KEIK NR. 80
De Hasseltse Garde Civique Inv.nr.: 1979.0238.00, 1990.0129.00, 1997.0080.00, 2003.0037.00, 2015.0001.00, 2022.0025.00
IN HET KORT 1830! In het onafhankelijke België wordt een grondwet geschreven. Titel V. “De gewapende macht” voorziet een leger voor de landsverdediging, een rijkswacht voor de binnenlandse orde en veiligheid en een burgerwacht. Op 3 september 1830 ziet de Hasseltse Garde Civique of burgerwacht het levenslicht, om ook weer even snel te verdwijnen tot in 1848. Dan wordt de wacht opnieuw opgericht en zal actief blijven tot na de Eerste Wereldoorlog. De Hasseltse burgerwacht valt onder het oppercommando van LimburgLuik-Luxemburg met aan het hoofd luitenant-generaal Londot. Die mag op 26 juni 1910 in naam van de koning aan de Hasseltse burgerwacht een vlag overhandigen. Voor die plechtigheid verzamelen de compagnies in groot ornaat aan de Gemeenteschool op de Guffenslaan. Deze vlag bevindt zich waarschijnlijk in het Koninklijk Legermuseum in Brussel.
KEIK APRIL 2022
BRONNEN
Links boven: Groepsfoto van de Burgerwacht, 1887, Het Stadsmus, inv.nr. SMU.1979.0238.00
• Dagboek Constant
Rechts boven: Vlag geschonken door de koning in 1910, Stadsarchief Hasselt
• •
Links onder: H. Blanckart et fils, groepsfoto van de Garde Civique Hasselt, ca. 1900, genomen ten huize Goetsbloets, Het Stadsmus, inv.nr. SMU.2003.0037.00
•
Afbeelding cover: Burgerwacht 1912-1914, met o.a. Frans Thys afgebeeld (tweede van links), foto privécollectie Eddy Leunen
• • •
–3–
Vanderstraeten Dagboek Jozef Daniëls Kamiel Mertens, Het tragische lot van de Limburgse burgerwacht in 1914. Studium Generale vzw 2014 Jos Moons, “1914. Mijn verblijf te Munster-Lager van 23 Aug. tot 20 Oktober”; Het oorlogsdagboek van de Hasseltse burgerwachter Jozef Daniels (1881-1944); In Het Oude Land van Loon, Jaargang 79/2000, nr 3 Het Stadsmus Hasselt Stadsarchief Hasselt Rijksarchief Hasselt
Links: De “passieve” burgerwacht van Spalbeek rond 1914, Stadsarchief Hasselt
Rechts: Uniform en uitrusting wordt wettelijk vastgelegd, Stadsarchief Hasselt
Rechts onder: Kepie van Leon Nolens van de Garde Civique, Het Stadsmus, inv.nr. SMU.2015.0001.00, foto Boumediene Belbachir
ORGANISATIE VAN DE BURGERWACHT De Opnemingsraad, bestaande uit een advocaat, een vrederechter, een gemeenteambtenaar en de gemeente– secretaris, wordt bijgestaan door twee geneesheren bij de beoordeling van de kandidaten die aangeven dat ze fysiek niet geschikt zijn voor de dienst.
De Burgerwacht bestaat uit 2 zogenoemde “bans”. De eerste ban bestaat uit jonge mannen tussen 21 en 30 jaar, de tweede ban uit mannen tussen 31 en 40 jaar. Zij worden verdeeld over verschillende pelotons en compagnies. Aan het hoofd van een peloton staat een luitenant en aan het hoofd van een compagnie staat een kapitein. Het korps zelf wordt geleid door een majoor.
Enkele voorbeelden van redenen die leidden tot afkeuring, beslist door de Opnemingsraad van 15 juni 1848:
De burgerwacht is verplicht voor alle jongemannen die geen legerdienst hebben gedaan én die hun uniform kunnen betalen. Ook vreemdelingen die hier al 1 jaar verblijven worden opgeroepen.
• • • • • •
In gemeenten met meer dan 10.000 inwoners is er een actieve burgerwacht. Voor Limburg is dat het geval in Sint-Truiden, Hasselt en Tongeren. In andere gemeenten, bijvoorbeeld in Spalbeek, is er een passieve burgerwacht. Wie opgeroepen wordt kan om financiële of fysieke redenen vrijstelling vragen. De kandidaat moet zijn bezwaren indienen bij burgemeester en schepenen. Een zogeheten “Opnemingsraad” zal dan de bezwaren onderzoeken en al dan niet vrijstelling verlenen. KEIK APRIL 2022
–4–
Astma Doofheid Fistel aan anus Zweren op de benen Bloed ophoesten Misvormde arm, borstkas
• Gedeeltelijke verlamming • • • •
van de ledematen Chronische oogontsteking Mentaal probleem Spataders Niet groter dan 1m40
Wanneer de kandidaat aangeeft dat hij zijn uniform niet kan betalen, volgt er een financieel onderzoek. Dan wordt een hele vragenlijst afgewerkt:
• Beroep en inkomen • •
•
•
per maand? Betaalt de kandidaat belastingen en hoeveel? Is de kandidaat gehuwd of weduwnaar, heeft hij minderjarige kinderen en zo ja hoeveel, en heeft hij zijn ouders ten laste? Is de kandidaat vrijgezel? Woont hij bij zijn ouders? Is hij de steun voor zijn ouders of voor één van beide? Als hij bij zijn ouders woont, wat is dan het jaarlijks inkomen van het gezin?
Wat moeten de kandidaten zelf betalen? Een voorbeeld uit 1881:
• • • • •
• Woont de kandidaat
• • •
in een huis of in een appartement, op welke verdieping? Heeft de kandidaat eigen bezittingen? Hebben de ouders eigen bezittingen? Andere gegevens die een goede inschatting van de gegrondheid van de aanvraag mogelijk maken.
–5–
De tuniek De gilet De broek De kraag De handschoenen
• De hoed voorzien van de •
stempel “Ministère de l’ Intérieur – garde civique” De koord en pluim van de hoed
SCHIETOEFENINGEN Omdat de burgerwacht van Hasselt een actief korps is, zijn schietoefeningen wettelijk verplicht. Schietoefeningen zijn trouwens erg belangrijk in de opleiding van de jonge wachters. De bouw van een deftige schietstand is dus nodig. In 1903 denkt men er aan om een schietstand te bouwen in de Groote Steeg - de Willekensmolenstraat - in de buurt van het “watermachien”. De stad zal daarom een openbaar onderzoek organiseren waarbij de eigenaars en huurders in een straal van 50 meter van de voorziene inplantingsplaats hun mening mogen geven. In 1904 volgt de toelating. In de loop der jaren volgen de plannen elkaar op. Vanaf 1910 wordt er druk gecommuniceerd tussen de minister van Binnenlandse zaken, de gouverneur van Limburg, de stad Hasselt en de gemeente Zonhoven. Het gaat over de bouw van “een instelling voor het schieten met de kogel op de heide van de Beverzak, die zal gebruikt worden door het leger en door de actieve burgerwacht.” Het terrein wordt voorzien net buiten het nieuwe vliegveld. 1910 is inderdaad het begin van vliegveld Kiewit, het oudste vliegveld van België. Het aantal schietoefeningen verschilt voor elke ban. Zo moet de 1ste ban in 1900 tussen april en juli 10 dagen op schietoefening, terwijl dat voor de 2de ban maar 3 dagen moet.
Boven: Legerpet met opschrift Munster 1914, Het Stadsmus, inv.nr. SMU.1997.0080.00, foto Boumediene Belbachir Midden: De burgerwacht wordt gemobiliseerd, Rijksarchief Hasselt Onder: Plan voor een schietstand op de heide van de Beverzak – Kiewit, Stadsarchief Hasselt KEIK APRIL 2022
–6–
DE EERSTE WERELDOORLOG Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt in augustus 1914 worden in het hele land, naast alle dienstplichtigen, ook de burgerwachters opgeroepen. Voor Hasselt zijn er dat 285, waaronder 8 officieren en majoor Léon Leynen. Vermits het 11de linie de forten rond Luik moet verdedigen, is het de taak van de burgerwacht om hier, samen met de rijkswachters, de verdediging van de stad op zich te nemen. De mannen van de 1ste ban worden uitgezonden naar de omliggende dorpen om daar vanop de kerktorens de komst van de vijand aan te kondigen. Die van de 2de ban worden ingekwartierd in de Herkenrodekazerne. Een deel van hen moet de orde handhaven aan de Nationale Bank, die bestormd wordt door de klanten van de bank. Generaal De Schepper, de vroegere bevelhebber van het 11de linie, geeft de burgerwachters ook de opdracht om op de steenwegen post te vatten, barricades op te werpen, controles uit te voeren enzovoort. Op 6 augustus zijn de eerste Duitsers in Hasselt. 17 ruiters, zogeheten “Doodskopulanen” van het Duitse 12de regiment huzaren, rijden via de Maastrichtersteenweg van Diepenbeek naar Hasselt. Enkele rijkwachters houden hen tegen. De Duitsers maken rechtsomkeer en proberen te vluchten. Daarbij worden er twee gedood, één gewond en één net voor Diepenbeek gevangen genomen. De rest kan ontsnappen. Daarop gooien burgerwachters barricades op met biertonnen. Op 11 augustus 1914 valt Hasselt in handen van de Duitse bezetter. Om het risico voor de stad zo klein mogelijk te houden, vraagt burgemeester –7–
Portmans dat alle burgerwachters hun wapens binnenleveren op het stadhuis. Al dat materiaal wordt in de kelder verstopt, maar helaas ontdekt door de Duitsers. Die zijn de burgerwachters liever kwijt dan rijk. Na Sint-Truiden op 10 augustus en Tongeren op 22 augustus komt Hasselt aan de beurt. Op 23 augustus 1914 worden de burgerwachters met een drogreden naar het stadhuis geroepen. Ze geloven dat ze in Tongeren moeten gaan patrouilleren. De burgemeester en professor Van Hee begeven zich naar de Ambiorixstad om te horen wat de plannen zijn. Enkele uren later komen ze onverrichter zake terug. Er is helemaal geen sprake van een opdracht in Tongeren. Integendeel, alle Hasseltse burgerwachters zullen afgevoerd worden naar Duitsland. Volgens de dagboeken van Jozef Daniëls en ook Constant Vanderstraeten verzamelen 187 wachters zich op 23 augustus aan het stadhuis. Na de naamafroeping stappen ze in rijen van vier én onder begeleiding van gewapende Duitse soldaten naar het station waar “beestenwagons” op hun wachten. Een Duitse majoor legt uit dat ze als gijzelaars zullen gebruikt worden. Dat deden de Duitsers wel eens vaker in het begin van de oorlog. En dan begint een lange en trage reis naar Munsterlager in de deelstaat Niedersachen, Duitsland. De reisweg gaat via Tongeren naar Luik, Aken, Duisburg, Oberhausen, Gütersloh, Herford, Minden, Stadthagen, Celle om uiteindelijk, drie dagen later, op 26 augustus in Munsterlager aan te komen.
Rechts: “Stallbaracke in Munsterlager, 1914-1915“, Ets van Eug. Lecomte naar Jos. Damien, Het Stadsmus, inv.nr. SMU.1990.0129.00
KAMP MUNSTERLAGER
HET LEVEN IN HET KAMP
Het kamp van Munsterlager – niet te verwarren met Münster - is oorspronkelijk aangelegd als militair oefenkamp voor het Duitse leger. Het ligt in een bosrijk gebied op zo’n 50 km ten zuiden van Hamburg en 150 kilometer ten noorden van Hannover. Het kamp wordt opgesplitst in een gedeelte voor de gevangenen en een militair gedeelte, waar de opleidingen van de Duitse soldaten gewoon doorgaan.
Daniels en Vanstraelen beschrijven in hun dagboek de leefomstandigheden in het kamp. Het is er erg koud in de barakken. Pas na lang aandringen krijgen ze op 5 september één deken per drie man. ’s Nachts is het dus bitter koud, maar overdag krioelt het van de vliegen. Hun stokken, regenschermen, pijpen, tabak, sigaren, sigaretten, lucifers, pennenmessen, scheermessen en hun geld worden afgenomen. Ook het eten is niet veel soeps, integendeel de soep is nogal waterig.
De eerste gevangenen zijn ondergebracht in houten barakken. Later zullen ook de vroegere paardenstallen dienstdoen als gevangenis. Boven de boxen hangen zelfs nog de namen van de paarden. Om de grote toevloed aan gevangenen op te vangen, komen er ook grote tenten waarin plaats is voor 500 mensen.
De brieven van de gevangenen naar hun familie, en omgekeerd de brieven die ze ontvangen, passeren de censuur. Dat werk wordt uitgevoerd door Duitse officieren die een goede kennis hebben van het Frans of andere vreemde talen. Schrijven in het Nederlands is verboden.
HET MENU ‘S MORGENS
’S MIDDAGS
Waterige koffie, eerder koud dan warm, aangelengd met regenwater
Soep van rijst, aardappelen en pruimen
’S AVONDS Soep van raapkolen of grofgesneden rode poten, met soms een “aangename” nasmaak van petrol
Grofgesneden witte kolen, aardappelen, een geutje azijn en dikke komkommers en als smaakmakers een massa anijskorrels
Worstennat Het water waarin ze hesp hadden gekookt, enzovoort.
Stokvis- en abberdaansoep (abberdaan = gezouten vis) m.a.w. een kom water met stukken vis met vel én graten
KEIK APRIL 2022
–8–
Weer koffie of thee of cacao, zonder melk noch suiker, havervlokken, griessoep, kaas en worst waarvan de reuk alleen al een voorsmaak gaf.
ENIGE ONTSPANNING Om het leven in het kamp enigszins aangenaam te maken organiseren ze liedernamiddagen of voordrachten. Op de melodie van het Engels volkslied bedenkt Jan Gessler de volgende tekst:
In Munster zijn wij hier Zonder wijn, zonder bier ’t is er niet pluis! Labikauck, haverflock Dat is maar flauwe kost (2x) ’t Is er niet pluis
Cognakske drinkt men toch Sigaartje rookt men nog Stil als een muis Maar nu zijn wij het moe Willen naar moeder toe Stil als een muis
Wij gaan wel naar Beekmann Die stroopt ons hoe hij kan Plat als een luis En ’t geld dat met ons voer Ligt op de kommendatur (2x) Plat als een luis
Wij willen huiswaarts gaan ‘t Kamp Munster laten staan Wij gaan naar huis! Adieu den helm die blinkt Den langen stek die stinkt Wij gaan naar huis
De soep is aangebrand De kok, een vieze klantSchreeuwt ons: Hinaus! Veldwebel brult maar voort Doch Hasselts’ hoopvol woord (2x) Zucht stil: Nach haus
Antreden mit Gepäkk! Klinkt het en ‘t maakt ons gek Loos! Loos! Nach haus! Vrouw, kind, geboortestad Vrienden, fijn bier van ’t vat Vinden wij thuis.
–9–
Lijst met de namen van de gedeporteerde burgerwachten, Stadsarchief Hasselt
TERUG NAAR HUIS Op 19 oktober 1914 mogen de Hasseltse burgerwachters naar huis. De reis gebeurt opnieuw in “beestenwagons”, waarin nu wel banken zijn geplaatst. De reis verloopt ook iets vlotter en op 20 oktober zijn ze weer in Hasselt. De burgerwachters van Tongeren worden pas op 29 januari 1915 en die van Sint-Truiden pas op 17 februari 1915 vrijgelaten.
leger. Ook de familieleden van de wachters moeten een lijst ondertekenen waarin ze verklaren dat de wachter wel degelijk teruggekeerd is en niet actief is in het verzet. Op die manier worden de familieleden alweer gegijzeld. De Duitse bezetter verplicht de burgerwachten ook om hun uniformen en hun wapens in te leveren. Ze krijgen daar een vergoeding voor. Na de Eerste Wereldoorlog sterft de burgerwacht een stille dood. Rond 1920 is het in feite afgelopen. In 1981 komt in Hasselt de Burgerwacht terug tot leven, als levend erfgoed. Het is de enige burgerwachtvereniging die nog bestaat in België.
Eén dag na hun terugkeer laat dienstdoend burgemeester Roelants op bevel van de Duitse bezetter affiches ophangen met de mededeling dat de burgerwachten die teruggekomen zijn uit Duitsland zich verplicht elke week op het stadhuis moeten melden. Op die manier wil de bezetter vermijden dat de wachten zich aansluiten bij het KEIK APRIL 2022
– 10 –
EERBETOON AAN DE WEGGEVOERDEN De weggevoerde burgerwachten van Hasselt worden vermeld op een Belgische vlag. Die vlag was enkele jaren zoek maar is nu weer tevoorschijn gekomen. De huidige burgerwacht heeft de vlag geschonken aan Het Stadsmus waar al een uitgebreide collectie van vaandels en vlaggen bestaat. Vlag met opschrift “Weggevoerde Burgerwachten Hasselt 1914-1918”, schenking Garde Civique Hasselt, Het Stadsmus, inv.nr. SMU.2022.0025.00, foto Boumediene Belbachir
– 11 –
April 2022 – keik nr. 80 Tekst: Karin De Greeve Foto’s: Het Stadsmus en Stadsarchief Hasselt Copyright: Het Stadsmus Guido Gezellestraat 2, B-3500 Hasselt Tel.: 011/23 98 90 - E-mail: hetstadsmus@hasselt.be
Overzicht Kunst in de Kijker vanaf 2005: 2005: 135. Ontwerptekening voor tegelpaneel ‘Tuin met pauw en zwaan’, Manufacture de Céramiques Décoratives de Hasselt (1895-1954); 136. Beeld van de Roode Roos; uitgave in beperkte oplage t.g.v. inhuldiging monument op de Schiervellaan Hasselt, Gerard Moonen (° 1953). Overzicht Kunst en Erfgoed in de Kijker: 2005: 1. De archeologische vondsten van Herkenrode in Het Stadsmus. 2006: 2. Jos. Damiens wandschilderingen voor het gouvernement te Hasselt (1908-1910); 3. De Kiosk en het muziekleven in Hasselt in de 19e eeuw; 4. De kapel van Spalbeek, 5. De handboog: van verdedigingswapen tot Olympische discipline; 6. Menukaarten. 2007: 7. Stad in groei. Hasselt in de 19e eeuw; 8. De oorsprong van onze kapellen; 9. Een Hasselts bedevaartvaantje uit de 17e eeuw; 10. Processievaandel van de Hasseltse Broederschap van het Heilig Sacrament. 2008: 11. Ets ‘Het Offer’, Jan Toorop (1858-1928); 12. Vaas in lusterglazuur, Manufacture de Céramiques Décoratives de Hasselt (1895-1954); 13. 2 zilveren kandelaars, resultaten van een onderzoek; 14. Handschrift van de Roode Roos 18de-19de eeuw; 15. Spaanse toreadors, Romeinse ruïnes en kamelen aan de oevers van de Zwarte Zee. De exotische reizen van een Hasseltse burger tijdens de Belle Epoque. 2009: 16. Thomas Morren schildert de familie Van Elsrack.; 17. Een zeldzame skeletklok van Joannes Michael Gaspard Geraets (1791-1859); 18. Geen KEIK verschenen!; 19. Archeologische opgravingen van het bonnefantenklooster in Hasselt; 20. Pierre Cox (1915-1974) en het hellenisme. 2010: 21. 1910: tsaar Ferdinand van Bulgarije vliegt boven Kiewit; 22. De zuidkant van de Grote Markt; 23. De Virga Jesse in Het Stadsmus: iconografie & cultusrelicten; 24. De Heecrabbers, kroniek van een kunstkring; 25. De collectie van Pasquasy, devotie– en doodsprentjes; 26. De kunst van het monumentale bouwen en het achteloos vernielen. 2011: 27. Medailles, De Koloniale Dagen, 1952; 28. Hasselt aan zee. Een eeuw marineschilderkunst; 29. Tot hier en terug. Burentwisten tussen Hasselt en Zonhoven; 30. Hasselt in de middeleeuwen. 2012: 31. Alaaf! De heropleving van de carnavalstraditie in Hasselt met speciale aandacht voor de jaren 1950; 32. Dame met lorgnet, Godfried Guffens (1823-1901); 33. Waterhuishouding in Hasselt; 34. Campendeck; 35. Dialoog met de ruimte. 2013: 36. De bonnefantenkerk en de graflegging; 37. De uurwerkstad Hasselt; 38. Royal Nord in Hasselt; 39. De Hasseltse septemberkermis in 1896; 40. Muziek! Het College van Sint-Cecilia van Hasselt 1670-ca. 1830. 2014: 41. Hasseltse bands 1945-2000; 42. Een tinnen bord uit het Hasseltse Augustijnenklooster; 43. 50 jaar Luminé Image Art; 44. Hedwig Pauwels; 45. Franz Anton Brändl (1720-1782). 2015: 46. Vuurpeloton in Hasselt; 47. Gedenkmonument (1856) voor de oud-strijders van Napoleon; 48. Fotostudio Blanckart… Kijken naar het vogeltje!; 49. Sportieve Hasseltse nostalgie. 1913-1964: Het openluchtzwembad aan de Willekensmolenstraat; 50. De abdissenportretten van Herkenrode. 2016: 51. Limburgs glas, in het licht van de recente aanwinsten; 52. Vergeten Hasselts gebak; 53. Nie zievere. Spe.le! Drie Hasseltse voetbalclubs vertellen hun verhaal; 54. Plezier & verdriet. Oorlogsgedenkenissen tijdens de kermisfeesten van de jaren 1920; 55. Proper gewassen! Wasserij De Lelie. 2017: 56. Tegelpaneel Irissen, afkomstig van het voormalig Hotel Léopold II te Blankenberge; 57. Zilversmid François Morren, meester met de drie sterren; 58. Het nieuwe blazoen van De Roode Roos; 59. Het archeologisch onderzoek aan het nieuwe stadhuis; 60. Het Hasseltse erfgoed door de lens van de Duitse bezetter (1917-1918). 2018: 61. Maria Pijpelinckx (Kuringen? 1538 - Antwerpen 1608), meer dan alleen maar de moeder van Pieter Paul Rubens; 62. The Hasselt Bridge. Waarom de kanaalbrug instortte in 1938; 63. Vijf Hasseltse burgemeesters in brons gegoten; 64. Het geheim achter het schilderij van de Heilige Odilia door Godfried Guffens; 65. Stef Vanstiphout (1931-1995), een eigenzinnig illustrator. 2019: 66. De graven van Loon en de Europese literatuur; 67. Limburg in koloniaal en/of Congolees perspectief; 68. Het Hasseltse Begijnhof verbindt. Over co-creatie, participatie en erfgoed; 69. 1944. Directe nasleep van de bevrijding van Hasselt; 70. De Komeetlijn. 2020: 71. Maison fondée en... Historische panden en hun uithangborden; 72. De Poncelet vaas, exponent van een uitgekiende reclamestrategie; 73. Het verhaal achter de gevel van het RTT-gebouw in de Paardsdemerstraat. 2021: 74. Het huis In ’t Claverblat en zijn plek in de gebouwde geschiedenis van Hasselt; 75. De vlag van de Hoveniersgilde van Hasselt, een venster op een boeiende geschiedenis; 76. Jeannot Peeters (1909 - 1996), een verloren gewaande Hasseltse vrouwelijke kunstenaar?; 77. Veertig jaar Vrienden van het Stadsmuseum; 78. Frans (Placidus) Tempels, Hasseltse patermissionaris in Congo en schrijver van de Bantoe-filosofie. 2022: 79. Mater Salvatoris Hasselt, de eerste Limburgse verpleegsterschool.
Alle publicaties zijn te koop aan de museumbalie zolang de voorraad strekt. Online zijn de publicaties gratis raadpleegbaar op de website www.issuu.com/hetstadsmus