Doświadczyć na własnym futrze. Aspekty eksperymentów na zwierzętach w celach naukowych i edukacyjnych W wyniku intensywnego rozwoju nauki (zapoczątkowanego w XIX stuleciu) stopniowo rozpowszechniły się metody badań eksperymentalnych prowadzonych na istotach żywych. Rosnące potrzeby społeczeństw, początkowo pojawiające się na skutek industrializacji, później zmian kapitalistycznych oraz ujawnienia się rozmaitych zagrożeń (np. epidemiologicznych), determinowały prace badawcze w zakresie medycyny i farmakologii. Współcześnie zawrotne tempo innowacji stało się podstawą dla działań koncernów farmaceutycznych, firm kosmetycznych i centrów naukowych. Do najpopularniejszych metod badawczych należą właśnie eksperymenty na zwierzętach. Od kilkunastu lat w państwach Europy istnieją regulacje prawne dotyczące doświadczeń prowadzonych w celach naukowych i edukacyjnych, jednak czy w wystarczającym stopniu rozwiązują one problem? A może należy zapytać, czy w ogóle mamy do czynienia ze zjawiskiem moralnie wątpliwym? Przedmiotem rozważań są bowiem zwierzęta, których status ontologiczny w stosunku do gatunku homo sapiens jest wciąż trudny do zdefiniowania. Często nie dostrzega się ich podstawowych potrzeb i traktuje się je przedmiotowo, czasem przedkłada się ich wartość ponad życie ludzkie. Problem w znalezieniu etycznego balansu jest wciąż żywy i dla wielu wymaga prawdziwej uwagi. W świetle rosnącego zainteresowania ruchami proekologicznymi i aktywności organizacji działających na rzecz ochrony środowiska, temat ten powinien pojawiać się częściej w publicznych dyskusjach. Na szali stawiane jest bowiem dobro ludzi i bezpieczny rozwój medycyny oraz dobro zwierząt wraz ze spektrum nienaturalnych (antropogenicznych) działań wpływających negatywnie na ich życie. W
niniejszym
artykule
pragnę
rozważyć
etyczny
wymiar
eksperymentów
przeprowadzanych na zwierzętach w celach naukowych i edukacyjnych. By dostrzec moralny aspekt tych działań, należy wyjaśnić kilka podstawowych kwestii dotyczących zwierzęcej świadomości, problemu odczuwania bólu oraz „prawa do godnego życia”. Nie należy zapominać jednak o ogromnym znaczeniu doświadczeń w procesie rozwoju nauk medycznych, a co za tym idzie – o niwelowaniu skutków trudno uleczalnych schorzeń. Zadaniem współczesnej bioetyki jest właśnie stawianie pytań o ścisłe relacje między człowiekiem a światem przyrody. Rozpatrywanie życia zwierząt jako problemu bioetycznego powinno zacząć się od zarysowania kilku znaczących różnic między „zwierzęciem” a „człowiekiem”. Oczywistym wydaje się fakt, że dysproporcje występują tu na kilku poziomach: biologicznym, 1
psychologicznym, społecznym, kulturowym i duchowym. W przypadku dwóch pierwszych sfer, nierówności widoczne są na poziomie pracy mózgu i odruchów behawioralnych. Wyróżniające nas spośród innych gatunków procesy myślowe, za które odpowiedzialna jest świadomość, były przyczyną wytworzenia języka, abstrakcyjnych pojęć i zdolności do racjonalnego postrzegania rzeczywistości. Niemiecki filozof Ernst Cassirer w jednej ze swych najważniejszych prac pt. Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury pisze, że „pomiędzy systemem receptorów a systemem efektorów, które można znaleźć u wszystkich gatunków zwierząt, znajdujemy u człowieka trzecie ogniwo: można je określić jako system symboliczny”1. Tylko człowiek był w stanie stworzyć systemy społeczne, prawne i państwowe. Choć rola natury oraz stosunek ludzi do zwierząt na przestrzeni wieków ulegały zmianom, według antropologa kulturowego Dariusza Czai jest to wynik przekształceń zachodzących głównie w kulturze. „Zwróćmy uwagę, że już w tak postawionym pytaniu jest zawarta część odpowiedzi. Jeśli bowiem zwierzę jest – jak chce język – «czymś», a nie «kimś», wówczas staje się pewnego rodzaju ożywionym obiektem, wyposażonym co najwyżej w instynkty i odruchy”2. Czy zatem można mówić o przysługującym zwierzętom „prawie do godnego życia”, jeśli pojęcie świadomości zarezerwowane jest tylko dla gatunku homo sapiens? (Przynajmniej do czasu, gdy istnienie zwierzęcej świadomość nie zostanie potwierdzone i udowodnione naukowo). Istnieje twarde stanowisko, wedle którego szeroko pojmowane prawo ma rację bytu wyłącznie w przypadku, gdy jest rozumnie odbierane i przestrzegane. Zwierzęta natomiast nie potrafią świadomie podejmować decyzji i brać za nie odpowiedzialności. W centrum zainteresowania stawiają jedynie własne potrzeby, podczas gdy człowiek jest zdolny do stosunkowo obiektywnej oceny sytuacji dzięki stłumieniu pierwotnych instynktów. W klasycznym już tekście Wyzwolenie zwierząt Peter Singer proponuje termin „szowinizmu gatunkowego”, który – zastosowany w stosunku do człowieka – stawia go na szczycie hierarchii świata przyrodniczego3. Gatunkiem, który „rządzi” światem jest homo sapiens. Sprzeciw wobec tak radykalnego poglądu, który zrekonstruował w swojej książce Singer, był jedną z przyczyn powstania wielu ruchów ekologicznych i prozwierzęcych. Wedle koncepcji Singera zwierzęta powinny być traktowane tak samo jak ludzie, którzy, chcąc tego czy nie, są również zwierzętami.
1 E.Cassirer, Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, przeł. A. Staniewska, Warszawa 1977, s. 79. 2 D.Czaja, Zwierzęta w klatce (języków),„Konteksty” 2009, nr 4, www.ceeol.com, s. 3. 3 Zob. P. Singer, Wyzwolenie zwierząt, przeł. A. Alichiewicz, A. Szczęsna, Warszawa 2004.
2
Dla wielu pierwszeństwo ludzkości nad pozostałymi istnieniami naturalnymi umożliwia i/bądź uzasadnia okrutne, niehumanitarne obchodzenie się ze zwierzętami. Nie ulega przecież wątpliwości, że jako istoty żywe odczuwają one cierpienie. Świadczą o tym bezwarunkowe odruchy obronne, będące reakcją na bolesny bodziec, bądź też widoczny wzrost poziomu stresu w sytuacji zagrożenia. Naprzeciw potrzebom naukowców, farmaceutów i innych specjalistów wychodzą więc europejskie i polskie regulacje prawne. Naczelną normą międzynarodową przy prowadzeniu doświadczeń na żywych zwierzętach jest zasada 3R, o której pisze w swoim artykule Edyta Bańcyr. Zasada ta została wprowadzona w 1959 roku i składa się z trzech kluczowych haseł: 1) replacement – zastąpienie doświadczeń na zwierzętach metodami in vitro (hodowle komórkowe i tkankowe) lub eksperymentami nagatunkach zwierząt o niższym stopniu rozwoju ewolucyjnego; 2) reduction – zmniejszenie liczby zwierząt poprzez lepsze wykorzystanie metod statystycznych (udostępnianie analiz z poprzednio przeprowadzanych badań o podobnym charakterze); 3) refinement – zmiana procedury eksperymentalnej na przysparzającą zwierzętom mniej cierpień (w niektórych testach zwierzęta są unieruchamiane, poddawane nadmiernemu stresowi i cierpieniu w wynikudziałania toksycznych substancji, fal elektromagnetycznych i urządzeń mechanicznych)4 Natomiast dyrektywa Parlamentu Europejskiego z 2010 roku traktuje nie tylko o szczegółowym przebiegu procedury, w tym o doborze gatunków, granicach bólu i zastosowaniu środków znieczulających (art. 14), lecz także podejmuje problem metod humanitarnego uśmiercania zwierząt oraz odpowiednich dla danego gatunku warunków bytowych i wymaganej opieki. Istotnym zapisem jest art. 4. odnoszący się w całości do możliwie jak najczęstszego zastępowania tego typu badań alternatywnymi metodami, które zapewniają porównywalne wyniki (lecz bez wykorzystania istot żywych), co w rezultacie ma ograniczyć liczbę eksperymentów na „zwierzętach doświadczalnych”. W Polsce zwierzęta chroni ustawa z dnia 16 stycznia 2015 roku. Na mocy art. 32 i 36 powołane zostały instytucje – Krajowa Komisja Etyczna ds. Doświadczeń na Zwierzętach i jej lokalne oddziały. Do najważniejszych zadań komisji lokalnych należą: wydawanie zgody na przeprowadzenie eksperymentów, ocena wartości naukowej prowadzonych badań w stosunku do wyrządzanego cierpienia lub poważnego uszczerbku na zdrowiu zwierząt oraz 4
Zob.
E.Bańcyr,
Prowadzenie
badań
na
zwierzętach
–
podstawowe
informacje
[on-line], Biotechnologia.pl, http://biotechnologia.pl/biotechnologia/artykuly/prowadzenie-badanna-zwierzetach-podstawowe-informacje,12954.
3
kontrola warunków życia. Istotnym elementem jest również dokładna analiza wyników badań (mowa o tym w rozdz. 6 i 7). Jak wynika z powyższych regulacji, w stosunku do prowadzących badania, jak i przedmiotów doświadczeń, zostały zastosowane względnie restrykcyjne obostrzenia. Teoretycznie bronią one zwierzęta przed nadmiernym odczuwaniem „nienaturalnego” i niczym niezasłużonego cierpienia i uwzględniają potrzeby niezbędne do życia (jednak na pewno nie „godnego życia”), pozwalając jednocześnie pracownikom naukowym na dalszą edukację i rozwój w różnych dziedzinach. Doświadczenia na zwierzętach stanowią temat nieustannych sporów przedstawicieli różnych środowisk: lekarzy, naukowców, właścicieli koncernów kosmetycznych czy farmaceutycznych, działaczy organizacji ochrony praw zwierząt, a nawet urzędników państwowych. Z jednej strony stajemy w obliczu walki o „lepsze jutro”, doskonaląc dotychczasowe metody leczenia i profilaktyki. Z drugiej natomiast napotykamy na gwałtowny sprzeciw wobec bolesnych eksperymentów i niehumanitarnym działaniom. Zdaje się, że w całym konflikcie mamy do czynienia z dwoma wyrazistymi stanowiskami: popierający doświadczenia na zwierzętach uważają gatunek ludzki za najdoskonalszy twór i dopuszczają każde działanie nastawione na polepszenie egzystencji człowieka (poprawę jakości życia i poziomu zdrowia); reprezentanci stanowisk opozycyjnych zaś stawiają zwierzęta i ludzi na tej samej płaszczyźnie życia biologicznego, podkreślając nasze nieodwołalne współistnienie, godząc tym samym w ideę nadrzędności intelektu człowieka. Efektem ludzkiej kreatywności stały się monumentalne dzieła w sferze kultury, sztuki i techniki. Dzisiaj rozwój w dziedzinach medycznych i biotechnologicznych pozwala na odkrywanie coraz to nowszych i skuteczniejszych metod terapii. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) to jakość życia, a nie samo życie zostało uznane za najwyższą wartość. Tym samym kwestia zdrowia człowieka staje się współcześnie problemem elementarnym. Dlatego też badania na zwierzętach traktowane są jako niezbędne w procesie poszerzania naszej wiedzy i ratowania możliwie największej liczby chorych i cierpiących. Niekiedy to jedyny sposób, aby wprowadzić nowy lek na rynek farmaceutyczny. W ramach powyższej argumentacji zwierzęta traktowane są jak niezbędne narzędzia, bez których los ludzi może być zagrożony, zapomina się przy tym o ich biologicznych i środowiskowych potrzebach. Powyższe argumenty nie są akceptowane przez działaczy dążących do globalnej homeostazy. Człowiek jako istota żywa, podlegająca prawom fizyki i procesom biologicznym, powinna liczyć się z całym środowiskiem naturalnym, a w szczególności z 4
życiem zwierząt. Wykorzystywanie bezbronnych istot do brutalnych i często niepotrzebnych eksperymentów uwydatnia tylko zwierzęcą naturę człowieka, która staje się integralną częścią naszej egzystencji. Pojęcie „człowieczeństwa” w takim wypadku zostaje dotkliwie nadszarpnięte.Niebezpiecznym wydaje się być również fakt degradacji natury. Zmniejszanie liczebności zwierząt poszczególnych gatunków może doprowadzić do zaburzenia balansu życia na Ziemi i nieodwracalne skutki tego procesu będą miały wpływ również na ludzi. Bioetyka stawia rozmaite pytania natury nie tylko etycznej, lecz również politycznej i kulturowej. Co determinuje określone ludzkie działania wobec zwierząt? Jaki mechanizm kulturowy sprawia, że świat przyrody oddalił się od ludzkiej cywilizacji? Niełatwy dylemat etyczny, jaki wyłania się z dyskursu nad „prawami zwierząt”, wydaje się nie mieć dobrych rozwiązań. Zagadnienie to jest silnie nacechowane emocjonalnie z powodu, jak już wcześniej podkreśliłam, pojęcia cierpienia. Z pewnością alternatywne metody przeprowadzania doświadczeń mogą otworzyć nowe perspektywy dla samych badaczy. Jednak eksperymenty na specjalnie hodowanych ludzkich bądź zwierzęcych tkankach to wciąż bardzo kosztowne działania, na które nie każdy ośrodek może sobie pozwolić. Pomimo rozwijającej się prężnie inżynierii genetycznej i tym podobnych gałęzi, w większości przypadków koszty nieinwazyjnych metod badania przekraczają szacowane zyski i ośrodki otrzymują zgodę na pracę z wykorzystaniem zwierząt. Alternatywne źródła są zatem droższe niż życie psa, kota, królika czy świni.
Bibliografia 1. Akty prawne regulujące doświadczenia na zwierzętach [on-line], red. Samodzielne Stanowisko ds. Doświadczeń
na zwierzętach,
Collegium Medicum UMK,
https://www.cm.umk.pl/ksztalcenie-podyplomowe/ksztalcenie-podyplomowepielegniarek-i-poloznych/37-wydzialy/jednostki-miedzywydzialowe/173-aktyprawne-regulujace-doswiadczenia-na-zwierzetach.html. 2. E.Bańcyr,
Prowadzenie
badań
na
[on-line],
zwierzętach
–
podstawowe
informacje
Biotechnologia.pl,
http://biotechnologia.pl/biotechnologia/artykuly/prowadzenie-badan-na-zwierzetachpodstawowe-informacje,12954. 3. M. B.Baranowska, Badania naukowe i testowanie nowych leków na ludziach i zwierzętach – aspekt prawny i etyczny, „Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny” 2014, nr 3. 5
4. E.Cassirer, Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, przeł. A. Staniewska, Warszawa 1977. 5. D.Czaja, Zwierzęta w klatce (języków),„Konteksty” 2009, nr 4, www.ceeol.com. 6. B.Klug, Czy umiemy dostrzec kwestię moralną dotyczącą zwierząt? [w:] „Konteksty”
2009 nr 4, przel. Kuczyńska K., www.ceeol.com. 7. Eksperymenty na zwierzętach w kosmetyce [on-line] 2012, nr 92, Niemiecki Związek Ochrony Zwierząt, http://zb.eco.pl/inne/kosmetyk/. 8. J.Kożuchowski, Etyczne zobowiązania człowieka wobec świata zwierząt. Ujęcie Roberta
Speamanna,„Studia
Ecologiae
et
Bioethicae”
2011,
nr
1,
http://www.ceeol.com. 9. E.Siedlecka, Czy eksperymenty na zwierzętach są potrzebne, skoro np. leki działają na nie
inaczej
niż
na
ludzi?
[on-line],
„Gazeta
Wyborcza”
[rok,
numer],
http://wyborcza.pl/1,76842,12727297,Czy_eksperymenty_na_zwierzetach_sa_potrzeb ne__skoro.html. 10. E.Siedlecka, Doświadczenia na zwierzętach: czy zawsze interes człowieka jest
najważniejszy?
[on-line],
„Gazeta
Wyborcza”
[jw.],
http://wyborcza.pl/1,75968,16875842,Doswiadczenia_na_zwierzetach__czy_zawsze_i nteres_czlowieka.html. 11. P. Singer, Wyzwolenie zwierząt, przeł. A. Alichiewicz, A. Szczęsna, Warszawa 2004.
12. 13. Testy
na
zwierzętach
–
konieczność
czy
Biotechnologia.pl, http://zb.eco.pl/inne/kosmetyk/.
6
przestarzała
procedura?[on-line],