DENKKADERS VOOR KRITISCHE INGENIEURS

“Ingenieurs moeten leren omgaan met hun verantwoordelijkheid en de impact van technologie op verschillende aspecten van de maatschappij kunnen detecteren. Om dat te doen hebben ze behoefte aan denkkaders, inzicht en vaardigheden”, aldus Rosamunde van Brakel, gastprofessor aan UHasselt. Aan de tweede- en derdejaars bachelor op Campus Diepenbeek geeft ze het vak ‘Ingenieur & Maatschappij’. Een portret.

Met ‘Ingenieur & Maatschappij’ kun je alle kanten op. Al in 1997 merkte de techniekfilosoof Henk Procee op dat ingenieurs almaar vaker hun vleugels uitslaan naar maatschappelijke domeinen die zij min of meer naar de maat van de technologie aanpakken. Hij sprak in dat verband over ‘sociale technologie’ en wie zich op dat terrein begaf noemde hij de ‘nieuwe ingenieur’. Inmiddels is de technologie dermate diep doorgedrongen in de samenleving dat geen enkele goed menende ingenieur zijn/haar verantwoordelijkheid nog kan ontkennen. Vanuit die samenhang worden de ingenieurs ook almaar vaker aangesproken. Soms gaat dat in positieve zin: de technologie is de enige manier om de wereldproblemen op te lossen. Dan weer luidt de boodschap: technologie is juist de belangrijkste bron van alles wat er vandaag fout loopt.

“Om zich hierover een mening te kunnen vormen, heeft de ingenieur mulidisciplinaire denkkaders nodig”, stelt Rosamunde. “Daarbij gaat het niet zozeer om feitenkennis, maar wel om een vorm van heuristiek die het mogelijk maakt de impact van het handelen te begrijpen en in te schatten. Dat is niet altijd simpel. De ene technologie is de andere niet en de maatschappij is evenmin homogeen. Bovendien is ze voortdurend in verandering, mede door het werk van de ingenieurs. De wereld en het ingenieursberoep zitten daarom vol dynamiek. En ook de denkkaders zijn nooit definitief.”

Privacy

Rosamunde studeerde Pedagogische Wetenschappen en de Criminologische Wetenschappen aan KU Leuven. In 2018 promoveerde ze tot doctor in de Criminologische Wetenschappen aan de VU Brussel. Vier jaar eerder richtte ze met een paar gelijkgezinden het ‘Privacy Salon’ op, een internationale organisatie die beleidsmakers, ondernemers maar ook het brede publiek wil sensibiliseren voor de risico’s van de ongebreidelde digitalisering en andere sociale en ethische thema’s die verband houden met de opmars van nieuwe technologieën.

“Als gevolg van technologische ontwikkelingen begin 21ste eeuw, is het debat over de impact op fundamentele rechten en de maatschappij van de toekomst in een stroomversnelling terecht gekomen”, zegt Rosamunde. “De komst van generatieve AI zorgde voor een extra stimulans. In de EU heeft dat al geleid gegevensbeschermingswetgeving en de AI Act. Europa speelt op dit vlak een voortrekkersrol.”

Na haar promotie blijft Rosamunde verbonden aan de VU Brussel als assistant professor en lid van de Crime & Society Research Group en het Fundamental Rights Centre. Sinds dit academiejaar is ze gastprofessor aan de School voor sociale Wetenschappen van UHasselt.

Frames

De ethische invalhoek is een cruciale maar zeker niet het enige denkkader voor de kritische ingenieur”, vervolgt Rosamunde. “Er zijn ook sociologische, economische, politieke en puur technische frames die inzicht verschaffen in de mogelijke risico’s van technologie. Denkkaders zijn gevormd om te voldoen aan een specifieke context waarin een individu functioneert. Wanneer we met nieuwe feiten of informatie geconfronteerd worden, heeft het brein de natuurlijke neiging om deze te verwerken via het gevestigde mentale ‘wegennet’ dat vaak conclusie trekt op basis van vooroordelen.”

In het vak ‘Ingenieur & Maatschappij” wil Rosamunde haar studenten bewust maken van het bestaan van meerdere denkkaders. “De technologie evolueert zo snel dat het denken soms moeilijk kan volgen. AI is daar een goed voorbeeld van. Zelfs specialisten moeten toegeven dat ze de impact op langere termijn nog niet kunnen inschatten.”

“Een ander aandachtspunt dat in de cursus aan bod komt, zijn vooroordelen, ook wel ‘bias’ genoemd. Alle datagerichte of -gevoelige toepassingen zijn er gevoelig voor, dus ook AI dat zich voedt met bestaande, vaak ‘gekleurde’ tot foutieve data en die vervolgens reproduceert. Het staat buiten kijf dat ingenieurs de risico’s hiervan moeten kennen.”

Gastcolleges

De beste manier om de toekomstige ingenieurs het belang van verschillende denkkaders duidelijk te maken, is hen ermee te confronteren. Dat doet Rosamunde door middel van een aantal maatschappijkritische gastcolleges. Zowel de sprekers als de inhoud zijn divers maar er is altijd wel een link met techniek en wetenschapsfilosofie en de verantwoordelijkheid van de ingenieur. Dit academiejaar stonden lezingen op het programma over serentipiteit of de rol van de onvoorziene aspecten van duurzaamheid en ethiek en de rol van cryptografie in de digitale maatschappij. Vermeldenswaard is dat Rosamunde de gastcolleges ook open stelt voor het brede publiek. Het vak ‘Ingenieur & Maatschappij’ geeft hiermee zelf het goede voorbeeld.

Van haar studenten verwacht de gastprofessor dat ze in staat zijn om zelf een denkkader op te bouwen dat hen in staat stelt kritisch in het werkveld en in de job te staan, verantwoorde keuzes te maken en te werken aan de persoonlijke groei en ontwikkeling. “Multidisciplinaire denkkaders doen ertoe”, besluit Rosamunde. “Ingenieurs hebben ze nodig om zich te oriënteren en houvast te vinden in een complexe wereld maar tegelijk ook soepel in te kunnen spelen op veranderingen. Denkkaders maken betere ingenieurs.”

Yves Persoons