FJØLNIRHEIÐURIN
Veðurlags broytingar og sálarligar avleiðingar S Ingrið Larsen Sálarfrøði á Aalborg Universitet Aalborg
18
ambært Millumtjóða Veðurlags nevndini hjá Sameindu Tjóðum (Unit ed Nations’ Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) er veðurlagskrepp an veruleiki. Í sættu meting teirra verð ur staðfest, at veðurlagsbroytingar óivað eru til, og menniskjan hevur ábyrgdina (IPCC, 2021). Umframt av leiðingar fyri náttúruna, eru sálarligu avleiðingarnar í hesum høpi eitt støðugt vaksandi evni innan gransking. Longu nú er í høvuðs heitum semja um, at hetta er ein trupul leiki (Brown, White & Nicholas, 2020, p. 1). Í hesi grein er ætlanin at greiða frá sálar ligu avleiðingunum, við støði í pýramidu Maslows um menniskjunnar tørvir, um framt hugtøkunum veðurlagsangist og solastalgia. Ástøðingurin Abraham Maslow legði í 1943 fram ein frymil fyri menniskjunnar tørvir, ið avmyndast sum ein pyramida við trimum stigum. Niðast eru kropsligir tørvir og tørvurin á tryggleika. Likamligar tørvir kunnu vera tosti, svongd, svøvn ur, osf. Tørvurin á tryggleika kann lýsast sum at man t.d. hevur nøktandi fíggjar viðurskifti, eitt nøktandi starv og at man
býr í einum tryggum umhvørvi. Hesir tørvir eru grundleggjandi fyri at menn iskjan kann liva. Síðani koma sálarfrøðiligu tørvirnir. Sálarfrøðiligir tørvir kunnu t.d. vera at passa inn sosialt, at verða vird/ur og at hava nóg mikið av sjálvsvirði. Ovast í pýramiduni er sjálvbúningartørvurin, sum einans ber til, um hini løgini í pyramiduni eru nøktað. Sjálvbúning kann lýsast sum, at man kann savna seg um at mennast persónliga (Poston, 2009, pp. 347-352). Í hesi grein verður denturin lagdur á tvey tey niðastu stigini, tí at eg meti tey mest viðkomandi fyri hetta evnið.
Í hesi grein er ætlanin at greiða frá sálarligu avleið ingunum, við støði í pýra midu Maslows um menn iskjunnar tørvir, umframt hugtøkunum veðurlags angist og solastalgia.
(Poston, 2009, p. 348)
Veðurlagskreppan hevur beinleiðis ávirkan á grundleggjandi tørvir okkara. Sjóvarmálin hækkar, hitastigini økjast, luftin dálkast av CO2 útláti og veðurlagið gerst sum heild ógvisligari (Brown et. al., 2020, p. 1). Hesar broytingar eru serliga vandamiklar fyri menniskju, sum liva í fátækr adømi, ofta í menningarlondum og eru lutfalsliga nógv tengd at egnum grøðum. Avgrøðirnar, ið eru treytaðar av veðurlagnum, eru av alstórum týdningi, tí burturúr teimum fæst bæði føði og inntøka. Um tær, orsakað av veðurlagsbroytingum, gerast knappar, kann tað í summum førum elva til óvissa inntøku og hungursneyð. Harafturat kunnu ógvisligu veðurlagsbroytingarnar elva til materiellar skaðar (Brown, et. al., 2020, p. 1), sum t.d. at hús og heim ferst, hetta umframt skaða á týdningarmikil samfelagslig kervir. Umstøðurnar gerast altso ótryggar. Veðurlagskreppan kann sostatt hótta niðasta lag í pýramiduni, altso grundleggjandi likamligar tørvir og tryggleika. Eisini kunnu omanf yristandandi ótryggu umstøður elva til sálarsjúkur, sum t.d. PTSD, angist, órógvaðan svøvn, osf. Hetta hevur uttan iva neiliga ávirkan á lívs góðsku menniskjanna (Brown et. al., 2020, p. 2f). Føroyingar merkja ikki veðurlagskreppuna á sama hátt, sum lýst omanfyri. Avleiðingarnar eru meira óbeinleiðis og kunnu t.d. vera, at tað gerst torført at fáa fatur á vørum, sum ikki kunnu framleiðast í landinum, um avgrøðir verða oyði lagdar av eitt nú turki, yvirflóð, osf. Føroyingar kunnu fara at mangla týdningarmiklar vørur og eru sostatt tengdir av at londini, ið veita slíkar vørur, sleppa heilskapað í gjøgnum veðurlags
kreppuna. Ein meira beinleiðis avleiðing av veðurlagskreppuni er, at hitin í sjónum økist, og sostatt broytast fyritreytirnar fyri føroysku fiskivinnuna, ið er høvuðsvinnan í landinum. Eitt nú skrivar Føroya Náttúru- og Umhvørvis verndarfelag at orsøkin, at toskurin á Føroya Banka ikki kemur fyri seg aftur, er økti hitin í sjónum. Her er also ein ítøkiligur vandi at missa henda góða bankafisk (Müller, 2021a). Í versta føri kann broytingin í sjóhita elva til partvíst ella fult fiskiloysi yvirhøvur, har ein væntandi fylgja fer at vera munandi lægri inntøkur til føroyska samfelagið. Niðasta lagið í pýramiduni kann tískil eisini vera hótt hjá okkum føroyingum, men á ein meira óbeinleiðis hátt enn hjá fólkum í menningarlondum, ið m.a. liva beinleiðis av egnum avgrøðum. Av áður nevndu sálarligu avleiðingum kann angist í smb. við veðurlagskreppuna útgreinast meira, m.a. solastalgia og veðurlagsangist. Sol astalgia kann lýsast sum strongd, ið kemst av broytingum og niðurbróting av sínum heimaum hvørvi. Hetta fyribrigdið gerst serliga umráðandi í nútíðini, har veðurlagsbroytingar gerast alsamt vanligari. Omanfyri eru nakrar avleiðingar fyri heimaumhvørvið lýstar, men harafturat kann nevnast niðursett góðska á matvøru og vatni, skógareldar, avleiðingar fyri flutningskerv osf. (Brown et. al., 2020, p. 1). Man kann tískil fáa sol astalgia av nógvum ymsum broytingum, men felags er, at tær hava neiliga ávirkan á umstøð urnar, hjá tí einstaka. Strongd er torfør at fáa bilbugt við, og kann tað gerast trupult at søkja sær hjálp, um ein t.d. heldur verður noyddur at brúka orku upp á at basa materiellu trupul leikunum, ið standast av veðurlagskreppuni. Umframt solastalgia er veðurlagsangist eisini viðkomandi fyri hetta evnið. Veðurlagsangist er stúran og óvissa um broytingar í egnum um hvørvi, sum kunnu elva til kenslur av mistum tamarhaldi. Veðurlagskreppan er ein av størstu kreppunum, ið heimurin hevur sæð, og serliga hjá ungum kann hetta fylla nógv. Tað kann vísa seg sum t.d. tankameldur um framtíðina, um man sum einstaklingur ger nóg mikið, umframt
19
