Mikel Zalbide 17
1. grafiaz, hiztegiz eta morfosintaxi aldetik aski bateraturik dagoen eredu egonkorra da euskara batua. Kodifikatua edo kodeztatua dago. Zuzentasun-arau jakinak ditu ortografia, hiztegi eta gramatika aldetik. Ahoskera (hots-ebakera, doinuera, azentu-moldea, prosodia) hobetsia edo ortoepia ere badu, hein batez35; 2. batez ere euskaldunen irakur-idatzizko jarduna errazteko eratu da euskara batua36. Horrela idatzirik daude liburu, aldizkari eta artikulu gehienak, administrazioko euskal (sarri, ele biko) dokumentuak, esparru lokalaz haraindiko prentsa eta aldizkariak, etab. Irakur-idatzizko jardunerako sortua izanik ere, ez da idatziz bakarrik erabiltzen: gero eta aplikazio-ahalmen handiagoa du hitzezko (batez ere jendaurreko) mintzabide jasoan37; 3. euskalkien eta eguneroko mintzamolde arrunten gainetik, aparteko lekua du euskara batuak hiztun-elkartearen handik harako (ez aurrez aurreko) harreman-sare zabaletan. Hiztun-elkartearen espazio geoterritorial osoan (edo euskalkiaz haraindikoan) eta espazio soziofuntzional landu-jasoetan jarduteko orduan, euskara batua izan ohi da, asmoz bederen38, adierazmolde hautatua. Eskolan eta literaturan, administrazioan eta lan-esparruko informazio- eta dokumentazio-ataletan, orobat idatzizko eta ikus-entzunezko komunikabideen azalpen formaletan bera (edo hartara jo nahi lukeen aldaera39) gailendu ohi da maiz; 4. eskolan ikasten da lehenik, idatzizko formari dagokionez bereziki, euskara batua. Han izaten da, behintzat, batuarekiko lehen kontaktu zabal-zehatz-iraunkorra40. Jatorriz, eta helburu nagusiz, idatzizko planoan hezurmamitu ohi dira hizkuntza-eredu bateratuak. Ez dago dudarik, ordea, lehenago edo beranduago ahoskera- eta doinuera-esparrura iristen direla arau horiek (zuzenago, arau horien ebakera, ahoskera eta doinuera). Alemanaren kasurako ikus Bühnen(aus) sprache famatua. Fama eta sona Theodor Siebs-ek badarama ere (1898ko bere argitalpen kolektiboaz), lehendik zetorren ahoskera bateratuaren gogo-asmoa: gutxienez Goethe-ren 1803ko iritzi-azalpenetik. Gure arteko saioak ondotxoz berriagoak dira: batez ere 1980 ingurutik honakoak. Arantzazu ondoko aurrekariei dagokienez ikus Txillardegiren 1978ko «Fonetika baturuntz (zenbait proposamendu)», 1980ko Euskal Fonologia, 1981eko «Euskalkien fonetika eta euskara batua» eta 1984ko Euskal azentuaz. Orain arteko arau-mugarri nagusirako, ikus Euskaltzaindiaren 1998ko gomendio-arauak, euskara batuaren ahoskera zainduaz. Zenbait azalpen zehatz, argi eta osagarritarako ikus, azkenik, Miren Lourdes Oñederra 1986, 1994, 1998a, 1998b, Pilartxo Etxeberria 1998, eta Andres Alberdi 2014. 36 Hortik datoz, seguruenik, gure artean zabal dabiltzan lengua escrita eta euskera literario terminoak, bai eta idatz-euskera ere (Altube, 1956). 37 Fenomeno jenerala da hori, ez euskararen ezaugarri bitxia. Hizkuntza-eredu jasoaren ahoskera bateratuaz Pragako Zirkuluak zer dioen jakiteko ikus, adibidez, Bohuslav Havránek-en 1935eko «Kotázce normalisování české spisovné výslovnosti», frantses-itzulpenez «La normalisation de la prononciation littéraire tchèque». 38 Asmoz hala izateak ez du esan nahi de facto ere hala denik beti: etxetik eta lagunartetik jaso duenaren eta liburuetan ageri denaren «erdibideko zerbait» egiten du hiztun askok (tartean irakasle askotxok), ustez euskara batu garbian ari delarik. Gipuzkeratik hurbil-edo dagoen Umgangssprache edo Alltagssprache moduko bat. Gai hau zabalago azalduko da gero. 39 Gure «hartara jo nahi lukeen aldaera» hori ulertzeko ikus aleman-esparruko «intendierter Standard», ingelesez intended standard variety terminoa. Iturriei dagokienez ikus, adibidez, honako biok: a) Kleiner, Stefan, 2014: «Die Kodifikation der deutschen Standardaussprache im Spiegel der faktischen Variabilität des Gebrauchsstandards»; b) Meier, Angelika, 2015: Zum Ausdruck von Progressivität in den Varietäten des Deutschen. Eine Untersuchung im Südbairischen. 40 Irrati-telebisten, kale-izenen eta bide-seinaleen, autobusetako euskal iragarkien eta antzeko erakusgarrien eragina ez genuke, dena den, gutxietsi behar. 35
Jagon 20.indd 17
14/4/20 9:21