Puls Helse Helse- og oppvekstfag Vg1 NYN (9788211035035)

Puls

Puls

Helse Helse

Dette læreverket dekkjer den nye læreplanen for Vg1 helse- og oppvekstfag etter fagfornyinga.

Serien omfattar tre lærebøker som følgjer programfaga: · Yrkesliv · Kommunikasjon · Helse Ein tverrfagleg nettressurs til læraren og eleven finn du på fagbokforlaget.no.

I Puls Helse møter elevane eit ryddig og oversiktleg verk som er enkelt å bruke. Eit illustrert persongalleri følgjer dei gjennom boka og gjer det faglege lett å kjenne att, relevant og praksisnært.

Læreboka har ordforklaringar, samandrag og eit breitt utval av oppgåver som stimulerer til aktivitet, drøfting i fellesskap og djupnelæring.

Vg1 helse- og oppvekstfag

Dette gjennomillustrerte verket viser korleis mennesket er bygd opp og fungerer gjennom heile livet. Elevane lærer om organsystema og viktige prosessar i kroppen, og dei får solid kunnskap om kva som fremjar psykisk og fysisk helse. Kompetanse i førstehjelp, smitte og hygiene står sentralt i boka.

Vg1 helse- og oppvekstfag

Kirsti Molteberg Camilla Hasle Myhrvold Turid Falck-Pedersen NYNORSK

NYNORSK

ISBN 978-82-11-03503-5

Helse

Petra Ekfeldt

Ragnhild Wie Andersen

Copyright © 2020 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved 1. utgåve / 1. opplag 2020 ISBN: 978-82-11-03503-5 Omsetjing til nynorsk: Eirik Ulltang Birkeland Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Omslagsdesign: Melkeveien designkontor Omslagsfoto: © Maskot / NTB Scanpix og © Nitat Termmee / GettyImages Design og ombrekking: Melkeveien designkontor Illustrasjonar: Melkeveien designkontor Boka er gjeven ut med støtte frå Utdanningsdirektoratet.

Spørsmål om denne boka kan du rette til Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 E-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova.

Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillate når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

Innhald Innleiing

5

Eit læreverk for trygge og aktive elevar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Kapittelopnar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Gjennom kapittelet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 Avslutninga av kapitla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 Læreplanen og oppbygginga av boka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

1 Det levande mennesket

9

Ein heilskapleg organisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Organ og organsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Cellene i kroppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Arv og miljø. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2 Kommunikasjon i kroppen

33

Sansane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Nervesystemet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Hormonsystemet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

3 Huda

55

Den vernande overflata på kroppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Oppbygginga av huda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Huda – det ytre immunforsvaret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Hud og sol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

4 Immunforsvaret, smitte og hygiene

73

Immunforsvaret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Smitte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Hindre smittespreiing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Hygiene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

5 Utvikling hos barn og unge

101

Kva er utvikling?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Fosterutvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Utviklinga av hjernen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Motorisk utvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Kognitiv utvikling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Språkutvikling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

6 Pubertet og seksuell helse

123

Seksuell utvikling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Seksuell helse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

7 Utvikling i vaksenlivet

147

Utvikling – ein livslang prosess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Kognitiv utvikling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Psykososial utvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Eriksons stadium for psykososial utvikling . . . . . . . . . . . . . . . 155 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

8 Livsmeistring og helse

165

Å meistre livet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Psykisk helse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Kjensler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Livsstil og gode helseval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Folkehelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Folkehelse i samfunnet i dag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

9 Kosthald

209

Kvifor et vi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Energibehov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

3

INNHALD Eit sunt kosthald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Næringsstoff. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Tilrådingar frå Helsedirektoratet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Det sosiale måltidet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Miljøvenleg mat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Ulik kost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Mat og kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Mat og psykisk helse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Kosthald i to ulike helse- og oppvekstyrke . . . . . . . . . . . . . . . 236 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

10 Fordøyinga

245

Fordøyingssystemet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Fordøyingskanalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Frå munn til magesekk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 Frå magesekk til endetarm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Fordøyingskjertlane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Galleblæra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

11 Transport i kroppen

263

Transportsystema i kroppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Respirasjonssystemet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Sirkulasjonssystemet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Blodet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Lymfesystemet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Urinsystemet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

12 Førstehjelp

287

Plikta til å hjelpe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Sikre, melde og hjelpe med BLÅS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Grunnleggjande førstehjelp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Vanlege skadar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Hjerneslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Krampar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Allergiske reaksjonar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Føling ved diabetes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

4

13 Rørslesystemet og ergonomi

325

Rørslesystemet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Ergonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338

14 Aktivitetar for meistring, utvikling og helse

341

God helse gjennom aktivitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 Fysisk aktivitet i kvardagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Aktivitet i helse- og oppvekstsektoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358

15 Normale aldersforandringar

361

Aldringsprosessen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 Forandringar i nervesystemet, sanseorgan og hormonsystemet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 Forandringar i huda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Forandringar i rørslesystemet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Forandringar i transportorgana i kroppen . . . . . . . . . . . . . . . 367 Forandringar i fordøyinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 Den siste fasen i livet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371

16 Alderdom og død

375

Alderdommen – den seine og veldig seine vaksenalderen . 376 Utviklinga av hjernen og evna vår til å lære . . . . . . . . . . . . . . 377 Kognitive funksjonar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379 Mål og meining med livet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 Forventa levealder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 Død. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390

Omgrep

392

Stikkord

404

Kjelder

415

Bilete

420

Innleiing Eit læreverk for trygge og aktive elevar Fagbokforlaget møter fagfornyinga med eit nytt læreverk i Vg1 helseog oppvekstfag for aktive og trygge elevar.

Puls følgjer dei tre programfaga i utdanningsprogrammet: • yrkesliv i helse- og oppvekstfag • kommunikasjon og samhandling • helsefremjande arbeid Til verket høyrer det ein tverrfagleg nettressurs som er organisert i fire modular: • Omgrep: ein søkbar database med enkle og gode omgrepsforklaringar • Aktiv: aktiviserande oppgåver for tverrfagleg arbeid og fordjuping • Oppdag: utforskande læring gjennom multimedia • Korleis har du det? Eit kjenslebarometer for betre livsmeistring og læringsutbyte I tillegg får læraren ein nyttig verktøykasse med opplegg, aktivitetar og støtte til undervisninga.

Nettressursen er godt eigna til yrkesfagleg fordjuping (YFF).

Kapittelopnar Kvart kapittel opnar med • ei teikneseriestripe som gjev elevane eit innblikk i kva kapittelet handlar om • ei oversikt over persongalleriet i byen Hjartegod, som følgjer oss gjennom boka • ei oversikt over kva for kjerneelement, tverrfaglege tema og kompetansemål kapittelet dekkjer

5

PULS HELSE

Innleiing

Gjennom kapittelet Kvart kapittel har eit ryddig og oversiktleg oppsett: • Engasjerande forteljingar med eit fast persongalleri eksemplifiserer og levandegjer teorien. Fagstoffet blir lett å kjenne att, handgripeleg og aktuelt for elevane, og dermed også lettare å hugse.

Fotterapeuten Fabiola er på jobb på Hjartegod sjukeheim. Ho skal først til Gerd på rom 4. Gerd lyser opp idet Fabiola kjem inn på rommet. «Å, så fint det er å sjå deg!» seier ho. «Ja, no er klokka to, og då visste eg at du ville kome. Det sa du førre veke. Eg kan alltid stole på deg!»

• Spørsmål til lesaren i margen ryddar plass til refleksjon og undring.

Kva tyder ordet service?

Kva tyder det i helse- og oppvekstfaga?

sektor ein del av noko eller eit avgrensa område, til dømes helsesektoren.

Ei vanleg inndeling av Dette kan du lese meir om i kapittel 7 Hjelpemiddel og velferdsteknologi.

• Forklaring av nye omgrep har ein fast plass nedst på kvart oppslag.

Dei same omgrepa er forklarte bak i boka i alfabetisk rekkjefølgje.

• Tilvisingar til andre kapittel i serien der eleven kan lese meir om temaet, er sette i margen for ikkje å forstyrre leseflyten.

Avslutninga av kapitla Kvart kapittel blir runda av på same måten: • Samandrag: Eit grundig samandrag summerer opp hovudlinjene i fagstoffet.

• Oppgåver: Eit breitt utval av aktiviserande oppgåver stimulerer til djupnelæring.

• Snakk saman: Spørsmål opnar for samtale og drøfting i fellesskap.

6

Læreplanen og oppbygginga av boka

PULS HELSE

Læreplanen og oppbygginga av boka Den nye læreplanen i programfaget helsefremjande arbeid omfattar ni kompetansemål. Oversikta nedanfor viser korleis denne læreboka er bygd opp, og korleis ho dekkjer kompetansemåla.

Måla for opplæringa er at eleven skal kunne

Kapittel i boka:

H1

skildre korleis kroppen er bygd opp, og forklare korleis han fungerer

Kapittel 1 Det levande mennesket Kapittel 2 Kommunikasjon i kroppen Kapittel 3 Huda Kapittel 4 Immunforsvaret, smitte og hygiene Kapittel 5 Utvikling hos barn og unge Kapittel 6 Pubertet og seksuell helse Kapittel 7 Utvikling i vaksenlivet Kapittel 10 Fordøyinga Kapittel 11 Transport i kroppen Kapittel 13 Rørslesystemet og ergonomi Kapittel 15 Normale aldersforandringar Kapittel 16 Alderdom og død

H2

vurdere kva som fremjar psykisk og fysisk helse, og korleis ein kan førebyggje livsstilssjukdommar og hindre smitte

Kapittel 4 Immunforsvaret, smitte og hygiene Kapittel 6 Pubertet og seksuell helse Kapittel 7 Utvikling i vaksenlivet Kapittel 8 Livsmeistring og helse Kapittel 9 Kosthald Kapittel 14 Aktivitetar for meistring, utvikling og helse Kapittel 16 Alderdom og død

H3

planleggje, gjennomføre og vurdere aktivitetar som bidreg til meistring, utvikling og god helse

Kapittel 5 Utvikling hos barn og unge Kapittel 7 Utvikling i vaksenlivet Kapittel 14 Aktivitetar for meistring, utvikling og helse Kapittel 16 Alderdom og død

H4

setje saman og lage enkle måltid og vurdere energiog næringsinnhaldet i tråd med kosthaldsråda frå helsestyresmaktene

Kapittel 9 Kosthald

H5

bruke hygieniske prinsipp for å fremje god helse

Kapittel 4 Immunforsvaret, smitte og hygiene

H6

utføre grunnleggjande førstehjelp

Kapittel 12 Førstehjelp

H7

drøfte og gje døme på kva den enkelte og samfunnet kan gjere for å betre eiga helse og folkehelsa

Kapittel 8 Livsmeistring og helse Kapittel 16 Alderdom og død

H8

gjere greie for korleis forbruk og aktivitetar påverkar miljøet, og reflektere over korleis ein kan ta miljømedvitne val i yrkesutøvinga

Kapittel 9 Kosthald Kapittel 14 Aktivitetar for meistring, utvikling og helse

H9

bruke rette arbeidsteknikkar og gode arbeidsstillingar og gjere greie for samanhengen mellom ergonomi og helse

Kapittel 13 Rørslesystemet og ergonomi

Lykke til med undervisninga!

7

Hjartegod sjukeheim

tek

Puls apo

8

otek

1 Det levande mennesket Kirsti Molteberg og Ragnhild Wie Andersen

Kjerneelement:

Tverrfaglege tema:

• helse og livsstil

• folkehelse og livsmeistring

Kompetansemål:

Eleven skal kunne H1

skildre korleis kroppen er bygd opp, og forklare korleis han fungerer

I dette kapittelet skal du lære om • menneskekroppen som ein heilskapleg organisme • organsystem • cellene i kroppen • arvestoff • gen og celledeling • arv og miljø

9

PULS HELSE

1 Det levande mennesket

Ein heilskapleg organisme Kirsti Molteberg I dette kapittelet skal du lære korleis kroppen fungerer som ein heilskap.

Den fysiske kroppen er ein levande organisme. Han inneheld organ og organsystem som har kvar sine oppgåver. Organsystema samarbeider og påverkar kvarandre, og dette samarbeidet gjer at kroppen fungerer.

celle

vev

organ

organsystem

organisme

Å forstå korleis menneskekroppen fungerer, er viktig uansett om du skal jobbe med barn, vaksne eller gamle. Korleis er kroppen vår bygd opp, og korleis fungerer han? Korleis utviklar menneskekroppen seg frå eit barn blir fødd, og opp gjennom livet? organ er ein kroppsdel som har ein bestemt funksjon, t.d. hjartet, og som er bygd opp av ulike vev. organsystem omfattar fleire organ som er knytte saman og samarbeider, t.d. fordøyings-, nerve- eller respirasjonssystemet. helse er ein tilstand av fysisk, psykisk og sosialt velvære, og ikkje berre fråvær av sjukdom og svakheit (frå definisjonen av helse frå Verdshelseorganisasjonen).

10

Ved å observere utsida av kroppen kan vi få informasjon om det som skjer på innsida. Vi kan sjå teikn på at noko ikkje er som det skal.

Omgrepet helse kan forklarast med kor godt vi meistrar utfordringane og krava i kvardagen. Verdshelseorganisasjonen set trivsel og velvære på lik linje med det å vere fri for svakheit og sjukdom i definisjonen sin av helse. Kvar og ein av oss har ei personleg helse, og saman har vi ei felles helse, ei folkehelse. Som fagarbeidar innanfor helse og oppvekst er ein saman med menneske i alle aldrar. Både i barnehagen, i bustader og på sjukeheim skal ein sørgje for mat, stell og sosiale aktivitetar. Som hudpleiar, fotterapeut eller apotekteknikar skal ein gje råd om andre si helse. I alle slike situasjonar må ein fagarbeidar bruke kunnskapane og evnene sine for å rettleie og hjelpe på best mogleg måte.

Ein heilskapleg organisme

Barne- og ungdomsarbeidaren Bendik ser på ungane som leikar i sandkassen. Dei ler og kastar snø opp i lufta og på kvarandre. Dei hoppar opp og ned og er raude i kinna. Men så legg Bendik merke til ein gut i den eine enden av sandkassen. Han hostar og græt. Han har mista vottane sine. Hendene er heilt kvite, og det renn frå nasen hans. Bendik går bort til guten og kjenner på hendene hans. Dei er iskalde. Bendik tek guten på fanget og varmar hendene hans med sine eigne hender.

PULS HELSE

Kva slags observasjonar gjer Bendik? Kva kan dei vere teikn på?

Kva er liv?

Ordet «liv» blir ofte forklart med at noko er levande i motsetning til ikkje-levande. Det som er levande, forandrar seg heile tida. I biologien blir alt som er levande, kalla for organismar. Menneskekroppen er ein levande organisme, og det same er dyr, planter, sopp og bakteriar.

n

ate

Dei m å

m

p n æ rin g i

ekk avfa ll få v

a toff ss

De i

eg

De

ne

ar sansar s ih

a

å bevege s im

formere kan

g se

og t

op

t ma

skaffe seg må

reagerer p mgjevnade åo

om

De i

KJENNETEIKN PÅ LEVANDE ORGANISMAR

Dei veks

biologi er læra om livsprosessane hos plantar og dyr. organisme er fellesnemninga for alle levande vesen, t.d. eit dyr, ei plante eller ein mikroorganisme.

11

De

PULS HELSE

Kva skjer med pusten din når du spring? Kvifor skjer dette, trur du?

nyttestoff er stoff som må vere til stades i cellene for at dei skal kunne utføre oppgåvene sine, i motsetnad til avfallsstoff, som kroppen skil ut. avfallsstoff (i kroppen) er stoff som kroppen ikkje treng, og som han skil ut. energi tyder eigentleg «evne til å utføre arbeid».

Kroppen treng energi (drivstoff) for å vekse og fungere.

12

1 Det levande mennesket

Det er stor skilnad mellom eit menneske og ein sopp. Likevel har alle levande organismar nokre felles kjenneteikn. Dei kan • reagere på påverknad • sende signal • bevege seg • ta opp næring • lage nyttestoff • skilje ut avfallsstoff • puste • vekse • formeire seg

Organismen – eit samarbeid I ein organisme er det mange former for samarbeid: Ei viktig oppgåve i alle celler er å lage energi. Lungene jobbar for å trekkje inn oksygen.

Oksygenet blir frakta til cellene gjennom blodet. Cellene er sette saman til ulike typar vev – til dømes er muskelceller sette saman til muskelvev som gjer at vi kan bevege på oss. På den måten er det samarbeid både i cella, mellom celler og mellom ulike organ.

Organ og organsystem

PULS HELSE

Organ og organsystem Hjernen Hormonsystemet Nervesystemet Sirkulasjonssystemet Lungene i respirasjonssystemet Nyrene i urinsystemet Førdøyingssystemet Musklene i rørslesystemet Skjelettet i rørslesystemet Lymfesystemet Huda

Organ Når fleire typar vev er samla for å utføre spesielle oppgåver, kallar vi dei eit organ. Lungene, hjartet, hjernen, nyrene, levra, milten, testiklane og eggstokkane er alle organ.

Magesekken er eit anna døme. Her er det fleire typar vev som samarbeider; epitelvevet (kjertelvev) lagar magesaft, medan muskelvevet rører maten rundt inne i magesekken. Bindevevet mellom epitelvevet og muskelvevet held magesekken saman og på plass. vev er ei samling av celler med lik oppbygging som utfører den same oppgåva i ein organisme. Organ er bygde opp av ulike vev.

13

PULS HELSE

1 Det levande mennesket

Organsystem Organ som jobbar saman for å løyse ei større oppgåve, kallar vi eit organsystem. Til dømes er magesekken ein del av heile det systemet som tek imot maten og fordøyer han, fordøyingssystemet. Du skal få lære meir om organsystema til kroppen og korleis dei samarbeider utover i denne boka: • nervesystemet • hormonsystemet • huda • fordøyingssystemet • respirasjonssystemet • sirkulasjonssystemet • lymfesystemet • urinsystemet • rørslesystemet

Plasseringa av organa i kroppen Kvifor trur du vi har kroppshòler som skil dei ulike organa frå kvarandre?

Organa i kroppen er plasserte i fleire holrom. Holromma er omgjevne av bindevev og bein slik at organa blir verna. Ei sterk bindevevshinne – mellomgolvet, eller diafragma – skil dei to holromma i overkroppen frå kvarandre.

Holrommet over mellomgolvet kallar vi brysthòla. Her ligg hjartet og lungene.

Holrommet som ligg under mellomgolvet, har namnet bukhòla. Her finn vi magesekken, tarmane, levra, nyrene og milten. Nedst ligg urinblæra, og hos kvinner ligg også dei kvinnelege kjønnsorgana her.

Det siste holrommet i kroppen heiter kraniehòla. Her finn vi hjernen og ryggmargskanalen.

diafragma (mellomgolvet) er ein kuppelforma pustemuskel som skil brysthòla frå abdomen/ bukhòla. bukhòle (eller abdomen) er eit holrom i kroppen som ligg mellom brystkassen og bekkenet. kraniehòle er holrommet inne i hjerneskallen der hjernen ligg.

14

Cellene i kroppen

PULS HELSE

Cellene i kroppen Menneskekroppen er bygd opp av mange milliardar celler. Vi har til dømes blodceller, hudceller, muskelceller og kjønnsceller. Det finst omtrent 220 ulike celletypar i menneskekroppen.

Celle tyder «eit lite rom». Dei fleste celler er så små at vi berre kan sjå dei i mikroskop. Ei celle veks, formeirar seg (deler seg) og døyr. Ho er altså ein bitte liten organisme i seg sjølv. Ulike celletypar har ulik levetid.

Hjerneceller kan vare heile livet, medan hudceller kan leve så kort som berre nokre veker. Vi byter ut celler heile tida: I løpet av eitt einaste minutt blir minst 50 millionar av cellene i kroppen erstatta.

Oppbygginga av cella og funksjonen hennar Cellemembran Cytoplasma Mitokondriar Cellekjerne Kjernemembran Ribosom

Cellemembranen er ei tynn hinne som omgjev cella. Denne hinna er gjennomtrengjeleg, slik at næringsstoff kan gå inn og avfallsstoff ut.

Cellekjernen er senteret i cella. Her finst arvematerialet, dei eigenskapane vi har arva frå mora og faren vår. Arvematerialet styrer det som skjer i cella.

Cytoplasma er ei geléaktig væske inne i cella. Cytoplasmaet er fullt av næringsstoff og avfallsstoff som passerer inn i og ut av cella.

Mitokondriane produserer energi og varme.

Ribosoma lagar protein.

mikroskop er eit instrument som gjev sterkt forstørra bilete av ting som er for små til at ein kan sjå dei med auga. næringsstoff er livsnødvendige stoff som blir tekne opp av kroppen gjennom mat og drikke. mitokondriar er «kraftstasjonane til cellene» som dannar om karbohydrat, feitt og protein til energi. protein er molekyl som omfattar fleire hundre aminosyrer. Proteina er byggjesteinane i kroppen og nødvendige for vekst og oppbygging av celler, vev og hormon.

15

PULS HELSE

1 Det levande mennesket

Forbrenning i cella rbrenning Fo

O₂

CO₂ H₂O energi og varme

Cellene er som små fabrikkar. Dei lagar ulike kjemiske stoff som dei treng for å gjere oppgåvene sine, og for at kroppen skal fungere. Ei kvit blodcelle skal til dømes produsere antistoff som angrip framande mikroorganismar. Ei celle i bukspyttkjertelen skal produsere hormonet insulin som hjelper til med å regulere blodsukkeret. Til det treng cellene næring og oksygen. Næringa kjem frå mat og drikke vi tek inn, og oksygenet kjem frå lufta vi pustar i. Dette blir ført til cellene gjennom blodet. I mitokondriane blir næringa og oksygenet danna om til energi.

Dette blir kalla energiomsetning eller forbrenning.

Cella brukar energien til å lage andre stoff, til å halde ved like seg sjølv og til å lage nye celler. Noko av energien blir til varme. Det gjer at vi har ein jamn kroppstemperatur på omtrent 37 gradar celsius. Gjennom forbrenninga blir altså næring og oksygen til energi og varme.

I forbrenningsprosessen blir det også danna avfallsstoff som vatn og karbondioksid. Dette blir ført ut av cella og frakta vekk med blodet. Så går det over i lungene og ut med pusten vår. energiomsetning (stoffskifte, forbrenning) er prosessar i cellene der dei kjemiske sambanda frå næring og oksygen blir brotne ned og danna om til energi.

16

Forbrenninga av næringsstoff i cellene kan samanliknast med å brenne eit bål. Utan luft – oksygen – døyr bålet ut. Når bålet er ferdig utbrent, er det berre oske att. I cellene er «oska» avfallsstoff og karbondioksid som må fraktast ut av kroppen. Dersom energiomsetninga i cella stoppar opp, døyr cella.

Cellene i kroppen

PULS HELSE

Protein – byggjesteinane til kroppen Alle celler produserer protein, og det er ribosoma som har denne oppgåva. Protein er ein av byggjesteinane til kroppen og viktige for mange funksjonar i kroppen. Protein er til dømes hovudstoffet i hud, hår og negler. Dei er også enzym som set i gang kjemiske prosessar, til dømes i fordøyinga vår. Nokre protein er hormon som regulerer kjemiske stoff. Ein vaksen menneskekropp inneheld cirka 11 kg protein.

Ulike vev Dei ulike typane celler går saman og lagar ulike vev i kroppen. Veva har ulike eigenskapar ut frå kva slags celler dei inneheld. Til dømes har muskelvev den eigenskapen at det kan trekkje seg saman. Medan feittvev kan lagre energi.

Nervevev

inneheld sanseceller som reagerer på påverknad utanfrå, og som sender signal til og frå hjernen via nerveceller.

Muskelvev

er muskelceller som er knytte til skjelettet med binde- og støttevev.

Epitelvev (dekkog kjertelvev)

dekkjer og vernar overflater utanpå og inne i kroppen, lagar og skil ut stoff frå kjertlar, til dømes sveitte, magesaft og hormon.

Binde- og støttevev

ligg inntil eller rundt andre vev for å støtte opp, binde saman og verne. Døme er lêrhud, sener og leddband.

Brusk og bein er hardare enn bindevev og støttar opp kroppen.

Feittvev

er ein eigen type bindevevsceller som er eit lager for energi.

I tillegg hindrar det kroppen i å miste for mykje varme.

Andre vev og celletypar

blodceller og bloddannande vev, kjønnsceller som sædceller og eggceller.

enzym er protein som er nødvendige for at cellene i kroppen kan utføre jobben sin, som å trekkje ut og lagre energi eller fordøye maten. vev er ei samling av celler med lik oppbygging som utfører den same oppgåva i ein organisme. støttevev (eller bindevev) er vev som støttar, vernar, styrkjer og bind saman organa i kroppen. Det inneheld mellom anna kollagen og elastin.

17

PULS HELSE

1 Det levande mennesket

Vevsvæske og diffusjon OKSYGENFATTIG BLOD Cellemembran

CO₂

O₂

OKSYGENRIKT BLOD

Cellene i eit vev ligg ikkje heilt inntil kvarandre – det er eit lite rom mellom dei. Både inne i kvar enkelt celle og i rommet imellom er det mykje vatn. Vatnet som omgjev cellene i vevet, blir kalla vevsvæske.

Næringsstoff som kjem med blodet, går gjennom vevsvæska og inn i cellene. Medan avfallsstoffa går motsett veg. Både åreveggene og cellemembranen er tynne og porøse, slik at stoffa slepp gjennom. Vi seier at det skjer ei utveksling eller diffusjon av stoff – mellom celler og vevsvæske og mellom vevsvæske og blodårer.

vevsvæske er ei væske som omgjev alle cellene i kroppen. Ho inneheld vatn og protein. Når cellene skiftar ut stoffa sine gjennom stoffskiftet, skjer dette via vevsvæska. porøs tyder «full av små hòl, opningar eller porer». diffusjon er ein prosess der gassar som oksygen og karbondioksid blir utveksla gjennom kapillæra og blir transportert gjennom cellene.

18

Diffusjonen er nødvendig for at stoff skal kunne spreie seg i kroppen.

Til dømes blir maten vi et, delt opp gjennom fordøyinga til mindre og mindre delar. Til slutt er han løyst opp i mikroskopiske partiklar som flyt ut i eit fint nett av blodårer og ut i vevsvæska. Derfrå går han over i alle cellene.

Arv og miljø

PULS HELSE

Arv og miljø Ragnhild Wie Andersen

Arvestoffet til cella Kvar celle veit kva ho skal gjere for å ta vare på dei oppgåvene ho har – om ho skal produsere magesaft til fordøyinga eller om ho skal lage stoff som reagerer på lys i auget. Ho veit også kor lenge ho skal leve, og korleis ho skal fornye seg. Alle oppskriftene på dette ligg programmert i arvestoffet til cella. Arvestoffet styrer både livet til cella og oppgåvene hennar. For å forstå dette må vi sjå nærare på kva som finst i cellekjernen.

Kromosom, DNA og gen

Cellekjerne

Kromosom

DNA

Arvestoffet var til stades i den første cella som blei til deg, og det har følgt med i alle cellene dine sidan. Arvestoffet inneheld kromosom. Cellene våre inneheld 2 sett med 23 kromosom, altså 46 til saman. Det eine kromosomet i kvart par kjem frå mora vår og det andre frå faren vår.

Kromosoma er bygde opp av eit stoff som heiter DNA (deoksyribonukleinsyre). Kvart kromosom er eitt DNA-molekyl som er surra saman. Det er så lite og tynt at det eigentleg ikkje synest i mikroskop. Berre rett før det blir dobla for å dele seg, kan ein sjå det. Då har det ein x-fasong.

DNA-molekylet har to trådar som snurrar seg rundt kvarandre og dannar ein slags vridd stige, med mange trinn. Rekkjefølgja på desse trinna er viktig: Ein bit av stigen med ei bestemt rekkjefølgje på trinna utgjer nemleg eit gen.

kromosom er genmaterialet (arvestoffet) i cellene hos menneske og alle organismar. Det er tettpakka DNA-molekyl som har form som ein lang tråd.

DNA (deoksyribonukleinsyre) er arvestoffet vårt og bestemmer det samla arveanlegget vårt. Det finst i kvar cellekjerne, er sett saman av molekyl og har form som ein lang tråd med kromosom.

19

PULS HELSE

1 Det levande mennesket

Kvart gen er eit arveanlegg som fortel noko om oss sjølve – og kva slags oppgåver cella skal utføre. Eit kromosompar inneheld rundt 23 000 gen! Men i dei ulike cellene i kroppen er det ulike gen som blir aktiverte.

Derfor fungerer cellene ulikt.

Vi kan ta ei celle som produserer hormonet insulin som døme.

Kromosoma i cella vil for det første innehalde opplysningar om alt som kjenneteiknar deg, til dømes • menneske • jente • 1,70 høg • krøllete hår osv.

For det andre inneheld dei den spesifikke oppgåva til cella: • produsere insulin I denne cella har mellom anna insulingenet blitt aktivert, og derfor produserer ho insulin.

Måten som DNA-et er bygd opp på, er grunnen til at ein kan lage ein DNA-profil berre ut frå nokre få celler. Dersom ein forbrytar har etterlate seg eit hårstrå, ein liten drope spytt, sæd eller blod, kan det vere nok til å bli avslørt.

Gen og eigenskapar

Gena gjer også at vi arvar eigenskapar frå foreldra våre – som igjen har med seg eigenskapar frå foreldra sine og frå slektsledd før der igjen.

Samtidig er gena dine ein miks som er unik – ikkje noko anna individ er akkurat som deg.

Gena avgjer mellom anna • hud-, hår-, og augefarge • høgd • blodtype • fingeravtrykk • sannsynet for å få enkelte sjukdommar insulin er eit hormon som blir produsert i bukspyttkjertelen, som hjelper til med å senke blodsukkeret. Det er nødvendig for å danne om karbohydrat til energi.

20

Nokre av eigenskapane blir bestemte av eitt gen, medan andre blir bestemte av fleire gen saman. Høgda di er til dømes eit samspel mellom fleire gen. Genet for hormonproduksjon vil spele inn her, i tillegg til gena for beinutvikling og den generelle utviklingsfarten din. Andre faktorar som ikkje er arvelege, til dømes kosthaldet ditt, verkar også inn.

Arv og miljø

PULS HELSE

Men kosthaldet kan berre påverke lengdeveksten innanfor visse grenser som dei arvelege faktorane set.

Måten alle eigenskapane blir overførte på for å skape den unike blandinga di, er komplisert. Men det er nokre prinsipp for arv som er nyttige å kjenne til, nemleg kva som skjer når kjønnscellene blir danna, og korleis nokre gen dominerer over andre.

Dominante og recessive gen

D

R

R

R

D

R

Når celler blir slått saman i befruktinga, er det slik at gena har ulik «kraft». Nokre gen vil dominere over andre. Vi seier at dei er dominante. Andre gen vil vike, og desse kallar vi vikande eller recessive.

I eit kromosompar finn vi genet for same eigenskap på same plass i begge kromosoma. Dette kallar vi eit genpar. Når eit gen i eit genpar slår ut verknaden av det andre genet, seier vi at genet er dominant. Det dominante genet avgjer kva arveeigenskapar vi får. Til dømes er genet for brune auge dominant, medan genet for blå er recessivt, og gena for brunt og blondt hår er dominante samanlikna med genet for raudt hår.

Har vi har brunt hår frå faren vår og raudt frå mora vår, vil vi ha begge gena i kromosoma våre. Men det er berre det brune som slår ut, fordi det er dominant. I neste generasjon kan det likevel gå annleis. Dersom partnaren vår også har eit gen for raudt hår, møtest dei to recessive gena, slik at barnet blir raudhåra. Gena til besteforeldra dukkar altså opp att etter at det har lege latent (skjult) hos foreldra.

Du liknar kanskje litt på både far din og mor di.

Men kva kan det kome av dersom du har raudt hår sjølv om ingen av foreldra dine har det? dominant (gen) dominerer (overskyggjer) eit recessivt gen. Nokre gen er dominante, andre er recessive. recessivt (gen) (vikande) vil bli undertrykt/overskygd av det dominante genet.

21

PULS HELSE

1 Det levande mennesket

Celledeling Mitotisk celledeling

Når vi veks, eller når ei celle er utsliten og døyr, må det lagast nye celler.

Dette ligg også lagra som ein instruks i DNA-et, og det er protein som styrer dette.

Cella deler seg då i to dotterceller som inneheld nøyaktig det same som stamcella (den opphavlege cella). Dette kallar vi mitose eller mitotisk celledeling.

Først blir arvestoffet kopiert slik at kvar dottercelle får sin eigen kopi.

Deretter blir alle innhaldsdelane i cella delte i to og likt fordelte mellom dei to nye cellene.

Stamcelle med 46 kromosom

Kromosom kopierast

Cella deler seg

To dotterceller med 46 kromosom kvar

Reduksjonsdeling

Kjønnsceller oppstår ved celledeling, men det skjer på ein annan måte enn ved vanleg celledeling. I staden for to nye celler blir det danna fire, og kvar celle har berre 23 kromosom – nettopp for at dei skal slåast saman med ei anna kjønnscelle. Dette blir kalla reduksjonsdeling, eller meiose, fordi talet på kromosom er redusert.

I tillegg blir kromosoma i kjønnscellene «klipte opp og limte saman» på nye måtar, slik at det blir danna nye kombinasjonar av gen. Ved befruktinga smeltar kjønnscella saman med ei anna kjønnscelle, som også har fått arvestoffet sitt endra.

22

Arv og miljø

PULS HELSE

Stamcelle med 46 kromosom

Kromosoma kopierast

Kromosoma byter bitar

Deling i fire

Kjønnsceller med 23 kromosom

Celle frå partnar Befruktning

Nytt individ

23

PULS HELSE

1 Det levande mennesket

Sjukdommar, arv og miljø

Mange sjukdommar blir overførte på same måten som ulike eigenskapar.

Når recessive gen møtest, kan to friske foreldre få eit barn med ein arveleg sjukdom. På same måte kan foreldre som er sjuke, likevel få eit friskt barn.

mutasjon er ei forandring i arvestoffet, i eit gen eller i eit kromosom. Kan skje naturleg eller på grunn av ytre påverknader som stråling. hjarte- og karsjukdommar er eit samleomgrep som omfattar sjukdommar i hjartet og i blodårer/ blodkar. Dei vanlegaste er hjartekrampe, hjarteinfarkt og hjerneslag. diabetes er ein alvorleg sjukdom som kjem av mangel på insulin.

Sukkerinnhaldet i blodet blir for høgt, og dette kan skade blodårer og nervar. Vi skil mellom diabetes type 1 og type 2.

24

Fleire ulike gen kan gje ein uheldig kombinasjon, eller det kan ha oppstått mutasjonar i enkeltceller. Sidan variasjonen er så stor, er det vanskeleg å føreseie kven som kjem til å få ein sjukdom og ikkje. Gentesting kan avdekkje om vi har auka risiko for enkelte sjukdommar, til dømes brystkreft eller Bekhterevs sjukdom.

Dersom ein har ein genfeil, kan også andre i familien bere på genfeilen.

Den andre familien bør kanskje også teste seg. Om ein genfeil først er påvist, kan ein rekne ut risikoen for om framtidige barn vil arve eigenskapen.

Ein kan også arve auka risiko for enkelte sjukdommar, mellom anna hjarte- og karsjukdom, diabetes og kreft. Dersom vi har auka risiko for ein sjukdom, anten han byggjer på sjukehistoria i familien vår eller på DNA-funn, kan vi redusere risikoen ved hjelp av førebyggjande tiltak.

Arv og miljø

PULS HELSE

Førebyggjande tiltak kan til dømes vere • å tilpasse kosthaldet og endre livsstilen • å begynne førebyggjande medikamentell behandling • å gå til jamleg kontroll av sjukdomsmarkørar, til dømes med blodprøver Vi veit også at skadelege stoff i miljøet rundt oss, som forureining og tilsetjingsstoff, bidreg til sjukdommar som hjarte- og karsjukdommar, kreft og astma.

Livsstilen vår har også mykje å seie for helsa. Røyking, alkohol, dårleg ernæring og for lite aktivitet kan løyse ut livsstilssjukdommar. Det ser vi mellom anna når folk flyttar frå land med mykje grønsaker i kosten og lite kreft: Når dei kjem til land der ein et meir kjøtt, feitt og sukker, får dei same tendens til å utvikle kreft som befolkninga elles.

Les om helsefremjande tiltak og livsstil i kapittel 8 Livsmeistring og helse.

For diabetes type 2, som kan vere arveleg, er det observert ein vekst som har samanheng med livsstil. Stadig fleire unge får sjukdommen, og det er kjent at det er knytt til aukande fedme; det er rekna ut at 60–70 prosent av dei med diabetes type 2 er overvektige.

Fødd sånn eller blitt sånn?

Kva for eigenskapar er medfødde? Og kva eigenskapar utviklar vi gjennom kontakten med omgjevnadene? Er det arv eller miljø som avgjer korleis vi blir? Dei fleste er i dag einige om at eigenskapane våre blir utvikla i eit samspel mellom arv og miljø.

Gena er med på å avgjere det grunnleggjande temperamentet ditt – om du er modig eller forsiktig, omgjengeleg eller sjenert, hissig eller roleg osv. Dei påverkar også andre sider ved personlegdommen, som intelligens, kreativitet og musikalitet. Samtidig veit vi at miljøet spelar ei stor rolle for korleis vi utviklar oss, spesielt miljøet vi veks opp i.

førebyggjande er noko som hindrar eller avverjar at noko uheldig eller skadeleg skal skje. sjukdomsmarkør er prøver som kan vise sjukdom.

Døme er CRP (C-reaktivt protein) som endrar verdi ved betennelsar i kroppen, og blodprosent. livsstilssjukdom er sjukdommar som har nær samanheng med korleis ein lever. Usunn eller for mykje mat, for lite fysisk aktivitet, røyking og stort alkoholbruk påverkar risikoen. intelligens er den evna menneske har til å tenkje abstrakt, lære nye ting, forstå samanhengar og løyse problem.

25

PULS HELSE

1 Det levande mennesket

Oppvekstmiljø Kva for ulike miljø kan ein vekse opp i?

I Noreg definerer vi eit godt oppvekstmiljø som eit miljø som gjev barn og unge ein trygg oppvekst med like moglegheiter. Målet er at alle skal ha ei god barndoms- og ungdomstid anten vi er fattige eller rike, gutar eller jenter, og anten vi bur på landet eller i byen. Sjølv om dette er eit mål, klarer ein ikkje alltid å få det til.

Eit miljø omfattar også dei gruppene vi høyrer til. For ungar vil det seie barnehage, skule og fritidstilbod. For vaksne er jobben ein del av miljøet.

livssyn omfattar verdiar, verdsbilete, oppfatningar om korleis ein bør leve, og kva som er rett og gale. Kan vere religiøst eller ikkjereligiøst.

26

Oppvekstmiljøet blir påverka av ei rekkje faktorar som ofte heng saman, til dømes: • familie, buforhold og økonomi • ernæring og fysisk aktivitet • tilgang på helsetenester • skule, barnehage og fritidstilbod • kultur, livssyn og verdiar • politisk system • kjønnsroller Miljøet har ikkje alt å seie for korleis vi blir som vaksne. Nokre klarer seg fint sjølv om dei har hatt det vanskeleg i oppveksten. Ofte har barnet då hatt andre vaksenpersonar som har gjeve omsorg og tryggleik.

Arv og miljø

PULS HELSE

Som fagarbeidarar er vi med på å påverke miljøet ungane veks opp i, på godt og vondt. Ein kan bidra ved å påverke haldningar, verdiar, levevanar og andre faktorar i miljøet som har innverknad på helsa til barn og unge på sikt.

Gode helseval

Vi kan ikkje velje gena våre, men vi kan i stor grad bestemme kva miljøpåverknader vi skal utsetjast for, ved å gjere eigne val. Vi kan gjere gode val for vår eiga helse.

Les om å gjere gode helseval i kapittel 8 Livsmeistring og helse

Som fagarbeidarar kan vi også hjelpe andre til å gjere gode val. Det gjeld anten vi jobbar med barn og unge eller med eldre, friske eller sjuke. Vi kan setje i verk helsefremjande tiltak med utgangspunkt i behova og føresetnadene til brukarane.

27

PULS HELSE

1 Det levande mennesket

Samandrag • Ein organisme er noko som er levande, frå ein eincella bakterie til eit menneske. Alle organismar kan puste, ta til seg næring, skilje ut avfallsstoff og vekse.

• Ei menneskecelle har cellemembran, cytoplasma (cellevæske), cellekjerne, mitokondriar (produserer energi og varme) og ribosom (produserer protein).

• Det er eit kontinuerleg samarbeid mellom organa og organsystema i kroppen for at det indre miljøet i kroppen skal vere stabilt og i balanse.

• Protein er mellom anna byggjestoff i kroppen, enzym som set i gang kjemiske prosessar og hormon.

• Vi har ulike typar vev, mellom anna nervevev, muskelvev og feittvev.

Eit vev har same type celler som utfører ei bestemt oppgåve.

• Utveksling vil seie at stoff blir transporterte ut og inn i cella frå vevsvæske eller luft. Avfallsstoffa går ut og næringsstoffa inn.

• Eit organ har fleire typar kroppsvev som jobbar saman. Døme er lunger, hjarte, lever og eggstokkar. Eit organsystem er organ som samarbeider om ei større oppgåve. Døme er nervesystemet, sirkulasjonssystemet, fordøyinga og urinsystemet.

• Arvestoffet (DNA) ligg i kromosoma i cellekjernen og styrer kva cella skal gjere. Ei menneskecelle har 23 par kromosom.

• DNA-et er delt opp i gen som fungerer som instruksar for produksjon av protein. Nokre av desse proteina avgjer eigenskapar som augefarge, blodtype og kroppshøgd.

• Mitotisk celledeling vil seie at cella kopierer seg sjølv og blir til to celler.

Meiose eller reduksjonsdeling er prinsippet for å lage kjønnsceller, der det oppstår fire celler med halvparten så mange kromosom i kvar.

• Ved befrukting vil dominante gen «overkøyre» recessive gen og bestemme eigenskapar hos barnet. Men dersom to recessive gen møtest, vil denne eigenskapen slå ut.

• Arv og miljø er faktorar som påverkar både fysisk helse og personlegdommen vår. Som fagarbeidar er det viktig å ha kunnskap om dette, slik at ein kan rettleie og motivere brukarane til å gjere gode helseval.

28

Oppgåver

PULS HELSE

Oppgåver 1

Kroppen vår endrar seg gjennom heile livet. Kva for eit organsystem forandrar seg raskt i barndommen?

2 Organiser alle organsystema i kroppen i eit tankekart eller eit skjema.

Kvinnelege

Kjønnsorgan

Huda

Overhuda Sentralnervesystemet

Nervesystemet

Nyre Blæra Blodårene

Lungene

Sanseorgan

Urinvegane

Sirkulasjonssystemet Fordøyingsystemet Respirasjonssystemet

Rørslesystemet

Munnen

Skjelettet

Øyret

Tenner

Ledd

3 Kopier tankekartet, men byt ut namna i tankekartet med enkle teikningar. Bruk fargar. Tankekartet manglar også nokre detaljar som må fyllast ut. Pass på at du får med dei sentrale organa i organsystema.

4 Alle celler har nokre felles kjenneteikn. Teikn ei celle og forklar korleis ho er bygd opp. a) Kva oppgåver har cellemembranen? b) Kvifor er cellekjernen viktig?

5 Kva skjer inne i cellene våre? Forklar kvifor.

6 Nemn dei ulike vevstypane. a) Kva vev har berre éin type celler? b) Kva oppgåver har binde- og støttevev? c) Kva kjenneteiknar brusk og bein, og kva hovudoppgåve har dette vevet? d) Kva oppgåver har feittcellene i kroppen?

29

PULS HELSE

1 Det levande mennesket

7 Kva er eit organ? Skriv ei kort skildring.

8 Kva for organsystem har vi? Set opp ei liste.

9 Bruk ein torso av menneskekroppen, og plukk frå kvarandre dei ulike delane. a) Kva for organ høyrer til same organsystem? b) Kvifor har vi kroppshòler som skil ulike organ eller organsystem frå kvarandre?

10 Kor mange ulike typar celler finst det? Lag eit diagram over kva dei gjer i kroppen.

11 Mattestykke: Kor mange celler byter vi ut i løpet av ein dag?

12 Undersøk meir om kromosom. Finst det nokon sjukdommar som er relaterte til for mange eller for få kromosom?

13 Undersøk på nettet om tvillingstudiar der ein har forska på arv og miljø. Kva går studia ut på? Kva har forskarane funne ut?

14 Les diktet «Barndom» av Yahya Hassan. Skriv ein analyse av diktet med tanke på arv og miljø.

30

Oppgåver

PULS HELSE

Snakk saman Diskuter i klassen: 1

Kva forandringar i naturen frå vår til haust skjer også i kroppen vår?

2 Kva er skilnaden mellom eit organ og eit organsystem?

3 Kva for kjemiske stoff kjenner de til som byter form?

4 Kvifor er både salt og sukker viktig for celle og vev?

5 Kva er skilnaden mellom vev og vevsvæske?

6 Kva trur de påverkar oss mest: arv eller miljø?

7 Sjå filmen om tvillingeksperiment på nrk.no. Kva fortel denne filmen om arv og miljø?

8 Gå saman i små grupper. Går det ei grense for kor langt vi bør gå i å endre naturen ved hjelp av teknologi? Kva for gentestar skal foreldre få bestille av sitt eige ufødde barn? Kva seier genteknologilova i Noreg? Finn informasjon på bioteknologiradet.no.

9 Gå saman i små grupper. Finn ut meir om andre dyr og kromosom, gen og DNA. Er dyra så ulike oss? Kva for dyreartar er mest like menneske? Presenter det de finn ut, for klassen.

10 Ta føre dykk dei ulike faktorane som eit miljø kan bli påverka av. Kva og korleis kan kvar faktor ha noko å seie for miljøet? Fordel gjerne faktorane mellom alle i klassen, og presenter resultata i fellesskap.

31

Bendik barne- og ungdomsarbeidar

Kristian Vg1-elev

Tanja tannhelsesekretær

Ali aktivitør

Hanne helsesekretær

Hugo hudpleiar

Anette ambulansearbeidar

Helge helsefagarbeidar

Omar ortopediteknikar

Amina apotekteknikar

Petra portør

Fabiola fotterapeut

32

2 Kommunikasjon i kroppen Kirsti Molteberg

Kjerneelement:

Tverrfaglege tema:

• helse og livsstil

• folkehelse og livsmeistring

Kompetansemål:

Eleven skal kunne H1

skildre korleis kroppen er bygd opp, og forklare korleis han fungerer

I dette kapittelet skal du lære om • sansane våre: syn, høyrsel, lukt, smak, likevektssansen og følesansen • nervesystemet • hormonsystemet

33

PULS HELSE

2 Kommunikasjon i kroppen

Sansane Det er hektisk aktivitet på skulekjøkkenet. Elevane er snart ferdige med å leggje maten på fata, og no er det rett før dei skal begynne å ete. Så lekkert det ser ut! Salatar i friske fargar, varme grønsaksog kjøtrettar … Dufta av spennande krydder spreier seg i rommet.

Kristian kjenner han får vatn i munnen – når skal dei få begynne å forsyne seg?

Kva sansar blir stimulerte hos Kristian medan han ventar på maten på skulekjøkkenet? likevektssansen er den evna balanseorganet har til å oppfatte stillinga og rørslene til hovudet.

Balanseorganet er eit sanseorgan i det indre øyret som sørgjer for at ein held balansen, og at ein kan sjå skarpt når hovudet er i rørsle. Sjukdommar i balanseorganet kan gjere at vi blir svimle og kvalme.

34

Sanseorgana våre tek imot signal frå omgjevnadene og sender dei som elektriske impulsar gjennom nervesystemet til eigne sansesenter i hjernen.

I hjernen blir signala tolka som • lys gjennom synssansen • lyd gjennom høyrselssansen • smak gjennom smakssansen • lukt gjennom luktesansen • berøring gjennom følesansen Vi har også ein sans som er retta innover i kroppen vår: • likevektssansen

Sansane

PULS HELSE

Synssansen Augeeplet er verna av augehòla i kraniet. Augebryn, augevippar og augelok vernar auget mot støv og partiklar. Når vi blunkar, kjem det fukt (tårevæske) over auget frå tårekjertelen. Tårevæska samlar seg i tårekanalane i øvre og nedre augelok.

Oppbygginga av auget Regnbogehinna

Netthinna

Pupillen

Den gule flekken Synsnerven Linsa

Auget er bygd opp av hinner rundt ein geléaktig masse. Framme er det gjennomsiktige hinner og ei linse som lyset går gjennom.

Lyset blir først brote gjennom hornhinna. Deretter blir det sleppt gjennom pupillen, som er opninga i den farga regnbogehinna. Pupillen kan justerast i storleik – når det er lite lys, blir han stor, og når det er mykje lys, blir han liten.

Linsa bryt lyset slik at det treffer rett inn på netthinna. Linsa sit i ein muskel som gjer at ho kan forandre form etter om vi ser på kort eller lang avstand. Slik ser vi alltid skarpt.

Netthinna, det inste laget bak i augeeplet, har sanseceller som reagerer på lys: • tappar, samla i eit område som heiter den gule flekken • stavar, som finst over heile netthinna Alle stavar og tappar er knytte til kvar si nervecelle. Nervecellene blir samla og går ut bak netthinna gjennom synsnerven.

netthinne (retina) er ei tynn hinne som kler innsida av auget. Ho er det inste cellelaget i auget og den viktigaste delen av augeeplet: fangar opp synsinntrykk, gjev fargesyn, skarpt syn og mørkesyn.

35

PULS HELSE

2 Kommunikasjon i kroppen

Korleis fungerer sansecellene i auget?

Vi har to typar sanseceller i auget: stavar og tappar. Dei lagar kjemiske stoff som reagerer på lyset. Når lysstrålane treffer sansecellene, blir desse stoffa brotne ned. Sansecellene lagar då nerveimpulsar som blir sende til synssenteret i hjernen.

Biletet som blir danna på netthinna, står eigentleg opp ned. Men det blir tolka rett når det kjem fram til synssenteret i den bakre delen av storhjernen.

Kor lyst det er, avgjer kva sansecellene kan oppfatte. Tappane registrerer fargar. Men når det er lite lys, fungerer dei ikkje ordentleg. Stavane, derimot, lagar meir av eit kjemisk stoff som gjer dei meir følsame for lys. Dei skil mellom lys og mørke, ikkje mellom fargar. Derfor ser vi berre kvitt, grått og svart i mørket. Stavane gjev oss også sidesyn og gjer oss raskt merksame på rørsle og eventuell fare.

36

Sansane

PULS HELSE

Høyrselssansen Lyd kjem gjennom lufta som svingingar og blir fanga opp av øyra våre. Øyra er bygde opp slik at dei dannar om svingingane i lufta til nerveimpulsar.

Oppbygginga av øyret Øyremuslingen

Det ovale vindauget

Ambolten Hammaren

Trommehinna Øyretrompet

Stigbøyle Svelget

Øyremuslingen er den synlege delen av øyret som er utanpå hovudet.

Han er laga av brusk med hud utanpå. Øyremuslingen er forma som ei trekt som fangar opp lyden og leier han inn i øyregangen og vidare mot trommehinna.

Trommehinna er skiljet mellom det ytre øret og mellomøyret. Når lydbølgjene treffer trommehinna, begynner ho å vibrere. Djupe, mørke tonar gjev langsame svingingar, medan høge, lyse tonar gjev raske svingingar.

Svingingane forplantar seg vidare til tre små knoklar: hammaren, ambolten og stigbøyelen.

I mellomøyret går det også ein kanal til svelget, øyretrompeten. Kanalen sørgjer for at lufttrykket er likt på begge sider av trommehinna. Når vi brått skiftar høgd, til dømes når vi sit i eit fly som tek av eller landar, blir det skilnader i trykket i flyet og inne i øyret. Det kjenner vi som «dott i øyra». Når vi svelgjer eller geispar, blir trykkforskjellen jamna ut.

trommehinne er ei vernande bindevevshinne i øyret som skil den ytre øyregangen frå mellomøyret. Ho blir sett i rørsle av lydbølgjer frå øyregangen og overfører svingingane til øyrebeina. knoklar er beina i kroppen.

Saman med brusk og bindevev dannar knoklane skjelettet. Eit menneske har litt over 200 knoklar. øyretrompet er ein liten kanal mellom nasehòla og mellomøyret som skal sørgje for at lufttrykket i mellomøyret held seg konstant. Han slepper også ut slim frå mellomøyret for å unngå øyrebetennelse.

37

PULS HELSE

2 Kommunikasjon i kroppen

Korleis fungerer sansecellene i øyret?

Opninga inn til det indre øyret er dekt av ei tynn hinne som blir kalla det ovale vindauget. Innanfor ligg sniglehuset, som er fylt med væske og høyrselsceller. Cellene liknar hårstrå og bevegar seg når det kjem trykkbølgjer i væska. Når den vesle knokkelen stigbøyelen trykkjer på det ovale vindauget, blir væska og høyrselscellene sett i rørsle. Frå høyrselssansecellene går det då nervesignal til høyrselssenteret i hjernen, der signala blir tolka som lyd.

Likevektssansen I det indre øyret har vi også eit organ som registrerer likevekt eller balanse. Dette kallar vi balanseorganet.

Balanseorganet er bogegangar i det indre øyret som er fylt med væske og sanseceller. Sansecellene oppfattar stillinga til hovudet og sender impulsar til musklane i kroppen. Dersom vi til dømes fell, vil musklane få beskjed om å reagere slik at vi kan rette opp fallet.

Balanseorganet samarbeider med synet slik at vi kan oppfatte djupne og koordinere rørslene våre.

Likevektssansen er umedviten og skjer automatisk. Men dersom han blir forstyrra, kan vi oppleve kvalme eller å bli svimle. Det kan skje dersom kroppen rører seg mykje utan at auga følgjer med, til dømes dersom vi snurrar fort rundt.

Kvifor blir Kristian bilsjuk?

Kva er det som skjer i kroppen hans?

ovale vindauge er ei opning i beinet til det indre øyret. Lydbølgjesignal blir førte via det ovale vindauget inn til sniglehuset i det indre øyret. likevekt (eller balanse) vil seie jamn fordelt tyngd i forhold til eit midtpunkt.

38

Kristian har blitt bilsjuk – igjen. At han ikkje kan lære! Men det er så freistande å sjå på mobilen når familien dreg på tur. Æsj, han kjenner kvalmen kome. Må han be mamma stoppe, skal tru?

Sansane

PULS HELSE

Luktesansen Sansecellene som registrerer lukt, sit i slimhinna øvst i nasen. Dei reagerer på kjemiske stoff i lufta. Nerveimpulsar frå desse sansecellene blir sende til luktsenteret i hjernen.

Vi kan skilje mellom fleire tusen ulike lukter, og vi hugsar mange av dei.

Men etter at vi har kjent ei bestemt lukt i nokre minutt, ven vi oss til henne. Då kan vi ikkje merke henne lenger.

Luktsenteret i hjernen Sanseceller Slimhinne

Smakssansen Sansecellene som registrerer smak, sit på oversida av tunga og blir kalla smakslaukar.

Dei fire kjende smakane er • surt • søtt • salt • bittert

Kva smakar du dersom du held deg for nasen når du et sjokolade? Prøv å skildre kva smak du kjenner. Smakar du sjølve sjokoladesmaken?

Det finst også ein femte smak, umami.

Medan luktecellene i slimhinna i nasen er følsame for kjemiske stoff i gassform, blir smakscellene stimulerte i tungeslimhinna av smaksstoff som er løyste opp i vatn. Men det vi opplever at vi smakar, er alltid eit samarbeid mellom luktesansen og smakssansen. Vi kan få store problem med å kjenne att og skilje mellom ulike smakar dersom vi ikkje samtidig brukar luktesansen.

umami er eit japansk ord som tyder «velsmakande».

Det er den femte smaken som smakar buljong- eller kjøtaktig.

39

PULS HELSE

2 Kommunikasjon i kroppen

Følesansen Sansecellene som registrerer kjensle, ligg i huda vår. Små sanseorgan registrerer berøring, trykk, varme, kulde eller smerte.

Spesielt smertesansen er viktig for å verne kroppen vår mot noko skadeleg. Opplever vi smerte, vil vi prøve å fjerne oss frå det smertefulle.

Dette kan skje medvite, eller det kan skje som ein automatisk refleks. Refleksar er sansesignal som ikkje går via hjernen, men rett til ryggmergen. Andre døme er hosting dersom vi får noko i halsen, eller blunking dersom noko kjem nær auget.

Kvifor hentar Amina eit glas med vatn? Kvifor er temperaturen på vatnet viktig?

automatisk refleks er ein reaksjon frå nervesystemet som ikkje er styrt av viljen, men av ein påverknad utanfrå. ledd er sambanda mellom knoklane i kroppen.

40

Omayma, dotter til apotekteknikaren Amina og ortopediteknikaren Omar, vil ha tak i flammen på stearinlyset som står på bordet. Au! Der kjem ho borti han. Lynraskt trekkjer ho handa til seg, men ho blir veldig redd. Litt raud er ho også på fingeren. Omar tek henne på fanget, og Amina hentar eit glas med lunka vatn.

Sansecellene oppfattar også kva stilling og rørsle musklane og ledda våre har. Når musklar og ledd over tid blir belasta feil eller brukte for mykje, blir det registrert som smerte. I dei indre organa er det ikkje så lett å kjenne kvar smerter kjem frå. Det er ikkje sikkert vi klarer å kjenne om smerter i magen kjem frå nyrene, levra eller magesekken, til dømes.

Nervesystemet

PULS HELSE

Nervesystemet SENTRALNERVESYSTEMET Storhjernen Veslehjernen Hjernestammen Ryggmergen

DET PERIFERE NERVESYSTEMET

For at kroppen skal fungere, må dei ulike delane samarbeide. Det er nervesystemet vårt som styrer dette samarbeidet ved å samordne aktivitetane i dei ulike organsystema.

Oppbygginga av nervesystemet Vi deler nervesystemet i to: • sentralnervesystemet • det perifere nervesystemet Sentralnervesystemet er ein kommandosentral som består av hjernen og ryggmergen. Hjernen får signal frå sansane og dei indre organa, prosesserer dei og sender meldingar ut att – først gjennom ryggmergen og deretter ut gjennom nervane i kroppen. Nervane som går ut i heile kroppen, blir kalla det perifere nervesystemet.

sentralnervesystemet består av hjernen og ryggmergen og styrer tankane våre, kjenslene våre og alt vi gjer. det perifere nervesystemet kontrollerer alle dei medvitne, viljestyrte aktivitetane til kroppen. Det er kopla til sentralnervesystemet i ryggmergen og består av eit nettverk av nervar frå hjernen og ut i heile kroppen.

41

PULS HELSE

2 Kommunikasjon i kroppen

SENTRALNERVESYSTEMET Storhjernen Veslehjernen Hjernestammen Ryggmergen

Les meir om kva rolle hjernen spelar for den psykiske helsa vår, i kapittel 8, Livsmeistring og helse.

symbol er eit teikn eller ein gjenstand som representerer noko meir eller eller noko anna enn seg sjølv. hjernestammen er den delen av hjernen som knyter storhjernen til ryggmergen.

Han regulerer livsviktige funksjonar som pusting, hjarterytme og søvn. blodtrykk er det trykket blodet gjev mot veggen i blodårene når det strøymer gjennom dei. dendrittar er korte, greinliknande utløparar frå nervecella som får informasjon frå andre nerveceller. akson er ein celleutløpar (ein tynn leiar) som sender impulsar frå éi nervecelle til ei anna.

42

DET PERIFERE Hjernen er involvert i alt vi gjer: kjenslene våre,NERVESYSTEMET læring, minne og sansing.

I tillegg sørgjer han for at lungene pustar, hjartet slår, og for at alle dei indre organa jobbar. Dette skjer i eit komplisert samspel mellom nervesystemet og organsystema.

• Storhjernen er viktig for minne, intelligens og kjensler. Han har ulike senter for syn, høyrsel og lukt, og han styrer motorikken – rørslene – våre. Dei to halvdelane fungerer ulikt: 0 Den venstre halvdelen er meir spesialisert for språk og tal.

0 Den høgre halvdelen er meir knytt til musikk, symbol og fargar.

• Veslehjernen hjelper til med balanseevne og koordinasjon av rørsler.

• Hjernestammen styrer mellom anna pusting og blodtrykk.

• Ryggmergen er sambandet mellom hjernen og det perifere nervesystemet. Han styrer også ein del refleksreaksjonar.

Nervecellene Nervecellene er utforma for å få og sende meldingar vidare. Kvar nervecelle består av ein cellekropp og fleire utløparar som ser ut som trådar. Nerveimpulsane blir leidde frå cellekroppen langs nervetrådane til andre nerveceller.

Det er to typar utløparar frå nervecella: • Dendrittar (korte utløparar) tek imot impulsar frå andre nerveceller.

• Akson (lange utløparar) sender impulsar vidare til andre nerveceller.

Ein nerve er eigentleg bygd opp av fleire akson, eller nervefibrar, som er bunta saman. Ei nervøs kan ha fleire tusen nervefibrar. Isjiasnerven, til dømes, er omtrent ein veslefinger tjukk. Den største nervebunten er ryggmergen. Frå ryggmergen går ulike nervar til kvart sitt område i kroppen.

Nervesystemet

PULS HELSE

Akson

NERVESIG

Cellekjerne

Dendritt

Myelin

NALET

Nerveende med synapse

Aksona har mellom anna samband med muskelceller. Eit akson som går frå ryggmergen til ei muskelcelle i foten, kan vere opptil ein meter langt.

Aksona er omgjevne av eit lag feitt. Dette heiter myelin. Myelinet aukar farten til nerveimpulsen. Dersom myelinet blir skadd, som ved sjukdommen multippel sklerose (MS), går nerveimpulsane saktare.

Nerveimpulsar

Nerveimpulsane blir leidde gjennom dendrittar og akson som elektriske signal. Der dendrittane og aksona møtest, er det eit tynt, væskefylt rom som blir kalla ein synapse Når ein nerveimpuls kjem til enden av dendritten eller aksonet, blir det skilt ut eit kjemisk stoff. Dette blir overført gjennom væska, og nerveimpulsen blir overført til neste nervecelle.

SYNAPSE myelin er kvite feittstoff som legg seg rundt og isolerer akson i nervecellene, og som forbetrar overføringa av impulsar mellom dei. synapse er eit kontaktpunkt mellom aksonet til ei nervecelle og dendrittane til ei anna nervecelle der det blir overført impulsar mellom nervecellene.

43

PULS HELSE

2 Kommunikasjon i kroppen

Korleis fungerer nervesystemet?

Det er ulike former for nervesignal som blir sende fram og tilbake i kroppen vår. Nokre er knytte til viljen vår; du bestemmer sjølv om du vil løfte handa for å svare i timen. Denne delen av nervesystemet som er knytt til skjelettmuskulaturen, kallar vi derfor det viljestyrte nervesystemet. Det styrer rørslene våre.

Men du kan ikkje kontrollere magesekken eller hjartet ditt med viljen. Det er det det autonome nervesystemet som kontrollerer. Det autonome nervesystemet er sjølvstyrande og verkar på indre organ som hjarte og blodårer, pust (lunger), lever, nyrer og fordøying og på musklane inni kroppen. Det jobbar heile tida og utan at vi tenkjer på det.

DET VILJESTYRTE NERVESYSTEMET verkar på skjelettmuskulaturen Motorisk (rørsle) Styrer dei store skjelettmusklane

skjelettmuskulatur (tverrstripa) er viljestyrt muskulatur som bevegar seg når hjernen sender melding om det. pust (eller respirasjon) er innanding og utanding for å ta opp oksygen i kroppen. sympatisk er ein del av det autonome (ikkjeviljestyrte) nervesystemet.

Det strekkjer seg til alle kjertlane til kroppen, blir mellom anna aktivert ved fysisk strev, i motsetnad til det parasympatiske nervesystemet. Aukar puls og blodtrykk.

44

Sensorisk (sansing) Sanseimpulsar frå • sanseorgan – hud, auge, øyre, nase, tunge • indre organ

DET AUTONOME NERVESYSTEMET (autonomt = sjølvstyrande) verkar på indre organ og indre muskulatur Parasympatisk kvile, søvn, etter måltid

Sympatisk stress, sinne, frykt, svolt, fysisk aktivitet

Låg adrenalinproduksjon: • rolegare puls og pust • meir spytt og magesaft • god tarmaktivitet

Høg adrenalinproduksjon: • raskare puls og pust, meir oksygen til blodet • meir sukker frå levra til blodet (energi) • mindre spytt og magesaft • nedsett tarmaktivitet

Det autonome nervesystemet, som styrer seg sjølv, er igjen delt i to.

Desse delane har stort sett motsett funksjon.

Den sympatiske delen gjer oss i stand til å anstrengje og konsentrere oss, takle uventa situasjonar og verne oss mot farar. Blir du sint eller held på med ein krevjande fysisk aktivitet, blir det sympatiske nervesystemet aktivert. Då trekkjer dei små blodårene seg saman for å presse blodet til sentrale organ som hjarte og lunger. I ein slik situasjon treng kroppen ekstra oksygen. Blodtrykket aukar, og blodårene rundt lungene utvidar seg slik at du får meir luft. Hjartet pumpar raskare for å frakte blodet til musklane. Då er det mindre muskelaktivitet i fordøyingsorgana.

Nervesystemet

SYMPATISK

PARASYMPATISK

Mindre spytt

Meir spytt

Raskare pust

Roleg pust

Pulsen aukar

Roleg puls

Meir sukker frå levra til blodet Nedsett tarmaktivitet

PULS HELSE

Meir magesaft God tarmaktivitet

Den parasympatiske delen av nervesystemet er spesielt viktig når kroppen er i ro. Då går pulsen og blodtrykket ned. Aktiviteten i fordøyingssystemet aukar. Spytt og magesaft blir skild ut. Det blir lettare for musklane i magen og tarmen å elte og fordøye maten. Slik sørgjer det parasympatiske nervesystemet for at fordøyinga verkar godt, og for at hjarte- og sirkulasjonssystemet ikkje blir overbelasta.

Ortopediteknikaren Omar tenkjer på tida før han kom til Noreg.

Det hadde vore mykje bombing, særleg om natta. Han kan framleis vakne nattetid av mareritt om det han har opplevd. Når han vaknar, er han bada i sveitte og har kraftig hjartebank Heldigvis skjer det ikkje så ofte no lenger. Kona Amina og småjentene Aisha og Omayma hjelper han til å tenkje på andre ting.

Har du lyst til å trene eller slappe av etter at du har ete eit stort måltid?

Kva er det som skjer i kroppen til Omar når han har slike mareritt?

parasympatisk er ein del av det autonome (ikkjeviljestyrte) nervesystemet som kontrollerer organ i kroppen ein ikkje har viljemessig kontroll over, i motsetning til det sympatiske nervesystemet.

45

PULS HELSE

2 Kommunikasjon i kroppen

Hormonsystemet Hormonsystemet er det andre signalsystemet i kroppen. Saman med nervesystemet styrer det mange prosessar som skjer i kroppen.

Medan nervesystemet sender signala sine gjennom eit eige elektrisk leidningssystem, må hormonsystemet ha hjelp av eit anna organsystem for å sende hormona rundt i kroppen: nemleg blodet og blodårene.

Hormon er kjemiske stoff som kontrollerer og regulerer viktige prosessar i cellene. Dei blir laga i ulike kjertlar i kroppen. Hormon blir frakta rundt med blodet og gjennom vevsvæska dit dei skal.

Kva skjer i kroppen til Kristian? Kva hormon er ansvarleg for desse endringane i kroppen hans?

Kristian står på badet heime og ser seg i spegelen. Ansiktet og kroppen hans har forandra seg sånn dei siste åra. Stemma har blitt djupare, og han har fått ein del kviser. I det siste har han fått stadig meir hårvekst i ansiktet. Han hugsar barbermaskina han fekk til konfirmasjonen. Det hadde vore litt flautt – då var jo ansiktet glatt som ei barnerumpe! Han hadde lagt maskina bakarst i ei skuffe i kommoden på rommet sitt. Skal han kanskje ta henne fram?

Hormona påverkar mellom anna utvekslinga av næringsstoff og avfallsstoff i cellene, korleis vi veks og blir kjønnsmodne, seksualdrifta og fosterutviklinga.

Oppbygginga av hormonsystemet kjertel er eit organ i kroppen som har evne til å skilje ut stoff – til dømes hormon. hypofysen er ein liten kjertel under hypotalamus i hjernen, som er det overordna senteret for hormonproduksjon i kroppen. hypotalamus ligg under talamus og over hypofysen i hjernen. Han knyter nervesystemet saman med hormonsystemet og kontrollerer frigjeringa av hormon frå hypofysen.

46

Hypofysen er den overordna kjertelen i hormonsystemet. Denne er plassert øvst i hjernestammen. Saman med hypotalamus styrer han hormonsystemet. Hypofysen både lagar hormon sjølv og stimulerer andre hormonproduserande kjertlar. Han registrerer mengda av ulike hormon i blodet og styrer om det skal produserast meir eller mindre av eit spesielt hormon.

Vi har to typar kjertlar i kroppen vår. Nokre kjertlar produserer til dømes sveitte, spytt eller talg som blir skilt ut gjennom utførselsgangar til slimhinna i munnen eller til huda. Desse stoffa er ikkje hormon. Andre kjertlar produserer hormon som blir skilde direkte ut i vevsvæska og vidare til dei små blodårene rundt kjertlane. Hormonproduserande kjertlar har ikkje utførselsgang. Når signalstoffa har kome over i blodet, blir dei frakta vidare til den staden dei skal.

Hormonsystemet

PULS HELSE

OVERSIKT OVER NOKRE VIKTIGE HORMON BLIR SKILT UT FRÅ

HORMON

VERKAR PÅ

VERKNAD

hypofysen

antidiuretisk hormon (ADH)

nyrene

minskar produksjonen av urin

skjoldkjertelen

skjoldkjertelhormon (tyroksin)

heile kroppen

aukar stoffskiftet (forbrenninga)

binyremergen

adrenalin

heile kroppen

set kroppen i kriseberedskap, blodtrykket aukar

bukspyttkjertelen

insulin glukagon

heile kroppen heile kroppen

blodsukkeret går ned, feittoppbygging, blodsukkeret aukar

eggstokkane

østrogen progesteron

heile kroppen kjønnsorgana

styrer kjønnsmodninga styrer menstruasjon og graviditet

testiklane

androgen (særleg testosteron)

heile kroppen

styrer kjønnsmodninga og utviklinga av kjønnstrekk

HYPOTALAMUS HYPOFYSEN

• • • • • • •

SKJOLDKJERTELEN

BUKSPYTTKJERTELEN

BINYREMERGEN

EGGSTOKKANE

TESTIKLANE

skjoldkjertel (gammalt namn: skjoldbruskkjertelen) ligg framme på halsen, nedanfor strupehovudet.

Produserer hormonet tyroksin som regulerer stoffskiftet/ energiomsetninga i kroppen. bukspyttkjertel (pankreas) er ein kjertel som ligg i øvre del av abdomen/bukhòla.

Lagar bukspytt (enzym) som tarmane treng for å fordøye maten, og hormona insulin og glukagon, som regulerer blodsukkeret.

47

PULS HELSE

2 Kommunikasjon i kroppen

Korleis verkar hormon?

Når ulike hormon blir sende rundt i kroppen, verkar dei berre på spesielle celler. Slike celler kallar vi mottakarceller. For at eit signalstoff, hormonet, skal verke på ei celle, må cellemembranen ha mottakarmolekyl. Slike mottakarmolekyl i cellemembranen blir kalla reseptorar. Hormonet kan samanliknast med ein nøkkel og reseptoren med nøkkelhòlet til ein lås. Først når hormonet finn ei celle med ein reseptor som passar, kan hormonet feste seg til cella. Hormonet kjem seg då inn i cella, og forandringa kan starte.

Hormon Reseptor Cellemembran

Korleis blir hormona regulerte?

reseptor er ein mottakar (eit protein) i cellemembranen som gjer at andre celler kan kommunisere med cella. menstruasjonssyklus er tidsperioden frå første dag med menstruasjonsbløding og fram til neste bløding.

Varer gjennomsnittleg i 28 dagar. antidiuretisk hormon (ADH) er eit hormon som blir danna i hypotalamus.

Regulerer utskiljinga av urin.

48

For at det indre miljøet i kroppen vår skal vere stabilt, er det avhengig av at alle cellene i kroppen samarbeider. Hormona i blodet blir regulert kontinuerleg for at dette samarbeidet skal fungere. Hypotalamus og hypofysen registrerer heile tida kor mykje av eit hormon som blir frakta rundt i kroppen med blodet. Dersom det er for lite eller for mykje av eit hormon, sender hypofysen melding om å skilje ut meir eller mindre. Til dømes aukar og minkar dei kvinnelege kjønnshormona i ulike delar av menstruasjonssyklusen. Mengda av insulin og glukagon kan variere i løpet av timar, avhengig av kva vi et, og kor jamleg vi et måltid.

Hypofysen styrer mellom anna kor mykje urin som blir produsert, ved å sende antidiuretiske hormon (ADH) via blodet til nyrene. ADH fortel nyrene at dei skal halde på væska dersom kroppen er dehydrert. Når kroppen er dehydrert, blir det mindre blodvolum. Då kan blodtrykket i hjernen bli for lågt, og ein kan lett svime av.

Hormonsystemet

PULS HELSE

Det blir også produsert mindre av det antidiuretiske hormonet om natta.

Det gjer at det er lettare å sove mange timar samanhengande.

Det er veldig varmt denne sommarkvelden. Det har det vore i fleire veker no. Helsefagarbeidaren Helge er uroleg for Kåre – det er vanskeleg å få han til å drikke. Kåre er dement og hugsar ikkje når han har drukke sist. Kanskje til middagen? Han hugsar heller ikkje når han sist var på toalettet. Då Helge skal hjelpe Kåre opp frå stolen for å følgje han til kveldsmaten i stova, går det gale. Kåre svimar av og fell nesten ned på golvet.

Det er viktig å drikke nok for å unngå å bli dehydrert, spesielt når det er varmt. Barn og eldre kjenner ikkje alltid etter om dei er tørste.

Men menneskekroppen kan også påverke væskebalansen gjennom kroppstemperaturen. I neste kapittel skal vi mellom anna sjå på korleis huda vår er med på å regulere kroppstemperaturen.

Les meir om væskebalansen i kapittel 11, Transport i kroppen.

væskebalanse er innhaldet og omsetninga av væske i kroppen, som må vere i balanse. For lite væske i kroppen gjev dehydrering, kjensle av å vere svimmel og dårleg konsentrasjon.

49

PULS HELSE

2 Kommunikasjon i kroppen

Samandrag • Vi har seks sanseorgan: syn, høyrsel, smak, lukt, kjensle og likevekt.

Sanseinntrykk blir sende gjennom nervar til sansesentera i hjernen.

• Auget er bygd opp av ulike hinner og ei linse som bryt lyset.

Sanseceller på netthinna bak i auget fangar opp lyset: Stavane skil mellom lys og mørke, medan tappane registrerer fargar.

• Øyret består av det ytre øyret, mellomøyret og det indre øyret.

Svingingar i lufta får trommehinna, hammaren, ambolten og stigbøyelen til å vibrere. Vibrasjonane blir sende vidare til sniglehuset, der høyrselscellene sit.

• Luktesansen er sanseceller som sit i slimhinna øvst i nasen. Dei reagerer på kjemiske stoff i lufta.

• Smakssansen er smakslaukar som sit på tunga. Vi reknar med fire smakar, surt, søtt, salt og bittert. I tillegg kjem umami.

• Følesansen registrerer berøring, trykk, varme, kulde og smerte.

Sansecellene ligg i huda, men vi kan også oppfatte smerte frå indre organ og musklar. Automatiske refleksar er raske reaksjonar som ikkje går via hjernen, men via ryggmergen.

• Nervesystemet blir delt inn i sentralnervesystemet og det perifere nervesystemet. Sentralnervesystemet består av hjernen og ryggmergen. Det får impulsar frå det perifere nervesystemet og sender meldingar ut til ulike organ.

• Nervecellene består av ein cellekropp og utløparar. Ein kort utløpar (dendritt) får impulsar, medan ein lang utløpar (akson) sender impulsen vidare. Nerveimpulsane blir overførte i eit tynt, væskefylt rom som blir kalla synapse.

• Det autonome nervesystemet fungerer uavhengig av viljen vår og styrer indre organ og indre muskulatur. Det viljestyrte nervesystemet får impulsar frå sanseorgana og styrer dei store skjelettmusklane.

50

Oppgåver

PULS HELSE

• Det autonome nervesystemet er delt i det parasympatiske (låg adrenalinproduksjon, roleg puls og pust, god fordøying) og det sympatiske (høg adrenalinproduksjon, høg puls og rask pust, meir energi til blodet).

• Hormonsystemet styrer mange prosessar i kroppen, som urinproduksjon, stoffskiftet, pubertet og menstruasjon. Hypofysen og hypotalamus er sentralen i systemet, medan ulike kjertlar, som skjoldkjertelen, bukspyttkjertelen og eggstokkane også produserer hormon.

51

PULS HELSE

2 Kommunikasjon i kroppen

Oppgåver Sanseorgana

Kommunikasjon i kroppen

Øyre

Det perifere nervesystemet

Nervesystemet Sentralnervesystemet

Veslehjernen

Ryggmergen

1

Lag ei skjematisk oversikt som viser organsystema som til saman utgjer kommunikasjonssystemet til kroppen. Her ser du eit døme på eit tankekart som du kan kopiere. a) Byt ut namna på tankekartet med teikningar og bruk fargar. b) Tankekartet manglar fleire detaljar, fyll ut.

2 Lær deg namna på dei ulike delane av auget og øyret: a) Lag ei teikning av auget, følg pilene og set namn på dei ulike områda. b) Lag ei teikning av øyret, følg pilene og set namn på dei ulike delane og områda. c) Korleis blir lydbølgjene frå det ytre til det indre øyret? Vis på teikninga med piler.

3 Korleis registrerer hjernen at hovudet står på skakke? Undersøk, skriv notat og forklar til ein medelev.

4 Kva delar er nervesystemet sett saman av? Fyll inn på tankekartet du allereie har teikna, eller lag eit nytt tankekart.

5 Teikn nervecella. a) Vis på teikninga korleis nervesignalet flyttar seg gjennom nervecella. b) Teikn inn reseptorar på cellemembranen og vis korleis eit hormon kjem inn i cella.

52

Oppgåver

PULS HELSE

6 Skriv ned kva som er skilnadene på dei to hovudgruppene av kjertlar som finst i kroppen vår.

7 Finn ut kva som skjer i kroppen når vi kjem i puberteten. Kva hormon blir produserte, og korleis endrar dei kroppen? Set opp eit tokolonnenotat, ein kolonne for jenter og ein for gutar.

8 Gå saman to og to. Finn ut korleis ein person med skade på rygg og nakke skal flyttast. Grunngje kvifor det må gjerast på denne måten.

Snakk saman Diskuter i klassen: 1

Kva kjenneteiknar eit sanseorgan?

2 Er eit av sanseorgana viktigare enn eit anna når vi møter nye menneske?

3 Kva er det autonome nervesystemet, og kva delar er det sett saman av?

4 Kva er ein nerveimpuls?

5 Korleis verkar ein synapse?

6 Kva er ein reseptor?

7 Ein dag møter Kristian på ein gut som har falle av sykkelen. Guten seier han har vondt i ryggen og nakken. Kvifor er det viktig med kunnskap om nervesystemet i ein slik situasjon? Diskuter kvifor.

8 Les teikneserien i starten av kapittelet. Diskuter kva som har skjedd i kroppen til Kristian i løpet av puberteten. a) Kva er eit hormon? b) Kva hormon blir produserte i puberteten, kva kjertlar er involverte, og korleis påverkar dei kroppen? c) På kva måte trur de endringane i kroppen under puberteten kan påverke korleis vi ser på oss sjølve?

53

Puls

Puls

Helse Helse

Dette læreverket dekkjer den nye læreplanen for Vg1 helse- og oppvekstfag etter fagfornyinga.

Serien omfattar tre lærebøker som følgjer programfaga: · Yrkesliv · Kommunikasjon · Helse Ein tverrfagleg nettressurs til læraren og eleven finn du på fagbokforlaget.no.

I Puls Helse møter elevane eit ryddig og oversiktleg verk som er enkelt å bruke. Eit illustrert persongalleri følgjer dei gjennom boka og gjer det faglege lett å kjenne att, relevant og praksisnært.

Læreboka har ordforklaringar, samandrag og eit breitt utval av oppgåver som stimulerer til aktivitet, drøfting i fellesskap og djupnelæring.

Vg1 helse- og oppvekstfag

Dette gjennomillustrerte verket viser korleis mennesket er bygd opp og fungerer gjennom heile livet. Elevane lærer om organsystema og viktige prosessar i kroppen, og dei får solid kunnskap om kva som fremjar psykisk og fysisk helse. Kompetanse i førstehjelp, smitte og hygiene står sentralt i boka.

Vg1 helse- og oppvekstfag

Kirsti Molteberg Camilla Hasle Myhrvold Turid Falck-Pedersen NYNORSK

NYNORSK

ISBN 978-82-11-03503-5

Helse

Petra Ekfeldt

Ragnhild Wie Andersen