Euskal Memoria aldizkaria 8. alea

DABID ANAUT “Kronika ofizialetan ez da batere jaso hizkuntza zapalkuntza”

2013ko AZAROA ı 8. zenbakia

K

BID

ZIKINA, A A R R ER

O

GI

TU

MAITU GA A A BE ET

G

EA

“Barruko arrastuak” tortura Oñatin

36ko gerra Zarauzko postalak

492 las otras víctimas

Jo naute, hil naute irtenbiderik ez zen jo naute, hil arte itzulbiderik ez zen onena hiltzea zela ohartu nintzen neronen gorputza ere ez nuen ezagutzen.

Amaitu da guztia urgain barean nago itsasoan harago eta atsedenago.

Gezurra diodanik ez didazu esango iruditzen banauzu ordu batzuk lehenago.

ORGANIZACIONES DEL ÁMBITO DE LA MEMORIA QUE APOYAN EL PROYECTO

EUSKAL MEMORIAREN FUNDATZAILEAK

Lege Gordailua: SS-780-2013

Jesús Lezaun ı APAIZA Jorge Cortés izal ı IKASTOLEN SORTZAILEA Iñaki Egaña ı IDAZLEA Fermín Balentzia ı ABESLARIA Graxi Etxebehere ı ERIZAINA Iñaki O’Shea ı GITE/IPESeko KIDEA Periko Solabarria ı APAIZA ETA SINDIKALISTA Erramun Martikorena ı ABESLARIA Andoni Txasko ı MARTXOAK 3ko ELKARTEKIDEA Floren Aoiz ı ANALISTA POLITIKOA Jose Mari Esparza ı EDITOREA Ane Muguruza ı IKASLEA Lucio Urtubia ı IGELTSERO ETA ANARKISTA Jose Manuel Pagoaga Peixoto ı IHESLARI POLITIKOA Eñaut Elorrieta ı KEN ZAZPI TALDEKO ABESLARIA Koldo Amezketa ı E.A.KO PARLAMENTARIA Joxe Elorrieta ı E.L.A.KO SINDIKALISTA Fernando Larruquert ı ARGAZKILARI ETA ZINEMAGILEA Itziar Aizpurua ı MILITANTE ABERTZALEA

ALTAFFAYLLA KULTUR TALDEA AFAN (ASOCIACIÓN FAMILIARES ASESINADOS NAVARROS. 1936) LAU HAIZETARA GOGOAN AHAZTUAK IPAR-HEGOA FUNDAZIOA GITE -IPES BILBO OLASO DORREA FUNDAZIOA ORREAGA FUNDAZIOA SANFERMINES 78 ASOCIACIÓN 3 DE MARZO

Milesker, oi herio salbatu nauzulako ukan nazazu otoi beti zure meneko.

Zuek ez egin negar isilak diraueno orain hobeki nago haien eskutan baino.

Utz nazazue neure amets gabeko lotan oroitu nazazue sehaskako bertsotan.

Bizitzaren batera berriz itzartzekotan ez nazazue piztu gorputz apurtu hontan.

Irtenbiderik ez zen Anje Duhalde

a 8. alea e d i b i k r u A

reconocimiento de la víctimas del Estado El pleno del Parlamento Vasco aprobó 3l 31 de marzo de 2011 la Proposición no de Ley 61/2011 sobre víctimas de sufrimientos injustos como consecuencia de violaciones de derechos humanos, en un contexto de violencia de motivación política producida entre los años 1960 y 1978. En dicha proposición, el Parlamento instó al Gobierno Vasco a poner en marcha las medidas y actuaciones destinadas al reconocimiento de dichas víctimas, y a la reparación de su sufrimiento.

Este decreto está repleto de carencias que establecen una categorización manifiesta entre víctimas de uno y otro signo. En tanto que no aborda la responsabilidad contraída por los victimarios ni su identificación pública, la identificación e indemnización a las personas afectadas, carece de todo tipo de justicia reparativa, Se les niega así, a miles de víctimas del Estado su derecho a la Verdad y por supuesto también al de la Justicia y la Reparación con garantías de no repetición).

Algo que evidentemente propicio nuestras duras críticas hacia el mismo.

Uno de los pocos elementos positivos que veíamos respecto a este Decreto, era en concreto, la consideración de violencia de motivación política, definiéndola como “aquella que haya sido ejercida por funcionarios contra el ejercicio de los derechos de las personas, la realizada con la intención de influir en la sociedad, y la que se llevó a cabo en un contexto de impunidad, lo que dificultó, tanto la investigación de los hechos como el propio reconocimiento y reparación de las víctimas.

Es por ello que este decreto implica el reconocimiento oficial de la existencia de tales víctimas. Es decir, de las que ha producido la violencia del estado.

oriala 3. Edit ri zen erber Ertzean 4-5. Z o gerra Zaraut ldi : “7 7“ Bide 6k launa 6-7. 3 aldiz be dakoak n u a l e 8-9. B atan : beste hil atin r tura Oñ a r o t 10. Zif a “, k n a a Ar tinar rastu 11. Sabin k: “Barruko ar o kereila: Argen erriti rkak 12-13. H kismoaren au zikina Fran n , gerra a e x 14-16.

Jo Joxi eta aiki 17-22. t +er id Anau Babestu 23-24. karrizketa: Dab El 25-29. iara Aleman slak I a . d 1 a 3 g i 0 r 3 b emoria 32-33. M arpena 34. Ek gara 35. Ari

Y es precisamente en este sentido en el que consideramos que sería importante que todas las personas torturadas, heridas, así como familiares de personas asesinadas a manos de las Fuerzas de Orden Publico o funcionarios del estado, entre los años 1960-1978, realizasen la solicitud de acogimiento al Decreto, como primer paso hacia la Reparación integral que sin duda seguiremos exigiendo: Reconocimiento, Verdad, Justicia y reparacion.

Además consideramos imprescindible, que tod@s aquell@s que de una u otra forma hemos sufrido la violencia del Estado y la vulneración de nuestros derechos, denunciemos y hagamos pública la realidad que nos tocó vivir y sus consecuencias, pués esta es la única forma de hacer visible la parte ignorada, y tantas veces negada que nosotr@s hemos vivido y que por tanto forma parte de la historia de lo ocurrido en nuestro pueblo, de la memoria y del relato que entre tod@s tendremos que escribir. Lo que no se cuenta es como lo que nunca ha ocurrido, y no podemos relegar al olvido la gravedad de los acontecimientos que nos ha tocado vivir, muerte, tortura, secuelas de todo tipo…

Completar la radiografía de vulneraciones de los DDHH, en el contexto del conflicto político no sólo es nuestro derecho, sino que también es nuestra responsabilidad.

Karmen Galdeano

3

4

Verdad y memoria Los actos de reconocimiento y recuerdo hacia las personas víctimas del franquismo, de la violencia estatal, y del conflicto político han tenido eco a lo largo y ancho de Euskal Herria. En los días en los que se cumplía el aniversario de la muerte de Txiki y Otaegi, junto con otros tres miembros de FRAP, Zarautz recogió las voces que abogaban por una verdad completa que no deje al margen a nadie, desterrando para siempre la mala costumbre de borrar de las calles y de los libros importantes vestigios de nuestra historia contemporánea”. En un acto organizado por la fundación Egiari Zor, Ahaztuak 19371977 y Goldatu, al que se sumaron familiares de personas referenciales en la historia de Euskal Herria como Cándido Saseta o Lauaxeta bajo el lema “Egia bide, askatasuna amets”, pusieron de manifiesto el

“reto de conjugar la verdad y la memoria colectiva con la libertad, para conseguir que compromisos pasados y presentes confluyan en un mismo cauce”.

“Egia historikoa” eta inpunitatea Halako mezuen aurrean, ordea, estatuen aldetik iraganeko eta egungo bortxakeria onartzeko keinuak beharrean garaile eta garaituen kontakizuna indartzeko ekimenak zein inpunitateari eusteko bideak besterik ez ditugu ikusi. “Egia historikoa” eskoletara legez eramateko asmoa azaldu zuen zuen Madrilek udan, “garaileen” kontakizun hori esparru orotara eramateko asmoz, Frantziako justizia administrazioak Jon Anzaren kasua artxibatzea erabaki zuen garai bertsuan.

Eta eragindako mina ezkutatu eta ez onartzean oinarritzen den kontakizun bat eta bakarra inposatzeko bidea jartzearekin bat, zigorgabetasunari

eutsi soilik ez, indartzeko pausoak emateari ez dio utzi. GALek bere lehen ekintza egin zuenetik hiru hamarkada betetzen ziren garaian etorri zen Galindo generalari eskainitako baldintzapeko askatasuna, haren biktima izan zirenen eta haien senideen zauriei ozpin isuriaren gisan. Aitortzak eta egiak beharrezko dituen gerra zikinaren eta estatuaren bortxakeriaren gaiak, oraindik “egia bakar” inposatuak eta inpunitatea ditu erantzun bakartzat.

Querella argentina y tortura Tras recabar mociones de apoyo desde diferentes instituciones (entre ellas del Parlamento Vasco), tras varias movilizaciones (Bilbo, Donostia, etc.), tras el viaje

a Argentina de víctimas del franquismo y diferentes iniciativas en Euskal Herria organizadas por la Plataforma de Asociaciones a Favor de la Querella Argentina Contra el Franquismo, el inicio de curso llegaba con la petición por parte de la juez María Servini de Cubria de extraditar a cuatro torturadores.

La respuesta a este proceso por parte de las autoridades españolas no ha sorprendido a nadie, sobre todo después del nivel de presión ejercido por parte de éstas para que las víctimas del franquismo no pudieran declarar en este proceso.

Sin embargo, estas medidas abren la puerta desde el ámbito internacional al freno a la impunidad franquista.

La misma impunidad que reina en el Estado español tras la dictadura, como ha dejado bien en evidencia el dictamen del Comité de Derechos Humanos de la ONU por el que concluye que la bilbaina María Atxabal fue

zerberri

torturada en dependencias policiales durante el régimen de incomunicación tras ser detenida en junio de 1996.

Una evidencia que viene acompañada de los miles de testimonios de personas torturadas durante las últimas décadas y del recuerdo de las que perecieron en ese tormento, como Gurutze Iantzi y Xabier Kalparsoro hace ya veinte años.

Bakea, elkarbizitza: planak eta dekretuak Eusko Jaurlaritzak urte hau Bake eta Elkarbizitzarako Idazkaritza berriarekin abiatu zuenetik, hainbat pauso eman dituzte arduradun berriek.

Estatuaren biolentziaren ondorioez “iraganean delituak egon baziren, ikertu egin beharko dira” aipatuz azaldu zituen idazkari nagusi berriak, Jonan Fernandezek, aurrera begirako asmoak, “egia, justizia eta erreparazioaren” ardatzak aintzat hartuz.

Ikur frankistak kentzeko txostenak urtebetez Lakuako

kaxoiren batean gordeta dirauen bitartean, giza eskubideen bortxaketaren mapa aurkeztu dute, baita Bake eta Elkarbizitza plangintza ere, eta 1960-1978 artean estatuaren biktima izan zirenak erreparatzeko dekretuaren ondorioz abian jarritako balorazio batzordeak biktima hauen aitortza lantzeko proposamena egin du.

Aldarrikapen herritarrak, errepresioaren memoria berreraikitzen ari diren eragileen lanak, zein biktima ahaztu eta alboratuen ahotsak mugiarazi egin ditu Jaurlaritzako agintariak ezinbestean, baina egia, justizia eta erreparazioari begirako pausoak osatu bitartean estatuaren biolentziaren biktimen mina areagotzea dakar denborak, hauek erabateko bigarren mailan kokatzeak erreparaziotik gutxi duen heinean. Hala ere, 197/2012 dekretuan izen emateko deialdia egin du Egiari Zor fundazioak, besteak beste, jasan dituzten eskubide

urraketak ahantzi ez daitezen aldarrikatu eta kanpora utzi nahi diren horien guztien tokia eskatzeko.

Biktimekiko begirada barneratzaileak Bestelako intituzioetatik ere biolentzia politikoaren ondorioen inguruko ekimenak sumatu dira, maila ezberdinetan. Hala ez zela salatzen zutenen protesta eragin zuen Bizkaiko Diputazioak “biktima guztiei” egindako omenaldiak, Donostiako Udalak frankismo garaiko langileen depurazioak anulatu zituen, eta bizikidetza plangintzak aurrera eramateko pausoetan murgildu dira Gipuzkoako hainbat udal, besteak beste. Horretarako gatazkak eragindako minak ezagutu behar, altxamendu faxistatik honainoko “biktimen” zerrenda egiazkoak osatu behar.

Hain zuzen ere, biktimekiko begirada barneratzailea eta biktima guztiak (torturatutako pertsonak ere aintzat hartuta) ezagutzea izan

zuten hizpide Gipuzkoako Foru Aldundiak antolaturiko justizia trantsizionalari buruzko jardunaldietan.

Nazioarteko esperientzien eskainitako ikuspegian oinarrituriko partehartzaileek bide penalak nahikoak ez, eta justizia trantsizionala garatzea ezinbestekotzat jo zuten ondorioetan, tokian tokiko ezaugarriak kontuan hartuz. Eta gatazkaren biktimei dagokienez, erreparazioaren ikuspegi zabala azpimarratu zuten –“Ez da soilik kalte-ordainak ematea, ordain sinbolikoa ere jaso behar dute”–, zein beren egia kontatzeko aukerak eta espazioak eskaintzearen balioa.

Donostian burututako bakearen aldeko nazioarteko alkate konferentziak ere gaiari erreparatzeko bidea jarri zuen, justizia eta erreparazioa (Filipinak), iragana onartu eta etorkizunerako oinarriak jartzeko lana (Irlanda) eta biktima guztien aitortza hizpide izan ziren heinean.

5

Amagoia Gurrutxaga Uranga

Zarauzko postalak. 36ko gerra argitaratu da Zarauzko Udalaren eta Euskal Memoriaren arteko elkarlanaren ondorioz. Amagoia Gurrutxaga kazetariak dokumentatu eta idatzi du liburua.

6

Dozena bat urte atzera. Hogeita hamar urteko kazetari hau eta Jon Benito lagun idazlea elkarri burua berotzen, 36ko gerraren inguruan herri mailako lana egin behar dela esaten, elkarrizketa posibleen zerrenda osatzen. Iñaki Egañaren entziklopediatik ateratako hildakoen zerrenda bat, garaiko egunkarien fotokopiaren batzuk, jakin-min handia eta ezer gutxi gehiago eskuan. Kazetaria Zarauztik kanpo jaioa, aspaldidanik bertan bizi arren. Idazlea, berriz, gaztea oso. Gerra egin zutenen eta nozitu zutenen testigantzak lokalizatzeko arrasto gutxi. Galdetu batean, galdetu bestean, eta izenak apuntatzen joan. Ateak jo. Hitz egiteko gogorik ez daukatenak eta badaukatenak ezagutu. Batzuen isiltasunen eta besteen testigantzen artean, lo ez egiteko moduko istorioak agertzen ikusi. Halakoren aita desagerrarazi egin zutela Getariako kanposantuan, Orioko gainean bizirik lurperatu zutela gazte bat, Gernikara Zarauzko erreketeak sartu zirenean herrikide gazte bi hil zituztela, garrote vil zelakoa ezarri ziotela beste bati Larrinagan...

Haiek guztiak jasotzen joan. Eta hilketez gain suma zitekeen jazarpen eta beldur giro itogarria irensten.

Postaletako Zarautzek, ofizialki gerra fronterik ezagutu ez zuen kostako herri moñoño horrek, izan ere, iheslariz, desagertuz, fusilatuz, esklaboz, presoz, jazarriz beteriko kutxa bat dauka gordeta hondartzako toldopeetan. Kutxa hori ireki, eta umiliazioan oinarritutako isiltasun kode bat dezifratzen hasi.

Hamar urte atzera. Dozenaka elkarrizketa ordu grabatu eta hamaika liburu eta artikulu irakurri ostean, kazetariak kazetaritzari heldu dio, eta idazleak sormen lanari. Tiraderan sartu zintak, paperak, apunteak...

hurrengo ekinaldi baterako. Handik aurrerakoan, aldiro, elkarrizketaturen bat hil delako albistea. Eta heriotzaren berri jakitearekin bat, bukatu gabeko lanaren akordua.

Hemezortzi hilabete atzera. Idazlearen deia. Berak ez daukala lanari heltzeko modurik, baina badagoela aukera behingoz aspaldi amestutako liburua idazteko.

Hortik abiatuta, hamar urte lehenagoko lanari berriz ekin. Agiri gehiago bilatu, elkarrizketa berriak egin eta zaharrak trukatu... Halaxe joan da osatzen aspaldi irudikatutako puzzlea, halaxe agertu da Zarautz: karlisten eta jeltzaleen arteko lehiak markatutako, turista larruz mozorrotutako baserritar herri. Aurpegi asko dauzka orduko iragarkietako “hondartzen erreginak”, argazki ofizialetakoaz gain: moralitatearen zaindari estuek gobernaturiko Zarautz integrista; euskal kulturaren loralditxoaren eszenatokia; jauregi eta etxe erraldoietan atseden hartzera etorri ohi ziren jauntxoen morroia; altzari lantokiek erakarritako langile ezkertiarren bilgunea.... 1936ko uztailaren 18ko kolpe militarrak astindu zituen Zarautz haiek guztiak. Abertzaleek eta Espainiako II. Errepublikaren aldeko indarrek hartu zuten herriaren kontrola, karlisten eta bertan udaldi betean zeuden aristokrata, politikari, militar eta elizako hierarken asmoak zapuztuz. Frontera abiatu ziren lehendabiziko gazteak. Matxinoek aurrera egin ahala, herria iheslariz bete zen. Eta irailaren 20an, ehunka herritar iheslari bihurtu ziren, falangistek-eta herrira sartu orduko egin zitzaketen izugarrikerien beldurrez.

Eta izugarrikeriak gertatu ziren Zarautzen ere. Mola jeneralak bere garaian emandako agindua betez, herria hartzean atzemandako milizianoak akabatzeari ekin

herriaren

zioten frankistek. Handik egun gutxitara, zarauztarrak atxilotzen hasi ziren. Narrosen eduki zituzten preso gehienak; atxilotuetako bost —bi abertzale eta hiru ezkertiar— ez ziren gehiago agertu. Paradoxak zer diren, Argentinatik etorri behar izan zaigu epaile bat, gurean ere desagertuak badirela barnera dezagun.

Noan harira, ordea. 1936ko irailaren 20tik aurrera, Narrosko jauregia eta kale nagusiko Falangearen egoitza eta Guardia Zibilaren kuartela bihurtu ziren herriko kontrol gune ofizialak. Zarauzko Gerra Batzorde Karlista ezinbesteko tresna izan zuten faxistek kontrol hori gauzatzeko, agintari militarrek eskatutako argibideak eta txostenak osatzen zituzten. Trukean, batzorde horretako kideek postu garrantzitsuak lortu zituzten udaletxean, banketxeetan, epaitegian... Kolabo guztiak ez dira frantses, desagertu guztiak argentinar ez diren bezala.

Heliodoro Ramiro Blazquez, esate baterako, Zarauzko kolaborazionistek bidalitako informazioan oinarrituta hil zuten, garrotez, epaile militar batek hala aginduta. Guztira, sei zarauztar exekutatu zituzten epaiketa sumarisimoen ondorioz. Seien txostenetan ageri da Zarauztik bidalitako informazioa. Seiak ziren Fronte Popularra osatu zuten indar ezkertiarretako kideak.

Beste 46 zarauztar hil ziren herritik kanpo, frontean, espetxean edo epaiketa gabe exekutatuta. Franco hil eta puskatera arte, inork ez zuen haien izenik jaso eta aldarrikatu. Halakoak egitea zauriak irekitzea zela erabaki zuten, inork ez zitzan frankistak beren demokrata uste berrian zauritu.

Benetako zaurituen izenak aldarrikatu zituztenak, nola ez, gerra galtzaile batzuk —ez guztiak— izan ziren.

oroimena

7

Baita Zarautzen ere. Francoren kontzentrazio eremuetan, kartzeletan edo langile batailoietan preso egon zirenak —225en izenak jasota daude liburuan—; herrira bueltatu eta ez etxe ez altzari ez diru ez lan ez ezer utzi zituztenak; umeak hartzeko esan eta herritik egotzi zituztenak... Gizonak zein emakumeak, jipoituak, bortxatuak, umiliatuak, desjabetuak. Galtzaileek guda bat galdu zuten, baina guda hura 1939an bukatu zen ofizialki, eta irabazleek ez zioten inoiz utzi gerra egiteari. Ikasgelak, auzitegiak, kuartelak, pulpitoa, kaleak... erabili zituzten beren jazarpen sistematikoa legitimatzeko, beren krimenak zuritzeko, diktadura Errepublikaren ezinbesteko ondorengo gisa agertzeko.

Orain. Kazetaria ordenagailu aurrean, Zarauzko postalak. 36ko gerra liburua idazteko prozesuari buruz artikulua pentsatzen. Eta datu gehiago bilatzen. XXI. mende honetan, 36ko altxamenduarekin finkatu zen gizarte ikuskera faxista harrotzen eta desafioka ageri delako. Guda postal guztiak idatzi gabe daudelako. 40 urteko diktadura bat ere kontatzeko dagoelako. Eta kontatzen ez den bitartean, faxisten berrogeitaka urteko gezur zaparradak —eta ondorengo utzikeria interesatuak— gure memoria itotzen eta kontzientzia urritzen segituko duelako. Gezur haien asmatzaileek eta inposatzaileek beren krimenen konturik inoiz eman ez dutelako. Eta, nola ez: betiko jazar ez ditzaten, orduko jazarriei zor diegulako

“Egia jakiteko, behar diren bide guztiak jarri behar dira” 1977ra begira jarri da Bide Ertzean taldea bere azken diskoaren bidez, besteak beste osabaren erailketa gogoan

8

“Bertsio ofizialik sinesten ez duen herri batekoa naiz”.

90eko hamarkadan irakurri genion esaldi hori Jose Luis Otamendi poeta handiari. Buruan iltzatuta daramagu geroztik.

Bide Ertzean taldearekin ‘77’ (Gaztelupeko Hotsak, 2013) diskoa prestatzen aritu garen denbora honetan, maiz etorri zaigu burura poetaren esaldia: “Bertsio ofizialik sinesten ez duen herri batekoa naiz”.

1977ko martxoaren 8an, osaba Sebastian Goikoetxea Sebas erail zuten Ezkio-Itsason, polizia kontrol batean. Berarekin batera erori zen Nikolas Mendizabal Zaharra. Hirugarren bat ere bazihoan autoan, Francisco Aldanondo Ondarru.

Hirurak, ETA PM-koak omen. Azken hau tiroz zauritu egin zuten eta osatu zenean espetxean sartu zuten. 1977ko Amnistia dekretuarekin kalera atera zen azken presoa izan zen Ondarru.

Bertsio ofizialaren arabera, ohiko kontrol batean geratu zuten Sebasen autoa. Dokumentazioa eskatu zietenean, autoaren barnekaldetik tiroka hasi ziren segurtasun indarren aurka eta enfrentamendu armatuaren ondorioz hil zirela Sebas eta Zaharra.

Kaleak, “burruka leku” Baina orduko prentsan erreparatuz, zalantzan jartzen zen Gipuzkoako Gobernu Zibiletik zabaldu zen bertsio ofiziala. Lekukoen esanetan, kontrolak iraun zuen denbora horretan soilik Sebasen autoa gelditu zuten. Eta soilik metralletaren zarata entzun zen, Guardia Zibilarena. Tiroketaren ondoren inork ez omen zuen lekukoarena egin. Kontrolaren erruz osatu zen auto-ilaran moja batzuk zeuden auto batean. Zauritutakoak laguntzeko borondatea azaldu zuten baina ez zieten utzi.

Eta Sebas eta Zaharraren ebakuazio bera ere, lekukorik gabe egin omen zen. Segada bat izan zela zabaldu zen herritar askoren artean.

Esan dugu, bertsio ofizialik sinesten ez duen herri batekoak gara. Tamalez, erro sendoak dituzte hitz horiek. Horretaz jabetzeko balio izan digu disko honekin egin dugun saiakerak. Erreparatu bestela, 1977ko martxoaren 15eko Anaitasuna aldizkarian zetorren idatzian: “Amnistiaren aldeko astea baketsua izan

belaunaldiz belaunaldi zen Gipuzkoan (...). Amnistia osorako lehen urratsak itsaroten zirela, Ezkio-Itxasoko laino beltzak gau iluna ekarri zuen Euskal Herrira. Sebastian Goikoetxea eta Nikolas Mendizabal hilak izan ziren kontrol batetan.

Gertaera hauek beti ere ilunak izan badira, are ilunagoak ematen diren bertsioak (...).

Aste bat lehenago `amnistia´ eskatuz baketsu iragan kaleak, burruka leku bilakatu dira. Eta hainbat eta hainbat zauritu izan da Euskal Herriko (Gipuzkoan, bereziki) kaletan”.

“Informatzea ez da libre oraindik” Erailketek eta erailketen inguruko bertsio-ofizialek ika-mika handia eragin zuten. Baita kazetarien artean ere. Oso deigarria da Anaitasuna aldizkariaren orduko editoriala: “(…) Itxasokoaz egiatan informatzea ez da gauza erraza. Informatzea ez baita libre oraindik. Zenbait muga du gure lanak. Eta kasu honetan mugarekin topo egiten dugu.

Loiola Herri Irratiak bere saioa amaitu beharra izan zuen, egiaz informatzerik ez zuelako. Egia ez esateko, isiltzea hobe.

Baina, Donostiako Gotzainek dioten bezala, ‘gizarte osoak gertaera hauek argitzeko eskubidea du, behar izanez gero, auzietara joanez, eman diren informazioak eta erizpenak egiazkoak gerta daitezen’.

Herriak egia jakin behar du. Ukaezinezko eskubidea du hau. Eta egia jakiteko behar diren bide guztiak jarri behar dira. Herriaren bideak baidira”.

Gauza asko jokoan 1977ko alderdi politikoak ere, batzuk legeztatu berri eta besteak legez kanpo oraindik, oso kritiko agertu ziren segurtasun indarrekin. Gobernadore zibilaren aurka agertu zen EAJ-PNV. Euskadiko PSOEk gudaritzat hartu zituen Itsason hildakoak eta Ibarrako sozialistek herriko plazari Sebas izena jartzea eskatu zuten.

Herritarren erantzunaren beldur edo, Gipuzkoako gobernadore zibila bera ere oso kezkatuta agertu zen: “Estoy consternado por los hechos que enturbian una esperanza firme de reconciliación. A pesar de eso estoy seguro de que el pueblo seguirá serenamente sus esfuerzos por una paz de participación

y convivencia”. Erailketen arratsaldean bertan, ABC egunkariari telefonoz eginiko adierazpen horietan barkamen eske ari dela dirudi. Alegia, gauza asko zeudela jokoan, 1977ko martxoaren 8an.

Momentu garrantzitsua bizi dugu Euskal Herrian eta uste dugu 1977 urtea ere oso garrantzitsua izan zela: Ikurriña legeztatu zuten, 36ko gerraren osteko lehen Aberri Eguna ospatu zen Hego Euskal Herrian, Francoren diktaduraren ondorengo lehen hauteskundeak Espainian, Amnistiaren Aldeko Ibilaldia egin zen eta urte horretan bertan Espainiako Gobernuak Amnistia dekretatu zuen preso politikoentzat…

Errepresio handiko urteak Halaber, 70eko hamarkadan errepresio handia eman zen. Eta hori ere deigarri egiten zaigu. Errepresioaz eta errepresioaren ondorioetaz inork gutxik hitz egiten duelako. Eta horrek ere hildakoak eragin zituen.

Errepresioa norabide ezberdinetara bideratuta zegoen. Pentsa, Loiola Herri Irratian eta Punto y Hora aldizkarian lehergailuak jarri zituzten urte hartan, 1977an. Era berean, ilusio handiko garaiak izan ziren.

Mundua errotik aldatu zitekeela uste zuten askok eta askok. Eta horren alde gogotsu aritu ziren.

Badago beste puntu bat ere, disko hau prestatzen hasi ginenetik hona atentzioa deitu diguna. Zein babestua dagoen polizia. Edozein gehiegikeria ematen denean, agerian geratzen da adierazten ari garena.

Hori ez da aldatu azken 40 urteotan. Pareta baten kontra jotzea bezala da. Administrazioaren jarrera, zentzu horretan, oso hermetikoa da.

1977tik hona, zoritxarrez, gertaera ilun gehiago eman dira. Horretan ere, lehen bezala jarraitzen dugu hemen. Bertsio ofizialik sinesten ez duen herri batekoak gara. Segurtasun indarren gehiegikeriak era zabarrean estaltzen diren herri berekoak

Bide Ertzean

9

492

zifratan

Las otras víctimas 10

En noviembre de 2010 Euskal Memoria presentó la cifra de 474 bajo el título “las otras víctimas”. Este número representaba la cantidad de las personas muertas entre 1960 y 2010 en el contexto del conflicto y a causa de la represión suscitada por los Estados Español y Francés.

Actualmente ofrecemos una nueva cifra, 492, ya que, por un lado, no han cesado los fallecimientos a causa de ciertas políticas represoras de los gobiernos.

Por otro lado, el trabajo de Euskal Memoria, y sobre todo la aportación de muchas personas implicadas en la recuperación de la memoria histórica de nuestro País, han hecho posible recabar información que ha permitido ampliar la documentación con la que contábamos hace tres años.

En concreto, durante los últimos años, entre 2011 y 2013, han fallecido 10 personas. 8 como consecuencia de la política penitenciaria, el exilio o la deportación, 1 a causa de la violencia policial y 1 a causa de las heridas sufridas años atrás en un ataque proveniente de la guerra sucia.

En cuanto a las causas que han generado estas 492 muertes en los últimos 53 años ofrecemos el siguiente desglose:

10

10 de estas personas han fallecido a consecuencia de la tortura, la primera de ellas en 1961 y la última en 1993.

128

128 han muerto a causa de la violencia de las fuerzas armadas de seguridad: 9 por parte del ejército, 3 por la Ertzaintza, 54 de la mano de la Guardia Civil, 51 de la Policia Española, 1 por las CRS, 2 por la Policia Francesa, 4 por parte de policías municipales, y 4 por parte de guardias o vigilantes de seguridad.

85

La guerra sucia ha dejado como consecuencia 85 muertes, con 4 desapariciones entre ellas. En cuanto a los responsables de estas muertes, 9 han sido a cargo de la Triple- A, 34 por parte del Batallón Vasco Español (BVE), 4 de la mano de elementos fascistas, 27 de los GAL y otras 11 por parte de fuerzas parapoliciales o paramilitares de la guerra sucia.

47 50

37 personas han fallecido en el exilio y otras 10 a consecuencia de la deportación.

62

Ha habido 62 ejecuciones arbitrarias o sumariales.

En concreto 2 fusilados, 2 asesinados simulados y 58 muertes en emboscadas.

18 27 53 12

18 personas han muerto tiroteadas, 3 de ellas en cuarteles policiales.

Otras 50 han perdido la vida a causa de la política penitenciaria, siendo 21 de ellas consecuencia de la dispersión.

27 personas han fallecido en situaciones de acoso o persecución.

53 personas han fallecido en accidentes relacionados con el contexto del conflicto.

12 personas han muerto fuera de nuestras fronteras. 6 de ellas en conflictos de otros países del mundo y otras 6 en actos o acciones de solidaridad con Euskal Herria.

SABIN ARANA

in memoriam 1944.ean jaio zen, Sestaon, familia abertzale batetan, aita eta ama ere kartzelatik pasatutakoak zirelarik.

Gaztetatik izan zuen ETArekin kontaktua, erakundearen fundazio urteetan, 1959-1960an. Hastapenetan hitzaldiak eta geroago pintadak eta panfletoak hasi ziren. 1962an jadanik erakundearen Sestaoko arduraduna dugu. Urte haietan Bizkaia eta Gipuzkoako herri gehienetan dozenaka gazte hasten dira militatzia politikoa bereganatzen.

1963ean tuberkulosi gaixoarekin oheratu beharra izan zuen hilabete batzuetan. Hilabete horietan eginiko irakurketak izan ziren konpromiso sozial sendoa hartzeko bidea. Gaixotasuna gainditu ondoren urte berean Sestaoko dozena bat lagunekin batera etxetik ihes egin beharra izan zuen polizia sarekada bategatik.

1964ean Sestaoko jaietan udaletxearekin eta guardia zibilarekin arazoak izan zituzten herriko gazte taldeek plazan txistua jotzearren, eta atxilotua izan zen isuna jarriaz (25.000 pezeta!!), baina ez zuen ordaindu eta hilabeterako kartzelaratu zuten. Urte bereko hilabete batzuk geroago goizaldean beste sarekada orokor batetan (Sestao, Santurtzi, Ondarroa, Erandio...) atxilotua izan zen berriz, oraingoan “asociación ilícita y propaganda ilegal” leporatuaz. Kartzelan hilabete batzuk egin ondoren, eta bere gaixotasunaren berreroriko baten ondorioz, kaleratua izan zen. TOPek absolbitu zuen 1966ean.

1968an izan zen bere azken atxiloketa. Pare bat urte zeramatzan liberatu bezala (V. Asanbladatik aurrera herrialde bateko buru zen, eta baita Biltzar Ttipiko kidea ere). Gasteizko kaleetan zehar tiroketa batetan

erori zen. Tortura oso gogorrak jasan ondoren ospitale batera atera behar izan zuten birikak zeharo hondatuta, ito beharrean. Gero kartzeletako pelegrinazioa hasi zuen, beste ehunka kiderekin batera: Martutene, Carabanchel, Burgos, Santander, Segovia, Puerto de Sta. Maria eta Hospital Penitentziarioara ere maiz eramaten zuten bere biriken arazoagatik.

Kartzelan zegoela erakundearen VI. Asanblada izan zen, eta gertatu zen zatiketa ideologikoan VI.ekoekin geratu zen, kartzelako kide gehienak bezala. Gerora, VI.ak LCRkin bat egin zuenean ere bat egin zuen aukera horrekin.

1977ean izan zen kaleratua, eta LKI erakundean jarraitu zuen urte mordoxkan. Frankismoaren inpunitateak ematen zion amorruak eragin zuen lehenengotik Goldatu Elkartearen bultzatzaile izatera, Euskal Herriaren Memoria Historikoa berreskuratzeko eta belaunaldi berriei adierazteko borroka tinkoak bakarrik ekarriko digula askatasuna.

Euskaltzale sutsua, Gasteizko HABEko zuzendari eta irakasle ere izan zen urte askotan, jubilatu arte.

2012.eko apirilean Buenos Airesera abiatu zen beste kide batzuekin, frankismoaren aurkako kereilatzaile izateko, eta handik bueltan Frankismoaren krimenen aurkako Kereilaren Euskal Plataformako bultzatzaile bat izan zen, azken urte hauten lan mardula eginaz.

Gaixotasunak oraingoan ez zion barkatu, eta 2013ko irailaren 10ean zendu zen

AMA LURRAK BERE BESOETAN HAR BEZA!

11

“BARRUKO ARRASTUAK” 12

Azken bost hamarkadatan (Frankismo garaitik gaur egunera arte) Oñatin izan diren atxilotuen zerrenda egiteari ekin genionean, datu oso gutxi genituen. Hori ikusirik, buru-belarri martxan hasi ginen eta ekin genion datu bilketari. Egindako lan mardularen ondorioz, Oñatiko emaitza ondorengoa izan da: 168 atxiloturen izen-abizenak, emakumeak 26 direlarik. 168 horietatik 59k torturatuak izan direla onartu dute, eta 59 horietatik 4 emakumeak dira.

Datu horiek eskuetan genituelarik, pena bat zen bere horretan uztea eta horregatik hainbat hausnarketen ondorioz, ikus-entzunezko zerbait egitea erabaki genuen. Baina, esku artean dugun “Barruko arrastuak” izenburua duen dokumentala izango zela emaitza ez zitzaigun burutik pasa ere. Hori geroxeago etorri zen, hau da, gaia lantzen hasi, testigantzak jasotzen hasi eta hauen eduki interesgarriak zirela medio.

Eta datuak plazaratzeaz gain, dokumental honekin hainbat helburu bete ditugula uste dugu: alde batetik, torturaren existentzia salatu; eta bestetik, ezkutuan zegoen errealitatea ezagutarazi. Honekin batera, hainbat lagunek dituzten edo izan dituzten aurreiritziak, beldurrak… agerian gelditu dira eta tortura kasuen salaketa egitera animatu dira, asko bere bizitzan zehar lehen aldiz gainera. Eta orain artean erakutsi diguten historia ofizialak ezkutatu duena, lehen mailako protagonisten bitartez, herriari erakutsi diogu. Etengabe faltsutu diguten historia berreskuratu eta geure hitzetatik idatzi behar dugu.

Eta gainera, dokumentalarekin hasi ginenean, jada beste lan bat ari ginen lantzen, hau da, “Euskara eta oroimena”. Oñatin azken mendeko euskararen zapalkuntza eta herritarron kontrako jazarpen linguisti-

koaren oroimena berreskuratzea helburua zela. Eta hemen ere hainbat herritar xume izan dira kontakizun horren protagonistak, euren bizipenak eta oroitzapenak azalduz: eskola, gerra, administrazioa, kaleko giroa, herria/hiria, administrazioa, kalea, etxea, lan-mundua…

Barrukoa ateratzea, latza Baterako zein besterako, jaso ditugun erantzunak, orokorrean, oso onak izan dira; baita jendearen prestutasuna ere. Hainbat laguni asko kostatu zaio bere barruko sentimendu horiek, bere oroimen horiek plazaratzea, urteetan isil-isilik, intimitatean gordeta egon direnak. Baina, badaude beste batzuk ere hori ere ezin izan dutenak egin, hau da, ez direla gai izan euren bizipenak kaleratzeko, inoiz inori ez dietelako kontatu.

Esperientzia hauek bizitzea oso latza izan da, eta era berean interesgarria. Konturatu gara, Euskal Herrian hamarkadatan milaka eta milaka lagun torturatuak izan direla eta gaur da eguna oso gutxik azalerazten dutenak bizitakoa.

Aipatu dugu, bestetik, atxilotutako 168 oñatiarretatik 59k torturatuak izan direla onartu dutela. Baina, hemen ere esan beharra dago hauetatik at egindako elkarrizketetan askok kolpeak, mahai bati lotuta egotea,

herritik

10 egunetako inkomunikazioa… jasan zutela onartu zutela; baina, ez tortura bezala. Gure ustez hori ere tortura da eta konturatu gara tortura gutxietsi egiten dela. Hainbatentzat tortura bainera, elektrodoak… dira; ez polizi mota ezberdinek erabiltzen dituzten gainontzeko metodoak. Tortura metodo hauetaz at doan zerbait da. Adibidez, inkomunikatuta egotea tortura da. Beraz, bereizmen eza horretatik irten behar dugu; eta hau ere dokumentalaren senaren helburuetariko bat da, azpimarratzea nahiko genukeena. Era berean, salatu nahi dugu auzitegiko medikuek, epaileek… euren jarrerekin torturaren munduan jokatzen duten paper garrantzitsua.

Dokumentalaren sortze prozesua oso luzea eta oso gogorra izan da; baina, bide batez, oso polita, asko ikasi baitugu. Hasieran, ziurgabetasunaren munduan mugitu ginen. Eta denboraren poderioz, poliki-poliki forma ematea lortu genuen. Ordu asko eman ditugu, baina pena merezi izan du.

Egindako elkarrizketak eta jasotako testigantzak ordu askotakoak izan dira. Ondoren, hori dena ahalik eta modurik objektiboenean dokumental batean irudikatzea, hari bat jarraituz eta lotura bat emanez, ez lan erraza izan. Baina, gelditu zaigun produktuarekin oso pozik gaude. Zer esanik, dokumentalaren aurkezpen egunean herriko Kultur-Etxeko aretoa gainezka ikusi genuenean eta amaitzerakoan jaso genituen kritika izugarri onekin. Gure hasierako urduritasunak irribarrean bihurtu ziren.

Eta guzti hori ezinezkoa izango litzateke, gure inguruan izan dugun profesional eta boluntario talde handiarekin. Lehenik eta behin, eskerrak eman “Irudiz komunikazioa” enpresako Kepa eta Bernati, eurekin

ko Adi! lego “Barru resatuta ba te in it diren ba Nor n emanal mentalare ku do ” ak u o edota arrast antolatzek ldiren bat za it h o, tzarik ek bat egit izan zalan enerako, ez im ek n zeko: ei beste edoz anetan jart n harrem ki re ia or Euskal Mem .com . almemoria o aukera · info@eusk eskuratzek zokan ere A ko go n · Dura ). nkale 11-12 zue (Barre izango du

egindako elkarlanari esker dokumentala errealitate batean bihurtu delako, asko inplikatu baitira eta lan ikaragarria egin baitute.

Eskerrekin jarraituz, zerrendan agertzen diren oñatiar guztiei euren bihotzak ireki dizkiguteako. Eta bereziki, Gotzon, Koldo, Isabel, Iker eta Txikiri euren testigantza eman digutelako eta bakoitzaren hazitxorik gabe ez zinelako une honetan lerro hauek irakurtzen egongo.

Baita Oñatiko Udalari eta Gipuzkoako Foru Aldundiari ere, eman diguten diru laguntzagatik, proiektuaren hasieran sosik ere ez genuelarik. Eta eskerrekin amaitzeko, gogora ekarri nahi ditugu dokumentalean agertu ez, arren, parte hartu duten hainbat lagun, bakoitzak bere mailan izan duen inplikazioagatik.

Lapurtu diguten memoria osatzeko ezinbestekoa da guztion lana, ezinbestekoak dira guztion ekarpenak, eta, hain zuzen, Oñatiko taldea osatzen dugun kideak horretan gabiltza, memoria osatzen. Izan ere, ezinbestekoa da memoria historikoa osatzea, geure memoria osatzea, ondorengo belaunaldiek gertaturikoaren egia ezagutzeko bide bakarra baita hori. Urteetan ukatu diguten historia ezagutzeko modu bakarra.

Historia etengabe faltsutu digute, kontakizunak eta bizipenak isilduta. Bada berreskuratu eta ezagutzera emateko garaia. Bada guk geuk gure historia idazteko garaia. Ez soilik adierazi dugun guztiagatik; bai eta hamarkadetan gure herriaren askatasunaren alde lanean jardun duten guztien omenaldi eta oroimen gisa. Gutariko bat hemen dagoen bitartean, memoria ere tinko mantenduko da. Herri honek bere historia propioa ezagutuz hartuko du bere buruaren kontzientzia Oñatiko Euskal Memoria Taldea

13

Periplo en Buenos Aires

La solicitud formal de la juez argentina María Servini de Cubría para extraditar a Juan Antonio González Pacheco, alias ‘Billy el Niño’, y Jesús Muñecas Aguilar acusados de practicar torturas durante el franquismo

Querella argentina: pasos contra la impunidad del franquismo 14

El objetivo del viaje lo teníamos claro: impulsar al máximo la actuación de la jueza, abogados y apoyos argentinos en la causa 4591/10 abierta hace más de 3 años. Veníamos apreciando una descompensación entre la gran actividad desplegada en Euskal Herria y en el Estado español, donde prácticamente se han implantado plataformas por todos sus territorios y levantado una creciente expectación hacia la posibilidad de juzgar los crímenes franquistas, y la cuasiparalización de la actividad judicial en Argentina, con descaradas presiones políticas del Gobierno español e incumplimientos continuados por parte de la jueza en casi todo lo acordado: viaje, videoconferencias, imputaciones...

En la Coordinadora Estatal se decide que se desplacen tres querellantes (Soledad Luque, por Bebés Robados; Chato Galante –miembro de La Comuna– por la Red Aqua; y Josu Ibargutxi –miembro de Goldatu– por la Plataforma Vasca) junto con el abogado Carlos Slepoy. Su misión es establecer el máximo de contactos y la máxima difusión de la querella, para lograr pasos ejecutivos contundentes en su marcha.

Iniciamos inmediatamente los primeros contactos con compañeros y entidades argentinas de apoyo; proponemos la creación de una Plataforma Argentina; nos reunimos con diversas instituciones nacionales en las que obtenemos declaraciones a favor de la querella; mantenemos reuniones con los abogados de la querella y con la jueza Servini para presionarle a que actúe; y, en fin, mantenemos múltiples contactos con medios (prensa, radio y tv) y personali-

llega tras el viaje de representantes de plataformas contra la impunidad del franquismo, en el que han llevado la voz de las víctimas de la dictadura a la sociedad argentina.

dades argentinas (Abuelas y Madres de la Plaza de Mayo, Adolfo Perez Esquivel, sindicato CTA...).

Volvimos agotados a casa, pero satisfechos del resultado del viaje. Incluso con la expectativa de que en unos días la jueza diera ordenes de detención sobre cuatro de los nueve primeros imputados. Solo tuvimos el tremendo disgusto de ver morir a nuestro compañero y amigo Sabin Arana, que había iniciado con nosotros todo este proyecto de lucha contra la impunidad.

Pero esas expectativas se cumplieron: la decisión de la jueza de imputar a cuatro torturadores ha sido una magnífica noticia, pero nos deja un sabor agridulce, dado que en la resolución han quedado postergados otros cinco individuos con una trayectoria de mucho más “peso” y responsabilidad en el franquismo: tres ministros y dos jueces. Con todo, la resolución de la jueza permite abrir, por primera vez, la puerta contra

<< P. 14: Representantes de los querellantes en el Congreso argentino.

la impunidad del franquismo a miles de familias y víctimas directas que hasta la fecha eran escépticas sobre las posibilidades reales de hacer justicia. Este no es más que un paso, el primero, y habrá que dar otros muchos. Pero es un paso sin el cual la propia Justicia Internacional quedaría en entredicho, dada la imprescriptibilidad de los delitos de lesa humanidad. La decisión es, pues, muy importante para continuar en la lucha contra tanta impunidad como existe en este Estado. Más de uno empezará a tentarse la ropa...

En cuanto a las consecuencias inmediatas, ya se ha dado la primera: el impacto en la sociedad ha sido muy grande, y hemos recibido muchas felicitaciones por haber sido insistentes en la lucha contra la impunidad. La Querella argentina contra el franquismo ha entrado ya a formar parte de la agenda de los grandes partidos, y todos han tenido que hablar de ello... aunque algunos lo hayan hecho a regañadientes.

Una segunda consecuencia es que se haya abierto en muchos sectores la pregunta que estaba tapada desde la llamada “transición”: ¿Por qué los franquistas siguieron tan libres después de Franco? ¿Quién les permitió continuar en todas las estructuras de poder sin hacer limpieza alguna? ¿Por qué nadie ha sido juzgado por la sublevación militar golpista contra la República y los cuarenta años de dictadura sangrienta que siguieron?

La tercera consecuencia supone la puesta en un primer plano (no tanto en Euskal Herria, donde son bastante conocidas, pero sí en el Estado...) de mu-

chas asociaciones y grupos memorialistas que llevan tiempo trabajando en este campo, así como el surgimiento de nuevos grupos que han empezado a recoger testimonios por toda la geografía del Estado sobre fosas comunes, asesinatos, incautaciones, trabajo esclavo, bebés robados... En definitiva, se están sentando las bases para generar un gran movimiento social por la recuperación de la Verdad, de la Justicia y de la Reparación por tanto daño causado.

Todas estas consecuencias generarán, a su vez, nuevos escenarios, impredecibles todavía, pero que abren grandes esperanzas a que, de una vez por todas, sean los propios juzgados del Estado español quienes se encarguen de juzgar y sentenciar, sin injerencia alguna, los hechos acontecidos por aquella sublevación militar, sus consecuencias durante cuarenta años, y los grandes lastres que acarreamos hasta hoy. Pero eso ocurrirá con un vuelco político importante que lleve a anularse por completo la llamada “Ley de Amnistia” de 1977, que es la que aun protege a todo el entramado franquista.

Como hemos comentado más arriba, de la primera lista de imputaciones quedan cinco historiales todavía para ser revisados, y esperemos que lo hagan pronto. Pero se está preparando ya otra segunda lista, porque todavía hay muchos franquistas incrustados en diferentes estamentos de los aparatos del Estado; y también en estamentos económicos, sociales, civiles, herederos de quienes se enriquecieron con el régimen franquista y continúan hoy con grandes privilegios y prebendas. En este sentido nos vendría muy bien que toda la gente que tenga

15

16

La delegación vasca con mandatarios de Ciudad de la Plata internacionales que ha firinformación de sujetos franmado sobre extradiciones, quistas vivos, con historial criDerechos Humanos, etc.; minal -que haberlos haylos, y por lo que tampoco habría muchos...- nos la facilitara con que descartar que, en últiel máximo detalle posible. ma instancia y para paralizar En cuanto al Gobierno español, nuevos procesos, aceptara ya vemos que no se ha negado la extradición de alguno... Es en redondo, no lo puede hacer un cálculo político que ahora sin quedar desenmascarado mismo se nos escapa. ante la comunidad y justicia inSolo podemos decir que ternacional, pero pondrá todas Goldatu y los integrantes de las trabas que pueda para que la Plataforma Vasca seguirela extradición se vaya diluyendo mos adelante aun con más en el tiempo... fuerza en nuestra línea de La fiscalía ya ha dicho lo que trabajo. Todo dependerá de preveíamos. A fin de cuentas, la sensibilización y movilizason de los suyos. Ahora deción social que se consiga pende de lo que diga el juez en el conjunto de Euskal Hede la Audiencia Nacional. Pero será el Gobierno quien tenga rria y de la sociedad española última palabra. Si decide no extraditarlos quedará la contra la impunidad del franquismo. Esa será la única capaz de mover los resortes de honestidad e demostrado que el Estado español, como lo fue en intervención de los grandes partidos políticos, hoy los años del franquismo más rancio, sigue siendo refugio de asesinos, fascistas y corruptos. bastante enterrados Con todo, no lo tiene fácil, si pensamos en todos Josu Ibargutxi los tratados bilaterales, convenciones y acuerdos

“La resolución de la jueza permite abrir la puerta

contra la impunidad del franquismo a

miles de familias y víctimas directas”

Lasa eta Zabala, 30 urte beranduago justizia ezaren itzalean

GERRA ZIKINA, ARGITU ETA AMAITU GABEKO BIDEA Aurtengo urriaren 15ean, Joxi Zabala eta Joxean Lasa bizirik ikusi zituzten azken alditik 30 urte igaro dira.

Senideek hamar urte baino gehiago itxaron behar izan zuten bi gazteei zer gertatu zitzaien jakiten hasteko.

Justizia, alabaina, egiazki zer den ezagutzera heldu direnik ezin esan daiteke. Familia hauen urtetako bizipenek, lehen eta bigarren mailako biktimen arteko bereizkeria eta justizia eza ezin gardenago islatzen dute.

Horren lekuko, Pili Zabalak, Joxiren arrebak, urte honetako maiatzean Berria egunkarian argitara emandako hitzak: “(…) Zenbat denbora gehiago igaro behar da estatu terrorismoa pairatu dugula aitortzeko? (…)”

Joxi eta Joxean GALek hil zituen, gerra zikinak.

GALen lehen ekintza izan zen, baina ez azkena. Estatu Terrorismoaren baitan kokatzen den fenomeno honek, Frankismotik XXI. Mendeko demokrazia deritzon garairaino, kalte eta ondorio lazgarriak utzi ditu Euskal Herrian: hildakoak, zaurituak, pertsekuzioa, mehatxuak, bortxaketak… Gerra Zikinak, Estatuko botere edota administrazioak babestu, lagundu edo sustaturiko bortxazko ekinbide eta ekintza ilegalak biltzen ditu. Zigorgabetasunarekin ez ezik, Estatuaren ardurarekin erlazionaturiko beste hainbat osagaien gainean eraiki da: komunikabideen papera, elementu parapolizial eta paramilitarrak, agintari politiko hainbaten babesa eta inplikazioa…

JOSE ANTONIO LASA AROSTEGI

TOLOSARRA 20 URTE Zazpi anai arreben artean gazteena.

Aldaba- txiki familiaren baserrian egin zuen lan bolada batez.

Arraunean Espainiako txapelduna izandako “Aiz Orratz” taldean parte hartu zuen.

JOSE IGNACIO ZABALA ARTANO

TOLOSARRA 21 URTE Sei anai arreben artean bigarrena.

Delineante ikasketak egin ostean familiaren enpresa txiki batean aritu zen lanean.

Mendizale amorratua zen.

Bi gazte errefuxiatu desagertu zirenekoa 1983ko urriaren 15a, larunbat gaua zen. Lau errefuxiatuk etxerako bidea hartu zuten goizaldeko 02:00etan.

Baionako kaleetan barrena zihoazen, bi pertsona zituen auto bat zelatan sumatu zutenean. Errefuxiatuetariko bi etxera heldu ziren eta beste bi lagunei kotxeko giltza bota zieten leihotik, haiek ere gauza bera egin zezaten. Baina ez ziren sekula iritsi. Baionako Tonneliers kaleko aparkalekuan galdu zen haien arrastoa betirako. Autoko gasolinaren orratzak leku berean jarraitzen zuen hurrengo egunean, eta soilik bi errefuxiatuetariko baten ileak topatu ahal izan zituzten bertan.

Desagerpenak segituan piztu zituen alarmak. Iparraldeko errefuxiatuen komiteak bi gazteen desagerpena “ZEN plan militar faxistaren baitan Espainiako zerbitzu sekretuek PSOEren kolaborazioari esker buruturiko hilketa- bahiketa” izan zela salatu zuen. Hain zuzen ere, urte bereko otsailean jarri zen ZEN (Zona Especial Norte) plana indarrean, “terrorismoaren aurkako borroka” deiturikoa eremu guztietan garatzeko egitasmo gisa aurkeztua zena, hala esparru politiko eta sozialean, nola lege eta polizia eremuetan.

Iparraldean aurkitzen ziren hainbat errefuxiatuk publikoki adierazi zutenez, 83ko irailaren hasieratik aurrera, espainiar poliziaren eskutik pertsegituak izaten ari ziren, eta testuinguru horretan, hainbat bahitze ahale-

17

Mikel Aramendi, autor del monográfico de Euskal Memoria sobre la guerra sucia (2014):

“La guerra sucia es también presente, por su permanente impunidad” 18

¿Desde el primer muerto por la AAA en 1975 hasta Jon Anza, cuál es la marca común de los actos de guerra sucia en Euskal Herria?

La impunidad es el rasgo definitorio común de los actos violentos que pudieran englobarse bajo la denominación de “guerra sucia”, hasta el punto de que puede afirmarse que aquellos hechos no impunes no merecerían esa catalogación. Este criterio serviría, por ejemplo, para trazar la tenue línea de separación existente entre los atentados de la extrema derecha española más beligerante realizados en función de sus propia estrategia y los crímenes cometidos por elementos provenientes de ese mismo entorno pero diseñados y encubiertos desde instancias policiales. El perfil ideológico de los inductores y autores materiales de las acciones, casi sin excepción próximo a la ultraderecha nacionalista española, es, sin embargo, un rasgo subordinado.

Existe, ciertamente, una impunidad absoluta –que es la más obvia y la más frecuente– y una impunidad relativa que, generalmente, ha consistido en una aplicación amigable de la legalidad vigente a algunos de los autores materiales de los hechos, identificados casi siempre por la ciudadanía, seguida de una benevolencia penal extrema, en consonancia con una minuciosa política de “contención de daños” por parte de los encargados de aplicar las leyes. Pero un sello común distingue las acciones de guerra sucia: no son investigados y perseguidos, no ya como otros delitos políticos (que, en el caso del Estado español, han recibido siempre un plus penal) sino, ni siquiera, como los delitos comunes más corrientes.

Joxi eta Joxeanen desagerpena salatzeko manifestazioa Baionan, 1983ko urrian. Iturria: Punto y Hora aldizkariaren 325. alea.

Deia egunkaria, Lasa eta Zabalaren gorpuen identifikazioaren berria emanez.

gin ere izan ziren. Hain zuzen ere, urte bereko urriaren 18an, Polizia Frantziarrak, Jose Mari Larretxea Goñi errefuxiatu Hernaniarra bahitzeko ahaleginean zebiltzan hainbat polizia espainiar atxilotu zituen.

Desagertutako bi gazteen familien nahigabea eta ezinegona urtetan luzatu zen, ez baitzuten haien etxekoen inolako berririk izan 1995eko martxoaren 17ra arte. Berriak, ordea, oso txarrak ziren. Alacanteko Busot herrian hamar urte lehenago, 1985eko urtarrilean, erdi lurperaturik, kare biziz estalita eta tortura basatiak jasan izanaren zantzu argiekin agerturiko gorpuak Joxi eta Joxeanenak zirela jakin zen, Francisco Etxeberria auzitegiko medikuaren ikerketari esker.

Lasa eta Zabala familiek ez zuten beraien senitartekoei azken agurra duintasunez emateko eskubiderik izan. Gorpuak iristean, Hondarribian, eta hilobiratzean, Tolosan, Ertzaintzak karga bortitzak burutu zituen bertaraturiko herritarren aurka.

El hecho resulta bastante explicable desde el momento en el que las fuerzas policiales y los servicios secretos, encargados oficialmente del cumplimiento de las leyes son, como se ha podido constatar en aquellos casos en los que se ha podido llevar a cabo alguna investigación, partícipes directos y/o inductores de los mismos, y muchos de los jueces en cuyas manos se encontraría la persecución de los hechos tienen notorias sintonías ideológicas y sociológicas con los implicados. En los casos más relevantes, por otra parte, han existido auténticas operaciones de Estado para ocultar, desviar o cortocircuitar las investigaciones y amedrentar a quienes se dedicaran a ello.

El silencio constituye el primer eslabón la de la cadena de la impunidad, y ésta a su vez es la condición necesaria para implantar la ficción de que “nada de esto ha ocurrido”. Con matices y estilos diferentes, esta impunidad es un rasgo común a los Estados español y francés y tiene, seguramente, mucho que ver con el hecho de que apenas hayan existido acciones de guerra sucia contra ciudadanos vascos en casi ningún otro territorio.

Argipen beltzak tantaka Hotzikarazko kontakizuna osatuz joan zen, Joxi eta Joxeanen bahiketa, tortura eta hilketaren inguruan.

Espainiako Auzitegi Nazionaleko lehen instrukzio epaileak zabalduriko prozedurak Intxaurrondoko Guardia Zibilaren kuartelean jarri zuen lehen fokua. Hilketagatiko lehen auziperatzeak ere heldu ziren, 96ko maiatzean. Segurtasuneko Estatu idazkari Rafael Vera eta barne ministerioarekin lotzen zen Jorge Argote izan ziren lehen inputatuak, Guardia Zibilaren zuzendari ohi Luis Roldanen deklarazioetan oinarrituta. Hortik gutxira lehen espetxeratzeak eman ziren, Enrique Dorado Villalobos eta Felipe Bayo Leal guardia zibilak lehenik, eta Enrique Rodriguez Galindo beranduago.

Más allá de las siglas y reivindicaciones, ¿qué oculta la historia de la guerra sucia en nuestro pueblo?

La profusión de siglas a la hora de las reivindicaciones no debe difuminar la intrínseca unidad de la estrategia parapolicial. Buena parte de esas denominaciones son ficciones fabricadas ad-hoc por personas que, en ocasiones, ni siquiera habían participado en los hechos o sólo tenían un conocimiento periférico de los mismos. Hasta la puesta en marcha de los GAL (que sí intentaron transmitir la sensación de constituir una organización centralizada, con estrategias de actuación y comunicación definidas, por una decisión previamente deliberada), los autores reales de las acciones de guerra sucia casi nunca han reivindicado sus actos, y cuando lo han hecho han tratado generalmente de sembrar confusión y desviar la atención.

Esta actuación es congruente con el objetivo primordial de la estrategia parapolicial desde sus inicios: la generación de miedo. La guerra sucia contra ciudadanos vascos nunca ha intentado acumular fuerzas, concitar el apoyo de parte de la ciudadanía o lograr ciertos objetivos parciales con miras a

19

20

una determinada meta política (como pretenden a posteriori algunos exegetas de los GAL); ni siquiera ha buscado mermar apreciablemente la capacidad operativa de ETA, como podría conjeturarse a la luz de algunas de las acciones del periodo 1978-1981. En sintonía con las doctrinas de contrainsurgencia más toscas, el designio estratégico ha sido siempre el de engendrar miedo. Han variado, eso sí, los grupos humanos sobre los que se pretendía incidir particularmente en cada momento (las capas más activas del antifranquismo, el conjunto de la izquierda abertzale, la comunidad de refugiados…) y, en función de ello, los métodos aplicados; pero la meta ha perdurado: generar miedo para paralizar determinadas actividades opositoras. Es la intimidación en estado puro. Y cuando han renunciado a ella ha sido, precisamente, por haber comprobado su inoperatividad para ese objetivo, no por otro motivo. ¿Hablar de guerra sucia es hablar de pasado?

La guerra sucia es pasado porque lleva décadas aconteciendo, pero es también presente por su permanente impunidad y porque, aunque haya variado en sus formas, no ha dejado de existir: el ya mencionado caso de Jon Anza y otros acontecimientos recientes son buena prueba de ello. Y puede ser futuro si sigue siendo la habitación sellada que es actualmente, porque cualquier mandatario o agente de la autoridad ante un atolladero tendrá siempre una enorme tentación para recurrir a ella si todos los antecedentes le presagian impunidad y un coste social o político prácticamente nulo. Porque es erróneo pensar que la guerra sucia sólo ha respondido a la actividad armada de ETA y de otras organizaciones insurgentes y la historia de la transición del franquismo al régimen constitucional lo demuestra.

En realidad, la guerra sucia es una cuestión de rabiosa actualidad. Existe hoy en día en Euskal Herria y en Estado español una ofensiva ideológica acerca del “relato” de los años pasados que, en la mejor tradición totalitaria, pretende canonizar una versión ad usum Delphini: un Estado impecablemente democrático se ha enfrentado a malvados separatistas violentos sin más armas que las de la ley… salvo en algunos casos anómalos y excepcionales originados por elementos exaltados que han sido debidamente castigados por el propio Estado de derecho. Los hechos contradicen radicalmente esta fábula.

Jaime Mayor Oreja agintari politikoa Galindo agurtzen, 1996ko Guardia Zibilaren ekitaldi batean.

1997ko irailean jakin zen, Felipe Bayoren konfesioagatik, Joxi eta Joxean La Cumbre jauregian eduki zituztela bahiturik, Julen Elgorriaga, orduko gobernadore zibila, Galindo eta Angel Vaquero Hernandez komandantearen aginduz.

2000. urteko apirilean iritsi zen epaia, kontaketa gordina argitaratuz. Bi gazteak La Cumbre palazioan izan zituzten atxilotuta 83ko urriaren 16tik aurrera, Galindoren aginduz. Dorado eta Bayok hainbat egunez galdekatu zituzten, artean, Vaquero, Galindo eta Elgorriaga ere bahiketaren agertokitik pasa ziren. Egun batzuk beranduago, behin galdeketa amaituta, gazteak paraje isolatu batean desagerraraztea erabaki zuten.

Hala bada, Foya de Coves, Alacanteko Busot herriko landa eremura eraman zituzten Joxi eta Joxean, buruan tiro eginez hiltzeko. Gorputzak aurretiaz prestaturiko zulo batera bota zituzten, arroparik gabe, jasandako torturen erakusle ziren bendak zituztelarik eta ahoa estalita. Ondoren, 50 kilo kare bizi baino gehiagorekin estali eta lurra bota zieten gainera.

Epaiak frogatu gabekotzat eman zituen Joxi eta Joxeanek legez kanpoko bahiketan zehar jasandako tortura latzak, gorputzeko bendek aukera hori egiazkoa zela erakusten zutela onartu arren. Antonio Bru auzi medi-

kuak, ordea, lehen autopsian ikusi zituen bi Tolosarrek jasandako tormentuak. Horrela azaltzen du Pili Zabalak: “Joxi Zabala eta Josean Lasari lehen autopsia 1985eko urtarrilean egin zien Antonio Bru auzi medikuak. Ahoa bete hortz geratu zen hezurdura haiek sakon aztertu eta baieztatu zuenean haiek jasan zituzten torturak halako larriak, krudelak eta gupidarik gabeak izan zirela.

Enrique Rodriguez Galindo, zigorgabetasunaren ikur gorena Enrique Rodriguez Galindo, Guardia Zibilaren komandantea, 13 urtez Intxaurrondoko kuarteleratzearen agintari nagusi izandakoa, jeneral mailara igo zuten 1995eko abuztuaren 4ean, ordurako Auzitegi Nazionaleko instrukzio epaileak gazte Tolosarren hilketaren balizko agertoki gisa Intxaurrondo seinalatu bazuen ere. Orduan barne eta justizia ministro espainiar zenak, Juan Alberto Bellochek, jarri zion Galindori kargu berriaren gerrikoa, irailaren 13an.

Lasa eta Zabala bahitu eta hiltzeagatik kondenatu zuten Galindo, 2000. urteko apirilaren 26ean, Elgorriaga, Vaquero, Dorado eta Bayorekin batera. Guztiei 67 eta 71 urte arteko kondenak ezarri zizkieten, eta handik urte betera, Auzitegi Konstituzionalak lau urte erantsi zion bakoitzaren zigorrari, Galindoren kasuan 75 urtekoa ezarriz. Rafael Vera eta Jorge Argote absolbituak izan ziren.

¿Cuál es la importancia de conocer la verdad sobre esta realidad ocultada?

El conocimiento de la realidad de la guerra sucia tiene una repercusión importante a corto plazo y otra, quizás de mayor calado aún, a largo plazo.

En lo inmediato, ha de servir para los afectados vayan obteniendo la verdad, justicia y reparación que se les han negado durante décadas, con secuelas personales muy dolorosas en muchas ocasiones. Pero más allá del plano personal, ha servir también para que en el tiempo político en el que nos encontramos se establezca un relato del pasado inmediato acorde con la realidad y alejado de las pretensiones doctrinarias de esos ambientes constitucionalistas españolistas: la violencia política ha sido en el Estado español una realidad múltiple, y las graves responsabilidades contraídas en ella por las fuerzas policiales, los servicios secretos y las autoridades políticas que los han regido no pueden ser escamoteadas.

Pero con una perspectiva más amplia, el conocimiento de la guerra sucia puede servir asimismo para facilitar ese cuarto concepto que, atinadamente, se adjunta cada vez con más frecuencia a la tríada “verdad-justicia-reparación”: obtener garantías de no repetición. Es un tópico manido señalar que quien no aprende de la historia está condenado a repetirla; pero en este caso, el lugar común se acerca a la evidencia indiscutible. Nada abona más el terreno para futuras actividades de guerra sucia que la constatación de que hechos similares en el pasado han quedado no sólo impunes sino a salvo de la mirada de la sociedad. Y viceversa. La presunción de que también los delitos cometidos desde el o con el amparo del Estado se terminan conociendo y, quizás, pueden incluso ser castigados es, sin duda, uno de los factores de desistimiento más efectivos para quienes, sobrados de medios y escasos de principios, tengan la tentación de volver a las andadas. ¿Qué aportación crees que hará en este sentido el trabajo monográfico de Euskal Memoria sobre este tema?

El objetivo primordial del monográfico de Euskal Memoria es ofrecer una visión de conjunto que reúna e interprete los datos existentes en torno a los casos conocidos de guerra sucia del último medio siglo. Las recopilaciones previas acerca de

21

22

estos hechos apenas han pasado de ser listados cronológicos sin ánimo de exhaustividad, y casi ninguna de ellas abarca los acontecimientos más recientes. Hay casos o fases (como la de los GAL) que han generado bastantes estudios particulares, pero pocos de ellos han intentado arrojar luz sobre hechos precedentes o coetáneos, ya que en general han sido estudios de caso con fines políticos de corto alcance. Se trata ahora, por lo tanto, de realizar una labor de recopilación y sistematización que se encuentra pendiente y que es fundamental para la comprensión de nuestro pasado más reciente.

Pero busca, al propio tiempo, recoger la voz de los afectados y afectadas que han permanecido durante años no sólo huérfanos de la verdad, justicia y reparación que, en teoría, les debieran proporcionar los Estados, sino del amparo de una sociedad que apenas ha conocido los hechos o los ha sepultado en el olvido. Y pretende abrir una vía para aportar nuevos datos sobre hechos similares que se han mantenido en silencio por diferentes motivos (por miedo, por considerar que “eran cosas que pasaban”, por entender que estando cegadas las vías judiciales no merecía la pena obstinarse contra un muro…).

Se trata de una de las asignaturas pendientes de la recuperación nuestra Memoria Histórica y es hora de superarla

Adi , zikinaren a r r e g o k a 2014r dugu . Osa i h a n so egia osoa ja Jar n artean . o n e d n u g deza n Euskal ta e n a m e r zaitez har sez ahots t o h a in k e Memoriar euri ta ezazu z n o k , n u g osa deza a. gertaturiko a .com almemori k s u e @ fo in

Galindo 2004ean aske utzi zuten, osasun arazoak argudiatuta. Orain gutxi, berriz, askatasun kondizionala eskuratu du. Denera, lau urte eta lau hilabeteko zigorra bete du Galindok. Bere askatasuna, estatu terrorismoa posible egin duen inpunitatearen tamaina eta ahalmenaren sinboloa dela esan daiteke.

GALen lehen ekintzatik Gerra Zikinak utzitako azken heriotzaraino doan zauri sakona Jose Antonio Lasa eta Jose Ignazio Zabalaren bahiketa izan zen GALen lehen ekintza. Ez zen, alabaina, gerra zikinaren lehen agerpena, ez eta GALen azken ekintza ere izango. Hain zuzen ere, oraindik argitu, aitortu eta konpondu gabeko kalte sakona utzi du indarkeria parapolizial eta paramilitarrak Euskal Herrian.

Denera 85 hildako eragin ditu gerra zikinak 1975- 2012 artean. BVE, GAL, Triple A, Faxistak, GAE eta Poliziamafia izan dira hilketa hauek guztiak burura eraman dituztenak, guztiak ere, Estatuko botere eta segurtasun indarrekin estuki erlazionaturiko pertsonen eskutik edo agindupean.

Bahiketak, bortxaketak, tiroak, lehergailuak, mehatxuak… 85 hildakoez gain, gerra zikinak eraso eta zaurituriko pertsonak ere hamarnaka izan dira.

Triple A-k tiroz hildako Iñaki Etxaberekin hasi eta Jon Anza, desagertu eta hildako donostiarreraino, estatu terrorismoak eragindako hamaika zauri aurki ditzakegu, asko argitu gabeak, aitortu gabeak denak, edo ia denak

ZURE EKARPENA, EZINBESTEKOA Parte har ezazu geurekin proiektuan, egin zaitez babesle. Ondoko fitxa bete, eta bidali iezaguzu ondoko helbidera: EUSKAL MEMORIA FUNDAZIOA Denak Poligonoa 200-201 20140 ANDOAIN (Gipuzkoa) Edo webgunearen bidez: www.euskalmemoria.com egitasmoa geure historia bildu eta ezagutarazteko asmoz sortu zen. Besteak beste, Euskal Herriak dokumentazio gune eta herri memoria eraikitzeko bestelako tresna propioak izan ditzan, geure iraganarekin eta egungo abagunearekin lotuta estatuek eraiki dituzten gezur horiei guztiei eta aurrera begira inposatu nahi duten kontakizun bat eta bakar horri aurre egiteko.

Ibilbide horretan lehen pausoak emanak ditugu, 2010eko abenduan “GERNIKAKO SEME-ALABAK” azken 50 urteetako errepresioaren ondorioen bilduma herritarra eta dokumentatua argitaratuz, “FRANKISMOA EUSKAL HERRIAN” bigarren lan monografikoa osatuz, “OSO LATZA IZAN DA” torturaren inguruko lana argitara emanez, urtean bi aldizkari plazaratuz, eta dokumentazio gunea abian jarriz.

Bilduma eta zabaltze lan hau guztion artean osatzea ezinbestekoa izaki, geure kontakizun propioa eraiki eta ezagutaraztea Euskal Herriak zeregin garrantzitsua baitu, egitasmoaren oinarriak ezartzeko zure babesa eta bultzada beharrezkoak ditugu.

Izan ere, 6.000 babesle behar ditugu oinarri hori eraikitzeko. ren babesleek (eta soilik babesleek) urtean liburu monografiko bat (“egia ofizialak” inoiz jasotzen ez dituen gaien inguruan betiere) jasotzen dute, euskaraz ala gazteleraz aukeran, taxuera eta sakontasun handikoa, eta euskarri informatikoan eranskinak dituela. Horrez gain, urtean bitan ere ALDIZKARIA jasotzen dute, geure iraganaren arakatze lanak emandako fruituak jasotzeko.

babeslearen eskaera orria

BABESTU agorako i h e g o i az Inform

7 76 3 9 6 688 8 7 7 3 9 688eusk6 oria .com almem info@

Izena ................................................................................................................................................................

Abizenak ..........................................................................................................................................................

NAN............................................................................................... Jaiotza-urtea ...........................................

Helbidea ......................................................................................................................................................... ....................................................................................................... Posta Kodea ............................................

Herria ..............................................................................................................................................................

Herrialdea .....................................................................................Telefonoa.................................................. e-maila ............................................................................................................................................................

BANKU-KONTU KORRONTEREN BIDEZ: Banku edo kutxaren izena ...............................................................................................................................

Entitate kodea................................... Sukurtsal kodea................. Kontrol zbkia ............................................

Kontu zenbakia ................................................................................................................................................

HAU DA ORDAINTZEKO AUKERATZEN DUDAN ERA:

ORAIN ARTEKO LIBURUAK

Behin liburua etxean jaso dudala, 65 € deskontatu nire kontu korrontetik. ERE ESKURA DITZAKEZU: Eskaera sinatu bezain pronto, 65 € deskontatu nire kontu korrontetik. gernikako Urte bakoitzeko uztailaren 1ean 30 € deskontatu kontutik, seme-alabak, eta beste 35 € urteko liburua jasotzerakoan.

2010ko liburua ere eskuratu nahi URTEKO LIBURUA HONAKO HIZKUNTZAN JASO NAHI DUT:

DATA

SINADURA

EUSKARA CASTELLANO

dut beste 65 €ren truke.

Frankismoa euskal herrian 2011ko liburua ere eskuratu nahi dut beste 65 €ren truke. tortura euskal herrian, 2012ko liburua ere eskuratu nahi dut beste 65 €ren truke.

HAUTATURIKO LIBURUA(K) ESKAERA HAU JASOTZEAN BIDALI ETA KOBRATUKO D(IR)A Agiri honetan nire datu pertsonalak jartzearekin, “euskararen kate hautsiak. hizkuntza zapalkuntzaren oroimena” liburua erosten dut hirurogeita bost euroko (65 €) salneurrian. Liburu hau, 2013ko abenduaren 15ean igorriko du nire helbidera EUSKAL MEMORIA FUNDAZIOAk AISE Liburuak S.A. banatzailearen bidez, egoitza soziala Andoaingo (Gipuzkoa) Ama Kandida 21ean duenak –Denak Poligonoko 200-201– eta IFK A-20633285 bildumaren hurrengo liburuak ere nire etxean jaso duenak. Kontrakoa agintzen ez dudan bitartean, nahi ditut aurrerantzean, goian zehaztu dudan ordainketa motaren bitartez.

Izaera Pertsonaleko Datuen Babeserako abenduaren 13ko 15/1999 Lege Organikoaren arabera, baimena ematen dut nire datu pertsonalak AISE LIBURUAK S.A.ren fitxategian gehitzeko, liburu salmenta eta promozio zerbitzuetarako. Era berean, datuok entitate finantzario bat edo batzuei lagatzea baimentzen du, elkarte argitaratzailearen operazioak finantzatzeko soilik. Sarbide izateko, zuzentzeko, bertan behera uzteko eta kontra azaltzeko nire eskubideak egikaritu ditzaket AISE LIBURUAK S.A.ri, Ama Kandida 21, Denak Poligonoa 200-201. 20140 Andoain helbidera idatziz zuzenduta.

23 33

TU APORTACIÓN ES IMPRESCINDIBLE Participa con nosotros/as en hazte promotor/a. Rellena la ficha adjunta, y envíanosla a la siguiente dirección: EUSKAL MEMORIA FUNDAZIOA Denak Poligonoa 200-201 20140 ANDOAIN (Gipuzkoa) O mediante la página web: www.euskalmemoria.com El proyecto nace con la determinación de recoger y divulgar nuestra historia. Para que, entre otras cosas, Euskal Herria cuente con un centro de documentación y otras herramientas con las que contrarrestar las mentiras de los estados relacionadas con nuestro pasado y con cuestiones de 2434 absoluta actualidad.

Hemos dado ya los primeros pasos de esta andadura, con la publicación en diciembre de 2010 de “NO LES BASTÓ GERNIKA”, una documentada recopilación de las consecuencias de la represión de los estados durante las últimas cinco décadas, fruto del trabajo colectivo; con el segundo trabajo monográfico “FRANQUISMO EN EUSKAL HERRIA”; elaborando también colectivamente “OSO LATZA IZAN DA. LA TORTURA EN EUSKAL HERRIA”, además de publicar dos revistas al año, y poner en marcha el Centro de Documentación permanente.

Esta labor de recogida y divulgación de nuestro pasado es imprescindible para que Euskal Herria construya y conozca su propio relato, y para ello nos es fundamental tu apoyo. necesitamos 6.000 promotores/as para construir la base de este proyecto . Los promotores de (exclusivamente) reciben al año un libro monográfico, en euskara o castellano, que trata en gran formato y con un ambicioso planteamiento de diseño y profundidad, algunos de los temas históricos sobre los que la “verdad oficial” nunca incide; además de dos revistas, ALDIZKARIA, que reflejan los frutos que está dando esta colectiva labor de indagar en nuestro pasado.

hoJa de pedido de promotor/a

DE HAZTE PROMOTOR//A : mación r o f n i s á Para m

7 76 3 9 6 688 8 7 7 3 9 688eusk6 oria .com almem info@

Nombre .............................................................................................................................................................

Apellidos ..........................................................................................................................................................

DNI.................................................................................................. Año de nacimiento ..................................

Domicilio .......................................................................................................................................................... ........................................................................................................ Código Postal ..........................................

Población ..........................................................................................................................................................

Provincia ......................................................................................... Teléfono ................................................... e-mail ................................................................................................................................................................

PAGO POR CUENTA BANCARIA

Nombre del banco o caja: .................................................................................................................................

Código entidad........................................ Código sucursal............. Dígito control ...........................................

Número cuenta .................................................................................................................................................

LA FORMA DE PAGO QUE ELIJO ES:

Descontar los 65 € al año, una vez recibido el libro en mi domicilio Descontar los 65 € de mi cuenta en la fecha de firma de este pedido.

Descontar 30 € el 1 de julio, y otros 35 € al recibir el libro del año.

• EL LIBRO ANUAL DESEO RECIBIRLO EN: EUSKARA CASTELLANO FECHA

FIRMA

PUEDES ADQUIRIR LOS LIBROS ANTERIORES: Deseo adquirir también por 65 € adicionales el libro de 2010 no les bastÓ gernika.

Deseo adquirir también por 65 € adicionales el libro de 2011 el FranQuismo en euskal herria.

Deseo adquirir también por 65 € adicionales el libro de 2012 oso latza izan da. la tortura en euskal herria.

LOS LIBROS SE ENVIARÁN Y COBRARÁN AL RECIBIR ESTA HOJA DE PEDIDO.

Al tiempo que dejo constancia de mis datos personales en este documento, compro a la distribuidora AISE LIBURUAK S.A. con domicilio social en Andoain-Gipuzkoa, (Ama Kandida, 21 – Polígono Denak, 200-201; C.I.F. núm.

A-20633285), al precio de sesenta y cinco euros (65 €), el libro ““euskararen kate hautsiak. memoria de la represiÓn linguÍstica”, editado por la Fundación Euskal Memoria, y que será enviado a mi domicilio el 15 de diciembre de 2013. Así mismo, solicito recibir en mi domicilio, mientras no manifieste lo contrario, los siguientes ejemplares anuales de la colección , escogiendo la forma de pago que se detalla.

De acuerdo con la Ley Orgánica 15/1999, de 13 de diciembre, de Protección de Datos de Carácter Personal, autorizo que mis datos personales pasen a formar parte de un fichero propiedad de AISE LIBURUAK, S.A. con la finalidad de prestar los servicios de venta de libros y promociones. Asimismo consiento en la cesión de dichos datos a una o varias entidades financieras para el único fin de financiar operaciones de la sociedad distribuidora. Puedo ejercitar mis derechos de acceso, rectificación, cancelación y oposición dirigiéndome por escrito a AISE LIBURUAK, S.A. Ama Kandida 21, Denak Poligonoa 200-201. 20140 Andoain.

Dabid Anaut

“Denboran aurrera joan ahala hizkuntza desagerrarazteko estrategiak kontzienteago bihurtzen, sofistikatzen eta sendotzen joan dira” Dabid Anautek osatu du Euskal Memoriaren aurtengo lan monografikoa, Euskararen kate hautsiak.

Hizkuntza zapalkuntzaren memoria. Dokumentazio, ikerketa eta bilduma lan luzearen ostean, euskararen kontra erabili diren estrategiak izan ditugu aztergai berarekin, ikusezin bilakatu nahi izan duten zapalkuntza hori bere zabaltasunean argitara ekartzeko asmoz. Geure historia guk geuk kontatzeko bidean euskarri eta eginahal berria, denon artean osatzen joan beharrekoa.

“Euskararen kate hautsiak”. Hizkuntza zapalkuntzaren memoria berreskuratzeak ze garrantzia du Euskal Herrian XXI. mende honen hastapenetan?

Ze ekarpen egitera datorrela uste duzu?

Herri baten memoria berreskuratzea, oro har, ariketa onuragarria da, batez ere bere historia propioa jasotzeko mekanismorik izan ez duten herrientzat. Memoria horren barruan alderdi gazi-gozoak daude, noski, eta horietako bat da hizkuntza zapalkuntza. Gertatu da, eta hori ere ezagutu beharra daukagu. Ez da iraganerako begirada hutsa, ordea, gure iragana ezagutu behar dugu, hain zuzen ere, gure oraina ulertu nahi dugulako eta gure etorkizuna interesatzen zaigulako. Gure historiaren, eta kasu honetan gure hizkuntzaren historiaren eta ibilbidearen ikuspegi osoa behar dugu, bere gazi-gozo guztiekin. Konponbide bat bilatu behar diogu euskararen egoerari eta gatazkari, eta konponbide hori zuzena izango bada gaurko egoeraren irakurketa osoa, egokia eta bidezkoa egin behar da. Osagai gehiago ere badaude kontakizu-

25

“Egia da belaunaldi askok eta jende askok ez duela izan hizkuntzaren zapalkuntzaren ezagutzarik eta jabetzarik batere”

nean, baina euskarak nozitu duen zapalkuntza eta jazarpena ez dira nolanahikoak izan, eta gure oroimenaren zati hori ere berreskuratu behar dugu, gaur, XXI. mende honen hastapenean.

Lehendik ere zapalkuntza horren berri emana zegoen, eta ahalegin bat egina bazegoen. Aitzitik, zapalkuntza hori bera ezkutatzeko ahalegina ere ez da nolanahikoa izan, horrekin ere borrokatu beharra dago zoritxarrez. Orain arte han eta hemen zapalkuntzaz egindako kronika horiek, sarritan isolatu samar eta loturarik gabe agertu edo argitaratu direnak, neurri batean jaso eta ordenatzeko ahalegintxoa egin dugu liburuarekin, orain artekoa gogoeta eta lekukotasun berriekin hornituz. Eta, bereziki, herritarren hitza eta lekukotasuna nabarmendu nahi izan dugu, azken batean euskalduna bera, hiztuna, herritarra, izan delako jazarpen ho-

rren protagonista nagusia, jazarpena zuzenean berak sufritu baitu.

Euskara bidelagun 2626 Dabid Anaut Pe単a (Burlata 1968) Euskal Filologian lizentziatua (EHU) eta Hizkuntza Plangintzako Graduondoko Unibertsitate-diplomatua da.

Bortzirietako Euskara Mankomunitatean euskara teknikari izan zen, baita Elhuyar Aholkularitzan teknikari ere, eta azken 15 urteetan Leitza, Goizueta, Areso eta Aranoko Udaletako euskara zerbitzuko teknikari lanean dabil.

Ofizioz gain, ordea, euskara bere kezka eta inplikazio sozial eta politikorako ardatz izan da: Ikasle Abertzaleak, Euskal Herrian Euskaraz, EKB, Oinarriak, Euskararen Unibertsoa eta Kontseiluaren sorrera bera lanerako esparru izan ditu. Iru単eko Karrikiri Elkartearen sorrera, UEMAn, Nafarroako Euskara Teknikarien Elkargoan zein Leitza, Goizueta, Areso eta Aranoko euskalgintzan ere parte hartu du, eta Nazio Eztabaidagunean barruan Nazio Garapeneko Biltzarrean euskararen ardura izan zuen.

Txokotik zabalera (Alberdania) eta Hizkuntzaren barrurako atea (UEU) liburuen egilea da, eta artikulugile gisa aritu da Bat soziolinguistika aldizkarian, Argia aldizkarian eta bestelako egunkari eta aldizkarietan ere.

Soziolinguistika Klusterraren Hausnartu Saria irabazi zuen (eta bigarrena beste behin) eta Iru単eko Udalaren Egile Berrientzako Literatur Lehiaketan ere hirutan saritu dute.

Ze hutsune sumatu izan duzu hizkuntza zapalkuntzaz herri gisa dugun atzera begirako ikuspegian?

Kronika ofizialetan batere jaso ez den errealitate bat da hizkuntza zapalkuntza, espero zitekeen moduan. Errealitate sakon bat da, oso aspaldi hasi zena eta agortu ez dena, intentsitate eta molde ezberdinak izan dituena, baina baita masiboa ere.

Errealitate sakon eta masibo horren zipriztinak han eta hemen jaso ahal izan dira, botere-guneetatik kanpoko iturrietan normalean, baina hizkuntza zapalkuntzaren dimentsio osoaz erabat jabetzea zaila izanen da, kontatu beharreko gauza asko kontatu eta jaso gabe gelditu zirelako bere garaian.

Paperak ez digu gauza askorik utzi, egia esan, baina, askoren amorragarri, Joan Mari Torrealdairen El libro negro del euskera bezalako lanek ezkutatu ezin den ebidentzia ere agerian utzi dute. Ahozko lekukotasunak, berriz, XX. mendekoak dira, eta hor hainbat belaunaldi ere haien testigantza utzi gabe joan zaizkigu, salbuespen batzuk kenduta.

Hutsune handiak daude, noski, oroimenaren beste edozein alorretan egonen diren bezala, baina hutsune horiek ez dira hizkuntza zapalkuntzaren ebidentzia ezabatzeko adinakoak. Jasota dagoenarekin ere, bistakoa da euskarak eta hiztun euskaldunek astindu ederra hartu dutela.

Ze irizpideri eutsi diozu-e geure memoriaren berreraikuntzarako ariketa hau egiteko?

Ardatz garrantzitsu bat hizkuntza zapalkuntzari dagokiona izan da. Argitaratuko den liburuak azaleko tituluan bertan jasota dauka ideia hori,

â&#x20AC;&#x153;Kronika ofizialetan batere jaso ez den errealitate bat da hizkuntza zapalkuntzaâ&#x20AC;?

Euskararen kate hautsiak. Hizkuntza zapalkuntzaren memoria da, izan ere, titulua. Euskararen oroimen historikoa berreraikitzeko garaian ardatz horri arreta berezia jarri zaio, eta horren lekukotasunak eta ebidentziak biltzen, ordenatzen eta kokatzen saiatu gara.

Horrekin batera, zapalkuntzazko testuinguru batean Euskal Herriak izan duen erreakzioa eta herri-erantzuna ere aztergai izan ditugu, eta hori ere lan honetako ardatz ezinbestekoa izan da. Auzolan gisa ulertu litekeen mugimendu indartsu eta sortzailea gauzatu da Euskal Herrian, euskara ataka gaiztotik eta gainbeheratik atera nahi zuena eta aspaldi hasita horretan diharduena.

Liburuaren tituluak, hain zuen ere, bi ardatz horien isla izan nahi du. Hizkuntza zapalkuntzak hainbat unetan eta gunetan euskararen katea haustea lortu zuen, ez osoki zorionez. Eta, bestalde, euskara loturik zeukaten kateak hausteko sortu eta eratu zen mugimendu euskaltzale handi eta sendoa. Lanketa honen guztiaren emaitza den liburuaren Euskararen kate hautsiak izenburuak irakurketa bikoitz hori dauka.

Ikerketa, dokumentazioa eta bilduma lanean ezustekorik topatu duzu? Zertan aldatu da zure ikuspegia aurreko urtetik hona?

Gure aurreko belaunaldien ibilerak aztertzea egokitu zait lan honetan, esate baterako, eta behin horretan hasita berehala ohartzen zara uste zenuena baino dezentez aberatsagoa eta konplexuagoa zela gure aurretik euskalgintzan aritu zirenen ekarpena. Etenak izan ditu euskararen defentsa eta sustapena bultzatu duen mugimenduak, baina etenak eten, ekarpen, ahalegin, lan eta konpromiso handia ikusten da garai ezberdinetan. Azaleko begirada ba-

tek erakuts lezakeena baino askozaz sakonagoa da euskaltzaletasun horren atzean dagoena.

Horretaz gain, deigarria da hizkuntzaren zapalkuntzak har litzakeen moldeen aniztasuna. Hamaika modu erabili da euskara baztertu eta zokoratzeko, agerikoak batzuetan eta gordeagoak beste hainbatetan, guztiak ere gure hizkuntzaren kalterako. Ez da ezustekoa izan akaso, baina neurri batean harrigarria bada presio guztien gainetik Euskal Herriak, eta euskaldunen hiztun komunitateak zehazki, euskarari eusteko erakutsi duen kemena. Tematuta gaude, ikusten denez, zailtasun guztien gainetik euskarari eusten.

Ez nuke esanen nire ikuspegia zeharo aldatu denik, baina bai osatu eta aberastu. Euskararen oroimena berreskuratzeak, besteak beste, gaur egungo euskararen egoera eta euskalgintzaren izaera bera hobeki ulertzen laguntzen du. Gauzak begiratzeko garaian, norberaren bizipen pertsonaletatik harago begiratzen laguntzen du, eta hainbat gauzari beste zentzu bat ematen zaio, edo modu osoagoan ulertzen dira.

Ze ezaugarri nagusi izan ditu zure ustez gure hizkuntza desagerrarazteko estrategiak? Zerk eragin dio gehienbat euskararen kate horri?

Esanen nuke ezaugarri garrantzitsu bat konstantzia dela. Alegia, aspaldi hasi zen euskara desagerrarazteko ahalegina, eta molde ezberdinetan gertatu bada ere, oso konstantea izan da. Egia da hizkuntza -zapalkuntzaren dinamika horrek forma eta intentsitate ezberdinak eta aldakorrak izan dituela, denboraren eta espazioaren arabera. Ez da beti eta toki guztietan berdina izan. Batzuetan kaotiko samarra izan da, eta beste batzuetan askozaz ere kontzienteagoa eta planifikatuagoa. Zenbaitetan erabat agerikoa eta beste hainbatetan isilagoa eta sotilagoa.

27

28

Denboran aurrera joan ahala, esanen nuke, hizkuntza desagerrarazteko estrategiak askotan kontzienteago bihurtzen, sofistikatzen eta sendotzen joan dira, nahiz eta une jakin batzuetan, frankismoaren garai beteenean batez ere, sofistikaziotik gutxi eta basakeria hutsetik asko izan zuen.

Beste ezaugarri garrantzitsu bat lehentxeago aipatutakoa da: zapalkuntzaren askotariko moldeak. Bide asko aurkitu dituzte euskara eta euskalduna jazarri eta baztertzeko, eta denak baliatu dituzte horretan tematuta zeudenek. Ez da erraza esaten zein izan zen euskararen kateari gehien eragin zaiona, baina esanen nuke debeku esplizituek eta ageriko hizkuntza politika bortitzek kalte handia egin duten bezalaxe, sekulako kaltea egin duela alderdi psikologikoak, euskaldunekiko mespretxuak, isekak eta burlak, hiztunengan sortu duen gutxiespen sentimenduarengatik. Zama ikaragarria izan da hori, eta euskaldun asko galarazi ditu horrek.

Jakina, badaude espresuki eta kontzienteki euskararen ordezkapena lortzeko erabili diren bitarteko

zehatz eta praktiko batzuk, erdaren alde sekulako emaitza ekarri dutenak: eskola, besteak beste eta bereziki, edo soldaduska, esate baterako. Horiek denek, eta gizarte modernoaren aldaketa soziopolitikoen norabideak berak, euskara oso ataka gaiztoan jarri dute historian zehar.

Frankismoarekin hizkuntzaren kontrako jazarpena amaitu zela dio historia ofizialak.

Beste zerbait esaten digute eguneroko ebidentziek, ordea. Moldeak eta formak aldatu ziren, jakina, baina nahikoa da gaur egun gertatzen diren hizkuntza eskubideen urraketei begiratu azkar bat ematea euskararen zapalkuntza ez dela bukatu egiaztatzeko. Horietako batzuk Euskal Memoria Fundazioak argitaratutako liburuan jasota daude, zapalkuntzaren sokan erabateko etenik ez dela erakusten dutenak, eta Hizkuntza Eskubideen Behatokiaren urteroko txostenetan pilaka aurki ditzakegu. Bestelako zerbait esan nahiko genuke, baina euskararen zapalkuntza eguneroko ogia dela esan beharra dago oraindik ere. Askotan gertatzen den bezala, diskur-

tsoetatik praktikara alde handiak ikusten dira, eta euskararekikoa ez da horretan salbuespena.

Euskal herritarrok oro har hizkuntza zapalkuntzaren ezagutza eta jabetza badugula uste al duzu?

Ez behintzat, inondik ere ez nire ustez, izan behar genukeen neurrikoa. Hori bada zapalkuntzaren arduradunaren meritua, askotan lortu baitute zapalkuntza horren izaera eta ondorio gaiztoak zapalduak berak normaltzat eta ontzat ematea. Askotan lortu dute, zoritxarrez, jendea ez ohartzea bere izaeran eta bere eskubideetan zapaldua dela.

Eta egoerarik muturrenekoan, lortu izan dute zapaldua bera zapalkuntzarako mekanismoen parte izatea, herritarra bera izan denean euskaldunari burla eta mespretxua egiten ziona, edo euskalduna bera izan denean euskarari uko egin edo euskara bera galarazi eta debekatu duena. Hain muturrera joan gabe, nolanahi ere, uste dut egia dela belaunaldi askok eta jende askok ez duela izan hizkuntzaren zapalkuntzaren ezagutzarik eta jabetzarik batere.

Horren ondoan, nolanahi ere, askozaz kontzienteago izan den jendea ere izan da, euskararen historiaren fase askotan. Gaur egun ere, eta zapalkuntza badela ukatzen duen jende eta eragile asko dagoen arren, zapalkuntzaren kontzientzia duen herritar asko dago, bere hizkuntza eskubideak aldarrikatzen dituen jende asko dago, eta baditu horretan laguntzen dioten erakundeak ere, Euskalgintzan nahiz bestela. Hala ere, eta berriro diot, zapalkuntzaren ezagutza eta jabetza hori ez da behar bestekoa. Garai batean bazela aisa ikusten dugun bezala, agian gehixeago kostatzen zaigu gaurkoa ikustea, gure eguneroko bizitzatik askozaz hurbilago badago ere.

Eta non ikusten dituzu euskararen kateari eusteko herri honetan sorturiko mugimenduaren gakoak?

Gakoa, nire ustez, euskararekiko sentimendu oso indartsu bat da. Bestela nekez ulertu liteke horrenbesteko ahalegina zailtasun guztien gainetik zerbaiti eusteko. Atxikimendu handi bat egon da eta dago euskararekiko, eta horrek eman dio hauspoa hamaika moldetan eta hamaika egituratan gorpuztuz joan den euskalgintzari. Larritasunak ere eragin izan duela iruditzen zait, krisi eta larritasun garai jakinetan mugimendu esanguratsuak altxatu di-

â&#x20AC;&#x153;Harrigarria da presio guztien gainetik Euskal Herriak, eta euskaldunen hiztun komunitateak zehazki, euskarari eusteko erakutsi duen kemenaâ&#x20AC;? relako: azkeneko gerra karlista galdu ondoren eta frankismo garaian, esate baterako.

Ez zen atxikimendu eta larritasun sentimendu hutsean gelditu, ordea, eta sentimendu horiek ekimen eta ekintza bihurtu ziren. Ardatz jakin batzuen gainean â&#x20AC;&#x201D;hedabideak, kultura, irakaskuntza, korpusaâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;&#x201D;, eta auzolanaren bitartez, mugimendu oso indartsuak agertu dira. Ez korapilorik eta barne gatazkarik gabe, jakina, baina bide emankorra eta sortzailea egin dute horiek denek, eta euskararen katea ez bada guztiz hautsi neurri handi batean horiei esker da. Ahaztu gabe, noski, herritarra izan dela, azken batean, euskalduna, mendeetan zehar eta belaunaldiz belaunaldi euskarari eutsi diona.

Iraupen eta kemen ariketa kolektibo ederra izan da euskaldunok egin duguna.

Euskal Herriak hizkuntza-transmisioaren kateari iraunkorki eustea lortu al du zure ustez?

Bai orain arte, bidean asko galdu badugu ere. Horrek ekarri du euskara bizirik XXI. mendeko hizkuntzen mapara. Eta horri eusten jarraitu beharko dugu euskara bizirik egoteaz gainera osasuntsu egotera iristea nahi badugu behintzat. Hizkuntzaren zapalkuntzaren mekanismo oro, gure oroimenaren azterketatik ezagutu ditugunak eta baita gaur egun indarrean diren horiek ere, desagertu egin beharko lukete, eta gaur egun erdaren mesederako diren hainbat baliabide eta mekanismo euskararen mesederako bihurtu. Kontuan hartuta hainbeste denboran euskaldunok geureari eusteko erakutsi dugun tema eta kemena, uste dut badugula etorkizunerako itxaropena. Ez zaigu batere gaizki etorriko, etorkizunera begirako ariketa horretan, oroimen historikoak utzi dizkigun irakaspenak gogoratzea eta baliatzea

29

30

LE MOUVEMENT ENBATA, A LA SOURCE DE L´ABERTZALISME DU NORD Jon Etxeberri-Aintxart, Peio Etxeberri-Aintxart Elkar Garaiko hainbat argazkiz hornitua, liburuak 1957an hasten du bere azalpena, eta 1974an garaiko frantses lehen ministroak Enbata alderdia debekatu zuen arte, atalez atal, mugimenduaren historiaren aurkezpen bat egiten du. Jakes Abeberry, Patxi Noblia, Ximun Haran, Jean Louis Davant, Christiane Etchalus, Lucien Etxezaharreta eta Daniel Landart dira, besteak beste, mugimendu horretan parte hartu zuten garaiko gazteak.

“Aurretik, Ipar Euskal Herrian aitzindari batzuk izan ziren, baina arrunt isolatuak ziren. Ez zen sekula izan ordu arte mugimendu politiko abertzale osaturik”, aipatu du Peio Etxeberri-Aintxart idazleak Enbata mugimenduaren garrantzia azpimarratzeko. Hamabost urtez, Enbatak abertzaletasuna eta Europako federalismoan oinarrituriko ideologia politiko berritua, hauteskunde arloan eta militanteen lanean deklinatu den estrategia politiko berezitua eta frankismoaren aurka borrokan zebilen ETA erakundearen aldeko sostengu mugimendua garatu zituen Iparraldean. 70. urtetik goiti, urtero auziak eta salaketak jasan behar izan zituen Enbatak, 1974. urtean debekatua izan zen arte.

IÑIGO CABACAS. CRONICA DE UNA HERIDA ABIERTA Carlos Trijueque Naiz-Foku Iñigo Cabacas, de 28 años, falleció, después de permanecer tres días en estado muy grave y en coma, a causa de las heridas producidas por el impacto de una pelota de goma disparada por la Ertzaintza en Bilbao en abril de 2012, tras un partido de fútbol.

El documental refleja, mediante diversos testimonios y con una exactitud casi milimétrica, las horas posteriores al partido que el Athletic había disputado con el Schalke 04, el momento de la violenta carga de la Ertzaintza, que acabó con la vida de Cabacas, y los días posteriores. El documental, que ha contado con la colaboración del diario Gara, da inicio situando al espectador dentro de la vorágine festiva y la euforia que rodeaba a aquel partido, con ayuda de recortes de prensa, de testimonios de algunos amigos e incluso de palabras de jugadores del club rojiblanco como Carlos Gurpegui o Andoni Iraola e incluye las grabaciones de las comunicaciones internas de la Ertzaintza difundidas por Gara y Naiz.

ISILTASUNA HAUSTEN. SORALUZETARREN GERRAKO TESTIGANTZAK Badihardugu Euskara Elkartea Soraluze 1936 Gerrako testigantzak biltzen dituen dokumentala aurkeztu du Soraluze 1936 lantaldeak.

Errepublikako bizipenetatik hasi eta gerra osterainokoa biltzen du Badihardugu Euskara Elkarteak zuzendutako dokumentalak eta Ahotsak.com webguneko hainbat eta hainbat testigantza ditu oinarri.

Soraluze 1936, herriko memoria Historikoa berreskuratzeko ahaleginean diharduen lantaldeak gerraren inguruko bizipenak jasotzeko hainbat elkarrizketa egin zituen 2009-2010 inguruan.

Testigantza horiek eta Ahotsak. com webgunean Soraluzeko orrian dauden beste hainbat eta hainbat testigantzarekin ordubete inguruko dokumentala osatu du Badihardugu Euskara Elkarteak. 1993tik 2013ra bitartean jasotako berrogeiren bat herritarren testigantzak biltzen ditu Isiltasuna hausten dokumentalak. Soraluzetarren gerrako testigantzak izeneko dokumentalak eta Errepublikatik hasi eta gerra osterainoko bizipenak jasotzen ditu: Errepublika garaian nolakoa zen herria, gerra hasiera, tropak nola sartu ziren herrira, herritik ihesa, fronteko bizipenak, bonbardaketak, herrira itzulera...

FERNANDO SASIAIN BRAU, ALCALDE REPUBLICANO DE SAN SEBASTIÁN. EL OLVIDO HISTÓRICO Xabier Urmeneta, Iñaki Markez Xabier Urmeneta e Iñaki Markez han publicado este trabajo que busca recuperar del olvido histórico la figura de Fernando Sasian Brau, alcalde republicano de Donostia, con colaboración del Ayuntamiento de Donostia y la Diputación de Gipuzkoa.

Sasiain, , nacido en Donostia el 18 de junio de 1894, murió en un sanatorio psiquiátrico de Palencia el 15 de noviembre de 1957. Licenciado en Derecho e implicado desde muy joven en la vida política, ya entre 1920 y 1923 fue concejal del ayuntamiento donostiarra integrado en la minoría republicana. Desposeído de su cargo durante la Dictadura de Primo de Rivera, desapareció de la vida pública durante estos años aunque siguió con su militancia y se convirtió en el líder de los republicanos de la ciudad.

Celebradas las elecciones del 14 de abril de 1931, Sasiain fue elegido alcalde de la ciudad por la Conjunción Republicano-Socialista habiendo sido el concejal más votado (2.453 votos). Entre las realizaciones del ayuntamiento presidido por Fernando Sasiain se encuentran la inauguración

islak gomendioak

literaturaz,

del Museo de San Telmo, las escuelas de Atocha y Urgull, el mercado de la Pescadería de la Brecha, etc.

Formó parte del llamado “Comité de los Dieciocho”, un comité mixto que tenía como encargo poner en marcha el texto conjunto del Estatuto vasco, así como de la Comisión Municipal Permanente del País Vasco en defensa del Estatuto, creada tras la crisis de “La Guerra del Vino” y por ello fue detenido, el 12 de agosto de 1934, por orden gubernativa, junto con muchos otros alcaldes vascos y destituido de su cargo que no recuperaría hasta el triunfo del Frente Popular.

En febrero de 1936 recuperó la alcaldía, pero ese mismo año comenzó la Guerra y Donostia fue regida por la “Junta de Defensa”. Se retiró a Bilbao al ser ocupada la capital guipuzcoana por las columnas nacionales en septiembre de 1936. Como tal fue uno de los miembros de la mesa presidencial en la elección del primer Presidente del Gobierno autónomo de Euzkadi el 7 de octubre de ese año. Embarcado en Santander en el último barco de refugiados, pasó a Francia y, desde allí, a Cataluña, En 1938 participó en un congreso de unificación republicana celebrado en Valencia, siendo elegido presidente de un consejo nacional formado por todas las facciones

zinemaz,

de Izquierda Federal.

Desde 1939 a 1950 vivió exiliado en Ziburu y Donibane Lohitzune, y participando en la vida política hasta que sus problemas de salud le apartaron de ella desde 1957.

DONOSTIA 1813. TXIKIZIO BATEN KRONIKA LABURRA Iñaki Egaña Erein 1813ko abuztuaren 31ko suteak eta suntsiketak aro baten bukaera markatu zuten Donostiaren historian. Donostia berria, liberala, espekulazioaren bideetan barneratu zen harresiez kanpora; gero glamourraren besoetan egokitu zen. Mendea bete zenerako –ez da epe luzea garai horretarako–, eraldatzea egina zegoen, onerako edo txarrerako.

“Gehiengoarengana iristea izan da nire helburua, ez adituentzat idaztea”, horixe Iñaki Egañaren helburua euskarazko dibulgazio lan honekin. Gainera, ohikoa ez den ikuspuntu bat ematen saiatu da: militarrena beharrean, herriarena. Horregatik abiatu da zerotik, irakurleari dagokionez. Iraganaren garrantzia nabarmendu du, eta datu objektiboak, testuingurua eta interpretazioa biltzen dituen lan hau 50 orrialdetan idaztea erronka izan du.

aldizkariez…

MEMORIA GITANA. GUERRA CIVIL Y DICTADURA EN EUSKAL HERRIA Jesus María Palacio Asociación Gitana por el Futuro de Gipuzkoa Este documental, con el cual han colaborado económicamente la Diputación de Gipuzkoa como el Ayuntamiento de Donostia, recupera la historia y los testimonios de los gitanos vascos tras el golpe de 1936, la posterior guerra y la represión.

La idea nació en 2002, cuando Agifugi trataba de recuperar información sobre la persecución de gitanos durante la Segunda Guerra Mundial para incluirla en su cómic “Miguel y Nekane”, donde cuentan la historia de este pueblo en un formato más atractivo para los jóvenes.

La falta de documentación institucional sobre los gitanos y la cultura oral y ágrafa característica de este pueblo llevó a los productores a recoger numerosos testimonios tanto de gitanos exiliados como de los represaliados por el franquismo, los cuales se han visto plasmada en el documental. La historia de las minorías pocas veces se enseña en los colegios y las universidades, por eso la asociación decidió ponerse manos a la obra para arrojar un poco de luz sobre uno de los episodios más oscuros y tenebrosos de la historia de los gitanos Durante 30 minutos, la crónica intercala testimonios con imágenes de diversos pasajes de la guerra, huyendo de los tópicos culturales y el victimismo.

31

32

Brigada vasca a Alemania

UNA MIRADA INTERNACIONALISTA A LA MEMORIA HISTÓRICA Memoria histórica, internacionalismo y antifascismo.

Las motivaciones de un grupo de personas que partían el pasado año desde Euskal Herria hacia Alemania para una semana, con el objetivo de compartir y aprender. Las imágenes recogidas por Karl Armbruster muestran el mapa de esos días, en los que el recorrido por la memoria histórica alemana originaron reflexiones y enseñanzas. Una experiencia en la que miembros de diferentes movimientos sociales de Euskal Herria ampliaron su perspectiva sobre la memoria y la lucha contra el fascismo.

La relación entre el movimiento antifascista de Alemania y Euskal Herria tiene sus orígenes en las visitas realizadas por jóvenes antifascistas alemanes, intentando conocer mejor las secuelas de la guerra del 36 en nuestra tierra, una tarea que todavía aquí tiene un largo recorrido por hacer.

Este viaje por la memoria alemana se concretó en varias reuniones con organizaciones antifascistas, y con los miembros de la VVN Asociación de Perseguidos

por el Régimen Nazi; visitas a la acería de Salzgitter que utilizó a presos esclavos, al campo de concentración de Buchenwald (uno de los mayores de Alemania), al campo de concentración de mujeres de Berlin, y al monumento a los soldados soviéticos del parque Treptow. Lugares que recogen no sólo el sufrimiento originado por los nazis, sino el modo en el que el pueblo alemán ha intentado recoger y reforzar la memoria de lo sucedido y, sobre todo, la memoria de las víctimas.

Pese a los diferentes discursos existentes en Alemania sobre el pasado y sobre el modo reconstruir la memoria colectiva, bien en este país como en los demás países europeos que han padecido al fascismo, es general la voluntad de recordar a las víctimas. Símbolos, señales, monumentos conmemorativos… son iniciativas públicas, un punto de referencia para el recuerdo y la memoria, como garantía de no repetición.

Un mapa de la memoria que muestra referencias para el camino por recorrer también en Euskal Herria

33

ekarpenak

Participa en la construcción de nuestra memoria colectiva y envía tus aportaciones a: info@euskalmemoria.com

Euskararen mugak 36ko gerra aurretik ere ezarriak 34 deraz” a in anak er d k a o eskol e k s i a d l n k e m n a zan”.

Eskola , Zarr fan in eskolan o r i e n g n , a ntz maisu hasi ni rdurako o rixa n a z 1924ean ldurgar orio e g B e r .

G n a . u to e barri n, Anbo olian n a k z s e n a o z k bat i ebenea fuerte o a sartu e i ”. d r r r a e b g bon Ni e dekot t n r e a m e a H r n. arte egon izan za nik hil ostakin i r r r o E H a . t . riana. ekin e aldian. n euske reolear a r z i a g b A o , ‘ala, k a re inuela, a ordur retik e z u r k u era n e a e b t e a t D r Ger k biltz ba i ... a r n r e a r b l a o b z k a a s e arako eusker nintzen ako sut nttuen l i o z k a s b E n e rtzea!’

Sentitz rral ja a b a , a beng n”. ntzia. n sosku rrefere e a, e z t n l a a z i b erderar ola n b a a n x i t g o n r a ek geneuka satu bi loselos k a o u p t G r n a ’ a M nun ! e ! t Orduan Ezin ge z, ‘ala a bitar . a r o r a k a l e k o t s k t u s i e e derie ntuen Hortik arte er en bagi t a a t p e a o r g r eko pa eta ha artolos M e en, i n e ord in zeud d . r ” e n b i s e e k bat bide d berbari romara ik sei r t e a t , e t n a i deraz b desberd uan, er entzia n r i r e r o f r t e a n r s o r a k e Sei b olian eukan an, esk oitzak t k l a na”. e b u b a t e esberdi lian d o k a s g E u m . te Agirre atozen, barria z edo bes a t k r i o d ui K n ri . Nu i Aiast Joxe Ma eitteko a Gurid -

“ “ “

“

“

“

Juli

-Oñati

2013-05-31. Zarauzko postalak.

36ko gerra liburuaren aurkezpena

ari

gara 2013-11-13. Txantrea Memoriak antolaturiko torturaren inguruko hitzaldia

2013-04-17. Torturari buruzko jardunaldiak Bilbon

2013-06-19. Torturaren inguruko hitzaldia Portugaleten

2013-09-27. Nazio Batuen Erakundeko ordezkariekin,

desagertutako pertsonen kasuen karietara

2013-09-17. Gurutze Iantzi Gogoan, torturaren inguruko hitzaldia Urnietan

2013-09-12. Torturaren inguruko hitzaldia Deban

688 693 776 688 693 778 Ametzaga簽a 19, behea 20012 DONOSTIA 覺 Gipuzkoa info@euskalmemoria.com www.euskalmemoria.com babesleak:

admin@euskalmemoria.com