Edvard Hoem – Liv andre har levd

hoem. liv andre har levd. omsl.qxp_Layout 1 08.11.17 16.23 Side 1

Liv andre har levd er ein sanseleg familiekrønike med uforgløymelege hovudpersonar. Romanen stiller det fundamentale spørsmålet: I kor stor grad kan eit menneske styre si livsreise med eigen innsats, og kor mykje blir avgjort av krefter som vi ikkje rår over?

E DVA RD HO E M liv andre har levd

Edvard Hoem (f. 1949) debuterte i 1969 og har utgitt ei lang rekke romanar, fleire biografiar, sakbøker, diktsamlingar, teaterstykke og salmar. Han har motteke betydelege litterære prisar og vore innstilt til Nordisk råds litteraturpris fire gonger.

I 2005 utkom den kritikarroste romanen Mors og fars historie, og i 2013 fullførte Hoem det gedigne verket om Bjørnstjerne Bjørnson. Liv andre har levd er fjerde band i den bestseljande romanserien om slekta frå Romsdal og oppfølgjar til Slåttekar i himmelen (2014), Bror din på prærien (2015) og Land ingen har sett (2016).

E i l e rt K n u d t s o n er komen til Norge for å treffe søskena sine igjen, og for å meistre sorga etter at kona Martha døde frå han og dei åtte barna deira. Året er 1927, og det er trettifire år sidan Eilert sist såg heimlandet.

Seksten år gamle Lars Hoem vil bli med onkelen sin Eilert tilbake til Canada. Han seier han må vekk fordi ein stein skygger for sola der han er no. Lars Hoems liv i Canada blir ein mørk tråd som fører fram mot dei nådelause trettiåra.

Eilert går inn i ein stri kamp. Da han ikkje kan betale avdraga for tilleggsjord som han kjøpte tidleg på tjuetalet, tvingar styresmaktene han til å bli leiglending. Den aldrande farmaren kjempar mot tørke, haglstormar, grashopper og fallande prisar – for å vinne tilbake det han har tapt.

E DVAR D H O EM liv andre har levd

Land ingen har sett (2016) «Strålende om utvandrernes liv … På mesterlig vis allmenngjøres en fortelling som har sitt utspring i det personlige» FARTEIN HORGAR, ADRESSEAVISEN

«Edvard Hoems slektshistorie er moderne verdenshistorie, og den fortsetter. Når Hoem skriver om sine romsdalske forfedre og deres menneskelige lengsler etter et land å leve i, skriver han også om dagens migranter. Også i dette finnes det en dikterisk sannhet» BJØRN IVAR FYKSEN, KLASSEKAMPEN

Bror din på prærien (2015) «Magisk om livet på prærien … glitrar av kresen forteljekunst på høgste nivå» JOSTEIN SÆBØE, ROMSDALS BUDSTIKKE

«Stor roman om utvandring og sakn … Korleis går det med dei alle, Edvard Hoem? Du lyt driva på og skriva vidare om Eilert og Martha!»

ODD E. NERBØ, BERGENS TIDENDE

Slåttekar i himmelen (2014) «Storslått om oldefar ... Hoem er ein gudbenåda forteljar, og som 65-åring skriv han betre enn nokosinne» BJARNE TVEITEN, FÆDRELANDSVENNEN

FORLAGET OKTOBER 2017 ISBN 978-82-495-1836-4 9

7 8 8 2 4 9

5 1 8 3 6 4

FORLAGET OKTOBER

Forfattarportrett: paal audestad forsidebilde: Frå Daniel Knudtson, fotograf ukjent Bokdesign: Egil Haraldsen & Ellen Lindeberg | exil design

«Et sanselig praktverk om Hoems oldefar, som måtte velge mellom å bli værende i Norge eller utvandre til USA . Et stykke norsk historie om hvem vi er» BRYNJULF JUNG TJØNN, VG, Årets beste bøker 2014

Roman | FORLAGET OKTOBER

Hoem. Liv andre har levd. Forsats.qxp 08.11.17 16.07 Side 1

Hoem. Liv andre har levd. Forsats.qxp 08.11.17 16.07 Side 1

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 1

a

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 3

Edva rd H o e m Liv andre har levd Roman

FORLAG ET OKTOBER 2017

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 4

ÂŤI feel good. I feel like singing a song.Âť eilert knudtson, januar 1959

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 5

Fø r st e ka p i t t e l

uventa uro

1 1 8 . m a i 1 927. Eilert Knudtson stod ved relingen med frakken over armen, borsalinohatten i handa og bagasjen på dørken ved sida av seg da dampskipet frå Åndalsnes klappa til kai i Molde.

Eilert var to meter høg. Med den store hatten ruvde han enda meir, og han var vant til at folk la merke til han. Motstridande kjensler sleit i han ved gjensynet av byen. Ein medpassasjer med knebelsbart og tynne kjakar forstod at ein utvandrar var komen til landet og spurde om det var lenge sidan han var her sist.

– Trettifire år og to dagar, sa Eilert.

Mannen flirte, som om han ikkje var sikker på at svaret var sant.

– Eg høyrer det er dårlege tider der borte no, sa han.

– Ikkje der eg kjem ifrå, sa Eilert.

– Og kvar er det du held til?

– Alberta, Canada.

– Dei seier det kjem for mange solskinshistorier der borte frå, og at realitetane er annleis enn det som står i breva?

5

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 6

Eilert snudde seg bort. Han kjende at han vart irritert og var redd for at ansiktuttrykket skulle avsløre han. Han var ikkje flink til å skjule sine inste tankar. Ein lett vind ruska i håret hans, som hadde fått eit innslag av grått. Eilert var femti år gammal og dobbelt så tung som da han reiste. Mannen med knebelsbarten ville ikkje gi seg.

– Unnskyld at eg spør, men kor lenge skal du vera heime?

– Eg er ikkje heime når eg er her.

– Å? Er du ikkje født her?

– Heime er der barna mine er, sa Eilert.

– Åja! Kor lenge skal du vera her i Molde?

– Til eg reiser igjen, sa Eilert.

Mannen opna munnen som om han ville seia noko meir, men ombestemte seg.

Sola var komen eit godt stykke forbi middagsleite og trengde så vidt gjennom ein kraftig dis som låg over dei snøkledde tindane på den andre sida av fjorden. Landgangen vart lagt på plass på skipssida. Det var flo sjø og temmeleg bratt. Eilert greip kofferten med høgre hand og heldt både hatt og veske i den andre, da han som ein av dei første gjekk ned på kaia. Han hadde inga ledig hand å halde seg fast i rekkverket med. Somme av passasjerane måtte ha hjelp frå ein av billettørane. Eilert var vant til å greie seg sjølv.

Tre personar steig ut av klynga på kaia for å ta imot han.

Systera Kristine, som var tidleg i tenåra da dei såg kvarandre sist, omfamna bror sin. No var ho førtiåtte år, ikkje gammal, men ein tanke ferm, kledd i ei pen kåpe. Bak henne kom broren Hans som hadde drive forretning i Kristiansund i tretti år. Han var også velkledd, med lys sommarfrakk og 6

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 7

drivkvitt hår. Lengst bak kom ein som han først hadde trudd var broren Anton Edvard, men som Eilert skjønte var Ole Hol, mannen til Kristine. Tenk at han tok feil når det gjaldt sin eigen bror!

– Kvar er Anton Edvard? sa Eilert.

– Eg trudde du hadde skrive til han, sa Kristine.

– Han veit at eg kjem i sommar, men ikkje kva dag eg ville vera framme.

– Vi skal sende bod, kan du forstå!

– Han har vel ikkje fått telefon enno?

– Nei, det har han ikkje.

– Eg skriv i morgon, sa Eilert.

Bror Hans og Ole Hol var stillfarne, nesten sjenerte da dei handhelste, medan Kristine overfall Eilert med spørsmål om bror deira, Bastian Georg. Eilert hadde tatt ein svensk amerikabåt til Gøteborg og hadde vore innom bror deira i København før han la kursen mot Norge og Molde.

Eilert sa at han skulle fortelja alt i tur og orden.

Ole Hol greip kofferten til Eilert, og dei gjekk frå kaia og i retning av Alexandra Hotell. Den store trebygningen hadde overlevd bybrannen elleve år tidlegare, men hotellet var ikkje til å kjenne igjen for Eilert som hadde vore borte så lenge. Bygningen hadde fått eit tårnliknande framspring over midtpartiet, korte gavlspissar på kvar side og altanar på romma som vende mot fjorden. Vimplar og flagg vaia over taket.

Ein hest med ei skyssvogn stod bunden til ein påle framfor hotellet. Ole hadde lånt hest og vogn av ein granne, sa Kristine, da Eilert nikka anerkjennande. Ole Hol hadde altså ingen hest sjølv.

7

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 8

Dei steig opp i skyssvogna. Ole heldt taumane da dei køyrde innover det som i Eilerts tid heitte Hovedgaten, men som fleire og fleire no kalla Storgata. I den vestlege delen kunne Eilert kjenne igjen dei gamle trehusa med rosehagar og stakitt, men lenger aust hadde storbrannen lagt husa i aske. Framfor dei nye forretningsgardane som var bygde opp etter brannen, var det steinlagte fortau og glasdører inn til butikkar som førte klede og sko, verktøy og kolonialvarer. Enno var det ikkje mykje folk i gatene.

Det var onsdag, og arbeidsdagen var ikkje slutt.

Eilert gledde seg over den friske lufta, som rettnok drog med seg ein eim av bensin når ein automobil køyrde forbi.

Da Eilert reiste, fanst det ingen automobilar i gatene, berre hestar som fekk drikke seg utørste ved vasskrubba på torget framfor kyrkja, der ein og annan skrytepave på velociped kunne koma vinglande forbi. Stanken av kloakk, som før kunne vera ille når det var varmt i vêret, kunne ikkje merkast meir. Byen hadde fått eit avløpssystem som førte kloakken langt ut i fjorden, hadde Kristine fortalt Eilert i eit brev, stolt over all framgang ho kunne skrive om. Sant å seia hadde gjenreisinga av Molde tatt mange år. Framleis var det enkelte tomter som gapte som sår. Storgata var gjort eit par meter breiare, så det vart plass både til hestar og automobilar. Hestehovane klapra mot gata, og automobilane dura, men hastverk var det visst ingen som hadde her, verken gamle eller unge. Folk tok seg tid, stod på fortauet og snakka og diskuterte. Småbypreget var der som før, tenkte Eilert. Inne ved elva, der det gjekk bru over til Moldegårdsvegen, var det ein liten kafé. Ville Eilert stige av og sjå seg omkring?

8

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 9

Nei. Han hadde sett nok av småbyen og ville opp i Rekneslia, der han var vaksen opp.

2 l au r dag d e n 2 1 . mai 1927 fekk broren Anton Edvard på Hoem eit brev.

Jeg er kommet til Molde, skreiv Eilert. La oss møtes i Rekneslien, der vår barndoms vugge stod!

Så var det verkeleg sant at brørne skulle sjå kvarandre igjen etter trettifire lange år?

Eilert skreiv at han ville at dei skulle møtast hos systera Kristine på Furuli ved Molde torsdag 26. mai, som var Kristi himmelfartsdag dette året. Broder Hans skulle også koma tilbake da.

Anton Edvard kunne nesten ikkje vente dei dagane som stod igjen før gjensynet. Kona hans, Beret Anna, skulle vera med. Da Eilert reiste til Amerika, var Anton Edvard skulegut på Hoem i Frænen. Foreldra hadde sendt han til ein barnlaus onkel da han var sju år gammal.

– Eg har ikkje klede for slike fine forsamlingar, sa Beret Anna. Ho tok fram sommarkjolane sine og såg misfornøgd ut. Anton Edvard sa ho ikkje måtte vera så forfengeleg.

Skulle det ytre, som han kalla det, vera viktig når broren endeleg var komen?

Jo, Beret Anna forstod at ho ikkje kunne bli att heime no.

Men korleis skulle dei reise? Kristi himmelfartsdag gjekk det verken dampskip frå Aurekleiva eller rutebil frå Jendem, derfor måtte dei køyre sjølve, med hest og karjol.

9

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 10

– Eg kan køyre, sa den nest eldste son deira, Lars. Han hadde sete og høyrt på samtalen mellom foreldra.

– Du må helst vera heime med Einar og passe dei mindre syskena dine, sa Beret Anna.

Anton Edvard likte å køyre sjølv, men no ville han vera fri ansvaret for hesten, så han var ikkje uvillig til å la Lars halde taumane. Lars var ei uroleg sjel, og kanskje gjorde det han godt at han fekk lufte seg. Anton Edvard sa at Lars kunne bli med. Tilhøvet mellom Lars og foreldra hadde vore spent ei stund, men no fekk faren eit stort smil til takk.

Da dagen kom, var Lars oppe tidleg, han som elles var slik ein sjusovar når det var helg. Han sat ute og venta i sommarsola, og han sela på og spente for da foreldra omsider var klare til å reise ved tolvtida. På veg inn mot Molde vart lite sagt mellom foreldra og sonen. Alle var spente på korleis gjensynet ville bli for brørne.

Da dei nådde fram til Furuli ved firetida om ettermiddagen, var mange menneske samla der. Dei to døtrene til Kristine og Ole, Sigrid og Margot, som no var nitten og fjorten år gamle, hadde kledd seg i sin finaste stas og hjelpte mor si med å dekke bordet. Eldste son deira, prestestudenten Knut, var komen frå Oslo. Den fjerde av Hol-barna, ein annan ung mann med namnet Lars, var også der. Han budde på hybel i byen, var elegant i kleda og røykte sigarettar. Kva denne Lars tenkte om det eine og det andre, var ikkje så lett å grunne ut. Han smilte til alle og var mest opptatt av å skjemte med to barn som fetteren hans, Bernhard Westad og kona Karen hadde med seg. Bernhard hadde vore i Sør-Dakota i fleire år og hadde tatt med seg heim den w-en i etternamnet som han la seg til der borte. Han hadde 10

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 11

budd hos tante Gjertine i Roslyn, som alle kalla henne i denne familien, anten ho var tante deira eller ikkje. Gjertine var syster til Serianna, mor til Anton Edvard, Eilert og Kristine. Eilert og Bernhard hadde snakka om den modige og vakre tante Gjertine, som var så glad i livet og drøymde så store draumar. Det var berre to år sidan ho fann kvile ved Buffalo Lake Lutheran Church, og dei snakka om at ho døde medan mannen, Ole Aas, ringte med kyrkjeklokkene.

No hadde Bernhard kjøpt den vesle garden Sellanrå, som låg berre eit steinkast unna Furuli og var døypt etter garden i Knut Hamsuns roman Markens Grøde. Mor til Bernhard, Ane-Martha Vestad, også ei syster av Serianna, var der. Ho var den einaste av den generasjonen som enno var i live. Ane-Martha sat i eit hjørne med stokken sin og sa ikkje stort.

Eilert omfamna den yngste bror sin, og det var ikkje fritt for at dei vart rare i auga begge to.

Så helste han på Beret Anna, som han aldri hadde sett før, men det var noko anna som stod i hovudet på han. Før han hadde helst på Lars frå Hoem, som stod litt i bakgrunnen, vende han seg mot Anton Edvard: – Jeg vil se huset på Kringsjå! sa Eilert, – og jeg har ventet, så vi kunne gå dit sammen. Blir du med, broder?

– Eg blir her og kviler meg litt, sa Beret Anna. Ho gjekk ut på verandaen. Lars, son deira, sette seg også der. Han var rastlaus og litt ute av seg fordi Eilert ikkje tok seg tid til å helse på han.

Dei to brørne tok til å gå opp bakkane mot plassen som far deira hadde gitt namnet Kringsjå, der dei begge var komne til verda. Eilert gjekk først, og var nesten eit hovud 11

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 12

høgare enn broren, som til gjengjeld var lettare i ganglaget.

Likevel lét han Eilert bestemme farta. Snart kom dei til ein låve og eit lite hus i to etasjar med ei høg steintrapp på framsida. Eilert granska låveveggen, som sikkert var måla mange gonger etter at han reiste ut i verda. Men han skimta namnet sitt like fullt: Han hadde skore det inn med kniv nokre veker før han reiste den gongen. Kanskje gjorde han det den dagen han hadde betalt billetten, og det var for seint å ombestemme seg?

– Eg gjorde rett i å reise, sa Eilert.

Det kom berre ut av han. Anton Edvard såg på han ei stund og sa berre: – Det gjer godt å vita at ein har gjort rett.

Eilert ville ha klarlagt noko han hadde spurt om i eit brev, som Anton Edvard aldri hadde svart på. Korleis hadde Anton Edvard hatt det, på garden der ute i Frænen, dit han vart sendt, mot sin vilje sju år gammal, for å vekse opp hos ein barnlaus onkel?

– Eg forsona meg med med det, sa Anton Edvard.

– Du kunne vel også ha valt ein annan veg da du vart vaksen? sa Eilert.

– Eg tenkte på å bli underoffiser, sa Anton Edvard. – Men eg kjende at eg hadde ansvar for dei som hadde fødd meg da eg var barn.

Mykje meir kunne ha vore sagt, men det vart ikkje lagt til noko. Dei to brørne gjekk opp mot huset på Kringsjå, seint no, så dei som budde der, kanskje kunne bli vár at dei kom.

Det verken Eilert eller Anton Edvard visste, var at Kristine alt hadde snakka med enkemannen Johannes Simonsen, som budde på Kringsjå med ni store og små barn. Kristine 12

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 13

hadde ikkje sagt til Eilert at Thea Simonsen døde i barsel tre år tidlegare, slik Eilerts kone også hadde gjort.

Før dei nådde opp til huset, kom Johannes Simonsen ut på trappa og ønskte velkomen. Bak han stakk fleire av barna hovuda fram.

– Vi veit kven du er, sa mannen til Eilert. – Eg mista kona mi i barsel for tre år sidan.

Eilert stokk. Kvifor hadde ikkje Kristine fortalt han dette?

– Kor mange barn har du? sa Eilert.

– Ni. Den tiande døde saman med mor si. Eg seier det rett ut, sidan eg veit at du har same erfaring.

Eilert hadde ikkje ord. Han greip handa til Johannes Simonsen.

– Det går på eit vis, sa Johannes Simonsen. – Dei store kan passe dei små. Du får sjå deg rundt, Eilert Knudtson.

Dei gjekk inn. På kjøkkenet stod ei tenåringsjente og rørte i ei gryte. Ho såg opp, men helste ikkje. Sju barn kunne Eilert telja i alt. To måtte vera ute.

– Du sov vel på loftet? spurde Simonsen. – Du må gå opp!

Eg set over ein kopp kaffe så lenge.

– Det er ikkje nødvendig, sa Eilert.

– Så liten vil eg ikkje vera at eg ikkje byr på ein kopp kaffe, sa Simonsen.

Eilert klatra opp trappa til loftet. Dei høyrde kor tungt han trødde på golvplankane. Så kom han ned, gjekk over golvet og fram til vindauget, der han vart ståande og sjå utover. Det var eit fantastisk utsyn, over byen og fjorden og holmane. Det hadde klarna opp, og dei snøkledde fjella på den andre sida stod der i all si prakt.

– Eg forstår at det må vera rart, sa mannen i huset.

13

Hoem. Liv andre har levd. Mat.qxp_mat 09.11.17 19.39 Side 14

– Neinei, sa Eilert. – Alt er som det skal vera. Ingen ting av det som var, er her lenger.