Marie Petronelle

MARIE PETRONELLE

MARIE PETRONELLE

TARALD SELDAL, GUNLEIF SELDAL

M A R I E P E T R O N E L L E

Omslagsfoto: Marie Petronelle

Design: Interface Media | Björk Bjarkadòttir

Trykk og innbinding: Interface Media

Papir: Multi silk

Boken er satt med: Greta Text

Til mor

Takk for ein fin barndom full av gode minner. Takk for at du passar grava til Marie Petronelle.

Tarald

«Det har været noksaa almindelig Skik at udstyre Tekstsider i videnskabelige og populære Verker med Anmærkninger og Henvisninger. Denne Skik er ikke fulgt. Naar jeg har udeladt alle Anmærkninger, da er det først, fordi de virker forstyrrende under Læsningen. Hvad trykte Kildeskrifter og Hjælpekilder angaar, da har jeg ved Verkets Slutning vedføiet en Fortegnelse over Størsteparten af de Skrifter, der er benyttet».

william coucheron-aamot 1901.

INNHALD

10 forord

Slekt i Sogn

Om boka

Bilder

Takk

14 kapittel i: aleinemødre og pleiebarn

Skam

Å føde barn utafor ekteskap

var straffbart

Bortsetting

Pleiebarna

Englemakeri

26 kapittel ii: genetiske studiar

Farskap

Å leite i historia

Tolking av slektskap

DNA-studiar

Kyrkjebøker

30 kapittel iii: født i skam

Marie Petronelle

Fattige i Kristiansand

Sofie Amalie Jørgensen

William Iverson Espeland

Hans Jacob Jørgensen

Dansk-norsk slavehandel

Petronella «Lilla» Nyborg

Rine Mathilde Jørgensen

Hanna Petronelle Jørgensen

Ljømo-gardane

Storgarden Østerhaug

Sophie Amalie Christiansen

Pleiebesteforeldre

Høker

Musketer

Dei fattige

Fattigkirkegården og Dollhuset

Mons Pedersen Lie

Løparkongen frå Fresvik

Ville ha grav på Fresvikåsen

Ole Gjertson Leiknes og Anne Nagel

Monsdatter Ramsøy

Den siste roande omstreifar

Gjestgjevarstaden Arnehus

Søsken til Ingeborg Olsdatter

Grønlien

Barna til Ingeborg Grønlien

Ingeborg Olsdatter Grønlien

tiltala for tjuveri

Far og dotter

68 kapittel iv: fadermordet

Drapsnatta

Forhøyr og rettssak

Dommen

Høgsterett si endring av dommen

Dei siste månadane

Tortur som dødsstraff

Avrettinga

Motiv for drapet

Fortalt om Ingeborg Olsdatter

Grønlien Samson Isberg – nasjonal skarprettar

80 kapittel v: omstreifar og tukthusfange

Peder Christophersen Quale

Dei yngste barna til Peder

Christophersen Quale

Tukthuset i Kristiania

Sogningar

Militærnektarane som blir Norges mest frykta soldatar.

Slektstre: Marie Petronelle

Bilder

90 kapittel vi: skogfinnar

Skogfinnar

Historie

Kultur

Folkmängden på finnskogarna

Finnebusetting i Risberget og

Puranenslekta på garden Nyborg

Nyborg-slekta

Erik Pedersen Nyborg «Sølvfinnen»

Nasjonale minoritetar i Norge

108 kapittel vii: tatere og omstreifarar

Det Reisande Folket

Romanifolket

Historie

Tradisjonelt levesett og klesstil

Språk

Det hemmelege taterspråket

Romanifolket i Norge

Taterhøvdingen Rasmus Vardal

Petter Stømsing

Dei som reiste landevegen

Ingeborg Lovise Pedersdatter

Garden Stubben i Orkdal

Soning ved Olsrud

Tvangsarbeidsanstalt

Johan Alfred Johanson Rydberg

Johan Alfred og Elias Edvard Rydberg

Robert Wilhelm Rydberg

Anne Katrine Lovise Andreasdatter

Anna Marie Knutsdatter Borstadeie

Dødsfallet til Johan Alfred Rydberg

Elias Edvard Johanson Rydberg

Loa-Marja

Josefine Amanda Johanson Rydberg

Stor-Johan

Tater-Milla

Dei som reiste langs kysten

Splint på Vestlandet

Fante-namn i Stryn

Fantebåtar

Øyane på kysten og folket i fjordane

Mange fante-namn i Sogn

Storspelemann og omstreifar

Taterane var dyktige handverkarar

Børefølget

Båtfanten Ole Olsen Gjeltnæs

Karen Augustinusdatter

Iver Olsen Jøndalen

Stoddarkonge

Fantejaktene

Jacob Rosted Suur Walnum

Oppretting av Omstreifermisjonen

Barneheimar for taterbarn

Omstreifarar og tatere

Svanviken arbeidskoloni

Tatere i dag

Offentleg orsaking- og oppreising

Slektstre: Robert Wilhelm Rydberg

150 kapittel viii: william

espeland

William Iverson Espeland

Familien på farssida

Familien på morssida

Tronge levekår

Giftarmål

Folkeskulelærar, skulestyreformann og heradskasserar

Nytt ekteskap

Husmannsplassen Fossbrekka

Slektstre: William Iverson Espeland

Bilder

162 kapittel ix: barna

Korleis gjekk det med barna?

En kjærlighetstragedie nat til søndag

Høgsfjord-mand faldt i krigen

Slaget om Vimyhøyden 1917

Ulykkesbilen i Tyssedal

Journalist og forfattar Dagny

Bjørnaraa

Bilder

190 kapittel x: anna

elisabeth toresdatter

og karl reinhardt

espeland

Anna Elisabeth Toresdatter

Ivar Kristian Gundersen

Karl Reinhardt Espeland

Barn druknet i Kopervik

Ny reise til Amerika

Familiefar druknet i Kopervik

Fortalt om Lisa

Slektstre: Valborg Marie Espeland

Bilder

202 kjelder

Litteratur

Digitale ressursar

Aktuelle dokumentarprogram

204 vedlegg

Personoversikt

Kjente taterslekter i Norge

Rettergangsmateriale mot Ingeborg

Pedersdatter Rydberg

Ingeborg Lovise Pedersdatter

- Utdrag frå originalkjelder

Johan Alfred og Elias Edvard Rydberg

- Utdrag frå originalkjelder

slekt i sogn

Snart tretti år har gått sidan eg flytte til Sogndal i indre Sogn og busette meg ved Dalavatnet i Sogndalsdalen på sørsida av Jostedalsbreen. Overraskinga var stor då det viste seg at eg fann slekt etter begge mine foreldre i Sogn. I farsslekta finn vi tippoldefar Gjert Olsen Vassenden

frå Sørbøvåg i Hyllestad i ytre Sogn som vart skomakar og stifta familie i Bergen. På starten av 1700-talet finn vi trønderen Hans Otto Steen på Hove gard i Sogndal. Han var son av Poul Steen frå København som arbeidde som Skibsmaaler i Trondheim, og hadde ansvar for proviant, ammunisjon og anna militært materiell til den dansknorske marinen. Hans Otto hadde ei lang militærkarriere bak seg, mellom anna som leigesoldat i Frankrike, før han vart oberst i det Sogndalske

kompani, og leia Sogndølene i kampane mot svenskane under Carl XII sitt misslukka felttog mot Norge i 1716. Eit brev frå Oberst Steen til den dansk-norske kong Fredrik IV etter

kamphandlingane ved Rygge i Østfold finns på Nasjonalbiblioteket.

Marie Petronelle vart født i Kristiansand og høyrer til morsslekta. Farsslekta til Marie Petronelle finn vi i Sogn; fleire hundre år bakover i tid. Boka skal vere med på å kaste lys over Marie Petronelle sitt liv og slekt, og gje lesaren eit innblikk i korleis mange levde i hundreåra som ligg bak oss.

om boka

Marie Petronelle vaks opp som fattigjente i Kristiansand i siste halvdel av 1800-talet. I 1888 gifta ho seg med William Espeland frå Bjerkreim i Rogaland som studerte til lærar ved Kristiansand Lærerseminarium. Etter giftarmålet brukte ho namnet Marie Espeland. Faren Mons vaks opp i Fresvik i indre Sogn, men flytte til Bergen 15 år gammal der han stifta familie og budde heile sitt vaksne liv. Mora Sofie Amalie var kjøpmannsdotter frå Kristiansand, og var nest eldst av døtrene til Hans Jacob og Petronella «Lilla» Jørgensen. Familien budde i Rådhusgade 20, og høyrte til det øvre sosiale sjiktet i byen. Marie Petronelle og William fekk 12

barn. Ved inngangen til Høle kyrkje i Sandnes kommune ligg grava til Marie Petronelle. William skal ha betalt for at grava skulle stå på Høle kyrkjegard for alltid som eit varig minne om kona Marie Petronelle.

I kapitla om skogfinnar, tatere og omstreifarar kan du lese om historie, levemåtar, språk og kultur med eksempel frå den skogfinske Nyborg-slekta, skogeigaren Erik Puranen Nyborg frå Finnskogen som fekk tilnamnet «Sølvfinnen», taterslekta Vardølene frå Toten, Stor-Johan og dottera Tater-Milla frå Våler i Hedmark, den svensk-norske Rydbergslekta, Loa-følget, og dei som reiste med båt langs norskekysten. Jæren, Ryfylkefjordane, Karmøy og Sogn var område der mange reisande haldt til. På våren og sommaren passerte mange «fanteskøyter»

Karmsundet på veg nord- og sørover langs kysten. Dei reiste med heile familien i små opne båtar frå Sørlandet til Finnmark og tilbydde varer og tenester til fastbuande. Ein kjent taterfamilie som reiste i Ryfylke og mellom Stavanger, Karmøy og

Sognefjorden var Aleksander Leonard «Sandern» Pettersen og kona Gunvor

Lovise Ludvigsen. Dei snakka ei form for klagande Stavangerdialekt som kunne vere deprimerande å høyre på. For å unngå at andre skulle forstå kva dei prata om, slo dei over på romani, eit eige «taterspråk» dei fastbuande ikkje forstod. ”Sandern” høyrte til ei stor reisande slekt som haldt til i områda mellom Karmøy og Bergen. Dei reiste rundt med blekkspann, kjelar og andre handelsvarer, og overnatta i naust og sjøhus. Når det var for kaldt ute, fekk dei gjerne sove i halm på eit kjøkengolv eller i låven. «Sandern» og kona Gunvor var kjente for mange gode replikkar. Som fleire tusen nordmenn kan også etterkomarar av Marie Petronelle spore sine genetiske røter tilbake til skogfinnar og tatere.

I dag har tilgang på informasjon frå slektsdatabasar og genetiske studiar av medlemmer av etterslekta gjort det mogleg å dokumentere slekta til Marie Petronelle bakover i tid. Gjennom arbeidet med boka fann vi fleire dramatiske hendingar som

råka personar i slekta. Informasjon om kva som hende med desse er henta frå bygdebøker, folketeljingar, kyrkjebøker, ministerialbøker, klokkarbøker, militære protokollar, skifteprotokollar, passdokument, og artiklar og dødsannonsar frå aviser på Nasjonalbiblioteket. Ein av historiane har tidlegare blitt fortalt i bøker og på podcast i Norge, og er blant dei mørkaste kapitla i Norgeshistoria.

I teksten har vi hovudsakleg skrive inn årstal for personar sin fødsel og død, og utelete datoar for andre livshendingar. Detaljar om personar utover det som er presentert i boka kan lastast ned frå Digitalarkivet og frå ulike slektsdatabasar. På dei siste sidene i boka finn du ei alfabetisk oversikt over personar som er omtala i boka saman med oversikt over nokre kjente taterslekter i Norge.

Boka har kome til i samarbeid med Gunleif Seldal som har samla informasjon frå skrivne kjelder, og Arnstein Øvsthus som har gjort bilder av Marie Petronelle og familien tigjengelig for bruk i boka.

bilder

Bilder av Marie Petronelle, William, barn, svigerbarn og venner er funne i album hjå familien Øvsthus på Osterøy, og familien Egge på Hamar. Namn på personane på bilda var ikkje skrivne inn. Vi har ført på namn på dei personane vi er sikre på. Bilder som ikkje er brukt i tekstdelen i boka er med som vedlegg.

takk

Forfattarane takkar historikar

Anne Marie Bøtun Øyri for tilgang til historia om farsslekta til Marie Petronelle frå Fresvik i indre Sogn og Bjørn Egge, Per Oddvar Øvsthus, Ingvild Emilie Øvsthus og Oda Johanne Øvsthus som har funne bilder av Marie Petronelle, William, barn, svigerbarn og venner av familien. Takk også til Terje Rølvåg for bilder frå Rydberg-slekta, Arne Seldal Stalheim for arbeidet med personoversikta bak i boka, og Lina Stalheim Seldal for lesing av korrektur og gode innspel på tidlegare utkast av manus.

Sogndal 2023, Tarald Seldal

FINNSKOGPERLE

Øst i stille grenseskoger ligger fagre Vermundsjø. Vakker er den, helst ved sommer, når en solblank dag skal dø.

Mørke lier står og speiler gammel skog i kveldsblankt vann.

Vare vinder stryker milde kjærtegn over stein og strand.

Hit de kom fra Savos skoger, brente bråte, sådde rug. Her var fisk og fugl og villdyr, her var malmtung furuskog.

Savolainen brøt og brente åkerland ved sjøens bredd.

Tro og vilje gav ham håpet. Slitet var han aldri redd.

Uår kom og uår fulgte. Savolainen bar det alt. Vintermørke, armodstider. Finnskogfolket slet og svalt.

Ulven hylte, bjørnen herjet. Kriger raste, bragte nød. Bønn og tårer fikk Jumala. Barna, de fikk barkebrød.

Steinrøyshjem rundt sjøens bredder vokste frem av slit og strev.

Karrig jorden gav sin grøde, etter slit med plog og grev.

Savolainens enkle glede var å se det vokse, gro.

Men hans kamp mot sult og villmark, mang en nordmann knapt forstod.

Vermundsjø, en skogens perle. Der er storhet, der er ro. Nå som i de fjerne tider, da de første satte bo.

Intet annet sted på skogen, er så vakkert som der øst, når en vår lar bjørka grønnes, eller ospa blør til høst.

Ukjent opphav,

Takk til forfattaren

Aleinemødre og pleiebarn

SKAM

Opp gjennom historia kunne mødre som fekk barn utan å vere gift bli stempla som lausaktige med låg moral og svake føresetnadar for å oppdra barn. Særleg var skamma stor dersom mora ikkje kjente namnet på barnefaren, eller der barnefaren ikkje ville vedkjenne seg farskapet. Kyrkja, religiøse rørsler, embetsverket og andre «moralvoktere» var pådrivarar for sosial «brennmerking» av «uekte» barn og ugifte mødre. Det var ikkje uvanleg at ugifte tenestejenter og hushjelper som blei med barn kunne miste jobben og bli ståande utan inntekt til å forsørgje seg sjølv og det nyfødde barnet. For å stoppe folkesnakket og sikre framtida for seg sjølv betalte mange nybakte mødre «englemakerske» for å fostre barnet til konfirmasjonsalder. Andre gifta seg med eldre enkemenn med økonomi til å forsørgje mor og barn.

Blant enkemenn var det ikkje uvanleg å ha fleire ekteskap bak seg om ektefellen døde i barsel, eller vart råka av sjukdom. Då kunne barnefaren bli aleine med ansvar for ein stor barneflokk. Om han ikkje vart gift på nytt, og ikkje sjølv klarte å fostre barna, kunne barna bli sett bort til andre som pleiebarn, eller plassert på barneheimar.

Marie Petronelle si farsslekt (brun) og morsslekt (blå) frå 1500-1900-talet. Søskenbarnet til Marie Petronelle på morssida, Georg Washington Wasmuth, vart født i Brooklyn, New York. I dag finn vi etterslekt etter Georg W. Wasmuth i Texas. Etterslekt etter farmora Anne Nagel Monsdatter Ramsøy frå Ramsøy i Gudvangen finn vi i Spokane i staten Washington. Store ringar viser dei geografiske kjerneområda for slekta fleire hundre år bakover i tid.

Marie Petronelle si mormor, Petronella «Lilla» Nyborg (18081882), hadde røter til skogfinnar frå Nyborg på Finnskogen og til gardane Østerhaug og Ljømo i Heradsbygd sør for Elverum. Skogfinnane innvandra frå Savolaks i det sør-austlege Finland til den svenske (Värmland) og norske Finnskog (Hedmark) på 1500 og 1600-talet.

For hundre år sidan var det stor skam å vere ugift mor og barnemora blei ofte sett ned på og frosen ut frå lokalsamfunnet. Mange aleinemødre fekk merkelappen «skjøger». Ofte var det kyrkja og myndigheitspersonar i dei øvre sosiale sjikta i samfunnet som stod for den sosiale brennemerkinga. Stemplinga av desse kvinnene påverka også helsa til barna. Nyfødde barn av ugifte mødre hadde langt høgare dødelegheit enn barn født i ekteskap.

Å FØDE BARN UTAFOR EKTESKAP VAR

STRAFFBART

Så seint som i 1915 bestemte Stortinget at barn født utanfor ekteskap skulle ha rett til namn og arv etter faren. I 1812 oppheva kongen lova som straffa ugifte foreldre med bot og offentleg skrifte i kyrkja for barn født utafor ekteskap. Lova var frå 1617 og gjaldt både ugifte mødre og fedre.

I praksis ramma den likevel særleg mødre. Lova fritok soldatar frå straff, men desse måtte sone ei kort straff i militæret.

Allereie i 1607 blei det fastsett i kyrkjeritualet at barn født i ekteskap og barn født utafor ekteskap ikkje skulle døypast saman. Kyrkja måtte skilje mellom ære og vanære stod det i kyrkjeritualet. Presten skulle formane den ugifte mora ved døypefonten at ho ikkje forsømte barnet slik «skjøger vanligvis gjorde». På alle måtar gjorde samfunnet livet vanskeleg for «uekte» barn og ugifte mødre, og omgrepet «lausungar» har vorte brukt av mange heilt fram til vår tid.

BORTSETTING

Samfunnet har opp gjennom historia teke barn frå foreldre som har blitt vurdert som ueigna til å fostre barnet, og plassert barn på barneheimar, eller hjå pleiemødrer eller pleieforeldre. Etter kvart som utgiftene til fattigvæsenet auka utover på 1800-talet konkluderte samfunnet med at det ville vere billigare å sette bort barna til ugifte mødre, enn å forsørge heile familien. I kyrkjebøkene er normalt pleieforeldra registrert som far og mor til barnet

I: ALEINEMØDRE OG PLEIEBARN

Under dåpen er som regel barn født i, eller utafor ekteskap skrivne inn som ekte (e), eller uekte (ue). I dei eldste kyrkjebøkene kan det stå ‘ill.’, eller ‘illeg.’ som forkorting for illegitim for barn født utafor ekteskap. Det kan også førekome andre formuleringar som «født i løsagtighed», eller liknande. Barn født utafor ekteskap med adels-, eller odelsrettigheitar skreiv presten ofte inn i kyrkjeboka som ektefødt. Slik kunne presten pleie relasjonar til myndigheitspersonar i byen, eller bygda, og få betre tilgang til samfunnsgode.

medan identiteten til barnet sine biologiske foreldre ikkje er oppgitt. Samfunnet gav dermed pleieforeldra status som barnet sine juridiske (rettmessige) foreldre.

På 1800-talet hadde Kristiansand tre gonger fleire fattige enn byar elles i landet. Fattigvæsenet hadde ansvar for å sette bort barn som var foreldrelause, eller som barnemora eller foreldra ikkje sjølve klarte å forsørge. I «Beretning om Kristiania kommune for aarene 1887-1911» kan vi lese: ”Barn som maa anbringes av fattigvæsenet enten som forældreløse, eller fordi de maa fjernes fra fattige eller daarlige hjem, blir overført til kontoret for utsatte. De under kontoret for utsatte henhørende barn utsættes for den overveiende del til familier paa landet. Barnet blir ofte, særlig hvis det utsættes som ganske lite, knyttet til familien

som et av dens egne barn, forblir i pleiehjemmet, efterat de som konfirmert utgaar fra fattigvæsenets forsørgelse, og skaffes arbeid i dens bygd hvor de er opfostret. Barn, som derimot er kommet op i aarene, naar det utsættes, vil ofte søke tilbake til byen, naar de er konfirmert, og det hænder ogsaa at fattige eller daarlige forældre lokker de hjem for å nyttiggjøre sig dets arbeidskraft”.

Bortsetting mot betaling blei vanleg på 1800-talet. Eilert Sundt skriv at det i landdistrikta i 1851 var 7 782 barn som blei sett bort. Ti år seinare auka talet til 10 369. Bortsetting var mest vanlig på landsbygda, og mange stader vart det arrangert auksjonar der dei som gav det lågaste bodet fekk tilslag på barnet. Når barnet nådde konfirmasjonsalder fall støtta frå fattigvæsenet bort, og pleiefamiliane måtte sjølv bestemme om dei ville behalde barnet. Systemet med auksjonar blei kritisert fordi praksisen med lågast tilbod ofte førte til at mange fattigborn fekk dårlegare levekår hjå pleiefamilien. Også misbruk av barn og manglande kontroll med pleiefamiliane førte til kritikk mot ordninga, og i 1896 fekk Fattiglovkomiteen Stortinget med på å fjerne ordninga.

PLEIEBARNA

I 1904 blei eitt år gamle Karl Johan Wang teken hand om av Kristiania Fattigvæsen. Mora var omstreiferske og førte eit svært uryddig liv. Den vesle guten blei sett bort til ein småbrukar på Østlandet. I boka «Tatergutt og legdebarn» (1987) fortel Wang om oppveksten som pleiebarn. Han var ikkje åleine om å få ei slik skjebne; bare i 1904 blei 1500 barn sett bort i Kristiania; mesteparten til gardar på landsbygda. For det meste var det småkårsfolk på landet som blei pleieforeldre og fostra pleiebarn mot betaling frå fattigvæsenet. Samtidig var pleiebarna billig arbeidskraft.

Karl Johan Wang fortel: «Edvard (pleiefaren) kom hjem seint en kveld med en liten jente fra Kristiania Fattigvæsen. Hun var to år gammel og het Dagmar. Det var mye slik

KAPITTEL III

Født i skam

MARIE PETRONELLE

Marie Petronelle blei født i Kristiansand i november

1865 som datter av Sofie Amalie Jørgensen (1839-1911) frå

Kristiansand og smeden Mons Pedersen Lie (1830-1919) frå Bergen. Ho vart født utanfor ekteskap og er skriven inn i kyrkjeboka som «uekte» noko som skulle få store konsekvensar for livet og oppveksten til Marie Petronelle. Faren Mons hadde to år tidlegare mista kona i barselfeber og blitt åleinefar til to yngre barn på to og fem år.

Hans Jacob Jørgensen (1800-1879) var morfar til Marie Petronelle, og hadde yrke som kjøpmann og handelsreisande før han fekk stilling som overformyndar, fattigforstandar, og auksjonsansvarleg i Kristiansand. Han var medlem av fattigstyret og leia arbeidet i byen med å sette bort barn til pleiefamiliar, føre tilsyn med pleiefamiliane, og gjennomføre auksjonar over trengande barn. Barn som vart auksjonert bort blei ofte sett bort til bønder, aleinemødrer, eller fattige med det lågaste bodet. Slik klarte fattigvæsenet å redusere kostnadane samfunnet hadde med å fostre trengande barn. Kristiansand hadde på denne tida tre gonger fleire fattige enn landsgjennomsnittet og overføringar frå det offentlege til fattigvæsenet måtte reduserast.

Det skapte nok uro og dramatikk når morfaren forstod at dottera var blitt med barn, og at barnefaren var enkemann frå det lågare sosiale sjiktet i samfunnet og attpåtil son til ei

drapsdømd kvinne. Sett i lys av den puritanske tidsepoken dette hende, i ein del av landet der moralisme og sterk gudstru har prega samfunnet heilt fram til vår tid, kan ein om ein legg godviljen til forstå at det må ha vore utåleleg for morfaren å få eit uekte barnebarn i den stillinga han sat i. Om dette blei kjent ville det bringe skam og vanære over familien, og truge hans posisjon i samfunnet. Familien var velståande og hadde kontaktar i kyrkja og embetsverket som kunne hjelpe til med å halde barnefødselen skjult.

Under dåpen i Kristiansand Domkirke i desember 1865 er den 23 år gamle fattigjenta Sophie Amalie Christiansen (1842-1918) skriven inn i kyrkjeboka som mor til Marie Petronelle saman med barnefaren Mons Pedersen Lie. Kanskje var ikkje pleiemora og presten kjent med at Mons to veker tidlegare hadde gifta seg i Bergen med Maren Malene (Magdalene) Knutsen (1832-1922) som i heile si levetid etter giftarmålet brukte namnet Amalie av årsakar vi ikkje kjenner. Pleiemora var på dette tidspunktet ugift og budde dei fyrste leveåra til Marie Petronelle saman med foreldre, onklar og tanter i fattigstrøket i Kristiansand. Familien fekk støtte til livsopphaldet frå Kristiansand Fattigvæsen.

Praksisen med at dei som fostrar barnet skal registrerast som barnet sine rettmessige (juridiske) foreldre, uavhengig av biologisk slektskap, har vore gjeldande praksis fram til vår tid. Pleiemora og den biologiske mora bar begge

FØDT I SKAM

namnet Sophie (Sofie) Amalie, noko som ikkje var tilfeldig, men noko besteforeldra var medvitne om når barnebarnet vart sett bort. Slik klarte dei å unngå rykte om at dei skulle ha blitt besteforeldre til eit «uekte» barnebarn. Korleis familien klarte å skjule at dottera var blitt med barn veit vi ikkje, men heimefødslar der barn kunne døy under fødselen var ikkje uvanleg. Marie Petronelle vart slik det uønska barnebarnet som besteforeldra sette bort til fattigfolk mot betaling like etter fødselen.

Marie Petronelle var mørk som bestefaren Peder Christophersen Quale (1799-1857) frå Luster i Sogn, faren Mons og halvsøskena Fredrik Martin Augustinus Pedersen (1869-1956) og Augustine Mandine Jørgine Pedersen (1877-1963). Til saman fekk ho elleve «søsken» som levde opp, fem halvsøsken i Bergen (biologisk slektskap) og fem pleiesøsken i Kristiansand (ikkje biologisk slektskap). Sjølv fødde ho tolv barn. Åtte av barna døydde før dei vart gamle av sjukdom, krig, sjølvdrap og ulukker.

fattige i kristiansand Kristiansand by blei grunnlagt i 1641. Fattigdom var allereie då blitt ei stor samfunnsutfordring. Byprivilegia av 1643 påla byen å tilsette ein forstandar for dei fattige. I 1672 hadde talet fattige blitt så høgt at kongen vedtok fleire tiltak. Kyrkjene i Agder fekk mellom anna i oppgåve å lage tavler som skulle berast rundt for å samle inn pengar til dei fattige. I 1683 hadde «betleri» (tigging) blitt eit så stort problem at ein prøvde å skilje dei trengande frå dei som kunne, men ikkje ville jobbe. Dei første fattiglemmene blei tekne inn i hospitala i 1722. Fattiglemmer var nemninga på menneske som mottok fattighjelp. Hospitala blei til dels lagt om til fattighus.

Mons Pedersen Lie 1830-1919

I 1730 laga lensmannen i Oddernes, Tveit og Vennesla eit register over fattige. Då fann han 17 fattige i Oddernes, 5 i Tveit og 14 i Vennesla. Av desse 36 var det 28 kvinner. I 1734 ramma ein stor brann Kristiansand. Halvparten av byen sine 640 våningshus brann ned; mange familiar mista alt dei eigde, og talet fattige auka dramatisk. I 1741 døydde mange av innbyggarane av smittsame sjukdomar forårsaka av fattigdom og svolt. Biskop Paludan konstaterte i 1753 at ingen annan by i Norge hadde så mange fattige og tiggarar som i Kristiansand. I 1786 blei eit offentleg

Fattigvæsen etablert i Agder.

Gamle, fysisk-, eller psykisk sjuke, og barn av foreldre som var døde, i fengsel, eller som var rusavhengige kvalifiserte for fattigstøtte. Tigging blei

“Fattiglem” vart fram til 1900 brukt om personar som ikkje kunne ta vare på seg sjølv på grunn av fattigdom, eller sjukdom, og som samfunnet på ulike måtar tok ansvar for. Fattiglemmet kunne leve på legd, eller bli forsørga av sognet, eller kommunen, og var dermed blitt innrømt rett til fattigomsorg etter kriteria som var nedfelt i fattiglovene. Fattiglova av 1845 definerte desse verdige trengande som «Vanvittige og forældreløse Børn under 15 aar», og «Gamle, Vanføre og Syge trængende».

Fattiglem blei brukt i dagligtalen, og i offentlege dokument og protokollar som kyrkjebøker og folketellingar. Fattiglem blei ofte brukt synonymt med omgrepet “legdslem” og “almisselem”. Omgrepet finn ein brukt i kjeldemateriale fram til Lov om Fattigvesenet kom i 1900.

uttrykkeleg forbode. Registrering og oppfølging av fattige føregjekk kontinuerleg. Dei ansvarlege vurderte fortløpande kva slags støtte vedkomande trengte. På starten av 1800-talet blei fattighus og arbeidshus etablert. I 1803 underhaldt Kristiansand Fattigvæsen 190 personar. Talet fattige hadde auka til 700 i 1831 og 1000 i 1855. Utgiftene til fattigkassa var store, og fattigstellet var den offentlege saka som folk flest var mest opptekne av. Tigging var utbredd. Privatpersonar og organisasjonar bidrog med pengar til å betre levekåra til fattige. Den første fattigloven kom i 1845. Dei fattige blei delt inn i tre klassar: 1. gamle og sjuke som ikkje kunne forsørge seg sjølv, 2. barn utan foreldre, og 3. folk som delvis kunne livnære seg. Tigging blei fortsatt straffa hardt.

KAPITTEL IV

Fadermordet

DRAPSNATTA

Ingeborg såg likevel ei løysing. Ho byrja å planleggja kva ho skulle gjera med den gamle. Den 11. desember 1842 ville ho lokke Mari og Mons til å drepa bestefaren sin som no var 76 år gammal. Han låg alltid og kvilte i senga etter dagens økt. Mari var utrusta med ei klubbe og Mons med ei øks. Ho sjølv stilte seg opp utafor glaset for å sjå korleis det ville gå. Men borna, Mari på 14 år og Mons på 12 år, klarte ikkje å gjennomføra drapet. Ingeborg gav likevel ikkje opp. Dagen etter, den 12. desember, tok ho over sjølv. Medan faren også denne dagen låg og kvilte gjekk ho inn og gav han to kraftige slag i hovudet med øksehammaren så han straks låg livlaus. Så tulla ho forkledet sitt rundt hovudet hans så det ikkje skulle bli så mykje blodsøl, og lot liket etter faren liggje i senga til dagen etter.

Morgonen etter vekte ho borna, og truga dei til å hjelpa seg med å dra liket ut i ein sval der ho gøymde det under eit lauvlag. Her vart det liggjande til natta mellom 18. og

19. desember. Ho visste nok ikkje heilt kva ho skulle gjera med liket, men for at ikkje folk skulle få mistanke mot ho tok ho vottane hans, staven, eit tau og ein sekk, og gjekk ned Simlenesdalen til sjøen innafor Simlenes ytst i Nærøyfjorden, og la det der. Så gjekk ho bort til garden Simlenes og gret og bar seg fordi faren var gått til sjøs og skulle sanka skjell. Han måtte ha falle på sjøen meinte ho. Folk blei med og skulle leita, men dei fann ikkje

eingong spor i sanden etter faren, men berre dei tinga ho hadde lagt der. Sjølvsagt vart dette fort kjent i Fresvik og folkesnakket gjekk. Alle kjende til Ingeborg og var skeptiske til forklaringa hennar. Det vart leita både i Grønli og ved Simlenes utan at ein fann spor etter Ole.

Søndag den 18.desember var ho og sonen Mons nede i bygda. Her fekk dei høyra at lensmannen hadde sett i gang etterforsking. Ingeborg skunda seg heim og kom oppatt til Grønli utpå natta. Straks fekk ho borna til å hjelpa seg med å dra liket inn på stovegolvet. Så tok ho kleda av faren, hogg deretter av han begge føtene og la alt i røykomnen der ho hadde laga eit stort bål. Her vart alt brent om natta. Sjølv hadde ho arbeidd med å passe varmen og vaska kleda og golvet så blodflekkane ikkje skulle visast. Ei skinntrøye som ho ikkje klarte å få blodflekkane av brende ho, men beina klarte ho ikkje å brenna. Ho samla dei i ein sekk som ho tok med seg ned i bygda dagen etter. Ho ville kasta dei i Fresvikelva, men elva var attfrosen så det gjekk ikkje. Då var det berre å dra oppatt til Grønli med beinsekken. Der la ho dei i omnen att, og brende vidare til dei blei så møyre at ho klarte knuse dei med øksehammaren. Så strødde ho oska etter beina ut på bøen.

FØRHØYR OG RETTSSAK

Folk trudde mindre og mindre på at Ole Gjertson var vekkomen ved ei ulukke. Ved skifte av buet etter han kom

KAPITTEL V

Omstreifar og tukthusfange

PEDER CHRISTOPHERSEN QUALE

Marie Petronelle sin farfar, Peder Christophersen Quale (1799-1857), vart født utafor ekteskap på garden Kvåle i Luster i indre Sogn. Foreldrene var Christi (Kristi) Olsdatter Quale (1773-1862) frå Kvåle i Luster, og Christopher Jørgenson (17711817) frå Råum (Raaum) på Mollandsmarki. Christopher var frå Vigdal i Jostedalen, men flytte til Råum som vaksen der han og kona fekk bygsle bruk 2. I 1802 giftar Christopher seg med Christi Einarsdotter (1757-1817). Ekteskapet var barnlaust. Mora Christi budde saman med foreldrene på Kvåle i Luster fram til Peder vart konfimmert. I 1814 giftar ho seg med enkemann Ole Olsen (1757-1817) frå Berge i Luster. Paret flytte til Rønnei (Røneid) i Gaupne der dei bygsla ein gard. Christi og Ole fekk seks barn; fire jenter og to gutar.

Peder blei konfirmert i 1813; 15 år gammal. Han vaks opp hjå besteforeldra, Ole Dyreson (1736-1825) og Abelona Pedersdotter (1746-1824), som var kårfolk på Kvåle. Ole og

Abelona var begge frå Rønnei i Gaupne. Farfaren, Jørgen Anderson (1735-1773), var frå Bringe i Luster, men flytte som vaksen til Vigdal i Jostedalen der han budde livet ut. Farmora var Britha Christophersdotter (1745-1819) frå

Lingjerdet i Luster. Slekta til Peder finn vi fleire hundre år bakover i tid i bygdene rundt Lustrafjorden.

Kanskje var det eventyrlysta og tronge levekår som fekk

Peder til å forlate Luster og legge ut på landevegen, eller så

kan han ha blitt ettersøkt for lovbrot, og difor bestemt seg for å forlate bygda. Det var nok ikkje lett for mange født utafor ekteskap å bli akseptert i ei tid der vanære og skam ramma barnemora og det uekte barnet. “Bygdedyret” kunne omtale uekte barn som lausungar og brennmerke mora for sin ukristne livsførsel.

I 1820-åra flytte Peder frå Luster til Bergen. Kanskje ønskte han å koma seg vekk frå heimtraktene for i juni 1821 fekk han barn med Christi Monsdatter Rønnei (1796-). Barnet døydde berre fem veker gammal. Peder var

Garden Røneid i Gaupne i Luster

på dette tidspunket allereie reist til Bergen der han skal ha tenestegjort i militæret, men hamna i fengsel på Bergenhus festning i fire år frå 1822-1826. I dommen står det at han er musketer; altså soldat. Han vart dømd av krigsretten og fekk både bot og tukthusstraff. Truleg var det bedrageri som var årsaka til dommen.

I september 1826 blir han dimmitert etter fire år i fangenskap, og reiser heim til Luster. Det er nok på denne tida han blir kjent med Ingeborg. Ho vart dømd til fire månader tukthusarbeid for steling i januar 1825, og sona på tukthuset i Bergen. Kanskje har dei to kome til Grønli etter soninga; for i august 1827 blir Abelona Pedersdatter (18271827) døypt i Fresvik. Abelona vart oppkalla etter Peder si bestemor. I kyrkjeboka står det: “Ung. Peder Fresvigaasen og Pige Marthe Olsdr. Ibm. Hendes første Leiermaal, og hans

første her i Menigheden”. Det er Ole Gjertson i Grønli som har meldt dette inn til presten. Han hadde dottera Marte som var født i 1808. Abelona døydde rett etter fødselen.

Peder har nok tidleg fått auga for systera Ingeborg, for alt i 1828 får dei dottera Mari, og i 1830 sonen Mons. Det blir fortalt at dei skal ha fått fire barn, men at berre to vaks opp. Så han har nok vore i Grønli, eller farta rundt i distriktet i lag med Ingeborg i denne perioden. Han tok seg tydelegvis til Bergen for å søkja arbeid, truleg seint på året 1831, for den 11. januar 1832 får han pass i Bergen til heimstaden Luster “formedelst mangel paa arbeide”. Han skal då vere 32 år, av middels vekst med brunt hår og brune auge. Han ser ikkje ut til å ha reist heim, eller så har han kome tilbake til Bergen, for den 1. juni same året leverte han passet tilbake. Så har han den 31. oktober 1836 fått pass frå fogden i Namdalen. Då sa han at han ville til Trondheim over Gauldal, men han hamna i Kongsberg der han er registrert den 3. juni 1837. Passet seier at han er 36 år og 64 tommar høg (ca. 167-168 cm) med brune auge og “sorte haar”, og med eit arr på venstre hand. Dette passet er svært fillete så det er vanskeleg å lesa kor han var innom og fekk det påskrive. Frå Kongsberg reiste han nordvestover og kom til Molde den 24. april 1838 med kone og eitt barn. Her fekk han nytt pass tilbake til Kongsberg, men i løpet av sommaren og hausten tok han turen nordover til Trøndelag der han vart verande ei tid.

I fire år, frå 2. november 1838 til 2. mai 1842, sat han som slave (straffange) på Trondheim festning. Han vart teken to gonger for “simpelt tjuveri, betleri (tigging) og passlaus omstreifing”. Peder reiste rundt i landet som murmeister. I 1857 omkom han på sjøen i Balsfjord “Ved at gaa ned i en Bark”. Han var då blitt 58 år gammal og legdslem. Peder var altså bondesonen frå Kvåle i Luster som enda som omstreifar og tukthusfange. Han hadde tydelegvis dametekke, men det er lite sannsynleg at han gifta seg med nokon av dei. Livet enda i Målselv i Troms etter eit

Dale kyrkje i Luster

omstreifande liv rundt i heile Norge; berre avbrote av fengselsopphald. Peder var far til:

Kristi (Chirsti) 1821-1821. Født i Luster. Død 5 veker gamal.

Mor Christi Monsdatter Rønnei.

Abelona 1827-1827. Mor Marte Olsdatter Grønlien.

Mari 1828-. Mor Ingeborg Olsdatter Grønlien.

Mons 1830-1919. Mor Ingeborg Olsdatter Grønlien.

Ukjent barn med Ingeborg Olsdatter Grønlien.

Ukjent barn med Ingeborg Olsdatter Grønlien.

Kristine 1839-1925. Født i Stavanger. Døypt på Klepp på

Jæren. Mor Anne Marie Hansdatter.

Hanna Kristine 1852-. Født i Målselv i Troms. Mor

Susanne Hansdatter.

Peder var født utanfor ekteskap og vaks opp med besteforeldra på garden Quale (Kvåle) i Luster.

SOFIE AMALIE JØRGENSEN

1839-1911

Mor

HANS JACOB JØRGENSEN

1800-1879

PETRONELLA NYBORG

1808-1882

MARIE PETRONELLE

1865-1934

MONS PEDERSEN LIE

1830-1919

Far

PEDER

CHRISTOPHERSEN QUALE

1799-1857

INGEBORG

OLSDOTTER GRØNLIEN

1802-1845

SIVER (SYVERT)

JØRGENSEN

1768-1850

RAGNHILD GUTTORMSDATTER 1766-1853

AMUND GUNDERSEN NYBORG 1768-1833

KAREN MARIE OLSDATTER HONNÆS 1779-1855

JØRGEN TOBIAS SYVERTSEN VIGE 1744-1809

GUNLAUG TORJUSDATTER 1742-1789

GUTTORM TELLEFSEN 1734-1789

TODNE NILSDATTER

GUNDER AMUNDSEN NYBORG 1727-1800

PERNILLE OLSDATTER TORGE 1742-1778

OLE NIELSEN HONNÆS 1755-

TONE (TODNE) TORJUSDATTER LONNE 1754-

CHRISTOPHER JØRGENSON VIGDAL 1771-1817

CHRISTI OLSDATTER QUALE (KVÅLE) 1773-1862

JØRGEN ANDERSON VIGDAL 1735-1773

BRITHA CHRISTOPHERSDATTER LINGJERDET 1745-

OLE DYRESON RØNEID 1736-1826

ABELONE PEDERSDATTER RØNEID 1746-1825

GIERDT LECHNESUND 1737-

GJERTSON LEIKNES 1767-1842

ANNE NAGEL MONSDATTER RAMSØY 1771-1841

UKJENT

MONS ANDERSON RAMSØY 1730-1801

BERTHA MARIE WEDSCHER 1737-1811

KAPITTEL VI

Skogfinnar

SKOGFINNAR

Skogfinnar er ei folkegruppe som i 1998, saman med kvener, rom, romani og jødar, blei anerkjent som nasjonal minoritet i Norge. Skogfinnar blir i dag brukt om etterkomarar av finnar som innvandra til Sverige på 1500 og 1600-talet, og vidare til det søraustlege Norge frå om lag 1640. Innvandringa gjekk sjøvegen frå dei sørlege delane av Finland over Østersjøen til Finnmarken nord for Sundsvall, og seinare til områda rundt Stora Kopparberg i Dalarna. I Örebro län finn vi Kopparberg i Ljusnarsbergs kommun i Västmanland. Området vart busett i samband med koparfunnet i 1624, og vart då kalla Lindesås Finnmark fordi mange skogfinnar busette seg i området. Dei neste hundreåra busette skogfinnane seg langs grensa på svensk og norsk side frå Østfold til Trysil. Mange kom så langt vest som til Buskerud og Telemark der vi finn det store skogsområdet Finnemarka i Modum som har fått namnet etter skogfinnane som kom hit på siste halvdel av 1600-talet. Skogfinske familiar busette seg også i nordenden av Samsjøen mellom innsjøane Sperillen og Randsfjorden. Her finn vi Nedre Finneplassen i Ådal på Ringerike og Øvre Finneplassen i Gran kommune.

I Norge nekta mange prestar å føre inn dei finske namna i kyrkjebøkene, og skogfinnane tok ofte i bruk vanlege norske namn for å skjule sin finske identitet og unngå forfølging frå storsamfunnet. Også taterar, omstreifarar og andre

som vart forfylgt, haldt seg skjult i dei store skogsområda mellom Norge og Sverige noko som mellom anna resulterte i stor inngifting mellom taterar og skogfinnar på begge sider av grensa. Frå Stora Kopparberg kjenner vi fleire omstreifarfamiliar som reiste mellom Norge og Sverige. Den vi veit mest om er «Qvaksalverske» Ingeborg Lovise Pedersdatter Rydberg (1832-1894) frå Løten i Hedmark. Ho vart gift i Sverige med den tjueni år eldre Johan Andersson Rydberg (1803-1870). Fleire av barna til Ingeborg og Johan vart født i Stora Kopparbergs socken i Dalarna i Sverige.

Skogfinne

HISTORIE

Av slaviske folk lærte aust-finske folkegrupper seg svedjeteknikkar som var godt eigna for jordbruk i barskogområda i dei ubebudde indre delane av det søraustlege Finland. I løpet av 1400 og 1500-talet koloniserte aust-finnane store område ved hjelp av sitt svedjebruk. Ein del av migrasjonen fortsette vidare til Österbotten medan ei anna bølge gjekk vestover til Sverige. Kring år 1600 blei delar av Finland herja av krig, uår og hungersnaud, og det svenske styret i landet skapte stor misnøye blant bøndene. Samtidig begynte områda eigna for svedjebruk å bli oppdyrka, og hertug Karl, seinare kong Karl IX, i Sverige såg moglegheit for nye skatteinntekter i sitt tynt befolka hertugdøme i

Midt-Sverige. Han inviterte svedjekunnige finnar til Sverige, og gav dei seks års skattefritak. På denne måten fekk han etter kvart skatteinntekter av øydemark og samtidig befolka grenseskogane mot Norge. I 1640-åra kom innvandringa til Norge i gang for alvor. Dei fleste som kom var født i Sverige. I områda langs grensa, som etter kvart blei kalla Finnskogene, blei det finske befolkningsinnslaget så stor at finsk språk enkelte stader var i bruk heilt til midten av 1900-talet.

KULTUR

Dei mest karakteristiske trekka ved skogfinsk kultur er språket, byggeskikken og jordbruksteknikken. Språket

skogfinnane brukte hadde sitt utspring frå ein gammal savolaksisk dialekt frå dei midtre og austre delane av Finland. Språket er dokumentert gjennom lydbandopptak og dialektstudiar fra tidleg på 1900-talet og fram til kring 1970. Også stadnamn langs svenskegrensa vitnar om aust-finsk språknærvær. Byggeskikken skil seg frå norsk og svensk tradisjon, særleg med typiske bygningar som røykstove (som var våningshus), rie (tørkehus) og badstue. Til forskjell frå nordmennene brukte skogfinnane røykomn, ein omntype utan skorstein med god varmeutnytting.

Svedjebrukteknikken danna grunnlag for den finske innvandringa til det søraustlege Norge. Den gjekk ut på

På 1500 og 1600-talet utvandra mange finnar frå Savolaks i det syd-austlege Finland til Finnskogane i Värmland i Sverige, og langs grensa på norsk side i Hedmark og Østfold. Mange vandra også vestover og slo seg ned så lang vest som Finnemarka i Modum, nedre Finneplassen i Ådal på Ringerike og øvre Finneplassen på Gran på Hadeland.

Finnane busette seg i område som likna skogane og landskapet i Finland der dei vaks opp. Hungernaud og lovnad om skattefritak frå svenskekongen var årsaka til at finnane utvandra og etablerte seg i dei store ubebudde skogsområda mellom Norge og Sverige.

KAPITTEL VII Tatere og omstreifarar

DET REISANDE FOLKET

Ulike namn som omstreifar, tater, trave, skøyar, fant, romani, eller splint blei brukt om folk som ikkje var bufaste i det gamle bondesamfunnet, men som reiste langs landevegen, eller med båt langs kysten. I dei periodane dei ikkje var på reise budde mange på avsidesliggjande plassar inst i vestlandsfjordane, i dalane på austlandet og i skogsområda langs grensa mot Sverige. “Fant” blei brukt om alle som ikkje var frå bygda, eller dalen ofte med noko nedsettande klang. Innflyttarar frå byane kunne få namnet «byfant» (hankjønn), eller «byfente» (hokjønn).

I nyare tid er omgrepet ofte assosiert med taterar og skøyarar (skøyarar blei kalla fant på Sørlandet), så vel som alkoholikarar. Rett og slett folk frå dei lågaste sosiale klassane som gjerne skilte seg ut ved å vere ustelte. Teologen og samfunns- og kulturforskaren Eilert Sundt (1817-1875) frå Farsund grupperte fantane i to hovudtypar: den eine vart kalla «småtravarar», eller «skøyarar»; den andre vart kalla «storfantar», eller «stortravarar».

Diktaren og språkforskaren Ivar Aasen (1813-1896) skriv: «I nyere skrifter er ordet fant også brugt for Tater eller Zigeuner; men dette er feilagtig, da «fant» ikke betegner noget Folkeslag. Gammelnorsk fantr er en ung tjener, en ærindssvend; vel egentlig utgaaet fra italiensk fante: Tjener, Yngling, Soldat (infanterist). Den slette betydning har vel udviklet sig af begrepet om en fattig Yngling eller Tjener,

Omstreifar

KAPITTEL VIII

William Iverson Espeland

WILLIAM IVERSON ESPELAND

William blei født den 7. mars 1867 på bruksnummer

3 “Nilsagarden” på Espeland i Bjerkreim. Foreldrene var Iver Iverson (1834-1896) frå Veen og Berthe

Viljensdotter (1837-1874) frå Hegelstad. Iver kjøpte bruket i 1862. Kjøpekontrakten vart tinglyst i 1874 saman med skifteoppgjeret etter kona Berthe som døde same året. På garden finn vi i 1865 tenestejenta Nicoline Thalette

Nilsdatter (1848-) som seinare gifta seg med Johan Mognson Assheim (d.1870). Paret budde ei tid som innerstar i Maudal. Johan hadde heimebruket til kona ei tid, men måtte gå frå det. Han skal ha sagt om kona at ho var “like lite dugande som mor si”. Andre som er registrert buande på “Nilsagarden” i 1865 er Torkel Larsson (1846-) frå Birkeland og Gesine Viljensdatter (1850-1918), syster til Berthe. I tillegg er Luther Erikson (1829-1917), kona Alette Assersdatter (1834-), ein husmannsfamilie og ein gardbrukarfamilie registrert på bruket. Iver og Berthe gifta seg i Ivesdal kyrkje i november 1861 og fekk barna:

Jonas Espeland 1862-1955, g.m. Mathilde Jonnasdatter Foss (1867-1947). I 1881 var Jonas elev ved underoffisersskulen i Kristiansand. Kanskje bidrog Jonas til at broren William vart student ved Kristiansand Lærerseminarium?

Guri Espeland 1863-1885. Ugift.

Malene Espeland 1865-1878.

William Espeland 1867-1946. Sjå eigen omtale.

Gabriel Espeland 1869-1904. Ugift. Emigrerte i 1890 til San Fransisco. Omkom i det store jordskjelvet i California i 1904.

Reinert Espeland 1871-1872.

Retsine Espeland 1873-1873.

Når Berthe går bort giftar Iver seg med atten år yngre Tarjer Nilsdatter (1852-1939). Tarjer var dotter av soldat og inderst Nils Svendson (1826-1868) frå Osen på Tonstad og Helga Salvesdatter (1817-1891) frå Josdal i Sirdal. Foreldrene til Tarjer budde ei tid i Josdal og seinare i Osen der elva Sira renn ut i Sirdalsvatnet. Etter nokre år flytte familien til Helleland og deretter til Espeland i Bjerkreim der Tarjer vaks opp.

I 1875 finn vi Ester Judithe Aschousdotter (1856-1902) frå Sundvor i Helleland som tenestejente hjå Iver og Tarjer på Nilsagarden. Frå 1872-1876 driv Iver garden saman med Josef Mouritsson (1815-) frå Tengs før Gabriel Gunderson (18341901) frå Småvedlene tek del i drifta frå 1878. Josef skal ha budd på Espeland frå han var ni år gammal. Småvedlene vart skilt ut som eige bruk i 1879. Iver og Tarjer fekk barna:

KAPITTEL VIII: WILLIAM IVERSON ESPELAND

KAPITTEL X Anna Elisabeth

Toresdatter og Karl Reinhardt Espeland

ANNA ELISABETH TORESDATTER

Anna (Ane) Elisabeth, eller «Lisa» som ho vart kalla, gifta seg med Karl Reinhardt (Reinert) Espeland i Koparvik i 1918. Ho var født den 25. juni 1885 på Sund på Karmøy og døypt i Kopervik den 26. juli same år. Faren var fiskar Tore Davidsen

Sund (1842-1916) frå Vedøy på Karmøy og mor Anna Marta

Davidsdatter (1846-1931) frå Sund på Karmøy. Søsken til Lisa:

Ragnhild Kristine 1868-1947, g.m. gardbrukar og

fiskar Peder Halvorsen (1866-1949) frå Skår på Karmøy.

Ragnhild Kristine og Peder får fem jenter og fem gutar.

Endre Mikal 1870-1892. Ugift. Budde på Sund. Gravlagt på Stangeland gravplass i Kopervik.

Ingeborg Serine 1872-. Ingeborg gifta seg i 1904 med fiskar John Mathias Ingebretsen frå Kvalavåg på vestsida av Karmøy. Same året får dei sonen Ingvald Magnus. I 1906

druknar John Mathias, og i 1909 mistar Ingeborg sonen

Ingvald Magnus; bare fem år gammal. I 1910 bur Ingeborg

saman med foreldrene i Sund. Ho er i folketeljinga i 1920

skriven inn som enke. I husstanden finn vi også Lars

(Andreas) Gundersen; son til Ivar Kristian Gundersen og

systera Anna Elisabeth Toresdatter.

Anna Tomine 1874-1918, g.m. med Torstein Johan Thorsen (1876-1935) frå Vedøy i Åkra. Andre namn ho brukte var

Mina Torsen, eller Tomina Torsen. Torstein var sjømann

X: ANNA ELISABETH TORESDATTER OG KARL REINHARDT ESPELAND

Anna Elisabeth “Lisa” Toresdatter Espeland 1885-1959

DIGTIALE KJELDER

Ancestry

Arkivverket

Arkivverket sitt debattforum

Digitalarkivet

Family Search

Geni

MyHeritage

Nasjonalbiblioteket

Skogfinneforeningen

DOKUMENTARPROGRAM

Alnæs, Karsten (2003). Historien om Norge. Den norske underklassen. Hallem Marte (2020). Fremmed Blod. Dokumentar om skogfinner. Loland, Marius (2016). Mot en av mine minste. Dokumentar om tatere. Tellefsen, Ole Bernt (2020). Slaveskipet - Norges mørke kolonihistorie.

Taterne innvandra frå Asia til Aust-Europa etter det første tusenårsskifte. Dei spreidde seg utover store delar av Europa i ein migrasjon kalla “Den første vandringa”. På 1500-talet blei taterane første gong omtala i Norden.

Frå 1643 starta ein med fantejakter i organiserte former. Bygda sine menn samla seg for regulær klappjakt på taterar og omstreifarar. Fantane blei anten sendt ut av distriktet, internert, eller skotne ned for fote. “De blev drivne ud af sine Huler som var de Ræve”, skreiv prosten på Toten etter ei vellukka fantejakt i 1711. Fantejaktene pågjekk som ein fast, landsomfattande ordning i minst hundre år. Mange stader fortsette dei i ei meir uoffisiell form lenge etter at ordninga formelt var avskaffa. Særleg i Trøndelag og i dei indre austlandsbygdene var fantejakter populære. Frå 1907 er ei storstilt fantejakt med meir enn tusen menn dokumentert frå Flå i Gauldal i Trøndelag.

Marie Petronelle var det «uekte» barnet som besteforeldra tok frå dottera like etter fødselen og sette bort til fattigfolk for å unngå å bringe skam og vanære over familien. Når det var bestemt at barnet skulle settas bort fekk ikkje mora sjå det nyfødde barnet, noko som førte til stort sakn og store psykiske påkjenningar for barnemora. Etter desse dramatiske hendingane hausten 1865 fekk ikkje mora fleire barn og heller ingen eigen familie og budde resten av livet saman med foreldrene. På slutten av livet vart ho pasient ved Eg Asyl for Sinnslidande i Kristiansand der ho gjekk bort i 1911.

Vi håpar boka har gjort lesaren meir kjent med livet og slekta til Marie Petronelle. Marie Petronelle si grav på Høle kyrkjegard i Sandnes kommune ligg like ved inngangen til kyrkja og har i dag status som freda gravminne. Ektemannen William betalte for at grava skulle stå på Høle kyrkjegard for all framtid til minne om Marie Petronelle.