatste peiling, maar het bleek toch te kloppen! Marco was weer in beeld en bleef tot half april 2020 telkens in of rond de maatregelen traceerbaar. coรถrdinaten van plaats Marco

strook bij de molen waar Marco zich bevond 27 27

28

In het voorjaar van 2020 viel het besluit om nog 3 patrijzen van een zender te voorzien. Het terugvangen van de eerste lichting patrijzen, om de batterijtjes met een geschatte levensduur van iets meer dan 12 maanden te vervangen, wilde niet lukken. De nieuw gezenderde patrijzen werden Leonie, Joppe en Noud gedoopt, waarmee het totaal op 6 kwam.

Helaas bleek onze Kirsten kort daarna (half maart 2020) gepredeerd want haar antenne werd leeg teruggevonden in een slootkant.

Op 16 april werd onze Marco voor het laatst gepeild in de maatregelen rond de Doornse molen. Hij vertoefde de hele periode in een klucht van 5 patrijzen. Maar van de ene op de

andere dag was hij toen weer verdwenen, ondanks uitgebreide zoekacties van ons. Toen waren er nog 4.

teruggevonden zendertje

... "is dit soms die Marco, pap?"

Op vrijdag 29 mei deed ik een peilronde waarin alle 4 de overgebleven patrijzen weer werden gelokaliseerd.

Mijn dochter, die me twee keer vergezelde op mijn peilrondes, had kennelijk heel goed opgelet. Ze fietste met man en kind ’s avonds door de Sleeuwijkse polders toen ze bijna een patrijs overreden. De patrijs rende voor hen uit over het fietspad en bleef lang genoeg in beeld om nog een foto te schieten met een mobiele telefoon.

Bovendien zag ze dat hij een antenne op zijn rug had zitten. Ze stuurde de foto door met de vraag: is dit soms

het 'uitpeilen' van de positie waar een patrijs zich bevindt

die Marco van jullie pap?

Op die plek hadden wij geen andere patrijzen in de buurt gespot dus werd ik wel erg nieuwsgierig. De volgende ochtend snel op pad met de ontvanger. Exact op de plek die mijn dochter had aangegeven ving ik inderdaad het signaal op van onze Marco. Ruim 6 weken later en bijna 3km (!) verwijderd van zijn vorige gepeilde locatie. Het moet niet gekker worden…

We zijn inmiddels alweer een aantal maanden verder. De batterijen van de zendertjes van Jan en Marco hebben het inmiddels opgegeven na een bedrijfstijd van ongeveer 15 maanden. Uit de peilingen bleek dat

3 van de 6 patrijzen gedurende langere periodes in of rond de maatregelen verbleven.

Helaas werden van 2 patrijzen vorige week de (werkende) zendertjes zonder patrijs teruggevonden in het land. Van één patrijs hadden we al langer het vermoeden dat het niet goed zat. Pas toen het graanveld werd geoogst konden we op zoek naar de zender. De andere kwam nog maar kortgeleden door predatie aan zijn einde in een stuk grasland.

Momenteel dus nog 1 patrijs (Leonie) over om te volgen. Ze wordt regelmatig gezien in het gezelschap van een haantje. Helaas hebben we geen broedlocatie van haar kunnen aantonen. ❀ 29 29

Vogels tellen op de golfbaan Sylvia van der Horst-de Blom

Op 16 mei zouden wij ons om half zes melden voor de jaarlijkse vogeltelling op Golfpark de Almkreek in Almkerk. De dag begon dus echt lekker vroeg voor diverse vogelwerkgroepleden. Tijdens een kopje koffie werden we eerst wegwijs gemaakt door greenkeeper Marvin van Haaften. Vervolgens zijn we in drie groepen de greens opgegaan, twee groepen te voet en ĂŠĂŠn groep in een golfkar. Ik liep tijdens deze telling met Rinus Punt en Herman van Krieken (natuurlijk op veilige afstand i.v.m. corona). Het golfpark is altijd een mooi stukje natuur, maar deze ochtend helemaal met grondmist en een prachtig opkomende zon!

Ik ben ook weer een beetje wijzer geworden, want Rinus leerde me dat er kleine karekieten tussen het riet zitten en niet alleen rietgorzen! Na ongeveer een uurtje hadden we ons deel rondgelopen, beluisterd en op deze manier alle vogels in kaart gebracht. We kregen koffie aangeboden en een uitstekende warme appelflap. Ik heb ontzettend van deze telling genoten! In totaal hebben we deze 30 ochtend maar liefst 43 verschillende vogelsoorten genoteerd:

aalscholver, blauwe reiger, bosrietzanger, ekster, fazant, fitis, gaai, grasmus, grauwe gans, groene specht, groenling, grote bonte specht, grutto, holenduif, houtduif, huismus, kauw, kievit, kleine karekiet, knobbelzwaan, koekoek, koolmees, kuifeend, meerkoet, merel, nijlgans, pimpelmees, purperreiger, scholekster, sperwer, spreeuw, tjiftjaf, torenvalk, tuinfluiter, Turkse tortel, vink, waterhoen, wilde eend, winterkoning, witte kwikstaart, zanglijster, zwarte kraai, zwartkop. â?€

31 31

Noten Als het herfst is, ga ik graag op zoek naar noten en nootjes. Vooral walnoten en hazelnoten raap ik graag, om ze daarna te kraken en op te smikkelen. Ook beukennootjes kunnen erg lekker zijn, maar ja, ze zijn zo klein!

In deze jeugdrubriek lees je wat noten eigenlijk zijn en wie ze graag lust. Een noot kun je herkennen aan de harde dop of schil die wel van hout lijkt. Als je de harde dop kapotmaakt dan zit daarin een zachter nootje dat je soms ook kunt eten.

De volgende noten kun je ook in onze omgeving vinden:

hazelnoten

32

tamme ka stanjes

beuke nnote n

walnoten

eikels Let op: eigenlijk zijn walnoten geen echte noten maar juist vruchten, maar omdat iedereen ze zo noemt, vertel ik je er in deze rubriek toch over.

Een noot groeit aan een boom. In de lente komen er in de bomen kleine bloemen tevoorschijn, mannelijke en vrouwelijke. Als een mannelijke en een vrouwelijke bloem elkaar bevruchten, dan begint er vanuit de bloem een heel klein nootje te groeien. Maanden later, in de herfst, zijn de noten klaar met groeien en vallen ze op de grond. En als een noot op een goed plekje op of in de grond terechtkomt, dan komen er wortels en een steeltje uit de noot en kan er een nieuwe boom groeien!

Wist je dat?

De noten hebben nog een jasje aan als ze aan de boom hangen. Dit noem je een bolster of een napje.

bolster

33

Maar lang niet alle noten zullen uitgroeien tot een nieuwe boom.

Veel noten worden opgegeten. Er zijn verschillende dieren die graag een nootje eten.

Hieronder noem ik er een paar.

Insecten Snuitkevers, zoals de eikelboorder en de hazelnootboorder hebben een heel lange snuit. Daarmee boren ze in een nog onrijpe groene eikel of hazelnoot een gaatje waarna ze er twee eitjes in leggen. Na ongeveer twee weken komt de geelwitte larve, een soort wormpje om te zien, uit het ei en voedt zich met het binnenste van de eikel. Als de eikel in de herfst op de grond gevallen is, boort de larve een gat naar buiten en kruipt in de grond. De hele winter blijft de larve in de grond. Na de winter verpopt de larve zich en in mei of juni komt de kever uit de pop.

Deze kevers gebruiken de eikel of hazelnoot dus eigenlijk als kraamkamer, als babykamer zeg maar.

34

Vogels Gaaien zijn heel slimme vogels die graag een eikel of beukennootje lusten. Voor in de winter verzamelen ze graag een voorraadje. In het najaar verzamelen gaaien de eikels en verstoppen die in de grond, zodat ze in de winter altijd wat te eten hebben.

Kraaien lusten ook wel graag een nootje, liefst walnoten. Om de harde dop kapot te krijgen vliegt de kraai met een noot in zijn snavel omhoog en laat de noot dan vallen op harde dakpannen of op de straat. Daarna kan de kraai van de kapotte noot smullen.

Zoogdieren Muizen en ratten zijn knaagdieren en kunnen met hun scherpe tandjes gemakkelijk door de dop van de noot heen knagen. Alle soorten noten worden door muizen en ratten gegeten.

Eekhoorns eten ook graag noten. Net als gaaien leggen ze een wintervoorraadje aan. Eekhoorns verstoppen de nootjes in de grond of in een boomholte.

Wilde zwijnen wroeten met hun snuit in de grond op zoek naar lekkere hapjes. Eikels en nootjes vinden ze heerlijk!

Reeën lusten ook eikels en nootjes. Maar ze eten vooral kruiden, grassen en twijgen van bomen.

En… mensen?

Vooral walnoten en hazelnoten worden door mensen geraapt, maar ook tamme kastanjes vinden sommige mensen erg smakelijk!

Wist je dat… ... sommige noten die goed verborgen zijn door een eekhoorn of gaai, later niet meer teruggevonden worden? Zo helpen de dieren per ongeluk mee aan het planten van nieuwe bomen!

35

Wist je dat… ... een boom in sommige jaren veel nootjes, in andere jaren minder nootjes geeft? Jaren waarin er juist veel nootjes zijn, noem je een mastjaar. Vooral bij eiken, beuken en kastanjes komt dit voor.

Tenslotte nog een leuke activiteit voor in de herfst en winter: ga gezellig samen noten rapen en er daarna heerlijke koekjes van bakken!

Hieronder een lekker recept, veel plezier! ❀ kjes Hazelnotenkoe Ingrediënten: zelnoten stuiven) • 95 g ha extra om te be (+ em lo eb rw • 135 g ta edersuiker • 200 g po eel gemalen kan • 2 tl er vanillesuik • 1 tl boter (koud) gezouten room on g 5 12 • et de bloem, in een kom m ze Bereiding: oe D . jn fi hazelnoten kaneel en 1. Hak 40 g koekjes), 1 tl 0 2 ij (b Kneed tot er ik s en voeg toe. je 75 g poedersu ok bl in r te . Snijd de bo at een ½ uur vanillesuiker m een bal en la or V . eg de d gen een samenhan t). hazellkast (afgedek oe k de rest van de rusten in de ak H . °C 0 17 oven bord uit de oven voor op met bloem best 2. Verwarm n ee op eg de t ol he es figuurtjes noten grof. R itsteekvormpj u et m er ek te . dik. S lede bakplaten tot een ½ cm bakpapier bek et m 2 min. of 15 1 k in uit en leg op zelnoten en ba ha de et m s je k de oekjes koek kleuren. Laat 3. Bestrooi de in ru db ou g es randj gaar of tot de water tot len. oe k aneel met 1 el k ca. 1 uur af en er ik su er st van de poed s in een 4. Roer de re hier de koekje el k en pr es B r. u een glad glazu weging mee. be de zigzaggen Lekker!!!

36

Knobbel in de knel Wouter van Rijsbergen

Als je lid bent van de Vogelwerkgroep, kan het voorkomen dat je wordt ingeseind omdat er ergens iets mis dreigt te gaan met een vogel. Vooral in het broedseizoen gebeurt dat regelmatig, broedende vogels verlaten hun nest lange tijd zo min mogelijk en gedurende deze periode is er veel kans op een bedreiging van buitenaf. Ook tijdens het grootbrengen van de jongen zijn er veel gevaren die de vogelgezinnen moeten doorstaan.

In tegenstelling tot wat veel mensen denken, is er in Nederland wettelijk geen datum voor het broedseizoen.

Vaak wordt gezegd: 15 maart tot 15 juli is het broed-seizoen. Echter: een vogel is volgens de wet beschermd vanaf het moment dat de nestbouw begint, tot het moment waarop de jongen uitvliegen. Je kunt dus niet op 14 maart nog even een boom kappen met daarin een merelnest in aanbouw, ‘omdat het broedseizoen pas op 15 maart begint’. Dat is maar goed ook, want veel vogels beginnen aanmerkelijk eerder in het jaar met broeden (bosuil, blauwe reiger) en

late broedgevallen komen ook regelmatig voor.

Van sommige vogels zijn de nesten zelfs nog langer beschermd, omdat zij na het uitvliegen van de jongen gebruik blijven maken van de nesten om er te rusten of een tweede broedsel groot te brengen (denk aan bijv. de huiszwaluw).

Een niet te missen broedgeval in onze eigen omgeving is dat van de knobbelzwanen aan de rand van de wijk Postweide in Woudrichem.

Al enkele jaren broeden deze zwanen hier aan de waterkant, goed zichtbaar vanaf de Veldweg, de 37

zwanen hebben een prachtig plekje uitgekozen. Verreweg het mooiste zicht op dit nest hebben de bewoners van de naastgelegen woontoren in kasteelstijl. De bewoners daarvan konden goed zien hoe de nieuwbouw aan het Ravelijn vorderde en tegelijkertijd ook de restauratie observeren van het knobbelzwanennest. Dit nest lag

weg we -

zen! !!

namelijk op een hoekkavel in een toekomstige achtertuin aan diezelfde straat. Ron Brouwer en ik zijn er dan ook meteen op afgegaan toen we vernamen dat de aannemer bijna klaar was en de graafmachine al klaar stond om de achtertuinen te vlakken. De aannemer had gelukkig 38

het nest al opgemerkt en verzekerde ons dat hij er uit de buurt zou blijven. Ook de toekomstige bewoners van deze kavel (niet de eerste bewoners van het kavel dus) bleken van het nest op de hoogte en waren bereid het afvlakken van het laatste deel tot later uit te stellen, mocht dat nodig zijn. Dat was alvast goed nieuws!

Maar met een graafmachine kom je al snel te dichtbij en dan is verstoring zo gebeurd, dus het liet ons niet los. Een knobbelzwaan broedt gemiddeld 36-38 dagen.

Vanaf wanneer is de zwaan zeker gaan broeden? Een opmerkzame buurtbewoner kon dit aan de hand van foto’s reconstrueren. We beredeneerden dat het nest al bijna zou uitkomen en dat het dus ook bijna ‘veilig’ was, omdat het ook nog enkele dagen zou duren voor men aan de werkzaamheden zou beginnen. Wel blijven ouders met de pas uitgekomen jongen vaak nog enkele dagen gebruik maken van het nest, waardoor het wel spannend bleef.

Gelukkig konden we opgelucht ademhalen, toen we al eerder dan we dachten teruggemeld kregen dat het nest was uitgekomen en dat de ouders met hun jongen het ruime sop hadden gekozen. Hopelijk zijn de nieuwe bewoners van het bewuste perceel bereid de nestplaats ook volgend jaar met rust te laten.

De knobbelzwaan – Cygnus olor Met een lengte tot anderhalve meter en een spanwijdte van meer dan twee meter is deze watervogel één van onze grootste vogels. De naam komt van de grote zwarte knobbel die volwassen mannetjes op hun snavel hebben.

Knobbelzwanen produceren nauwelijks geluid, maar maken tijdens het vliegen wel een goed hoorbaar fluitend geluid met de vleugels. Een groot deel van de knobbelzwanen in Nederland stamt af van Poolse knobbelzwanen die gehouden werden voor hun mooie witte dons. Toen de vraag daarnaar in de loop van de 20e eeuw afnam, werden veel vogels losgelaten waarna ze verwilderden en zich vermengden met de inheemse knobbelzwanen.

Knobbelzwanen eten voornamelijk waterplanten maar stappen ook wel over op gras als waterplanten onvoldoende aanwezig zijn. Knobbelzwanen blijven ’s winters in hun territorium of trekken in groepen weg om elders te overwinteren. In de winter bezoeken ook knobbelzwanen uit het oosten ons land. Waar er normaal rond de 8000 broedparen aanwezig zijn, worden er in de winter 38.000 - 46.000 individuen geteld.*) Bij ons in Altena zijn vaak groepen knobbelzwanen te zien op de Kornsche Boezem of op graslanden. ❀ *) Bron: Vogelatlas van Nederland, SOVON Vogelonderzoek Nederland, 2018.

knobbelzwanennest met eieren

39

F L O R A Het is al ver in september als ik dit schrijf.

De wegbermen zijn nog groen. Hier en daar is er nog een kleurtje te zien. Het paarse knopkruid. Het roze-witte duizendblad. Of nog een bloeiende kattenstaart. Maar hé, daar, wat is dat? Zachtgele bloemen. Met ook nog oranje tinten, leuk! Het lijken wel leeuwenbekjes.

Aan de steel de blaadjes, langwerpig en smal.

Net als bij vlas. Het plantje komt algemeen en al tijden bij ons voor. Inheems dus. Vaak op zanderige grond. Niet te voedselarm.

Graag in de zon. Dikwijls met een netwerk van worteltjes. Van daaruit schieten overal plantjes op. Mooi!

Een klein hommeltje zoemt nog rond. Zeker één met veel ervaring. Handig maakt hij de bloem open en gaat naar binnen. Diep in de bloem, daar ligt de schat. Heerlijke nectar, lekker en zoet. Met een lange tong moet je erbij kunnen.

Als je vlas en leeuwenbekje samenvoegt krijg je vlasleeuwenbekje. Tegenwoordig zeggen we: vlasbekje (Linaria vulgaris). ❀ Jan van Haaften

40

49 41 41

Heel Holland Hiked Erik Gouw

Op zaterdag 15 augustus sliepen er eindelijk weer eens mensen op ons fort in Giessen. Geen ouderwetse soldaten dit keer, maar moderne ‘klimaatstrijders’ van ‘Heel Holland Hiked’. HHH is een initiatief van een vijftal meiden die drie weken door Nederland wandelen en proberen jongeren mee te nemen de natuur in en het gesprek aan te gaan over duurzaamheid. Geïnteresseerden konden zich aanmelden om een dagje mee te lopen.

Het eerste gedeelte van deze hike liep over het Pieterpad van Pieterburen tot Arnhem. Het tweede gedeelte over het Pelgrimspad van Den Bosch naar Amsterdam. Het mooie Pelgrimspad loopt door de gemeente Altena en HHH had Altenatuur benaderd of ze op het Fort mochten overnachten. Dat vond het bestuur een leuk idee en enkele bestuursleden werkten hier dan ook graag aan mee!

Samen met aspirant bestuurslid Jan Willem den Besten liep ik een etappe mee van Nederhemert naar Giessen. We liepen mee om hen te ontvangen op het Fort en wat meer te vertellen over onze omgeving. Ik hoopte dat er ook wat jongeren onder de dertig jaar uit onze streek mee zouden lopen om met hen het gesprek aan te kunnen knopen. Helaas viel dat laatste een beetje tegen: er liepen geen jongeren uit Altena mee. Het was wel een mooie afwisselende wandeling met hele leuke en diverse gesprekken. Bijzonder om te horen hoe bevlogen deze meiden zijn en met hoeveel toewijding zij zich proberen in te zetten voor een 42 mooiere en duurzame wereld. Zo is een van de initiatiefneemsters, Eefke van der

Wouw, VN-jongerenvertegenwoordiger van de VN op het gebied van duurzaamheid. Dat is een functie die je voor 2 jaar doet en waarvoor je slechts € 150,- per maand en onkostenvergoeding betaald krijgt, terwijl het in principe een fulltime functie is. Zij moet zich flink in de schulden steken om dit te kunnen doen, maar ze ziet het als een investering in ervaring en vindt het belangrijk om te doen. Bewonderenswaardig!

Eva, de jongste van het stel, vertelde wat ze geleerd hadden de afgelopen weken en dat was indrukwekkend. Op sommige dagen liepen er experts mee, en zo hebben ze geleerd over 'grasfalt': groene strakke weilanden waar bijna geen leven meer inzit. De impact van de ruilverkaveling op ons landschap en de verarming van de natuur als gevolg hiervan. Ook konden ze met eigen ogen zien wat de verdroging voor invloed heeft op het landschap. Toen ze vertrokken in Noord-Groningen was alles nog groen en naarmate ze verder door Drenthe en Overijssel liepen werd het steeds geler en droger. Ook hebben ze een ochtend met speciale pakken in een stroompje met een schepnet gevist, hier plukten ze de Amerikaanse rivierkreeft uit het water, die zoveel schade aanricht aan inheemse soorten. Volgend jaar gaat Eva 6 VWO doen, ze weet nog niet precies wat ze daarna wil gaan doen, maar in ieder geval ‘iets met duurzaamheid’.

We liepen eerst langs de Eendenkade in de Bommelerwaard, een mooie route door de polder die ik niet kende en waar we veel vogelveren aantroffen, onder andere van buizerds en van wat waarschijnlijk hun prooien waren. Daarna een stukje langs het Esmeer en via de Meidijk naar Brakel. Daar werden we hartelijk ontvangen bij Mariëlle Pelle, journalist bij De Toren die ook een stukje mee was gelopen.

43

Daarna nog een stukje langs de Waal en via de altijd mooie Nieuwendijk naar de sluis bij Andel. En zo arriveerden we in Altena. Als afsluiting nog een verfrissende duik in de Maas bij Rijswijk en via de Struikwaard zijn we naar het Fort gelopen. Bij elkaar stond er op het einde bijna 25 kilometer op de teller!

We werden op het fort ontvangen door Len Bruining, die het altijd leuk vindt om met jongeren te praten over de natuur. Even later arriveerde Margo van Beem met een heerlijke maaltijd die werd genuttigd in de warme avondzon. Bereid met aardappels uit het strokenteeltproject in de Struikwaard en een spitskool uit de moestuin van het fort.

Het fort was aangenaam koel gebleven en de dames hebben samen met Margo van een heerlijke nachtrust kunnen genieten waarna ze de volgende ochtend weer fris hun tocht konden vervolgen. De volgende 10 kandidaten om mee te wandelen stonden hen alweer op te wachten bij de kerk in Rijswijk. â?€ 44

Landschapsherstel Herman van Krieken

... bomen kunnen de aarde redden ...

Je hoort het steeds vaker: 'bomen zijn het redmiddel tegen de opwarming van de aarde'. De hoeveelheden die in de media rondzingen bedragen miljoenen bomen en ruim 100.000 hectare bosoppervlakte. Waar en wanneer is die aanplant het efficiĂŤntst; als bomen in een bos komen te staan, of als ze in lanen, houtwallen, heggen of singels worden geplant? Los van de bijdrage die alle bomen en groen leveren in het opslaan van CO2 is ook de biodiversiteit gebaat bij lineaire landschapselementen. Van belang is verder dat dergelijke elementen kleine natuurgebieden en ‘biodiversiteitshotspots’ met elkaar verbinden. De biodiversiteit is hoger wanneer de elementen ook onderling een gesloten netwerk vormen.

Opgaande landschapselementen leveren ook een belangwekkende bijdrage aan het neerslaan van fijnstof en ammoniak.

Mits ze structuurrijk zijn, zijn landschapselementen ook heel goed in staat om ammoniak op te nemen en fijnstof in te vangen.

Ook hier geldt dat gebieden waarin deze elementen in onderlinge verbondenheid worden herhaald (opeenvolgend en parallel, met een werveling ertussen) meer fijnstof en of stikstof uit de lucht vangen dan grote bosgebieden. Heggen en houtwallen kunnen deze bijdrage leveren omdat ze langs de percelen staan waar ammoniak en fijnstof worden uitgestoten.

Dat kan van een groot bos natuurlijk niet gezegd worden.

45

Bosranden vangen stikstof en fijnstof weliswaar op, maar daarna werkt het bos daarachter nauwelijks nog mee. Met name rond gebieden die stikstof en fijnstof veroorzaken (zoals steden, industrie, infrastructuur en bedrijventerreinen) is het aanleggen van houtwallen en elzensingels dus effectiever.

Bovendien kunnen de andere functies daartussen, zoals landbouw en voedselbossen, gewoon blijven bestaan.

Natuurherstel lost de stikstofproblematiek niet op en maakt hooguit tijdelijk de schade wat goed. Consequent toegepast landschapsherstel levert daarentegen wel een bijdrage aan het oplossen van de stikstofproblematiek. Bovendien zorgt landschapsherstel voor een aantrekkelijk landschap, huisvest het bedreigde soorten, verbindt het natuur en geeft het de boeren een extra bedrijfstak die positief op de sector zal afstralen. Boeren die natuurinclusief werken kunnen dan een belangrijk deel van hun inkomen halen uit natuurbeheer, bevordering van de biodiversiteit, recreatieve voorzieningen en gerelateerde activiteiten. Bij voorkeur moet dit worden geregeld via een vaste vergoeding voor het herstel en onderhoud van het landschap die voor een langere periode wordt gegarandeerd en zonder ingewikkelde regelgeving waar boeren vaak geen tijd voor hebben. De vergoeding kan betaald worden door vleesaccijns te heffen, iets dat al in de Middeleeuwen bestond en pas in 1942 is afgeschaft. Als alle milieukosten betaald worden voor de productie van vlees dan wordt kip 20 eurocent per ons duurder, varkensvlees 45 cent en rundvlees 57 cent, berekende onderzoeksbureau CE Delft.

Hiermee kan een fonds gevormd worden om de boeren te betalen voor het onderhoud van het landschap. Hoe hoger de inspanning voor het onderhoud van het landschap hoe hoger de vergoeding voor de agrariërs. Het gevolg is minder vee, meer waardering voor de boeren en meer boeren die een eerlijk loon kunnen verdienen.

46

Wanneer grond op grote schaal met bos wordt ingeplant, is dit een geweldige financiële aderlating, vanwege de hiermee gepaard gaande waardevermindering van die grond. Immers, bosgrond is de goedkoopste soort grond. Daarnaast trekt dit een wissel op de landbouwtransitie, waarbij eerder méér dan

minder hectares nodig zullen zijn wanneer er serieus biologisch en extensief geboerd zal gaan worden. Het plan van de provincie Noord-Brabant om nieuw bos aan te planten kan daarom beter vervangen worden door een plan om landschapsherstel prioriteit te geven. Menging van functies is volgens het nieuwe omgevingsbeleid het credo. Oplossingen zijn te vinden in het Deltaplan voor het landschap dat Vereniging Nederlands Cultuurlandschap (VNC) in het verleden heeft gemaakt. Het plan is volgens de vereniging nog altijd up-todate wat betreft onderbouwing en noodzaak.

Een goed voorbeeld van dergelijke oplossingen zijn de houtsingels en akkerranden die zijn aangelegd in het kader van het PARTRIDGE-project bij Uppel en in de Struikwaard bij Andel. De houtsingels en akkerranden zijn bedoeld om het leefgebied van de patrijs te versterken. Brabants Landschap schrijft het volgende over dit project op haar site: 'Patrijzen leven in open en halfopen landbouwgebieden, met een voorkeur voor akkers.

Dankzij onderzoek en beschermingsprojecten van de afgelopen jaren weten we tamelijk nauwkeurig hoe we de patrijs een beter leefgebied kunnen bieden. Ideaal is een landbouwgebied met een verscheidenheid aan gewassen, afgewisseld met lijnvormige landschapselementen als grasachtige en kruidenrijke akkerranden en bermen, houtwallen en hagen. Door schaalvergroting in de landbouw zijn juist deze elementen verdwenen. Het streven is om in de voorbeeldgebieden in Zeeland en Brabant 7 procent van de oppervlakte in te richten met deze specifiek op de patrijs afgestemde maatregelen. Dan zijn er genoeg veilige nestplekken voor de patrijzen te vinden en is er zowel insectenrijke vegetatie voor opgroeiende kuikens, als genoeg wintervoedsel voor volwassen patrijzen om de winter door te komen. In het kielzog van de patrijs zal een brede groep akkervogels van de maatregelen profiteren en zal de biodiversiteit in deze akkerbouwgebieden een sterke impuls krijgen.'

Een ander mooi voorbeeld is het herstel van de historische griend aan de Schenkeldijk in Buijtenland bij Rhoon. Een griend of ham is een vochtige akker waarop wilgenhout wordt verbouwd.

Grienden werden tot omstreeks 1960 op grote schaal geĂŤxploiteerd. Daarna nam de vraag naar griendhout sterk af, met als gevolg dat veel grienden niet meer werden onderhouden en uitgroeiden tot ontoegankelijke wildernissen.

47

Ter compensatie van de aanleg van de Tweede Maasvlakte, moest in Rhoon een natuur- en recreatiegebied van 600 hectare ontwikkeld worden. In 2013 heeft de VNC, in samenwerking met het Louis Bolk Instituut (LBI) en de Werkgroep Grauwe Kiekendief, een plan geschreven dat was gericht op hoogwaardige akkernatuur, behoud en herstel van cultuurhistorie en passende recreatie. In 2018 is een gebiedscoöperatie opgericht. In deze coöperatie zitten boeren, natuurorganisaties, recreatieondernemers en alle anderen die een bijdrage willen leveren aan de ontwikkeling van het gebied. De VNC en het LBI begeleiden en adviseren de gebiedscoöperatie. Zodra de griend vorm heeft gekregen, is deze plek geschikt voor een les geschiedenis in de buitenlucht.

Op advies van VNC heeft de gebiedscoöperatie verschillende wilgensoorten laten aanplanten. Dit wordt een salicetum genoemd: een levende verzameling van verschillende wilgensoorten en/of -rassen. Passanten en leerlingen kunnen hier straks leren over de griendteelt in Nederland en de verscheidenheid aan inheemse wilgensoorten.

De focus in de gemeente Altena moet wat mij betreft liggen op landschapsherstel en er moet terughoudend worden omgegaan met plannen om nieuwe bossen te realiseren. Het belang van landschapselementen voor klimaat, stikstof en biodiversiteit is te belangrijk om de kansen die er zijn te laten liggen. Ik weet inmiddels dat het bestuur van Altenatuur deze visie kan ondersteunen en verder wil uitdragen om de biodiversiteit in onze gemeente te kunnen vergroten en ons landschap te herstellen van de kaalslag als gevolg van de ruilverkaveling en schaalvergroting in de landbouw. ❀ Bewerking van twee artikelen uit ‘Landschappelijk’ 14e jaargang zomer 2020 uitgegeven door Vereniging Nederlands Cultuurlandschap.

48

Nieuws van de penningmeester Altenatuur heeft besloten om over te stappen naar een andere bank, te weten de Triodosbank.

Dat is de enige 100% duurzame bank in Nederland waar je ook als vereniging terechtkunt.

Ons nieuwe bankrekening is NL02 TRIO 0320 0045 54, ten name van Altenatuur.

De leden die een automatische overschrijving hebben gepland voor de contributie voor volgend jaar wordt vriendelijk verzocht dit aan te passen naar bovengenoemd nummer. Een automatische overschrijving is trouwens een handige manier om uw betaling niet te vergeten.

Over de contributie van 2020 gesproken: de meeste leden hebben deze inmiddels voldaan, waarvoor dank. Sommige leden hebben zelfs wat extra’s gedoneerd en daar zijn we natuurlijk heel blij mee. Voor wie de contributie nog niet heeft betaald bij deze een vriendelijk verzoek dat alsnog te doen. Alvast hartelijk dank!

Het verzoek aan de leden om betaling van de contributie doen wij bij voorkeur per e-mail. Wij hebben echter nog niet van alle leden het e-mailadres. Wanneer wij geen e-mailadres hebben, sturen we een brief. Dat doen we echter liever niet, omdat ons dat ongeveer 1 euro per brief kost en omdat het zonde is van het papier. Van ongeveer 100 leden hebben wij nog geen e-mailadres. Mocht u wel een e-mailadres hebben en u heeft toch een brief van ons ontvangen, dan stellen wij het op prijs alsnog uw e-mailadres te ontvangen.

Hiermee bespaart u ons werk en zorgt u ervoor dat ons geld besteed kan worden aan nuttige dingen in plaats van aan postzegels. Stuur hiervoor een mailtje naar ons emailadres altenatuur@gmail.com. Ook als u niet zeker weet of wij uw e-mailadres hebben, stuur gewoon voor de zekerheid een berichtje. Wederom dank! â?€ Vriendelijke groet, Erik Gouw

49

Guldenroede en reuzenbalsemien Kees Schuitmaker

‘Survival of the fittest’ is een bekende uitdrukking in de evolutieleer die vaak vertaald wordt met ‘de sterkste overleeft’. ‘To fit’ is in het Engels echter ‘aangepast zijn’ en daarom is een betere vertaling: ‘de best aangepaste overleeft’. Soorten die zich goed kunnen aanpassen, kunnen toenemen. De Biesbosch kent enkele opvallende plantensoorten die zich er razendsnel en in groten getale hebben gevestigd.

50

Toen in 1996 de Biesbosch een Nationaal Park werd, was één van de beleidslijnen: ‘We doen geen onderhoud. We laten de boel de boel en zien wel wat er gebeurt en hoe het zich ontwikkelt’.

Dat leidde o.a. tot een strijd tussen plantensoorten, waarvan de brandnetel als grote winnaar uit de bus kwam. We hebben van nature een hekel aan brandnetels, vanwege de prikkende werking die bij aanraking wel duidelijk wordt, maar het is een bijzonder nuttige plant.

Brandnetel is rijk aan vitaminen en mineralen en wordt gebruikt als heilzaam kruid en als een bron van voedsel.

Er zit ongeveer net zo veel vitamine C en caroteen in brandnetelbladeren als in spinazie en andere groene

oo

groenten. Bovendien staat brandnetel bekend om zijn reinigende werking. Het is rijk aan mineralen. Je kunt er thee van zetten, maar ook als groente gebruiken in reuzenbalsemi bijvoorbeeld een groentesoep. en v anu Je mag in het nationale park de it d eb Biesbosch niet wonen, maar voor één oudere dame is een uitzondering gemaakt. Zonder onze nutsvoorzieningen leeft ze in een wat vervallen huisje en leeft voornamelijk van… brandnetels!

t

Dat klinkt allemaal mooi, maar de brandnetel is inmiddels grotendeels verdreven door een nieuwe exoot, de reuzenbalsemien.

De reuzenbalsemien wordt vaak ‘springbalsemien’ genoemd, maar een bioloog vertelde me dat dat een foutieve benaming is. Mij best, maar dat woord ‘spring’ doet wel recht aan de manier waarop deze plant zijn zaden verspreidt. Je hoeft maar tegen een zaaddoosje te tikken en de zaden vliegen alle kanten uit.

Oorspronkelijk komt de reuzenbalsemien uit het gebied van de Himalaya. Engelse ontdekkingsreizigers namen wat van die zaaddoosjes mee naar huis en zaaiden er ook een paar in eigen tuin. Het gevolg laat zich raden. Binnen een mum van tijd had de buurman ze ook en na een paar jaar zag het er overal paars uit.

Zijn bijnaam doet de reuzenbalsemien daarom eer aan: ‘Buurmansverdriet’. Je komt er vanaf door geduldig ieder voorjaar de eerste beginselen uit de grond te trekken, maar dat vereist geduld, doorzettingsvermogen en herhaling.

In juli en augustus is de Biesbosch vergeven van de grote balsemien. Hoe die daar is gekomen?

Je hebt maar één ijverige bioloog nodig die de

51 51

grondlegger is voor deze explosie. De rest volgt vanzelf.

Tja, het is wat het is en het ziet er wel kleurrijk uit…

Naast de reuzenbalsemien ontwikkelden zich in de Biesbosch grote bestanden van een andere plant, die we kennen als de ‘guldenroede’, om precies te zijn de ‘late guldenroede’ en de ‘Canadese guldenroede’. Beide komen van nature niet in Nederland voor, hun voorkomen gaat terug op verwilderde tuinplanten. Toch zijn ze daarom niet minder mooi. In andere delen van Nederland komt op zandgronden de minder invasieve en wél inheemse ‘echte guldenroede’ voor.

Gebroederlijk strijden guldenroede en balsemien in de Biesbosch om de meeste ‘lebensraum’. Dat leidt tot een wat chaotisch beeld, maar nette perkjes kun je ook niet verwachten aan de oevers van de talloze kreekjes.

Zoals er veel te gebruiken is in de natuur heeft ook de guldenroede zijn gouden kanten. De stengels kun je gebruiken om er thee van te zetten en de bladeren kun je eten als groente. Van oudsher gebruikte men de plant om het genezen van wonden te versnellen en tenslotte leveren de bloemen een gele verfstof op.

Denk nou niet dat alleen de Biesbosch de exclusieve rechten heeft op deze overvloed. Als je elders in onze buurt grienden bezoekt, zie je dezelfde ontwikkeling.

Het gaat in de natuur niet om hoe bijzonder die ene soort is, maar om hoe alles zich samen ontwikkelt en… dat jij het ziet! ❀ 52

Ecologische VerbindingsZone Den Duyl; beheer en ecotypen Johan Koekkoek

Maart 2017: gesprek met de gemeente over de EVZ omdat het beheer daarvan volgens ons strijdig is met de doelstelling voor het ecotype 'grote modderkruiper', het perceel wordt bemest met drijfmest. De discussie met de beherende boer en met de gemeente Woudrichem, eigenaar van het gebied, leverde inzicht op omtrent de insteek van de gemeente en de mogelijke aanpak van het beheer.

Het beheer van het grote perceel werd uitgevoerd door de aangrenzende boer. Onze vereniging heeft geen bezwaar tegen het hooien van het perceel door de boer, maar wel tegen het opbrengen van drijfmest. De gewenste begeleidende soorten die horen bij het ecotype 'grote modderkruiper', krijgen daardoor namelijk geen enkele kans.

In januari 2019 heeft onze vereniging een beheersovereenkomst met de gemeente Altena afgesloten. Het beheer is gericht op versterking van de doelstelling: 'grote modderkruiper'.

grote modderkruiper

De grote modderkruiper (Misgurnus fossilis) behoort tot de familie van de modderkuipers (Cobitidae) en heeft een langgerekt, bijna rond lichaam dat bij de staart zijdelings afgeplat is. De rug is donkerbruin tot roodbruin van kleur en over de lichtgeel tot oranje gekleurde flanken lopen in de lengterichting donkere vlekkerige banen.

53

De grote modderkruiper prefereert ondiepe wateren met een dikke modderlaag en een uitbundige waterplantengroei. De soort houdt zich overdag verscholen en voedt zich ‘s nachts met kleine ongewervelden zoals wormen, watervlooien, muggenlarven, waterpissenbedden en kreeftjes. Deze sporen ze op met behulp van hun bekdraden. Door een gespecialiseerde huiden darmadem-haling (via ingeslikte lucht) kunnen lage zuurstofgehalten overleefd worden. In drooggevallen wateren kan de soort zelfs enige tijd ingegraven in de modder overleven De grote modderkruiper komt nog voor in de twee Natura 2000 gebieden van onze streek: Pompveld en Kornsche boezem. Het doel van de EVZ Den Duyl is om beide populaties met elkaar te verbinden.

kaartje rechts Topo GPS

Ecologische VerbindingsZone (EVZ)

Voor de kansen van dit dier zijn Europese gelden beschikbaar gesteld, die hier onder andere ingezet zijn voor de aanleg en inrichting. Voor het beheer moet de plaatselijke overheid, de gemeente, zorgdragen. De gemeente heeft deze zorg via een beheerovereenkomst overgedragen aan onze vereniging. De hoogte van de financiĂŤle vergoeding is afgeleid van landelijk geldende normen. Voor het kruidenrijk grasland zien wij voorlopig kansen om de biomassa in de vorm van hooi af te voeren, hetgeen een besparing oplevert t.o.v. afvoeren richting composteerinrichting. Maaidata worden zorgvuldig afgestemd op de natuur-ontwikkelingen van het seizoen. Het blijkt dat vaste data in deze weleens tot meningsverschillen kunnen leiden in relatie tot de stand van de natuur in het seizoen. In onze beheercommissie is afstemming van maaidata steeds onderwerp van overleg.

Met Bastiaan Pilsen, de uitvoerend beheerder namens Waterschap Rivierenland, hebben we regulier overleg, waardoor voor beide partijen het natuurbeheer met de bijbehorende financiĂŤn naar tevredenheid geregeld is.

54

De modderkruipersloten worden eenmaal in de drie jaar geheel machinaal van hun begroeiing ontdaan en op het perceel gecomposteerd. Het is de bedoeling dat rijpe compost na een vijftal jaren afgezet wordt in de biologische landbouw. Ook streven we ernaar om het kruidenrijk grasland te verbeteren door een verrijking met zaden van een ander kruidenrijk grasland. Zodra daar een geschikt perceel van gevonden is, zullen we proberen de verrijkingsactie uit te voeren. Op enkele plaatsen gaan we de sloot verdiepen zodat zich daar een betere modderlaag kan ontwikkelen. Komende jaren staan ook de bosschages op de agenda om afgezet te worden. Wellicht kunnen we de Natuurwerkdag van 2021 hiervoor gebruiken.

Zoals de belangstellende natuurliefhebber waarschijnlijk wel weet, grenst aan het kruidenrijk grasland de vlindertuin van het Duyls Bos van Jan van Mersbergen, met wie de beheercommissie nauw samenwerkt. Een diep gekoesterde wens van Jan is om een Altena-molentje te plaatsen waarmee de waterstand in de sloten voor de grote modderkruiper op een beter niveau gebracht kan worden. â?€ Modderslotengebied

Duyls Bos met vlindertuin

Duyls Bos met vlindertuin

In de toekomst een Altenamolentje?

55

Waarnemingen van 15 maart tot 16 september 2020 Doorgegeven aan Rinus Punt

Datum Waarneming 15 maart 2 boomkruipers 6 patrijzen 2 april 1 keizergans 5 april 1 boerenzwaluw 5 ooievaars 1 boerenzwaluw 8 april 1 boerenzwaluw 10 april 1 wulp (nest 2 eieren) 11 april 6 gele kwikstaarten 2 witte kwikstaarten 12 april 2 staartmezen 13 april 1 kievit 13 gele kwikstaarten 16 april 1 roodhalsfuut 17 april 2 krakeenden ⚤ 18 april 2 patrijzen ⚤ 1 koekoek 19 april 1 visdief 20 april 1 gierzwaluw 21 april 2 gierzwaluwen 23 april 1 patrijs 11 tapuiten 24 april 2 mei 5 mei 7 mei 8 mei

56

2 patrijzen ⚤ 2 patrijzen 1 koninginnenpage 2 patrijzen 1 boomkruiper 1 hagedoornvlinder † 2 paar patrijzen

Plaats en waarnemer Woudrichem, tuin, Margreet Gelsing Babyloniënbroek, Mosterdweg, Margo van Beem Almkerk, golfbaan, Marvin van Haaften Nieuwendijk, Jan de Graaf Oudendijk, Arie van den Herik Andel, 1e in de schuur, Kees van Andel Bij Heusdense brug, Rinus Punt Uppel, in de tuin, G. Verschoor - De Vor Woudrichem, tuin, Margreet Gelsing Uppel, in de tuin, G. Verschoor - De Vor Veen, afgedamde Maas, Hestia Kamphuis Veen, Esmeer, Hestia Kamphuis Giessen, industrieterrein, Wim Smits Woudrichem, Uitwijkse Veld, Carine v.d. Knijff Woudrichem, Carine v.d. Knijff (onderweg uit Breda), Carine v.d. Knijff Eethen, Oude Weidesteeg, Rinus Punt Almkerk, De Laagt, Sjaak Schreuders Babyloniënbroek, op de akker achter het huis, Herman van Krieken Eethen, Langen Bruggert, Rinus Punt Andel, in de tuin, Carolien Munters Genderen, in de tuin, Michel en Frida de Hart Genderen, uiterwaarden, Rinus Punt Dussen, Hoek, Martin Hoogerwaard Genderen, Cees de Gast Beide in Wijk en Aalburg: bij hoogwaterdeur en onder de brug, Rinus Punt (alarmtelling)

Datum 8 mei 10 mei 12 mei 13 mei 16 mei 17 mei 18 mei 19 mei 21 mei 23 mei 28 mei 4 juni 7 juni

18 juni

20 juni 27 juni 28 juni 10 juli

Waarneming 2 patrijzen ⚤ 8 ooievaars 2 patrijzen 2 patrijzen 2 patrijzen 2 patrijzen 2 patrijzen 1 lepelaar 1 bever 1 gaai 1 grote bonte specht & 2 jongen in knotwilg 1 jonge gaai 1 roodborsttapuit sperwer slaat merel paar patrijzen met 14 jongen 2 patrijzen 1 jonge gr. bonte specht (dood tegen raam) 1 bever 1 grote bonte specht met 2 jongen 1 koekoek (roepend) 1 patrijs met 10 jongen 20 gierzwaluwen 1 groene specht

Plaats en waarnemer Woudrichem, Almkerkseweg, Jan van Haaften Luchtruim boven Sleeuwijk, Huib Hartman Andel, Neer-Andelseweg, Wim Smits Giessen, industrieterrein, Wim Smits Dussen, Noordeveldseweg, Weidevogelgroep Giessen, Rietdijk, Wim Smits Dussen, Parallelweg, Weidevogelgroep Dussen Giessen, Lage Oldersdijk, Joke Spiering Woudrichem, in de gracht, Yvonne Boekraad Woudrichem, tuin, Margreet Gelsing Andel, Kees van Andel Meeuwen, in vogelhuisje in de tuin, Cees de Gast Andel, in de slootkant, Kees van Andel Dussen, in de tuin, Jeanette Pollema Eethen, Oude Weidesteeg, Kitty en Hans Vaneker Wijk en Aalburg, Klaverplak, in tuin, Petra Furster

Almkerk, in de Alm, Mieke en Herman Naaktgeboren Woudrichem, in de tuin, Adriaan Molenaar

Dussen, rond boerderij aan de Loswal, Meijers Genderen, Susterenhof, Greet en Gert-Jan Boer Almkerk, in de tuin, Arend Verschoor

1 ijsvogel

Sleeuwijk, in tuin, Tilly Smit

1 hop (escape) 1 witte kwikstaart 1 hop

Sleeuwijk, in de tuin, Wim Bax Sleeuwijk, in de tuin, Carla de Rover

Carla de Rover

57

Datum Waarneming 11 juli 1 hop 17 juli 1 egel met 3 jongen 22 juli 40 lepelaars (overvliegend) 1 cetti’s zanger, vloog tegen raam en overleefde 24 juli 2 jonge boerenzwaluwen op de dakgoot 7 staartmezen 26 juli 1200 spreeuwen overnachten 1 lepelaar 13 aug.

4 patrijzen 16 aug.

1 gierzwaluw 17 aug. 12 patrijzen 21 aug.

2 patrijzen ⚤ 27 aug.

6 landkaartjes

31 aug.

6 sept.

7 sept.

10 sept.

13 sept.

16 sept.

58

Plaats en waarnemer Sleeuwijk, in de tuin, Katinka Bouman Genderen, in de tuin, Hans Brouwers Sleeuwijk, Gert-Jan Boer

Wijk en Aalburg, Klaverplak, Petra Furster Almkerk, in de tuin, Rob Mulder Dussen, Kornsche Boezem, J. Pollema en R. Punt Babyloniënbroek, Pompveld, J. Pollema en R. Punt Oudendijk, G. Verhagen - van Andel Luchtruim boven Dussen, Rinus Punt Genderen, omgeving wandelpad, Rinus Punt Andel, Neer-Andelseweg, Wim Smits Uitwijk, Wijde Alm, Els Capelle

20 ooievaars Sjaak Schreuders op lantaarnpalen net over de brug bij Heusden 9 patrijzen Werkendam, Dertienmorgenweg, Jeanette Pollema en Rinus Punt 11 dagpauwogen, atalanta, Wijk en Aalburg, in tuin, Jan en Irene de Graaff kleine vos, distelvlinder, groot koolwitje en 3 kleine koolwitjes 3 patrijzen Veen, bij de rotonde, Rinus Punt 1 ijsvogel Almkerk, Midgraaf, Rob Mulder gehakkelde aurelia, atalanta, bont zandoogje 1 rouwmantel Sleeuwijk, in de tuin, Maja Dubbeldam

Bedankt voor het melden, ik blijf op mijn post om de nieuwe waarnemingen te noteren! ❀

Met vriendelijke groet, Rinus Punt 06-48638377 e-mail: mlpunt@hetnet.nl

de activiteitenagenda PROGRAMMA HERFST 2020 Activiteiten worden vooraf aangekondigd in de streekbladen.

Let ook op onze website www.altenatuur.nl en Facebook voor eventuele wijzigingen.

Noteer de data alvast in uw agenda!

Op zaterdagochtend 14 november hopen we een excursie te kunnen organiseren naar Munnikenland. We willen er een rondwandeling maken en onderweg genieten van de flora en fauna in dit recent herontwikkelde gebied. Wanneer u interesse hebt om deel te nemen, kunt zich aanmelden bij Margo van Beem: margovanbeem@gmail.com.

U wordt dan op tijd geïnformeerd over het wel of niet doorgaan van deze excursie.

WERKOCHTENDEN BEHEERCOMMISSIE WINTERSEIZOEN 2020-2021 (Programma februari en maart komt in 't Altenatuurtje 115).

De komende periode zoeken we weer vrijwilligers voor het onderhoud van de natuurgebieden. Op 1 of 2 zaterdagochtenden per maand wordt gewerkt van 8.30 – 12.00 uur.

LET OP: In verband met Corona is de Landelijke Natuurwerkdag die op 7 november gepland stond vervallen. De eerstvolgende werkochtenden zijn alle gepland ONDER VOORBEHOUD. Houdt u alstublieft de website in de gaten en de Nieuwsbrief. Mogelijk bent u verplicht zich vooraf op te geven om te kunnen deelnemen.

Zaterdagen 21 november en 19 december (onder voorbehoud) Griendonderhoud: opruimen wilgenhout.

Plaats: Griend langs de Emmikhovenseweg in Almkerk, parkeren ter hoogte van de griend.

Maandagochtend 28 december (extra werkochtend, onder voorbehoud): Griendonderhoud: opruimen wilgenhout Plaats: Griend langs de Wijde Alm ter hoogte van Waardhuizen. Parkeren kan bij binnenrijden in Waardhuizen net nadat u bent afgeslagen van de N322.

Steek vervolgens te voet voorzichtig de N322 over naar de griend.

Zaterdag 23 januari (onder voorbehoud): Griendonderhoud: opruimen wilgenhout Plaats: Griend langs de Wijde Alm ter hoogte van Waardhuizen. Parkeren kan bij binnenrijden in Waardhuizen net nadat u bent afgeslagen van de N322. Steek vervolgens te voet voorzichtig de N322 over naar de griend.

Materiaal is aanwezig maar heeft u zelf gereedschap dan is het misschien wel handig om dat mee te brengen. Laarzen, regenkleding en werkhandschoenen aanbevolen.

Check altijd de website altenatuur.nl of de werkochtend doorgaat, i.v.m. Coronamaatregelen. Voor vragen of als u de Nieuwsbrief wilt ontvangen: altenatuur@gmail.com ✔ Materiaal is aanwezig, maar heeft u zelf goed gereedschap dan is het misschien wel handig om dat mee te brengen. ✔ Laarzen, regenkleding en werkhandschoenen aanbevolen. ❀ 59

✓ Opgewekt in Altena op De Bloemplaathoeve! ✓ Al 3 jaar de groenste energieleverancier

es de groenste energie! ✓ Zónder winstoogmerk

a mee om!

✔ Opgew Nederland ( ook in A

a mee om!

✔ Al 3 jaar d energiele

es de groenste energie!

Kies de groenste energie!

Ga mee om!

✔ Zón winstoo

Pak uw verbruiksgegevens erbij en vergelijk op www.altenanieuweenergie.nl

60

Kringloopcentrum Altena Héél divers!

NIEUWE MEUBELEN? GROTE SCHOONMAAK? OPRUIMEN? VERHUIZEN?

BANKJE NODIG? OF EEN LEUKE BLOUSE? OF SERVIESGOED? OF DAT ENE BOEK?

Bel maandag t/m vrijdag van 9 tot 12 uur het Kringloopcentrum voor het ophalen van al uw bruikbare spullen!

Bezoek de Kringloopwinkel op de hoek van de Kerkstraat en de Woudrichemseweg in Almkerk!

OPENINGSTIJDEN KRINGLOOPCENTRUM maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag

winkel

afgeven bruikbare goederen

13.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 16.00 uur

09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 16.00 uur

✔ Inzameling bruikbare goederen ✔ Educatie & Voorlichting

✔ ✔

Verkoop bruikbare goederen Recycling

Kerkstraat 1, 4286 BA Almkerk. tel. 0183-403080

www.kringloopcentrum.nl

61

Doelstelling van de vereniging: We willen een bijdrage leveren aan het behoud en het bevorderen van de biodiversiteit in het Land van Heusden en Altena. Dat doen we o.a. door overleg met zoveel mogelijk personen of groepen waaronder overheden zoals gemeenten en provincie.

Werkgroepen: ● Beheercommissie natuurgebieden: J. (Jaap) van Diggelen, Almkerk. Tel. 0183-402034 ● Fort-educatie: J.H. (Johan) Koekkoek, Almkerk. Tel. 0183-402231 ● Gastlessen op basisscholen: H. van Diest, Sleeuwijk. E-mail: altenatuurgastlessen@gmail.com ● Natuurinclusief Altena: R. (Roel) Wigman, Sleeuwijk. E-mail: natuurinclusiefaltena@gmail.com ● Milieu en Klimaat: G. (Goof) van Vliet, Woudrichem. Tel. 06-28703838 ● Plantenwerkgroep: M. (Margo) van Beem, Babyloniënbroek. Tel. 0416-351772 ● Vogelwerkgroep: A. (Arie) van den Herik, Woudrichem. Tel. 0183-304193 ● Weidevogelbescherming: L. (Len) Bruining, Dussen. Tel. 0416-392373 ● Altena Nieuwe Energie, www.altenanieuweenergie.nl ● Kringloopcentrum Altena: Almkerk. www.kringloopcentrum.nl. Tel. 0183-403080

Activiteiten: ● Natuurwandelingen ● Lezingen ● Diverse inventarisaties ● Nationale Nachtvlindernacht ● Nacht van de vleermuis

62

Het krieken van de dag op Golfpark Almkreek tijdens de vogeltelling