ΕΠΑΘΛΟ τεύχος 130 by Epathlo Publications

www.epathlo.gr

Γαύδος Σκουριές Στον γυαλό του Πηλίου Πολυάραβος Νεάπολη Οι τόποι του Μίκη 2021 - IIΙ ≈ 4,00 €

130

1ο χλµ Άργους-Ν. Κίου - Άργος (δίπλα στις γραµµές) εξοικονοµώ κατ’ οίκον

Τηλ. 27510 23866 - 27510 66001 Κιν. 699 395 4444 - 699 629 1319 - 699 571 3322

www.tzanis.info

ΜΟΤΕΡ | ΤΗΛΕΧΕΙΡΙΣΤΗΡΙΑ | ΑΥΤΟΜΑΤΙΣΜΟΙ

Αποκλειστικοί αντιπρόσωποι για Ελλάδα & Κύπρο

Μοτέρ για: συρόµενες πόρτες, ρολά, αυλόπορτες Μπάρες ελέγχου κυκλοφορίας Αυτόµατες γυάλινες πόρτες Πίνακες

1ο χλµ Άργους-Ν. Κίου, Άργος | Τηλ. 2751 181100 | Κιν. 6993954444, 6970605399

www.motercontrol.com

Η εταιρεία μεταφορών BRATSOS transports, με έδρα τη Δαλαμανάρα Αργολίδας, έχει παρουσία σε ολόκληρη την Πελοπόννησο και την Αθήνα. Καθημερινή ανταπόκριση Αθήνα - Αργολίδα, ασφάλεια, ταχύτητα και υπευθυνότητα στις πιο λογικές τιμές με γνώμονα πάντα το συμφέρον σας.

τηλ : 27510 69197 | κιν : 6948370294 email : bratsostransports@gmail.com www.bratsostransports.gr

ΠΑΝΤΟΠΩΛΕΙΟ • GROCERY

Χαριλάου Τρικούπη & Άργους 52 Ναύπλιο τηλ. +30 27520 47135 email. matinakoskina@gmail.com instagram sokakidelinafplio

Ιδιοκτήτρια-εκδότρια: Γεωργία Ντόκου Αρχισυνταξία: Θάλεια Νουάρου Δημιουργικό-Layout: Γιάννης Σουλτανίδης www.positive.net.gr Διαφήμιση: Γεωργία Ντόκου Δημήτριος Σελλής www.airon.gr

14 28

Συντακτική ομάδα: Νίκος Γαλάνης, Έλενα Κολλάτου, Νίνα Κουλετάκη, Χρήστος Κανατάς, Θάλεια Νουάρου, Δημοσθένης Τσαπάρας. Επιμέλεια - διορθώσεις: Θάλεια Νουάρου, Αλέκος Ξυλοπόδης. Σ’ αυτό το τεύχος συνεργάστηκαν οι φωτογράφοι: Νίκος Γαλάνης, Χρήστος Κανατάς, Έλενα Κολλάτου, Θάλεια Νουάρου, Λεωνίδας Τούμπανος. Επεξεργασία εικόνας: Γιάννης Πουλημένος

9 Αντί Επάθλου ●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●● 13 Agenda. Βιβλία, εκθέσεις, φεστιβάλ, πολιτισμός ●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●● 14 Γαύδος. Τί ζητάς, Αθανασία ●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●● 28 Σκουριές. Γή και ύδωρ για τον χρυσό της Χαλκιδικής ●●●●●●●●●●●●●●●●●●●● 40 Στον γυαλό του Πηλίου ●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●● 52 Πολυάραβος, ο βράχος της Μάνης ●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●● 62 Νεάπολη. Το τελευταίο λιμάνι στον Λακωνικό κόλπο ●●●●●●●●●●●●●●●●●●●● 69 ΣΥΝΤΑΓΗ: Κρεμμυδοκεφτέδες ●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●● 74 ΑΝΑΔΡΟΜΕΣ:

Οι τόποι του Μίκη. Ο Μεγάλος Αποχαιρετισμός ●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●● 82 Μια στάση εδώ ●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●●

Εξώφυλλο: Χρήστος Κανατάς

ΔΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ // Κωδ. ΕΛΤΑ: 5167 Απαγορεύεται οποιαδήποτε αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή ύλης του περιοδικού χωρίς προηγούμενη έγγραφη άδεια του εκδότη. Τα άρθρα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συντακτών και δεν αποτελούν θέση του περιοδικού. 6

Εκτύπωση: pressious Arvanitidis www.pressious.com

ΕΔΡΑ: Μιδέας 5, ΤΚ. 21055 Αγία Τριάδα Αργολίδας Τηλ.27520 45095, 99700 Fax. 27520 45096 e-mail: info@epathlo.gr ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (ετήσιες) Ιδιωτών: 20,00 € Επιχειρήσεων, Νομικών προσώπων & Εξωτερικού: 50,00 € Ο.Τ.Α.: 65,00 € Εθνική Τράπεζα: 427 / 00523295 Πειραιώς: 5500018321433 Συνδρομές: Φρόσω Αγγελοπούλου, Γιώτα Μπούνου

Οι ρίζες μας είναι βαθιές και γερές. Σαν της ελιάς. Αξίες και παραδόσεις αιώνων ζουν στην ψυχή του τόπου μας και μας εμπνέουν σε κάθε μας βήμα. Τα μάτια μας, όμως, είναι πάντα στραμμένα στο μέλλον. Στις νέες προκλήσεις και τις προοπτικές που ξεπερνούν τα γεωγραφικά όρια και αγκαλιάζουν όλο τον κόσμο. Στο ταξίδι μας αυτό, έμπνευση και δύναμή μας παραμένει πάντα η ελιά, σύμβολο πολιτισμού και διαρκούς ανανέωσης.

3ο χλμ. Άργους - Ν. Κίου, 212 00 Άργος | Τ 27510 47554, 27510 47640 | Ε info@faklaris.com.gr | W www.faklaris.com.gr

Θάλεια Νουάρου

Λίζα Πετρίδη, Θάλεια Νουάρου

Φυσάει/ κουράγιο

ΑΝΤΙ ΕΠΑΘΛΟΥ

πανδημία, η κλιματική κρίση, τα καμένα μας δάση, το Αφγανιστάν, η αρρώστια του νου πασχίζοντας από κάτι να πιαστεί, που δεν ξέρει ποιόν φόβο να πρωτοδιαλέξει. Η βία κι η παραφροσύνη μπροστά σε μια απειλή που μοιάζει ασύμμετρη κι ολοκληρωτική. Μια λέξη μπορεί να συμπεριλάβει όλα τα παραπάνω: παρακμή. Όμως στην ουσία του ο άνθρωπος είναι προορισμένος να πετά. Κι όσο αφελής μπορεί να ακούγεται εκ πρώτης μια τέτοια διατύπωση, πάντοτε θα βρίσκεται κάποιος ή κάτι, σαν ξύπνημα, κάποτε να μας το υπενθυμίζει. Στο βάθος, άλλωστε, όλοι γνωρίζουμε. θυμήσου. Και κάπως έτσι, εντελώς απρόσμενα και απροσδόκητα – σχεδόν τυχαία – καλοτύχισα να συνταχθώ με τον Οδυσσέα Ελύτη και ένα κείμενό του δημοσιευμένο στο λογοτεχνικό περιοδικό Το Δέντρο, το 1981. Άλλωστε οι μεγάλες αλήθειες – ως απόρροια της ανθρώπινης ποιότητας που ανάμεσα στην αγάπη και στην ελευθερία γεννά την Ποίηση/ποιεί την Αθανασία – παραμένουν αέναα διαχρονικές και επίκαιρα παρούσες. Πανταχού παρών, που λένε. «Ένας όχι και τόσο γνωστός στους Δυτικούς, φιλόσοφος, ο Γ. Τ. Φέχνερ, εξομολογήθηκε κάποτε, ότι σε στιγμή μεγάλης διαύγειας έφτασε να σχηματίσει την πεποίθηση, πως η Γη είναι ένας άγγελος. κι αυτό, χωρίς να έχει υπόψιν του ότι στη θεωρία και την πρακτική της Αβέστα, κατά το Μαζνετο-Ζωροαστρικό σύστημα, το λειτουργικό της 18ης του μηνός «τελείται προς τιμήν της Γης που είναι άγγελος». Από το άλλο μέρος, ο Ράιαν Μαρία Ρίλκε, που ο άγγελος των «Ελεγείων» του, σύμφωνα με τις διευκρινίσεις του ίδιου, δεν έχει να κάνει με τον άγγελο των Χριστιανών αλλά μάλλον με του Ισλάμ, βρήκε το θάρρος να πει ότι η γη δεν έχει άλλη διέξοδο από το να γίνει αόρατη. φροντίζοντας να προσθέσει: μέσα μας. Ωστόσο, να μαθαίνει κανείς το αλφάβητο από το κάππα και ύστερα, είναι αναπηρία. Παραμένουμε ανεξοικείωτοι με τον «κατ’ αναλογίαν» συλλογισμό. θεωρούμε τη φαντασία σαν υπερκείμενη στην πραγματικότητα. και χρειάστηκε η φωνή των Υπερρεαλιστών στα μισά του αιώνα μας, για να ξαναφέρει τα πράγματα εκεί που τα είχε αφήσει ο Όμηρος. Εάν είναι η Ίρις που κυκλοφορεί με τόση άνεση από το ένα στο άλλο σημείο της Γης ή το υπερηχητικό κύμα, δεν έχει σημασία. Η σημασία είναι ότι τα φυτά π.χ. που συνιστούν άλλες τόσες μικρές συλλαβές, ώστε ν’ αρθρώνουμε την ταυτότητά μας, χωρίς να χάνει αυτή το μέρος του χλοερού μυστηρίου που της ανήκει, τ’ αποκλείσαμε, χάρη σε μια λανθασμένη εκτίμηση, έξω από τα πεπρωμένα μας. Κι ενώ μια μεγάλη και αόρατη περιπέτεια εκτυλίσσεται κάθε στιγμή στη γειτονιά που συγκροτούν πλησιάζοντας – με κίνδυνο να συνενωθούν – οι σημερινές μεγαλουπόλεις, επιμένουμε ακόμη και όταν μας απομονώνει ο ύπνος, ν’ ακούμε και να καταγράφουμε στη θέση των χαμένων κελαηδητών, ένα τηλέτυπο σε συνεχή εγρήγορση. Πρόκειται για μια πράξη που ο ποιητής, αυτήν ίσα-ίσα, θεωρεί μη πραγματική. και διόλου άδικα. Οι πιθανότητες να λέει το κύμα του Αιγαίου ξεσπώντας πάνω στα βράχια μιας ερημονησίδας πράγματα πολύ πιο σημαντικά, είναι μεγάλες. Εάν όχι τ' αυτιά, τα μάτια οφείλουν να γονιμοποιούν. Δεν αναφέρομαι σε τίποτα μεταφυσικές οπτασίες, όπως των θρησκευομένων αλλά σ’ αυτά που η ίδια η επιστήμη διεισδύοντας την ύλη ανακαλύπτει για να τ’ αφήσει εκ των υστέρων ακάλυπτα στον χώρο της ψυχής μας. 9

«…δεν είναι στο χέρι κανενός να καταστρέφει. Εκείνην που του δόθηκε».

Τα ρόδινα και τα γαλάζια που ξεχύνει ο ουρανός είναι οι χθεσινές βροχές που βγήκανε στον ήλιο να στεγνώσουν το μαλλί τους ένα κορίτσι που ντύθηκε βερβένα σκορπάει/εδώ κι εκεί σταλαγματιές/όπως η Λύπη/γυμνή και διάφανη διακρίνεται/μέσα της το αγαπημένο πρόσωπο/να κοιτάει κατάματα/πάνω από τους λόφους οι ερπύστριες των λουλουδιών έχουν αφήσει τα ίχνη τους κάποιο σαλιγκαράκι σαν χωριό πάει τον ανήφορο φυσάει/φυσάει/κουράγιο οι λεβάντες λεν ότι αύριο έχουμε Αύγουστο τα ονόματα που ακούμε/είναι από φλούδα πεύκου/τριών χιλιάδων χρόνων κι η καμπύλη της Γης/η ωραία μας Άγνωστη/που προσφέρει των ώμο της γυμνόν νάν τον φιλήσουμε και να συλλογιστούμε ότι δεν είναι στο χέρι κανενός να καταστρέφει. Εκείνην που του δόθηκε. Πιο καλά να της περνάει την καλύπτρα των θεαινών και να τη συναντά κρυφά εκεί που οι άτολμοι – αλίμονο – αδυνατούν να κατανοήσουν πόση ταπεινοσύνη μπορεί να περικλείνει η συνείδηση της ίδιας τους της υπεροχής. Στο μικρό εικονοστάσι μου, χρόνια τώρα, φυλάγω ρόδια, δαχτυλίδια κοριτσιών, χρωματιστά βότσαλα, πεταλούδες. Όταν δέομαι, οι συμφορές απομακρύνονται ή εάν όχι, μοιάζουν με πελώριες ανορθογραφίες. Ίσως αγαπώ τα καθαρά κείμενα γι’ αυτό. για να μην αποστερούν από μια τέτοιαν δυνατότητα: οι ροδιές να φωνάζουν σανπετεινάρια, τα δαχτυλίδια να ομολογούν τους αθάνατους έρωτες, τα βότσαλα να μου υποβάλλουνε την αιώνια παρουσία της θάλασσας, οι πεταλούδες να με πηγαίνουν τρεις ορόφους πιο ψηλά πάνω από τις αθλιότητες. Αισθάνομαι μιας ευγνωμοσύνη που δεν ξέρω σε ποιόν να την απευθύνω. Εξακολουθητικά υπάρχει κάποιο πρόσωπο που με μαγνητίζει σαν Μέδουσα. Ποιο είναι; Ποιος είμαι; Που είμαι; Συχνά, συμβαίνει να μην καταλαβαίνω τι λέω και όμως αυτό ν’ ανταποκρίνεται ακριβώς σε ό,τι αισθάνομαι. Το ίδιο έχω την υποψία συμβαίνει για τις σχέσεις μας με τη Γη. Όταν την καταλαβαίνουμε απλώς βρίσκουμε, σκάβοντας μέσα της, διάφορα χρήσιμα μεταλλεύματα. και πάλι μόνον εάν στο αναμεταξύ μια ξαφνική δόνησή της δεν μας καταστρέψει. Λίγο εν τούτοις εάν της αφεθούμε χωρίς οπισθοβουλία, τη βλέπουμε να μας αγκαλιάζει και να μας σηκώνει ψηλά σαν πελώριος γαλάζιος άγγελος. Κι ότι που ετοιμαζόμουνα – χωρίς άλλα επιχειρήματα να το πω».

ι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα ζουν σε μεγαλουπόλεις ή περιφερειακές πόλεις, όντας αναγκαστικά εντελώς αποσυνδεδεμένοι από τους επαγγελματίες, που φροντίζουν για την παραγωγή της τροφής τους» τονίζει η κοινότητα του του ΟpenFarm που επιχειρεί να συνδέσει τους καταναλωτές των πόλεων με τις αγροτικές και μεταποιητικές επιχειρήσεις της χώρας, καθώς «λόγω του μικρού τους μεγέθους, οι ίδιες δεν διαθέτουν τους πόρους ή τα εργαλεία ώστε να τους προσεγγίσουν».Η κοινότητα δημιουργήθηκε στα τέλη του 2018, με στόχο να αναδείξει τα «ανοιχτά» επισκέψιμα αγροκτήματα και τις μονάδες μεταποίησης αγροτικών προϊόντων που βρίσκονται δίπλα μας ή είναι διάσπαρτα σε διάφορες γωνιές της Ελλάδας. Μονάδες που εκτός από την παραγωγή ποιοτικών αγροτικών προϊόντων, προσφέρουν και υπηρεσίες εκπαίδευσης, βιωματικής εμπειρίας, φιλοξενίας και αναψυχής. Μπαίνοντας στο www.openfarm.gr, επιλέγετε τα κριτήρια που σας ενδιαφέρουν, βλέπετε τις μονάδες που ικανοποιούν την αναζήτησή σας, ενημερώνεστε για τις δραστηριότητες, τα ωράρια και τις μέρες που κάθε μια μπορεί να σας υποδεχθεί, ώστε να οργανώσετε την επίσκεψή σας, είτε σε απευθείας συνεννόηση με το αγρόκτημα, είτε με τη βοήθεια της ομάδας. Η πλατφόρμα διαθέτει e-shop, όπου μπορείτε να επιλέξετε ανάμεσα σε εξαιρετικά προϊόντα από τοπικούς παραγωγούς και μονάδες μεταποίησης, που παράγουν σε μικρή κλίμακα προϊόντα υψηλής διατροφικής αξίας, χρησιμοποιώντας τοπικές πρώτες ύλες. Τέλος, στην ενότητα Days/ Εxperiences θα ανακαλύψετε οργανωμένες εκδρομές για γνωριμία με τους παραγωγούς και πολλές ακόμη δράσεις. Μια από αυτές είναι τo Open Farm Days 2021, όπου το Έπαθλο έχει την τιμή να βρίσκεται ανάμεσα στους υποστηρικτές. Πρόκειται για έναν ετήσιο θεσμό που αφορά στα ανοιχτά, επισκέψιμα αγροκτήματα και τις μονάδες παραγωγής του δικτύου σε όλες τις περιφέρειες της χώρας, αποτελώντας μια μοναδική ευκαιρία επανασύνδεσης με τη φύση και τους αγρότες που παράγουν την τροφή μας. Το διήμερο 25 & 26 Σεπτεμβρίου περισσότερα από 50 αγροκτήματα και επιχειρήσεις αγροτουρισμού στην Ελλάδα, ανοίγουν τις πύλες τους και μας προσκαλούν να μοιραστούμε τοπικές ιστορίες, να ξεναγηθούμε στους χώρους τους, να λάβουμε μέρος σε εργαστήρια και να αγοράσουμε προϊόντα που καλλιεργούνται και παράγονται τοπικά. Αναλυτικό πρόγραμμα των εκδηλώσεων: www.openfarmdays.gr.

Βιβλία, εκθέσεις, φεστιβάλ, πολιτισμός

Αργολικό-Ναύπλιο | τηλ: 2752036179 | fax: 2752043093 κιν.: 6976624212-6973225820 | email: organic@otenet.gr

www.biologiko.gr

Γαύδος Τι ζητάς, Αθανασία Θάλεια Νουάρου

●

Είναι πραγματικά δύσκολο να γράψει κανείς για τη Γαύδο. Μόνο με ποίηση μπορεί κανείς να την προσεγγίσει, ακριβώς επειδή παράγει ποίηση, είναι απόλυτα ποιητική. Κι όπως γράφει ο Κούντερα στην Αθανασία, «η πρόθεση της ποίησης δεν είναι να μας θαμπώσει με μια εντυπωσιακή ιδέα, αλλά να κάνει μια στιγμή της ύπαρξης να μείνει αλησμόνητη, αντάξια μια αβάσταχτης νοσταλγίας».

ίναι ορισμένα μέρη που δεν μπορείς να τα δεις απλά και μόνο σαν τοπία. Έχουν μια ανάγνωση βαθύτερη στην οποία συνηγορούν η ανθρωπογεωγραφία του τόπου αλλά κι ο μύθος που διαχρονικά τον συντροφεύει. Νησί μυθικό και… μαγικό, αραξοβόλι ταξιδιωτών, στέκι πειρατών και αλαφροΐσκιωτων, καρνάγιο των ψυχών και των αγίων, η Γαύδος σου ζητά σεβασμό, ανοιχτωσιά και συνειδητή παρουσία για να σ’ ανταμείψει με υπέρβαση. Ήθελα χρόνια να επισκεφθώ τη Γαύδο, να νιώσω όσα μου είχαν περιγράψει τόσοι και τόσοι για το νησί με την «ιδιαίτερη ενέργεια» και που αδυνατούσα να συλλάβω με τον νου, ακριβώς επειδή η Γαύδος δεν είναι παρά ένα βίωμα μοναδικό για τον καθένα· με έναν, όμως, κοινό παρανομαστή, διόλου περιγραφικό, που δεν χωρά σε λόγια ή και εικόνες. Ταξίδι μακρινό και δύσκολο, περίμενα καρτερικά την κατάλληλη στιγμή να το πραγματοποιήσω. Μέχρι που συνειδητοποίησα πως η κατάλληλη στιγμή είναι εδώ και τώρα. Όπως πάντα. Οχτώ ώρες με το καράβι από Πειραιά για τα Χανιά, 40 λεπτά οδήγηση

●●

●●●

●

Στον Άϊ Γιάννη. ●●

Στο ακρωτήρι της Τρυπητής. ●●●

Τα αγριοκάτσικα του νησιού, χαρακτηριστικά του τόπου και του τοπίου.

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ / Γαύδος

ως τα Σφακιά ή την Παλαιόχωρα Χανίων και ξανά εν πλω, τρεις ώρες και κάτι μέχρι το λιμανάκι του Καραβέ. Λίγη ακόμη οδήγηση μέχρι τον Άϊ Γιάννη κι έπειτα 20-30 λεπτά περπάτημα στους παχείς αμμολόφους, μες στο λιοπύρι του μεσημεριού, προς αναζήτηση «καβάτζας» σε κάποια από τις πυκνές σκιές του απέραντου κεδρόδασους. Μια καθόλου εύκολη υπόθεση, αφού υπολογίζεται πως έως 3000 άτομα μαζεύονται κάθε Αύγουστο στην παραλία του Άϊ Γιάννη. Ακούγεται τρομακτικό, και στην πραγματικότητα είναι, γι’ αυτό κι η καλύτερη περίοδος να επισκεφθεί κανείς την Γαύδο όπως της αξίζει, είναι από αρχές Ιουνίου έως μέσα Ιουλίου και από αρχές Σεπτεμβρίου έως τα μέσα του Οκτώβρη. «Χαλαρά!», θα μου πει σε ένα από τα δύο καφέ του Άϊ Γιάννη, ο Γιώργης, ο «Νταλί» που ζει τη ζωή του ανά την Ελλάδα… μέχρι ν’ ακούσει τι έχει να του πει το κάθε μέρος. Τα τελευταία τέσσερα χρόνια ζει εδώ, σε μια από τις «καβάτζες» του Άϊ Γιάννη. Και δεν τον βλέπω να αποχωρεί σύντομα – αν και στην πραγματικότητα τη Γαύδο δεν την αποχωρίζεσαι ποτέ. Τα δύο τελευταία χρόνια, με αφορμή και την καραντίνα, γύρω στους 40 17

●

●●

Βλέπεις, αυτά που αναζητά κανείς στο νησί, κι εκείνο σου τα προσφέρει τόσο απλόχερα, ούτε πουλιούνται, ούτε αγοράζονται – αλίμονο! 18

● Λαβρακάς. ●● Κέδροι, οι Αθάνατοι. ●●● Μοσχομυριστό θυμάρι στους αμμόλοφους αρτύζει το φαγητό στις καβάτζες. ●●●● Στον Φάρο της Γαύδου.

με 50 σκηνίτες από την Ελλάδα και την Ευρώπη ξεχειμώνιασαν στις καβάτζες του Σαρακήνικου, του Άϊ Γιάννη και του Λαβρακά διπλασιάζοντας τον ντόπιο πληθυσμό! Διανύουν βίο λιτό και απέριττο, ψαρεύουν, κουβαλούν με τα πόδια νερό κι άλλα εφόδια, απασχολούνται σε οικοδομικές εργασίες αλλά και ως προσωπικό στα μπαρ και τα εστιατόρια του νησιού, που εξαιτίας τους παρέμειναν ανοιχτά και τον χειμώνα. Κρατούν καλές σχέσεις με τους ντόπιους, αφού όπως με πληροφορεί ο Νίκος ο «Μετρ», ένα βράδυ στην καβάτζα του στην άκρη του Άϊ Γιάννη, έχουν πολλά κοινά μεταξύ τους με σπουδαιότερο την αντίληψη για το χρήμα και το Ευ ζην. Δουλεύουν τόσο, όσο και δεν τους νοιάζει να κρατήσουν για αύριο. «Τα ξοδεύουμε όλα για να περνάμε καλά. Δεν σκεφτόμαστε τι θα γίνει του χρόνου… του χρόνου, βλέπουμε!» Χτίστης και μουσικός, τον έφεραν εδώ μια απώλεια ζωής και μια λευχαιμία. Το νησί τον δυνάμωσε, θα μου πει, βρήκε τη γιατρειά του. Περπατά πάντα ξυπόλυτος και τα κουβαλά όλα με τα πόδια. Δεν θέλει ούτε ψυγειάκι, ούτε βαρκάκι ή κανό, ούτε καν ποδήλατο. Πλανεύτρα η ευκολία οδηγεί σε μονοπάτια σκοτεινά και δύσβατα. Παρέα με τον Στάθη κι άλλους μουσικούς – που αγαπούν ιδιαίτερα να επισκέπτονται τη Γαύδο τα καλοκαίρια – τραγουδάμε Χαΐνηδες αντικρυστά στο κύμα και τα θεόρατα κρητικά βουνά. Κι αν συγκρατούν σαν καστέλι τον βοριά, στη Γαύδο δεν πρόκειται να τη γλυτώσεις από τους αέρηδες που λυσσομανούν… Η Ίλβα θα με βοηθήσει να βρω την καβάτζα μου. Είναι από τη Ρωσία και ζει μεταξύ Βερολίνου και Γαύδου, όπου έρχεται μαζί με την 5χρονη κόρη της τα τελευταία χρόνια από τον Μάη ως τον Οκτώβρη. Οι δυο τους μοιάζει σαν να έχουν βγει από τη «Γαλάζια λίμνη». Πέρα από την «πλατεία» και κάτω από τη «λεωφόρο», πίσω από τον «καφενέ» και το «μαγειρείο» βρισκόταν ο μεγάλος, γέρικος και κατάκοπος κέδρος που με φιλοξένησε. Κι αν τσακισμένος από τη δίψα και τον άνεμο, εδώ απόλαυσα τον καλύτερο μεσημεριάτικο ύπνο, είδα τον πιο ονειρεμένο έναστρο ουρανό, κούρνιασα να προστατευτώ από τους αέρηδες. Όχι, δεν είναι εύκολος προορισμός η Γαύδος αλλά τις νύχτες το μάτι εστιάζει αυθόρμητα στον πολικό αστέρα κι αφήνεται να παρακολουθεί γύρω του τ’ άστρα να συνδέονται σε κύκλο, σαν χορό, μέχρι μια πύρινη μακριά ουρά από ένα πεφταστέρι να σε επαναφέρει στην πραγματικότητα. Με ένα τρόπο ο ουρανός στη Γαύδο σου επιβάλλεται, σε οδηγεί, κάπως σαν τον Οδυσσέα, ναυαγό στον έρωτα της ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ / Γαύδος

●●●

●●●●

Καλυψούς, θεά της μυθικής Ωγυγίας. «Τη δέκατη πια νύχτα με πήγαν οι αθάνατοι θεοί στην Ωγυγία, όπου μια φοβερή θεά πανώρια κατοικούσε, η Καλυψώ και πρόθυμα να με φιλοξενήσει με πήρε αυτή και μ’ έφερε και σ’ όλη τη ζωή μου αθάνατο κι αγέραστο μου ‘λεγε να με κάμει…» Και παρότι ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος, αλεξανδρινός ποιητής του 4ου μ.Χ. αιώνα, αναφέρε,ι πως η ομηρική Ωγυγία ήταν η Γαύδος, αυτό δεν είναι καθόλου σίγουρο. Αλλά εμείς θα υποθέσουμε πως είναι: «Κόρωνε (η Καλυψώ) στη σχάρα μια φωτιά μεγάλη και μοσκοβόλαγε ένα γύρο το νησί, που καίγονταν ο κέδρος ο καλόσχιστος κι η θούγια… Πουλιά με τα φτερά τους τεντωμένα, τώρα πάνω στους κλώνους κούρνιαζαν: γεράκια, κουκουβάγιες και μακρύγλωσσες θαλασσινές κουρούνες, που ξόδεψαν τη μέρα τους στη θάλασσα», περιγράφει ο Όμηρος. Κι αν στην πραγματικότητα δεν είναι κέδροι του λιβάνου αλλά άρκευθοι οι οξύκεδροι (που στην Ελλάδα συνηθίζουμε να ονομάζουμε κέδρα ή αγριόκεδρα) ελάχιστη σημασία έχει. Τι να πρωτοπεί κανείς γι’ αυτά τα ζωντανά γλυπτά που καθορίζουν τον τόπο και το τοπίο. Στην Κύπρο λέγονται αόρατοι, μα θα ‘πρεπε να λέγονται αθάνατοι, αφού ζουν ακόμη 19

●

●●

●●●●

●●●

●

Κάθε βόλτα κι ένα μικρό προσκύνημα. Στο μονοπάτι για τον Άγιο Παντελεήμονα. ●●

Έργο τέχνης στη θάλασσα. ●●●

Στο μονοπάτι για τον Ποταμό. ●●●●

Σαρακήνικο. 20

κι όταν ξεραθούν. Οι ρίζες τους παραμένουν ζωντανές και με έναν τρόπο το ίδιο κάνει και το σώμα τους. Λείοι, σμιλεμένοι κορμοί και κάτασπροι, ν’ αντανακλούν το φως του πρωινού, να καθρεφτίζουν το τελευταίο. Κουφάρια που χορεύουν τον περήφανο αλλόκοτο χορό τους. Έργα τέχνης στο άπειρο με δημιουργό τη φυσική ροή του συνεχές. Αν παρατηρήσεις προσεκτικά θα δεις πως εγγράφεται επάνω τους ο χρόνος, η υπομονή, η δύναμη· κι αν κλάψεις θα σε νιώσουν. Εννοείται πως δεν κόβεις ούτε το παραμικρό τους κλαδάκι – ούτε για να ζεσταθείς, ούτε για να μαγειρέψεις, για να βολέψεις τη σκηνή σου ή για να τους πάρεις σπίτι σου. Ένα έργο τέχνης είδα να διαδραματίζεται μπροστά μου την πρώτη δύση στον Άϊ Γιάννη με τον Νταλί να χορεύει με τον άνεμο, τον χορό των… πουλιών και δυο άντρες πίσω του να αποχαιρετούν τον ήλιο σε στάση διαλογισμού. Θέλω να χορέψω κι εγώ αλλά στην πραγματικότητα χορεύω με την ίδια μου την παρουσία – τίποτα δεν θα ‘ταν το ίδιο χωρίς εμένα. «Χρέος πρώτο. Κάνε τον ήλιο να κλάψει», γράφει ο ποιητής Γιώργος Κοκκινίδης, ο «άνθρωπος που ενόχλησε το σύμπαν», για χρόνια φιλοξενούμενος στο Θεραπευτήριο Ψυχικών Παθήσεων Χανίων. Σε τέτοιες ποιότητες απευθύνεται το νησί. ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ / Γαύδος

Το ηλιοβασίλεμα σε όλη τη βορειοδυτική ακτή αποτελεί μια είδους ιεροτελεστία. Είτε χαμηλά, στην παραλία του Άϊ Γιάννη, απολαμβάνοντας έναν φρεσκοψημένο ελληνικό, είτε ψηλά στους αμμόλοφους, πέρα στον Λαβρακά, πιο πέρα στην Σταυρόλιμνη, την Χρυσή Άμμο ή τον Ποταμό – τις ωραιότερες παραλίες που έχω αντικρύσει ποτέ μου ως τώρα. Στον Λαβρακά, τα τελευταία χρόνια, έχει δημιουργηθεί από τους σκηνίτες μια άτυπη οικοκοινότητα. Υπάρχει και χτιστό πηγάδι για πόσιμο νερό – το «Θεόνερο», όπως συνήθιζαν να λένε στη Γαύδο το βρόχινο νερό, που μαζεύονταν στις στέρνες των σπιτιών. Το νερό στο νησί ήταν και είναι λιγοστό. Σκέψου πως παλιά οι κάτοικοι για να πλύνουν τα ρούχα τους χρειάζονταν να πάρουν άδεια από τη χωροφυλακή… Το περπάτημα μέχρι τον Ποταμό, με αφετηρία την παραλία του Αϊ Γιάννη, είτε μέσα από το κεδρόδασος και το εκκλησάκι του Άϊ Γιώργη, είτε παράλληλα με την ακτή, είναι ό,τι καλύτερο έχει να προτείνει η Γαύδος για αρχή. Μια διαδρομή μαγική από τις πολλές που διαθέτει το νησί – στην πραγματικότητα μπορείς να το γυρίσεις όλο με τα πόδια. Μόνος ή με παρέα, θα σου κάνει καλό, αφού κι η πιο μικρή βόλτα μοιάζει με κάποιου είδους προσκύνημα. Τον Ποταμό μπορείς να τον προσεγγίσεις συντομότερα κι από το κατακόρυφης κλίσης μονοπάτι που ξεκινά από τον οικισμό της Αμπέλου. Το τοπίο, είναι πραγματικά απίστευτο, όπως και το γεγονός πως ακόμη κι εδώ, στην άκρη της σιωπής, μένουν και ξεχειμωνιάζουν άνθρωποι… Τόσο στην Άμπελο, όσο και στους τρεις οικισμούς του νησιού, τα λιθόκτιστα μισογκρεμισμένα σπίτια σχεδόν δεν διακρίνονται, είναι ένα με το τοπίο. Ο Γιώργης του Φάρου, μαζί με τη μητέρα και τον γιο του που έρχεται τα καλοκαίρια, είναι και ο μοναδικοί κάτοικοι του χωριού. Ένας σύγχρονος φαροφύλακας που υποδέχεται στην μικρή του καντίνα τους επισκέπτες του Φάρου που αποτελεί ακόμη μια εξαιρετική τοποθεσία για να απολαύσεις το ηλιοβασίλεμα. Ο Φάρος της Γαύδου κατασκευάστηκε το 1880 και λειτουργούσε με πετρέλαιο και φυτίλι. Ήταν περιστρεφόμενος και ορατός σε απόσταση 42 μιλίων – τη δεύτερη μεγαλύτερη 21

●●

●●●

●

Χρυσή Άμμος. ●●

Σταυρόλιμνη. Κέδρα που χορεύουν στον βοριά. ●●●

Στην καβάτζα του «Μετρ». ● 22

απόσταση στον κόσμο εκείνη την εποχή, μετά τον φάρο της Γης του Πυρρός. Το 1942, βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς, σήμερα όμως έχει αναστηλωθεί κι είναι επισκέψιμος μέσα-έξω κι ο Γιώργης πάντα εδώ, να σε φιλέψει μια ρακή. Κάθε δειλινό ο Άλεξ κατεβαίνει στην αμμουδιά του Άϊ Γιάννη στήνοντας με ευλάβεια τη μια πέτρα πάνω στην άλλη. Με τρόπο εντελώς ανορθόδοξο σαν να αψηφά τον νόμο της βαρύτητας, σε ένα εφήμερο έργο τέχνης που σύντομα θα καταπιεί ο βοριάς. «Μα πως τα καταφέρνεις;» τον ρωτώ. «Αφού είμαι αλλού!» μου απαντά, χαμογελαστός όπως ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ / Γαύδος

πάντα. «Τόσοι αιώνες πέρασαν και μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί πραγματική απόδειξη ότι ο νόμος του Νεύτωνα ισχύει», διαβάζω λίγο αργότερα σε συνέντευξη των Ρώσων πυρηνικών επιστημόνων που κατέφθασαν στο νησί μετά την καταστροφή του Τσέρνομπιλ. Αναζητούσαν το μέρος με τη λιγότερη ραδιενέργεια στον κόσμο, μαζί κι έναν κόσμο που αξίζει κανείς μέσα του να ζει… Μελετούν τον Πλάτωνα και τον Πυθαγόρα, λατρεύουν τον Ντοστογιέφσκι και δεν πιστεύουν σε κανέναν θεό, πιστεύοντας ταυτόχρονα σε όλους: «Όλα τα πειράματα είναι φτιαγμένα έτσι για να καταλήγουν σε απόδειξη. Κι εσύ στο σχολείο μαθαίνεις ότι λειτουργεί, το θυμάσαι και το πιστεύεις για μια ζωή. Σαν τη θρησκεία». Αφαλατώνουν θαλασσινό νερό που το ζεσταίνουν με ηλιακούς συλλέκτες που κατασκευάζουν από γυάλινα μπουκάλια, χρησιμοποιούν τσικουδιά ως καύσιμο για ηλεκτροκόλληση κι έχουν χτίσει μέσα στη γη ένα πυρηνικό καταφύγιο όπου συναθροίζονται φιλοσοφώντας περί Αθανασίας: «τον μοναδικό και αποκλειστικό προορισμό και εσωτερική επιθυμία του ανθρώπου». Όσο για τον τρόπο που θα μπορούσε να επιτευχθεί μια τέτοια κατάσταση; «Είναι αμιγώς ανθρωπιστικός, και σε καμία περίπτωση, δια μέσου κοινωνικών και φυσικών επιστημών», λένε στην ταινία «Οι Αθάνατοι – στο νοτιότερο άκρο της Ευρώπης» και καταλήγουν: «Δεν θέλουμε να είμαστε πια επιστήμονες. Η επιστήμη αντιπροσωπεύει ένα πολύ μικρό τμήμα της ανθρώπινης νοημοσύνης…» Κι αν δεν κατάφεραν ποτέ να χτίσουν στη Γαύδο, τον Ναό του Απόλλωνα, όπως τον είχαν οραματιστεί, άφησαν στο ακρωτήρι της Τρυπητής την πολυφωτογραφημένη γιγάντια καρέκλα θέλοντας, ίσως, να κάνουν ένα εικαστικό σχόλιο για τον προορισμό του ανθρώπου και την ιδέα της ανθρώπινης ύπαρξης. Το ακρωτήρι βρίσκεται στο νοτιότερο άκρο του νησιού εισχωρώντας, με τρεις διαδοχικές καμάρες, μες τη θάλασσα. Το απύθμενο βάθος, δίνει στα νερά έναν σκούρο μπλε τόνο… Όσο για τον Απόλλωνα; Μια τεμαχισμένη επιγραφή – μισή βρέθηκε στη Γορτυνία, το 1927 κι άλλη μισή το 1960, εντοιχισμένη σε ένα αγροτόσπιτο της Μεσσαράς Ηρακλείου – οι αρχαιολόγοι λεν πως ανήκε αδιαμφησβήτητα στον Ναό του Πυθίου Απόλλωνα, μαρτυρώντας παράλληλα τη στενή σχέση των Γαυδίων με την πανίσχυρη Γόρτυνα του 3ου π.Χ. αιώνα. Σύμφωνα με την επιγραφή, οι κάτοικοι της «Καύδου» μπορούσαν να κατοικούν ελεύθεροι και αυτόνομοι στο νησί καταβάλλοντας το 1/10 απ’ όλα τα γεννήματα που παράγει η γη τους, πέντε 23

●

●●

χιλιάδες χόες αλατιού και 200 μεδίμνους από καρπούς του κέδρου (κεδροκούκουτσα). «Και από τα λάφυρα των πλοίων που ναυαγούν στις ξέρες ή στη θάλασσα, το 1/10 να είναι του Απόλλωνα του Πυθίου...» Το μονοπάτι για την Τρυπητή ξεκινά από τον οικισμό Βατσιανά, τόπο διαμονής των Ρώσων επιστημόνων. Αν και μακρύτερο, το ομορφότερο περπάτημα ως εκεί είναι από τον Κόρφο στα Νοτιοανατολικά, τη μόνη παραλία της Γαύδου, μαζί με το Σαρακήνικο, που δεν χρειάζεται να την προσεγγίσεις περπατώντας. Η ερημική, άλλοτε παραλία του Σαρακήνικου, ήταν αυτή που, κάποιες δεκαετίες πριν, προσέλκυσε τους πρώτους κατασκηνωτές του νησιού. Δεν άργησαν να ξεφυτρώσουν παντού μπαρ, καφέ και ταβερνάκια προκειμένου να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες τους. Κι αν πολλοί έως σήμερα επιλέγουν να μείνουν εδώ, οι περισσότεροι μεταφέρθηκαν σιγά-σιγά στο κεδρόδασος του Άϊ Γιάννη. Μια περιοχή που προστατεύεται από τα προγράμματα LIFE και NATURA αλλά και από τους ίδιους τους κατασκηνωτές που τη φυλούν, σαν τα μάτια τους, από οποιαδήποτε οικονομική δραστηριότητα. Βλέπεις, αυτά που αναζητά κανείς στο νησί, κι εκείνο σου τα προσφέρει τόσο απλόχερα, ούτε πουλιούνται, ούτε αγοράζονται – αλίμονο! Στη βορινή πλευρά του Σαρακήνικου, με θέα-πιάτο τη

●

«Τα ξοδεύουμε όλα για να περνάμε καλά. Δεν σκεφτόμαστε τι θα γίνει το χρόνου… του χρόνου, βλέπουμε!» 24

Κεδροκούκουτσα ή κεδρόμηλα. Ο μοσχομυριστός, γλυκόπικρος καρπός των κέδρων. ●●

Χωρίς πολλά κομφόρ, τα μαγαζιά στο Σαρακήνικο και στον Άϊ Γιάννη λειτουργούν ακόμη με γεννήτριες.

φεγγαρόλουστη ανεμοδαρμένη ακτή, βρίσκονται «Οι εξόριστοι», το «σπίτι του Άρη», όπως έμεινε στην καθομιλουμένη, που σήμερα λειτουργεί σαν καφέ-μπαρ. Στο κτίσμα αυτό, την περίοδο του Μεσοπολέμου, κατοικούσαν οι εξόριστοι κομμουνιστές, μεταξύ των οποίων ο Άρης Βελουχιώτης και ο Μενέλαος Λουντέμης, κι αργότερα εξόριστοι φυματικοί και βαριά άρρωστοι. Όσο για την «Ωγυγία», σήμερα δανείζει το όνομά της σε μια από τις ταβέρνες του Σαρακήνικου, ακριβώς στην αντίπερα όχθη. Εδώ, που ένα βράδυ ευτύχισα να παρευρεθώ σε ένα αποχαιρετιστήριο γλέντι στη μνήμη του θρυλικού «Μεξικάνου». Ήταν από εκείνα τα μυσταγωγικά του νησιού, όπου νιώθεις αυτή τη μέθεξη να ανυψώνει τα πάντα – κι εσένα μαζί. «Δως του, δως του κι όπου πάει, τούτη η γης θα μας εφάει», χορεύουν αγκαλιά οι θαμώνες γύρω από τον λυράρη που παίζει στον ρυθμό τον Ικαριώτικο. «Ό,τι δεις εδώ, ό,τι ακούσεις εδώ, ό,τι ζήσεις εδώ, ας το να μείνει», διαβάζω γραμμένα με κιμωλία στα αγγλικά, σε μια ταμπέλα στην «Άκρη» του Σαρακήνικου. Ένα από τα σπίτια που χωρισμένα στη μέση λειτουργούν ταυτόχρονα σαν καφενεία, μπαρ ή εστιατόρια. Ο «Λίβας» στον Άϊ Γιάννη και ο «Καραπιστόλας» στα Βατσιανά είναι δύο ακόμη από αυτά. Παντού, φυσικά, θα δοκιμάσεις τη σπεσιαλιτέ του τόπου, το τσιγαριαστό

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ / Γαύδος

●●●

κατσικάκι που ψήνεται με τις ώρες στην κατσαρόλα μόνο με κρεμμύδι και ελαιόλαδο – ποιος βιάζεται εδώ άλλωστε... Και πάλι, όμως, τίποτα δεν συγκρίνεται με το φαγητό στις «καβάτζες» το οποία είχα αρχικά υποτιμήσει επειδή μαγειρεύεται χωρίς πολλά κομφόρ, με πενιχρά μέσα, έξω στην ύπαιθρο. Εκεί ακριβώς ήταν όμως το μυστικό! Αρακάς με πατάτες γιαχνί, φακές με αγριομανίταρα, ντομάτα με τ’ αυγό, ψαρόσουπα με θαλασσινό νερό και σκάροι, απευθείας από τη θάλασσα στο τηγάνι – δεν έχω φάει πιο νόστιμα. Λες και το αλατοπίπερο της ζωής να βρίσκεται τελικά στην αφαίρεση. Η Γαύδος αποτελεί ένα ταξίδι προσωπικής αναμέτρησης. Καθώς τα πάντα καίγονται στην πυρά του ήλιου, τα δέντρα καρτερούν την υγρασία της νύχτας να ξεδιψάσουν, το αλάτι κι οι αέρηδες ξηραίνουν δέρμα και μαλλιά, το γλυκό νερό είναι πολυτέλεια κι οι σκορπιοί παραθερίζουν τις νύχτες πλάι στους παράτολμους ταξιδευτές που γειώνονται στην άμμο μονό με έναν υπνόσακο – το νησί σε αγριεύει. Μα από την άλλη υπάρχει πάντα και παντού αυτή η αίσθηση της αλληλεγγύης. Δεν θα χαθείς, δεν θα διψάσεις, δεν θα ξεμείνεις και στα δύσκολα πάντα κάποιος θα βρεθεί δίπλα σου, σαν από μηχανής θεός, να σε υποστηρίξει. Δεν υπάρχει ιδανικότερο μέρος να κάνει κάποιος μόνος διακοπές, ακόμη κι αν είναι γυναίκα, νιώθοντας ταυτόχρονα ασφάλεια κι απόλυτη ελευθερία. Ναι, μπορείς να τα ‘χεις και τα δύο. Κι τελικά αν αποφασίσεις να έρθεις, να μείνεις το ελάχιστο έναν ολόκληρο κύκλο του φεγγαριού, να δεις τους αμμόλοφους να φεγγοβολούν και τη νύχτα να διαστέλλεται. Και να θυμάσαι πως η ώρα του αποχωρισμού, θα ‘ναι δύσκολη, μαζί και λυτρωτική – όπως ακριβώς η Γαύδος. «Χαίρε, πέτρα ή ποτίσασα τούς διψώντας τήν ζωήν. Χαίρε, ξύλον ευσκιόφυλλον, υφ’ ου σκέπονται πολλοί. Χαίρε, στολή τών γυμνών παρρησίας…», θα θυμάμαι πάντα τον Αντρέα να ορθώνει το σώμα του προς την Ανατολή, με το ένα χέρι στην καρδιά και το άλλο στον ουρανό να απευθύνει χαιρετισμό, σαν κάποιου είδους σιωπηρό Ακάθιστο ύμνο. Στον τελευταίο κέδρο στάθηκα κι εγώ, κοιτώντας για λίγο πίσω μου, να απευθύνω κι εγώ με τη σειρά μου τον δικό μου: στον Ανδρέα, το Λιζάκι, τον Στάθη, τον Άρη, τη Μπετίνα, τον Βαγγέλη, τη Ντολουνάη, τον «Μετρ», την Ελένη και τη Γεωργία, τους Γιώργηδες, τον Γιάννη, τον κύριο Σίφη, τον Άλεξ, τη Σάρα, την Κριστιάν – τη Γαλλίδα ποδοσφαιρίστρια, που μου σώσε τη ζωή απεγκλωβίζοντας με από τον γκρεμό της Χρυσής Άμμου, την ώρα που σκεφτόμουν πως είναι στ’ αλήθεια όμορφο να πεθαίνει κανείς σε έναν τόπο όπου τα πάντα δύναται να διασταλούν· και, απλά, το κάνουν. «Ήταν να φύγω σήμερα αλλά κάτι με κράτησε πίσω, θα ήταν μάλλον για να σε σώσω», μου είπε η μοναδική επισκέπτρια της παραλίας εκείνο το δειλινό του Ιούλη υπενθυμίζοντάς μου για ακόμη μια φορά την τεράστια δύναμη της μιας και μοναδικής ανθρώπινης παρουσίας και της συν-Ύπαρξης και πως οφείλω να στέκομαι αντάξιά της. Κι ότι στο δίλλημα «μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα», υπάρχει πάντα και το επάνω – «Namaste», που θα πει: Υποκλίνομαι. 25

Πόρτες πάνελ, παράθυρα αλουµινίου-σιδήρου, θωρακισµένες, εσωτερικές Πέργκολες αλουµινίου - σιδήρου, Στέγαστρα, Αντιηλιακά σκιάδια

Κάγκελα αλουµινίου σιδήρου - ΙΝΟΧ

Σκουριές

Γη και Ύδωρ για τον χρυσό της Χαλκιδικής Έλενα Κολλάτου Λεωνίδας Τούμπανος, Έλενα Κολλάτου

Ο αχός από τις Σκουριές Χαλκιδικής στα ΜΜΕ έχει από καιρό κοπάσει. Το θέμα όμως δεν έχει λήξει. Οι κάτοικοι συνεχίζουν τον αγώνα τους, που κρατά σχεδόν δύο δεκαετίες και έρχεται τώρα η εποχή της πανδημίας να κάνει την αντίστασή τους πιο επίκαιρη από ποτέ. Πως συνδέεται, θα μου πείτε, ένας ιός με τα επιχειρηματικά σχέδια μιας εταιρίας εξόρυξης χρυσού; Εύλογο το ερώτημα και η απάντηση όμως είναι λίγο πολύ προφανής. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. ●

ίγο πριν τη χερσόνησο του Άθω, που φιλοξενεί τη Μοναστική Πολιτεία του Αγίου Όρους στον Βορρά της Χαλκιδικής, βρίσκεται το όρος Κάκαβος. Αυτή είναι η πατρίδα του Αριστοτέλη και εδώ βρίσκεται ένα από τα ομορφότερα και πυκνότερα δάση από οξιές και δρυς στην Ελλάδα. Η περιγραφή είναι αρκετή για να δημιουργήσει την αίσθηση του ειδυλλιακού, η συνέχεια όμως, ανατρέπει την εικόνα. Κάτω από το αρχέγονο δάσος, στις ρίζες των πανέμορφων δέντρων, κρύβεται ένα μετάλλευμα χαλκού και χρυσού, που θέλει να εκμεταλλευτεί η Καναδικών συμφερόντων εταιρεία Eldorado Gold. Η εταιρία ήδη δραστηριοποιείται στην περιοχή σε δύο υπόγεια ορυχεία, στην Ολυμπιάδα και τη Στρατονίκη, όπου εξορύσσεται ασήμι, μόλυβδος, χρυσός και ψευδάργυρος. Στην περιοχή όμως του δάσους των Σκουριών τα σχέδια περιλαμβάνουν ένα ορυχείο ανοιχτής εξόρυξης για την κατασκευή του οποίου έχουν ήδη αποψιλωθεί χιλιάδες δέντρα και οι άλλοτε δασικοί δρόμοι μετατράπηκαν σε οδούς ταχείας κυκλοφορίας και βαρέων οχημάτων. Τα σχέδια για την εξόρυξη χρυσού στις Σκουριές έχουν προκαλέσει δυναμική αντίδραση μεγάλου μέρους της τοπικής κοινωνίας, περιβαλλοντικών οργανώσεων αλλά και ενεργών πολιτών πανελλαδικά. Τα ανοιχτά ορύγματα και η συνεπακόλουθη επεξεργασία του μεταλλεύματος, που θα γίνεται στην περιοχή, απαιτούν τη χρήση εκρηκτικών για τις διανοίξεις, προκαλούν αέριους ρύπους και σκόνη, δημιουργούν κινδύνους για σεισμούς και μόλυνση των υδάτινων αποθεμάτων της περιοχής τα οποία βρίσκονται ακριβώς κάτω από το βουνό. Για όλους αυτούς του λόγους, η αντίσταση των κατοίκων ήταν σθεναρή και η κρατική καταστολή άγρια τα προηγούμενα χρόνια, όπου το θέμα των μεταλλευτικών δραστηριοτήτων βρισκόταν σχεδόν στην ημερήσια διάταξη της πολιτικής ατζέντας. Από τότε έχει κυλήσει αρκετό νερό στο αυλάκι, η πανδημία έφερε καινούρια νέα στην επικαιρότητα και το θέμα της εξόρυξης του χρυσού υποχώρησε κάπως από τον δημόσιο διάλογο. Μόλις πρόσφατα, όμως, η Βουλή επικύρωσε την σύμβαση του Ελληνικού Δημοσίου με την Ελληνικός Χρυσός, παραχωρώντας όλα τα δικαιώματα του δημοσίου υπέρ της εταιρίας, ενώ την απαλλάσσει από τυχόν αξιώσεις και δεσμεύσεις. Ακολούθως το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας ενέκρινε την τροποποίηση της Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων για τα Μεταλλεία. 30

●●

●●●

●●●● ● Παραλία αρχαίων Σταγείρων. ●● Ο καπετάν Γιάννης, ψαράς στην περιοχή της Ολυμπιάδας. ●●● Η μελισσοκομία είναι βασική ενασχόληση στο όρος Κάκαβος. ●●●● Εργοτάξιο της Ελληνικός Χρυσός στο δάσος των Σκουριών.

ΡΕΠΟΡΤΑΖ / Σκουριές

●

●●

●●●

Πρόσφατα η Βουλή επικύρωσε την σύμβαση του Ελληνικού Δημοσίου με την Ελληνικός Χρυσός, παραχωρώντας όλα τα δικαιώματα του δημοσίου υπέρ της εταιρείας ενώ την απαλλάσσει από τυχόν αξιώσεις και δεσμεύσεις. ● Δάσος Σκουριών. ●● Ανοιχτό ορυχείο Ολυμπιάδας. ●●● Φράκτης στην περίμετρο του εργοταξίου

της Ελληνικός Χρυσός στο δάσος Σκουριών. ΡΕΠΟΡΤΑΖ / Σκουριές

Αυτές οι ενέργειες μας έδωσαν την αφορμή να συναντήσουμε τη Μαρία Καδόγλου από το Παρατηρητήριο Μεταλλευτικών Δραστηριοτήτων στην Ιερισσό της Χαλκιδικής. Η Μαρία έχει αφιερώσει τη ζωή της στον αγώνα. Ανεβαίνουμε μαζί στο Δάσος των Σκουριών από τη διασταύρωση του Χοντρού Δέντρου, μετά το χωριό Μεγάλη Παναγιά. Ο δρόμος προς το Δάσος είναι ολοκαίνουργιος, φαρδύς και ασφαλτοστρωμένος. Στο πλάι του δρόμου παρατηρούμε πρόσφατες προσθήκες, τις κολώνες του ρεύματος που πηγαίνουν μέχρι το χώρο των μεταλλείων. Η “Ανάπτυξη” σε πλήρη εφαρμογή! Ανάμεσα από τα πυκνά δέντρα διακρίνεται ο χώρος της ανοιχτής εξόρυξης, περιφραγμένος, με προειδοποιητικές πινακίδες, να ενημερώνουν ότι πρόκειται για ιδιωτικό χώρο, απαγορεύοντας την είσοδο σε μη εξουσιοδοτημένα άτομα. Ξαφνικά, στη μέση του βουνού, ανάμεσα από την πυκνή βλάστηση ξεπηδά κρανίου τόπος. Έργα υποδομής με μεταλλικές κατασκευές για την εξόρυξη και επεξεργασία, διάφορες εγκαταστάσεις, φορτηγά, εκσκαφείς, κάμερες ασφαλείας, συρματοπλέγματα, σκυλιά και υπηρεσίες φύλαξης του χώρου. Μια ανοιχτή πληγή στο καταπράσινο βουνό, η οποία σε τίποτα δε θυμίζει ότι βρισκόμαστε σε δασικό περιβάλλον. Η Μαρία μας εξηγεί, πως τα έργα διαμόρφωσης του χώρου έχουν προς ώρας σταματήσει. Η Eldorado Gold αναμένεται να συνεχίσει τις κατασκευαστικές εργασίες της, που εκτιμάται ότι θα ολοκληρωθούν σε περίπου δύο χρόνια, όταν θα ξεκινήσει και η εξόρυξη. Το θέαμα του πληγωμένου δάσους πραγματικά δημιουργεί έναν κόμπο στο στομάχι. Αφήνοντας πίσω μας τον χώρο της εκμετάλλευσης χανόμαστε μέσα στο δάσος σε μια προσπάθεια να αναλογιστούμε το μέγεθος του αφανισμού και το ρίσκο που φέρνει η μεταλλευτική εξόρυξη στην περιοχή. Βρισκόμαστε κάτω από πυκνά, πανύψηλα δέντρα που σχεδόν σκιάζουν το έδαφος από τις αχτίδες του ήλιου. Από λίγο ψηλότερα παρατηρούμε τους αμέτρητους δαιδαλώδεις λόφους, που αποτελούν το Όρος Κάκαβος και που σχηματίζουν χαράδρες μέσα στις οποίες τρέχουν ρυάκια και καταρράκτες. Η ζωογόνα φύση σε όλο της το μεγαλείο! 33

●

Σε αυτό το παρθένο τοπίο δημιουργούνται χαβούζες αποβλήτων, που θα παραμείνουν στο διηνεκές ως μάρτυρες της ανθρώπινης απληστίας και απερισκεψίας, ενώ ένας πιθανός σεισμός από το ενεργό ρήγμα θα διασπείρει τα επικίνδυνα απόβλητα και τη μόλυνση στη γύρω περιοχή και τον υδροφόρο ορίζοντα.

Σε μια τέτοια χαράδρα έχει δημιουργηθεί ένα φράγμα που λειτουργεί ως χώρος απόθεσης των επικίνδυνων αποβλήτων της μεταλλευτικής δραστηριότητας (ΧΥΤΕΑ). Ενώ για τα μεταλλεία στην Ολυμπιάδα και στη Στρατονίκη, ο Κοκκινόλακας – ο χώρος απόθεσης των αποβλήτων του – έχει χωροθετηθεί ακριβώς πάνω σε ένα ενεργό σεισμικό ρήγμα, καθιστώντας τον άκρως επικίνδυνο. Έχει κατασκευαστεί μάλιστα με αρκετές παραλείψεις και χωρίς την απαιτούμενη άδεια λειτουργίας που ορίζει η περιβαλλοντική νομοθεσία. Σε αυτό το παρθένο τοπίο δημιουργούνται χαβούζες αποβλήτων, που θα παραμείνουν στο διηνεκές, ως μάρτυρες της ανθρώπινης απληστίας και απερισκεψίας, ενώ ένας πιθανός σεισμός από το ενεργό ρήγμα θα διασπείρει τα επικίνδυνα απόβλητα και τη μόλυνση στη γύρω περιοχή και τον υδροφόρο ορίζοντα. Στη Μεγάλη Παναγιά η Μαρία μας σύστησε τη Νίνα Καρίνα, μέλος της Επιτροπής Αγώνα στις Σκουριές και κάτοικο του χωριού. Το μεταλλείο των Σκουριών βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από το χωριό και οι κάτοικοι είναι από τους πρώτους που υφίστανται την υποβάθμιση στην ποιότητα της ζωής τους. Η Νίνα μας εξήγησε ότι το χωριό είναι χωρισμένο στα δύο – από τη μια όσοι αντιδρούν στην εξόρυξη και στην τεράστια οικολογική καταστροφή που συντελείται και από την άλλη όσοι εργάζονται ή αποσκοπούν σε μια θέση εργασίας στα ορυχεία. Το «ρήγμα» μεταξύ των κατοίκων είναι χαώδες. Σύμφωνα με τη Νίνα, έχει πλήξει την κοινωνική και οικονομική δραστηριότητα του χωριού, καθώς οι όποιες συναλλαγές με μη ομοϊδεάτες αποφεύγονται.

Η Νίνα φορτίζεται συναισθηματικά, όταν αναφέρεται στα περιστατικά σύγκρουσης και έντονης καταστολής που έχουν υποστεί οι αγωνιστές από την αστυνομία και την εταιρία. Και δε μπορείς παρά να συγκινηθείς, όταν μαθαίνεις για τον αγώνα, που δε στερείται δικαστικές διαμάχες και συλλήψεις, και εμφορείται από το πείσμα των κατοίκων να αντισταθούν και να κρατήσουν τον τόπο τους παρθένο, όπως τον παρέλαβαν από τους προγόνους τους και θέλουν να τον παραδώσουν στα παιδιά τους. Η κουβέντα όλο γυρίζει σε περιστατικά και γεγονότα που έχουν συμβεί σε αυτόν τον μακροχρόνιο αγώνα των κατοίκων κατά της εταιρίας. Η Νίνα αγωνίζεται με ολόκληρη την οικογένεια στο πλευρό της και δεν μπορώ παρά να αναλογιστώ πως αυτοί οι άνθρωποι αυθόρμητα, φυσικά και πηγαία αντιστέκονται ενάντια στην καταστροφή του τόπου τους. «Όταν εμφανίζεται μια ξένη εταιρία στον χωριό σου, στα εδάφη που σε γέννησαν και σε ανέθρεψαν και θέλει να αλλοιώσει τον τόπο σου και μάλιστα χωρίς να σε ρωτήσει, δεν είναι εύλογο να αντισταθείς;» καταλήγει η Νίνα. Με τη Μαρία είχαμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε τον Γιάννη, καπετάνιο και ψαρά της περιοχής, και τον Γιώργο, ντόπιο μελισσοκόμο. Από την κουβέντα μας ήταν εμφανής η αγωνία και η ανησυχία τους για τις μεταλλευτικές δραστηριότητες που διαταράσσουν το φυσικό περιβάλλον και υποβαθμίζουν το παραγόμενο προϊόν τους. Μάθαμε μάλιστα, ότι η νέα σύμβαση που υπεγράφη με το Ελληνικό Κράτος, ορίζει ότι ο έλεγχος της εταιρίας ΡΕΠΟΡΤΑΖ / Σκουριές

●●

●●●

● Εργοτάξιο της Ελληνικός Χρυσός καταμεσής

του δάσους των Σκουριών. ●● Το χωριό των Σταγείρων, ένα από τα

Μαδεμοχώρια της περιοχής γνωστά για την μεταλλευτική δραστηριότητα των κατοίκων. ●●● Παραλία Κακούδια Ιερισσού.

«Όταν εμφανίζεται μια ξένη εταιρία στο χωριό σου, στα εδάφη που σε γέννησαν και σε ανέθρεψαν και θέλει να αλλοιώσει τον τόπο σου και μάλιστα χωρίς να σε ρωτήσει, δεν είναι εύλογο να αντισταθείς;» για την τήρηση των περιβαλλοντικών της δεσμεύσεων θα γίνεται από ανεξάρτητο φορέα, ο οποίος θα προσλαμβάνεται και θα αμείβεται από την εταιρία! Μας επεσήμαναν και διάφορες άλλες πρωτάκουστες και μάλλον παγκόσμιες πρωτοτυπίες στο όλο σχέδιο της εκμετάλλευσης και ανάμεσά τους ξεχωρίσαμε την περίπτωση του Κοκκινόλακα που προαναφέραμε. Όσο ψάχνεις σε βάθος την εξόρυξη χρυσού στην περιοχή της Χαλκιδικής τόσο περισσότερα ανακαλύπτεις, για ένα ζήτημα που σίγουρα χρήζει περισσότερης διερεύνησης. Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις. Tα συναισθήματα και οι σκέψεις εναλλάσσονται: προβληματισμός, οργή, θυμός, απογοήτευση αλλά και αγάπη, πείσμα, αξιοπρέπεια, αλληλεγγύη, περηφάνια. Την περίοδο του εγκλεισμού λόγω του κορονοϊού, κάπου διάβασα ότι όσο εντείνονται οι επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας στο φυσικό περιβάλλον τόσο συχνότερες θα είναι και οι πανδημικές κρίσεις. Οι χθόνιες Ερινύες, στην αρχαία ελληνική μυθολογία, τιμωρούσαν τους ανθρώπους με τη χρήση δηλητηρίου από ίταμους, δέντρα που αφθονούν στο δάσος των Σκουριών, και δεν μπορώ παρά να σκεφτώ πως ίσως να υπάρχει μια κάποια σύνδεση με τα παρόντα.

● Η Μαρία Καδόγλου, από το Παρατηρητηρίου Μεταλλευτικών

Δραστηριοτήτων στη Χαλκιδική, στο δάσος των Σκουριών. ●● Η Νίνα Καρίνα, κάτοικος της Μεγάλης Παναγίας και μέλος

της επιτροπής αγώνα των Σκουριών. ●●● Καταράκατες Βαρβάρας στην Ανατολική Χαλκιδική. ●●●● Παραλία Κακούδια Ιερισσού.

info's Ευχαριστούμε από καρδιάς τη Μαρία Καδόγλου, τη Νίνα Καρίνα, τον Γιώργο Καρίνα και τον Γιάννη Διδώνη για τη φιλοξενία τους και την όμορφη κουβέντα μας. Για άνετη διαμονή και ζεστή φιλοξενία επιλέξτε το ξενοδοχείο Άκανθος στην Ιερισσό της Χαλκιδικής. Πληροφορίες: 23770 41197.

●

●●

●●●

●●●●

Όσο εντείνονται οι επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας στο φυσικό περιβάλλον τόσο συχνότερες θα είναι και οι πανδημικές κρίσεις. ΡΕΠΟΡΤΑΖ / Σκουριές

Ασκληπιού 43 2752027427 kreomarketnafpliou@gmail.com Kreomarket Nafpliou

Στον γυαλό του Πηλίου Χρήστος Κανατάς

Το Πήλιο είναι τόσο όμορφο που μέχρι κι οι αρχαίοι θεοί το είχαν για εξοχική τους κατοικία. Μόλις τέλειωναν τη δουλειά τους, να επιβλέπουν από τις ψηλές κορφές του Ολύμπου τα ανθρώπινα, καταφεύγαν εκεί για να απολαύσουν τις διακοπές τους. Κάτι παρόμοιο κάνει κι ο σημερινός άνθρωπος, ο νέος θεός του πλανήτη αυτού. Αφήνει για λίγο τη ζωή στην καλοδουλεμένη μηχανή ελέγχου που έχει στήσει και αναζητεί τέτοια μέρη, θεϊκά, για να επιστρέψει για λίγο σαν παιδί στην αγκαλιά της μητέρας φύσης, στο πραγματικό του σπίτι. Κανένα άλλο μέρος δεν γνωρίζω που να αντιπροσωπεύει τόσο χαρακτηριστικά τη χαμένη μας Εδέμ, όσο το βουνό των Κενταύρων…

Η αίσθηση του τόπου Είναι ακρωτήρι αλλά και βουνό που ξεπροβάλλει απότομα από τη θάλασσα. Όπως ο Άθως και το όρος Φεγγάρι στη Σαμοθράκη. Και στα τρία το ίδιο χαρακτηριστικό: η βλάστηση είναι οργιώδης, τόσο έντονη που νιώθεις σα να αντιλαμβάνεσαι την αέναη κίνησή της. Όμως το Πήλιο έχει κάτι το ξεχωριστό. Ανάμεσα στις άπλετες ομορφιές της, τόσο ταλαιπωρημένης τα τελευταία χρόνια χώρας μας, το Πήλιο στέκεται στην κορυφή. Τα δάση του είναι τόσο θαλερά, που κυριολεκτικά καταπίνουν τους πανέμορφους οικισμούς του. Τα νερά κελαρύζουν παντού. Τα άνθη, οι πεταλούδες, τα κελαϊδίσματα, σε κάνουν να νομίζεις πως βρίσκεσαι μέσα σε όνειρο. 40

Θάλασσα γυαλί στο Ανατολικό Πήλιο.

●

Φακίστρα, η σαγηνευτική. ●●

Βουτιά στα καταγάλανα νερά. 42

Ιαματικό βουνό το έλεγαν κάποτε από την ποικιλία των βοτάνων που διαθέτει. Εδώ έζησε ο Κένταυρος Χείρωνας, ο μέγας θεραπευτής δάσκαλος που μεταξύ των άλλων δίδαξε και τον Ασκληπιό, τον πατέρα της ιατρικής τέχνης. Τα χρόνια της σκλαβιάς οι Τούρκοι σχεδόν δεν πάτησαν το πόδι τους εδώ. Τα χωριά δεν είχαν ακόμα δημιουργηθεί κι οι Έλληνες ξεκίνησαν να φτιάχνουν μοναστήρια σηματοδοτώντας την αφετηρία του μοναστηριακού βίου και σε αυτό εδώ στο βουνό. Σύντομα άρχισαν να έρχονται φυγάδες από όλη την υποδουλωμένη πατρίδα, για τη λευτεριά που πρόσφερε το Πήλιο, καθώς δεν το πείραζαν οι Τούρκοι. Ήρθαν κι οι κτιστάδες από την Ήπειρο. Όσοι έχουν πάει στο Ζαγόρι καταλαβαίνουν αμέσως την εκπληκτική ομοιότητα, αφού δεν υπάρχει πιο όμορφη και ταιριαστή αρχιτεκτονική στην απαράμιλλη ελληνική γη. Οι εκκλησίες, τα αρχοντόσπιτα, οι πύργοι, τα γεφύρια, οι κρήνες είναι όλα κομψοτεχνήματα. Τα χωριά άρχισαν να δημιουργούνται σιγά-σιγά γύρω από τα μοναστήρια και η περιοχή άκμασε, μια ακμή που συνεχίζεται ως σήμερα με την ανάπτυξη ενός αειφόρου και βιώσιμου τουρισμού. Οι άνθρωποι έφτιαξαν τα χωριά τους στα ψηλά, χαμένα μες στη

●●

βλάστηση, ώστε να είναι πιο προστατευμένα. Χρησιμοποίησαν τα υλικά που τους παρείχε η γη τους. Έτσι τα οικήματα είναι ένα με το τοπίο, δεν δημιουργούν την παραμικρή παραφωνία, αντίθετα εναρμονίζονται με αυτό σε μια τέλεια σύνθεση. Οι άνθρωποι που ακόμα ζουν εδώ κρατούν τον τόπο ζωντανό, τα έχουν όλα περιποιημένα. Μια έκρηξη χρωμάτων και αρωμάτων σε κάθε κήπο με λογής-λογής άνθη: τριανταφυλλιές,

Τόσο κουκλίστικο είναι το σκηνικό ώστε οι παραγωγοί της διάσημης ταινίας «Mama Mia!», διάλεξαν να γυρίσουν εδώ ένα μέρος της παρότι, σύμφωνα με την υπόθεση, διαδραματιζόταν σε κάποιο νησί!

ΑΦΙΕΡΩΜΑ / Ανατολικά του Πηλίου

●

●●●●

●●

γιασεμιά και νυχτολούλουδα, χρυσάνθεμα, γεράνια. Χαίρεσαι να περπατάς και να απολαμβάνεις όλη αυτήν την ομορφιά. Στις πλατείες με τα γέρικα τεράστια πλατάνια θα κάτσεις να απολαύσεις τον καφέ σου κάτω από τη δροσιά που σου προσφέρει η πλούσια σκιά. Η γαλήνη και η ψυχική ηρεμία που σου δωρίζονται εδώ είναι πέρα από κάθε προσδοκία. Η βαρκάδα

●●●

Και στο σημείο αυτό λες: μα είναι δυνατό να είναι τόσο όμορφο το βουνό, το δάσος, τα χωριά κι άλλο τόσο – κι ίσως ακόμα πιο όμορφος – να είναι κι ο γιαλός του; Και όμως! Με βλέμμα στο Αιγαίο, η ανατολική πλευρά του Πηλίου έχει κάτι παραλίες που θα τρίβεις τα μάτια σου. Και τα νερά διαμάντι… Για να πας από τη μία στην άλλη οδικώς πρέπει να ανέβεις το βουνό, να περάσεις από το ένα χωριό στο άλλο, κάτι που κάνει την πρόσβαση δύσκολη και χρονοβόρα – με ένα βαρκάκι, όμως, όλα γίνονται ευκολότερα. Αφετηρία της πλεύσης μας ο Άγιος

Ιωάννης Πηλίου, ένα επίνειο που φτιάχτηκε μεταγενέστερα, με όχι και τόσο εντυπωσιακή δόμηση κι αρχιτεκτονική. Το τοπίο βέβαια είναι πανέμορφο, με εξέχων πάντα το ποτάμι που βγαίνει στη θάλασσα. Η παραλία στο τέλος της ακτής ακούει στο ιδιαίτερο όνομα Παπά-Νερό. Εδώ λέγεται ότι έγινε ο γάμος των γονιών του ένδοξου Αχιλλέα, της Θέτιδας και του Πηλέα, ο οποίος έδωσε και το όνομά του στο βουνό. Υπάρχει δυνατότητα διαμονής τόσο σε δωμάτια, όσο και πιο οικονομικά, στο οργανωμένο κάμπινγκ με τα θεόρατα πλατάνια. Γρήγορα συναντάμε μια πολύ μικρή παραλία με σμαραγδοπράσινα νερά σαν πισίνα. Η Νταμούχαρη, όπως ονομάζεται, καθώς κρύβεται πίσω από το ομώνυμο περίφημο φυσικό λιμάνι του Ανατολικού Πηλίου. Η λέξη Νταμούχαρη είναι προσευχή στην Παναγιά την οποία παρακαλούσαν οι Ενετοί για σωτηρία από τις πειρατικές επιδρομές. Στα λατινικά σημαίνει «δώσε μου χάρη». Η πρόσφατη ιστορία της σχετίζεται με μια οικογένεια, αυτή του Απόστολου Βαϊνόπουλου, ενός καπετάνιου, που στις αρχές του 20ου αιώνα, ήταν ο μοναδικός ιδιοκτήτης της περιοχής. Από εδώ έκανε εμπόριο προς άλλες ευρωπαϊκές χώρες και κάποια στιγμή γνώρισε μια Ρουμάνα αριστοκράτισσα, την Κλεοπάτρα. Την ερωτεύτηκε και της έχτισε ένα αρχοντικό εδώ. Όμως η αγαπημένη του Μιραμάρε, όπως την έλεγε χαϊδευτικά, δεν άντεξε την απουσία του ταξιδευτή άντρα της και σύντομα έπαθε κατάθλιψη και πέθανε, αφήνοντάς του ένα γιο που επίσης απεβίωσε μικρός. Ο καπετάνιος βρήκε παρηγοριά στην οικιακή βοηθό του κι έκανε άλλα πέντε παιδιά των οποίων οι απόγονοι μοιράζονται όλη σχεδόν την περιουσία της σημερινής Νταμούχαρης. Η παραλία αποτελείται από δύο κολπίσκους. Ο ένας είναι το ειδυλλιακό κλειστό λιμανάκι με τα πολύχρωμα καΐκια και τα γραφικά οικήματα που φλερτάρουν με την απάνεμη ακροθαλασσιά. Τόσο κουκλίστικο είναι το σκηνικό, ώστε οι παραγωγοί της διάσημης ταινίας «Mama Mia!», με πρωταγωνίστρια τη Μέριλ Στριπ, διάλεξαν να γυρίσουν εδώ ένα μέρος της, παρότι σύμφωνα με την υπόθεση, διαδραματιζόταν σε ΑΦΙΕΡΩΜΑ / Ανατολικά του Πηλίου

●

Τα σπίτια χάνονται μες στο πυκνό δάσος. ●●

Ο χιλιόχρονος γεροπλάτανος της Τσαγκαράδας. ●●●

Ο δυσπρόσιτος Άγιος Αθανάσιος. ●●●●

Προσεγγίζοντας την πανέμορφη Φακίστρα. 45

Η λέξη Νταμούχαρη είναι προσευχή στην Παναγιά, την οποία παρακαλούσαν οι Ενετοί για σωτηρία από τις πειρατικές επιδρομές. Στα λατινικά σημαίνει «δώσε μου χάρη». κάποιο νησί! Ο δεύτερος κόλπος, εντελώς γειτονικά, είναι μια πανέμορφη παραλία, στην οποία καταλήγει ποτάμι μέσα από βαθιά χαράδρα. Το χρώμα των νερών μαγευτικό, σε τραβά σα μαγνήτης για βουτιά, όμως υπομονή. Εδώ είναι η κατάληξη ή η αφετηρία για τα περίφημα Καγκιόλια, το παλαιό καλντερίμι που ενώνει την Νταμούχαρη με την Τσαγκαράδα και που θα προτιμήσουμε να το περπατήσουμε μια από της επόμενες μέρες απολαμβάνοντας στο μέγιστο όλα όσα έχει να μας πει. Ακολουθεί ο Άγιος Αθανάσιος, ένα μικρό κολπάκι με όμορφους βράχινους σχηματισμούς κάτω από το ομώνυμο εκκλησάκι. Η πρόσβαση από την ξηρά είναι πολύ δύσκολη κι έτσι τα κρυστάλλινα νερά είναι ολόδικά μας. Βουτάμε και αντιλαμβανόμαστε κρύα ρεύματα να μας διαπερνούν, λες και είμαστε σε ποτάμι! Πράγματι, το γλυκό και δροσερό νεράκι αναβλύζει δίπλα ακριβώς από τη θάλασσα, οπότε μόλις πιάνουμε ακτή φροντίζουμε να το απολαύσουμε ενώ γεμίζουμε τα μπουκάλια μας για αργότερα. Ώρα για τη δεύτερη στάση στην πιο αγαπημένη μου παραλία του Πηλίου, τη Φακίστρα. Απλά δεν γίνεται να μην βουτήξεις εδώ! Νιώθεις ναυαγός που δε θες να εγκαταλείψεις ποτέ το θεϊκό αυτό τοπίο. Κολυμπάμε και τρώμε κολατσιό, δροσιζόμαστε στο καταρρακτάκι πίσω από την παραλία και ο χρόνος κυλά… Η παραλία έχει ψιλό βοτσαλάκι και ψηλά βράχια που την περιστοιχίζουν σαν φρούριο ενώ το γύρω το τοπίο γύρω είναι καταπράσινο. Ακριβώς πριν, βρίσκεται η μεγάλη θαλασσοσπηλιά της Παναγιάς της Μεγαλομάτας, όπου όπως θα μας πει ο καπετάνιος, λειτουργούσε κρυφό σχολειό. Μπορείς να την προσεγγίσεις και κολυμπώντας από τη Φακίστρα. Ο διάσημος Μυλοπόταμος, με τον μεγάλο βράχο που κόβει την παραλία στη μέση, δεν χρειάζεται και πάρα πολλές συστάσεις. Έχει εύκολη πρόσβαση από ασφάλτινο δρόμο και για όσους το αγνοούν, ένα μικρό άνοιγμα στον βράχο λειτουργεί σαν θαλασσινό πέρασμα από τη μια παραλία στην άλλη! Συνεχίζοντας φτάνουμε στον Λιμνιώνα, μια όμορφη αμμουδερή παραλία με εντυπωσιακούς γρανιτένιους όγκους όπως οι περισσότερες παραλίες της ανατολικής πλευράς. Στα ήσυχα νερά της θα αποχαιρετίσουμε το Αιγαίο και θα πάρουμε τον δρόμο του γυρισμού χορτασμένοι από ήλιο και αρμύρα Δεν είχαμε την τύχη να συναντήσουμε δελφίνια στη βαρκάδα μας, παρότι – όπως μας πληροφόρησε ο καπετάνιος – ήταν πολύ πιθανό ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Και πράγματι, τις επόμενες μέρες, τα είδαμε στην ακτή του Άϊ-Γιάννη να μας προσφέρουν σόου πηδώντας και στριφογυρνώντας στον αέρα! Σύντομο περπάτημα από το λιμάνι μας οδηγεί στην Πλάκα, μια μεγάλη παραλία με ολοζώντανο πολύχρωμο βοτσαλάκι και έντονη βλάστηση που προσφέρει παχιά σκιά. Ιδανική για να περάσεις όλη σου τη μέρα δίπλα στη θάλασσα. 46

Λιμνιώνας.

Η μαγευτική παραλία της Πλάκας 47

●

Πιο πίσω, προς τον Βορρά, βρίσκονται οι Άγιοι Σαράντα, το Χορευτό, η Παρίσαινα, όπου πολλοί κατασκηνώνουν ελεύθερα, και νοτιότερα η Λαμπινού, το Καλαμάκι, η Κλωσσού, ο Κομμός, η Μελανή. Η μια πιο όμορφη από την άλλη, ανάμεσά τους όμως, ξεχωρίζει η Μελανή. Μεγάλη, μυστηριακή, με γιγάντιους βράχους να ξεπετάγονται μέσα από τη θάλασσα και περίεργη μορφολογία, θες οπωσδήποτε να την εξερευνήσεις. Είναι ο νότιος πόλος του ελεύθερου κάμπινγκ στο Πήλιο και η πρόσβαση γίνεται από το χωριό Αργαλαστή. Πιο πίσω στη ρεματιά υπάρχει ένα και μοναδικό ταβερνάκι, το Μαγισσάκι, με όνομα αντιπροσωπευτικό της μαγευτικής αυτής τοποθεσίας.

ένα από τα ομορφότερα σε όλη την Ελλάδα. Δάσος και αχόρταγη βλάστηση περιβάλλει το κάθε σπίτι, την κάθε γειτονιά – κάθε μια μοιάζει με ολόκληρο χωριό – κι αναμεσά τους θα βρεις πανέμορφες πλατείες με τραπεζάκια έξω και περίτεχνες κρήνες με νερά να τρέχουν παντού. Το περπάτημα ξεκινά από την ομορφότερη από όλες, την πλατεία της Αγίας Παρασκευής με τον χιλιόχρονο γεροπλάτανο. Απευθείας βρίσκεσαι μέσα στο δάσος με τις οξιές, που σκεπάζουν τον ήλιο, με το μέγεθος και την πυκνότητά τους. Τις τυλίγουν με τη σειρά τους οι κισσοί ενώ τ’ αηδόνια στήνουν συναυλία μαζί με όλα τ’ άλλα πουλιά. Από τη μια στιγμή στην άλλη νομίζεις πως βρίσκεσαι σε τροπικό δάσος! Έπειτα από αρκετή ώρα περπάτημα στο μονοπάτι φτάνεις στη γειτονιά της Αγίας Κυριακής. Εδώ ξεκινούν τα Καγκιόλια. Σύντομα βγαίνεις στην πλαγιά και η θέα προς το Αιγαίο, τη Σκιάθο αλλά και τις πηλιορείτικες ακτές είναι συγκλονιστική. Το καλντερίμι σκιάζεται, αυτή τη φορά από θαμνώδη βλάστηση. Δεν περνά πολλή ώρα και αντικρίζεις την Νταμούχαρη ολοένα να πλησιάζει, ενώ εσύ ελίσσεσαι στο στριφογυριστό πετρόστρωτο καλντερίμι έως ότου πατήσεις το πόδι σου στην παραλία.

Τα Καγκιόλια

Με το χέρι στην καρδιά

Το παράξενο αυτό όνομα φέρει το παλαιό καλντερίμι που ενώνει τη Νταμούχαρη με την Τσαγκαράδα. Διαλέγεις φυσικά να το κατέβεις, επομένως ξεκινάς από την Τσαγκαράδα. Το χωριό αυτό δεν είναι απλά το ομορφότερο του Πηλίου αλλά κι

Βλέποντας στο χάρτη το ακρωτήρι του Πηλίου, αυτό φαντάζει νοητά με χέρι… αριστερό. Όπως στο Άγιο Όρος αλλά και το μικρό Άγιο Όρος στον Κάβο Μαλέα, οι άνθρωποι έχτισαν τα μοναστήρια τους στα ανατολικά άκρα, για απομόνωση και επαφή με την Ανατολή, τον Ήλιο, τον Θεό· μονάχα με τον απέραντο ουρανό και τη θάλασσα να απλώνονται μπροστά τους. Τι άλλο να ευχηθεί κανείς αποχωρώντας, από καλή αντάμωση με αυτή τη γη, τους τόπους και τα χώματα που πάτησες. Όπου κι αν πιστεύεις, με το χέρι στην καρδιά προσεύχεσαι για αυτήν, να είναι προστατευμένη, να παραμείνει έτσι θαλερή και καταπράσινη, πλούσια από τα νερά, τα κελαϊδίσματα, την τόση ομορφιά. Είδαμε αυτό το καλοκαίρι πολλούς αγαπημένους τόπους να αφανίζονται στο πυρ. Η φύση δουλεύει διαρκώς και όλα τα διορθώνει, και η αγάπη μας γι’ αυτήν ισοδυναμεί με την αγάπη για την ίδια σου την οικογένεια – τον δικό σου άνθρωπο.

● Στα Καγκιόλια, το μονοπάτι που οδηγεί στην περίφημη Νταμούχαρη. ●● Πολύχρωμες συντροφιές στο μονοπάτι.

●●

E. info@typofot.gr

expanding our BUSINESS

1I KM ARGOS NAFPLIO ST

opening sOON

Με τις αυτοκόλλητες ετικέτες ΕΤ-ΕΛ τα προϊόντα σας βρίσκονται στην θέση που τους αξίζει.

ΕΤΙΚΕΤΟΠΟΙΪΑ ΕΛΛΑ∆ΟΣ

23η επαρχιακή οδός Μαρκόπουλου-Καλυβιών (1ο χλµ.), Καλύβια Αττικής Τ: 22990 48700 / 49050 | F: 22990 47003 | E: info@et-ele.gr

www.et-el.gr

Πολυάραβος O βράχος της Μάνης Νίκος Γαλάνης

Αύγουστος. Ο μήνας της ανεμελιάς, του παραθερισμού, των όμορφων αναμνήσεων. Οι δέκτες των τηλεοράσεών μας, όμως, κατακλύζονται από εικόνες φρίκης. Λέξεις όπως πύρινη λαίλαπα, εκκένωση, στρέμματα καμένης γης, γεμίζουν πια το καθημερινό λεξιλόγιό μας. Εύβοια, Αττική, Μάνη. Κάπου ανάμεσα στη ζοφερή αναμετάδοση του πύρινου εφιάλτη, που κατακαίει στο διάβα του τον πράσινο πλούτο της χώρας, την προσοχή μου τραβά μία περίεργη λέξη που ομολογώ – με ντροπή πια – πως δεν είχα ξανακούσει ποτέ: Πολυάραβος.

Ερείπια προβάλλουν από μισογκρεμισμένες στοές.

ίναι δυνατόν στην αδούλωτη Μάνη να υπάρχει περιοχή, όπου μέσα στην ονομασία της κρύβει τη λέξη Άραβες; Μα πώς; Άμεσα κάνω χρήση της σύγχρονης εγκυκλοπαίδειας που δεν βρίσκεται στις ξύλινες βιβλιοθήκες μας αλλά στην παλάμη του χεριού μας, στο «έξυπνο» κινητό – γκουγκλάρω. Το αρχικό όνομα του τόπου ήταν Πολυτζάραβος ή Πολυτσάραβος, δηλαδή το μέρος με τα πολλά «τζάρα» ή «τσάρα», ένα είδος θάμνου. Αργότερα, κι ύστερα – ίσως – από τη σημαντικότερη νικηφόρα μάχη που δόθηκε ποτέ, ώστε να παραμείνει ζωντανή η επανάσταση εναντίον του Ιμπραήμ, ο βραχώδης αυτός τόπος βαφτίστηκε Πολυάραβος. Για να δηλώνει πάντα το σημείο, όπου πολλοί Άραβες έχασαν τη ζωή τους, θυσία στον βωμό των σκληροτράχηλων Μανιατών, που δεν διαπραγματεύονταν την ελευθερία τους. Μόνο και μόνο αυτές οι πληροφορίες ήταν αρκετές να με πείσουν να κατηφορίσω στη Ανατολική Μάνη, να συναντήσω τους απόγονους των γενναίων αυτών Ελλήνων αλλά και να γνωρίσω έναν τόπο απαράμιλλης φυσικής ομορφιάς. Φτάνω στο γραφικό Γύθειο, την πόλη των νεοκλασικών κτιρίων, που στολίζουν σαν πέρλες το αρχοντικό περιδέραιο, όπως μοιάζει το παραλιακό μέτωπο με τις πολύβουες ψαροταβέρνες και καφετέριες. Οι γλώσσες της φωτιάς είχαν προσπεράσει τον δρόμο που ενώνει τη Σπάρτη με την πρωτεύουσα της Λακωνικής Μάνης, αφήνοντας πίσω τους μαυρίλα, σκέτη μαυρίλα, προετοιμάζοντάς με γι’ αυτό που θα αντίκριζα τις επόμενες ώρες. Το επίνειο των Σπαρτιατών και το μέρος που η Ωραία Ελένη απέδρασε με τον Πάρη, μου προσφέρει μια σύντομη ανάσα ξεκούρασης. Σκοπός μου είναι να ανηφορίσω τη «σπονδυλική στήλη» της Μάνης, την οροσειρά του Ταΰγετου. Εκεί, όπου φημίζεται πως ζουν οι πιο σκληροί των Ελλήνων. Κι ανάμεσα στις πολλές θεωρίες πώς πήρε το όνομά της η Μάνη, προτιμώ εκείνη του Δωρόθεου Μονεμβασίας, που υπερβολικά και κάπως κωμικά, διατηρεί αυτή τη φήμη: «Διατί φυλάγουν την μανίαν και την κακίαν μέσα εις την καρδίαν και δεν την μεταβάλλουν ποτέ ες αγάπην». Ξεκινώ να ανηφορίζω κι από την αρχή η εικόνα είναι αποκαρδιωτική…

● Κλασικό δείγμα πυργόσπιτου Μάνης. ●● Η θέα μέχρι τον κόλπο του Γυθείου. ●●● Παράθυρο αναμνήσεων.

●

●●

●●●

Τα πρώτα σπίτια με πείθουν πως ένα αρχιτεκτονικό θαύμα πραγματοποιήθηκε σε αυτόν εδώ τον οικισμό. Οι καλλιτέχνες-λαξευτές της πέτρας κατάφεραν να στριμώξουν όλη τους την τέχνη ανάμεσα στους κοφτερούς βράχους.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ / Πολυάραβος, ο βράχος της Μάνης

●

Ανεξίτηλα σημάδια από το πέρασμα της φωτιάς. ●●

Ο οργισμένος Αρχάγγελος Μιχαήλ. ●●●

Το Σιδηρόκαστρο.

●

Η μαινόμενη πυρκαγιά έκανε κάρβουνο ολόκληρες εκτάσεις με θάμνους και ελιές, μαυρίζοντας τη γη αλλά και τις ψυχές των ντόπιων. Ό,τι ήταν τυχερό να σωθεί από το πέρασμα του πύρινου εφιάλτη ξεράθηκε και πήρε ένα θλιμμένο χρυσοκόκκινο χρώμα.

Τη θέση των καταπράσινων λόφων έχει πάρει ένα μωσαϊκό σε μαύρο και κίτρινο φόντο. Η μαινόμενη πυρκαγιά έκανε κάρβουνο ολόκληρες εκτάσεις με θάμνους και ελιές, μαυρίζοντας τη γη αλλά και τις ψυχές των ντόπιων. Ό,τι ήταν τυχερό να σωθεί από το πέρασμα του πύρινου εφιάλτη, ξεράθηκε και πήρε ένα θλιμμένο χρυσοκόκκινο χρώμα… Καρβελάς, Θωμιάνικα, Μυρσίνη, Προφήτης Ηλίας· κάθε χωριό, η ίδια ιστορία. Καμένες αγροτολιβαδικές εκτάσεις, σπίτια, στάνες, ερημοποίηση. Από όπου και να περάσω οι λιγοστοί, ηλικιωμένοι στην πλειοψηφία τους μόνιμοι κάτοικοι, με τη βοήθεια των παιδιών τους, που έχουν καταφθάσει από την Αθήνα, προσπαθούν να επαναφέρουν τη ζωή τους σε μια κανονικότητα. Ανασυγκρότηση περιουσιών και ψυχών. Με τη θλίψη συντροφιά για το αναπάντεχο κακό που βρήκε τον τόπο, φτάνω στο Σιδηρόκαστρο, το τελευταίο, κατοικήσιμο ακόμα χωριό, πριν τον Πολυάραβο. Εκεί έχω σκοπό να γνωρίσω έναν ηλικιωμένο… έφηβο αλλά πριν από αυτό θέλω να εξερευνήσω το προφανές. Ένα μέρος που αποκαλείται Σιδηρόκαστρο, πρέπει να έχει κι ένα κάστρο! Πράγματι, δεν αργώ να το βρω. Μετά από μια σύντομη περιήγηση, μια επιγραφή με μπογιά πάνω σε ένα βράχο γράφει «Πύργος». Ένα ανηφορικό δύσβατο μονοπάτι στην πλαγιά του λόφου με οδηγεί στην κορυφή, 150 μέτρα πάνω από το χωριό. Η ανάσα μου έχει κοπεί και σ’ αυτό βοηθά και η μαγευτική θέα που πραγματικά σε αφήνει άφωνο. Μπροστά μου ξετυλίγεται μια αλληλουχία απόκρημνων βουνών και άγριων βράχων που φτάνουν μέχρι την καταγάλανη θάλασσα, βαθιά στον ορίζοντα· Μάνη! Γύρω μου πεσμένες, χωρίς τάξη, λαξευμένες πέτρες και μια δεξαμενή για πόσιμο νερό. Εδώ πριν 10 αιώνες, οι Βυζαντινοί έχτισαν ένα σημαντικό οχυρό ώστε

να ελέγχουν τους επικίνδυνους Σλάβους που ρήμαζαν την Πελοπόννησο. Η θέα από την κορυφή του «Πύργου» και η δύση του ήλιου με συνεπαίρνουν. Τόσο ώστε να ξεχάσω το ραντεβού με τον Αριστομένη Δαμιανάκο, «Μένης για τους ντόπιους» όπως με διορθώνει καθώς με καλωσορίζει στο φιλόξενο σπίτι του, παρότι αργοπορημένο. Νομικός και φιλόλογος, «δάσκαλο» τον αποκαλούν τιμητικά όσοι τον ξέρουν. Πριν προλάβω να πιω μια γουλιά δροσερό νερό που μου προσφέρει η καλοσυνάτη σύζυγός του, αρχίζει τις ιστορίες. «Ενώ η Μάνη είναι ένας τόπος άνυδρος, στον Πολυάραβο αναβλύζουν πολλές πηγές με γάργαρο νερό, που χρόνια τώρα ξεδιψά ανθρώπους και ζωντανά», μου εξηγεί με τον χαρακτηριστικό του (όπως κατάλαβα μετέπειτα) στόμφο. «Το λέει και το τραγούδι που σιγομουρμούριζαν οι νεαρές κοπέλες καθώς έπλεναν τις μάλλινες φλοκάτες τους στη Βρύση»: Καημένε Πολυάραβε με τα κρύα νερά σου που Τούρκος δεν επάτησε σ’ αυτά τα χώματά σου. Ν’ ανοίξω τα χειλάκια μου τραγούδια ν’ αραδιάσω τις έμορφες απ’ τα ψηλά να τις εκατεβάσω. Στη βρύση αυτή, με την λευκή καμάρα και τους τρεις κρουνούς, διαδραματίστηκε ένας από τους θρύλους που συνοδεύουν την ιστορία του τόπου. Μια χαρακτηριστική περίπτωση Μανιάτισσας γυναίκας, η Ελένη Αναειπόνυφη, κατά τη μάχη εναντίον των Τουρκοαιγυπτίων του Ιμπραήμ, κατέβηκε μαζί με τα παιδιά της να μαζέψει νερό για τους συμπατριώτες της. Εκεί, ένας Αιγύπτιος στρατιώτης κραδαίνοντας το γιαταγάνι του προσπάθησε να σφάξει το στερνοπούλι της. Γενναία ως Μανιάτισσα, πρόλαβε

●●

●●●

ΑΦΙΕΡΩΜΑ / Πολυάραβος, ο βράχος της Μάνης

«Διατί φυλάγουν την μανίαν και την κακίαν μέσα εις την καρδίαν και δεν την μεταβάλλουν ποτέ ες αγάπην και διά τούτο ονομάσθη ο τόπος εκείνος Μάνη». να του μπήξει ένα μαχαίρι στον λαιμό, σώζοντας τη ζωή των παιδιών της αλλά και τη δικιά της. Η όμορφη κουβέντα με τον «δάσκαλο» πηγαίνει από μόνη της στην ιστορική μάχη του 1826 η οποία έχει ταυτιστεί τόσο πολύ με την περιοχή. Ο Ιμπραήμ πασάς με τέσσερις χιλιάδες άρτια εκπαιδευμένους στρατιώτες, κινήθηκε προς τον Πολυάραβο, ώστε να καταλάβει τη Μάνη, ίσως τον τελευταίο θύλακα μιας Ελληνικής Επανάστασης που έσβηνε από τις έριδες του εμφυλίου. Οι Μανιάτικες οικογένειες του Γιατράκου, των Μαυρομιχαλαίων και άλλων, ταμπουρώθηκαν στα πυργόσπιτα του χωριού και στις γύρω λάκκες. Ξημερώνοντας 28η Αυγούστου, ο εχθρός άρχισε λυσσαλέα επίθεση μα οι αδούλωτοι Μανιάτες, σωστοί απόγονοι των αρχαίων Σπαρτιατών, δεν κούναγαν ρούπι από τη θέση τους. Ήταν τέτοια η γενναιότητά τους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τους δυο νέους του χωριού, που παράτολμοι όπως ήταν λόγω του νεαρού της ηλικίας τους, θέλησαν να σκοτώσουν τον Αιγύπτιο πρίγκιπα μέσα στην ίδια του τη σκηνή! Γνωρίζοντας τα μονοπάτια, έφτασαν μέχρι εκεί και κατάφεραν να μπουν… μα δεν ήξεραν ποιος ανάμεσα σε όλους τους αξιωματούχους ήταν ο Ιμπραήμ! Σκότωσαν τρεις αλλά ο εκείνος στάθηκε τυχερός. Κατάλαβε όμως πως δύσκολα τα βάζει κανείς με αυτούς τους μπαρουτοκαπνισμένους ανθρώπους, τους μαθημένους στον πόλεμο και τις κακουχίες…Ασθμαίνοντας διηγείται τις ιστορίες ο κ. Μένης, θαρρείς πως τις βλέπει να εξελίσσονται τώρα μπροστά του. Χάνει την ανάσα του αλλά όχι το πάθος του. Το βιώνω την επόμενη μέρα που ανεβαίνει στον Πολυάραβο, ώστε να εκφωνήσει τον πανηγυρικό λόγο στην ετήσια γιορτή που διοργανώνεται στον ιερό ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στους πρόποδες του χωριού. Στην είσοδο της μικρής εκκλησίας, με καλωσορίζει ο… αρχάγγελος Μιχαήλ. Όχι αυτοπροσώπως αλλά η διάσημη οργισμένη αγιογραφία του σε φυσικό μέγεθος. Στο ένα του χέρι κραδαίνει σπαθί, στο άλλο ένα φασκιωμένο μωρό! Το πρόσωπό του είναι γεμάτο θυμό όπως και οι μορφές που είναι ζωγραφισμένες στη στρατιωτική στολή του. Είναι η τέλεια απεικόνιση του τιμωρού του Θεού, του υπερασπιστή της αδικίας. Έξω από την εκκλησία, με τον μοναδικό γλαφυρό του τρόπο, ο κ. Μένης μαγνητίζει τους λιγοστούς παριστάμενους στην επιμνημόσυνη δέηση. Τα λόγια του αντηχούν στους πέτρινους τοίχους των εγκαταλελειμμένων κτισμάτων του Πολυάραβου. Σηκώνω το βλέμμα μου και αντικρίζω να μας σκεπάζει 58

●

αγέρωχα η ουρανοθέμελη καστροπολιτεία. Η λιτή γιορτή τελειώνει και οι περισσότεροι παίρνουν τον δρόμο του γυρισμού. Το σφύριγμα του ανέμου μεταφέρει το μοιρολόι της εγκατάλειψης. Νιώθω μια ακαταμάχητη έλξη από τα ερείπια που χάσκουν στον συννεφιασμένο ουρανό. Παίρνω το ανηφορικό δύσβατο μονοπάτι που οδηγεί στην έρημη αυτή γωνιά της Μάνης, στα 850 μέτρα υψόμετρο. Τα πρώτα σπίτια με πείθουν, πως ένα αρχιτεκτονικό θαύμα πραγματοποιήθηκε σε αυτόν εδώ τον οικισμό. Οι καλλιτέχνες-λαξευτές της πέτρας κατάφεραν να στριμώξουν όλη τους την τέχνη ανάμεσα σε κοφτερούς βράχους. Οι πολυκαιρισμένοι τοίχοι δίνουν αγώνα να κρατήσουν ζωντανό τον μύθο τους. Μπροστά μου ορθώνεται, ίσως το πιο καλοδιατηρημένο κτίριο του Πολυάραβου, ο κεντρικός του ναός, αφιερωμένος στον Άγιο

●●

●●●

Κωνσταντίνο. Εντύπωση μου προξενεί το τέμπλο, που είναι κι αυτό πέτρινο, όπως φυσικά, κι όλος ο υπόλοιπος ναός. Βγαίνω να ξαποστάσω, κάθομαι σε ένα πεζούλι. Νομίζω, πως ο άνεμος φέρνει τον ήχο της μάχης, τα καριοφίλια που βροντούν και τις ιαχές των παθιασμένων στρατιωτών. Συνεχίζω την περιπλάνηση ανάμεσα από πεσμένες πέτρες και λιθόκτιστα σπίτια που επιμένουν να στέκονται όρθια παρά την επικείμενη καταστροφή από τον αδυσώπητο χρόνο που περνά και χάνεται. Φτάνω σε ένα παλιό μισογκρεμισμένο σπίτι που βρίσκεται στο πιο ψηλό σημείο του πέτρινου οικισμού. Στο πλάι μου, η ελατόφυτη πλαγιά της Ζήζιαλης, του βουνού που αγκαλιάζει από βορρά τον Πολυάραβο. Μπροστά μου ατενίζω την ξεχασμένη στον χρόνο καστροπολιτεία και στο βάθος το μάτι χάνεται μέχρι τον κόλπο του Γυθείου. Δεν ακούγεται τίποτα άλλο πέρα από τον αέρα που λυσσομανάει, λες κι έχει βαλθεί να τονίσει την κυριαρχία του στον άγονο αυτόν τόπο. Η ανάσα καθαρή, τα πνευμόνια γεμίζουν οξυγόνο και το μυαλό εικόνες. Κάποτε εδώ ζούσαν, γλένταγαν, ιδρωκοπούσαν τόσες και τόσες οικογένειες. Τώρα σιωπή. Ίσως να θέλησε η μοίρα να κρατήσει ενός λεπτού σιγή στη μνήμη των ηρώων αλλά, τελικά, αυτό να κράτησε λιγάκι παραπάνω... ΑΦΙΕΡΩΜΑ / Πολυάραβος, ο βράχος της Μάνης

● Πύργοι αντίστασης

και περηφάνιας. ●● Ο Πολυάραβος επάνω

στη ραχοκοκαλιά της Μάνης. ●●● Έρεβος πάνω στην άλλοτε κατάφυτη πλαγιά.

www.agro-trust.gr

Τρέχουσες προκηρύξεις: Ο φορέας µας είναι ο µοναδικός στην Πελοπόννησο που έχει πιστοποιηθεί από τον ΟΠΕΚΕΠΕ για την υποβολή δηλώσεων ΟΣΔΕ σε 2 Νοµούς Αργολίδας και Κορινθίας.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 6.1 «Εγκατάσταση Νέων Γεωργών» (Νέοι Αγρότες 2021) 4.1.2 «Υλοποίηση επενδύσεων που συµβάλλουν στην εξοικονόµηση ύδατος» 3.1.9. ΑΛΙΕΙΑ COVID Αναµονή πρόσκλησης για επιχορήγηση επενδύσεων στον πρωτογενή τοµέα (Σχέδια Βελτίωσης) και στον τοµέα της µεταποίησης γεωργικών προϊόντων.

Γραφεία Αργολίδας: παραλιακή Ναυπλίου-Νέας Κίου 21100, Ναύπλιο τηλ. 2752029727-8 κιν. 6948729691 e-mail: agronaf@otenet.gr Γραφεία Κορινθίας: Παπακωνσταντίνου 81Β 20500, Νεµέα τηλ.: 2746020000 e-mail: info@agro-trust.gr Υπεύθυνος: Δηµήτρης Βασιλόπουλος (Σύµβουλος Αναπτυξιακών προγραµµάτων - Μελετητής Γεωπόνος Msc Γ.Π.Α.)

www.agro-trust.gr

Αναµονή πρόσκλησης για επιχορήγηση συµβουλευτικών υπηρεσιών στους επαγγελµατίες αγρότες Σύσταση, χρηµατοδότηση, παρακολούθηση, διαχείριση οµάδων παραγωγών Παροχή συµβουλευτικών γεωτεχνικών υπηρεσιών σε γεωργικές εκµεταλλεύσεις στα πλαίσια της ευφυούς γεωργίας (ψηφιακή γεωργία-gaia sence)

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΣ ΝΟΜΟΣ 4399/2016 Αναµονή 5ης Προκήρυξης καθεστώτος ενισχύσεων "Επιχειρηµατικότητα Πολύ Μικρών και Μικρών Επιχειρήσεων" µε αυξηµένα ποσοστά επιχορήγησης µέσω του νέου χάρτη περιφερειακών ενισχύσεων.

ΕΣΠΑ Πρόσκληση «e-Λιανικό β κύκλος- Επιχορήγηση υφιστάµενων ΜµΕ επιχειρήσεων του κλάδου του λιανεµπορίου, για την ανάπτυξη/αναβάθµιση και διαχείριση ηλεκτρονικού καταστήµατος» Πρόσκληση για επιχορήγηση υφιστάµενων γυµναστηρίων - παιδότοπων Επανεκκίνηση τουρισµού Αναµονή νέων προγραµµάτων στα πλαίσια του ΕΣΠΑ σε όλους τους τοµείς της οικονοµίας

Νεάπολη

Το τελευταίο λιμάνι στον Λακωνικό κόλπο

Τόπος θαλασσινών από την αρχαιότητα, η Νεάπολη σου δίνει απευθείας την αίσθηση ότι βρίσκεσαι σε νησί. Αμφιθεατρικά χτισμένη γύρω από την παραλία, σε πολλά από τα παλιά της σπιτάκια με τα γαλάζια πορτοπαράθυρα κρύβονται χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά στοιχεία της νησιώτικής χώρας. Στην είσοδο του λιμανιού, που βρίσκεται στο κέντρο της, συναντάς τον «Ναύτη», το άγαλμα του Βατικιώτη θαλασσινού. Στήθηκε εδώ για να τιμήσει τη μεγάλη ναυτική παράδοση και ιστορία της περιοχής. Το ομώνυμο ουζερί του Παναγιώτη Μπιλίνη αποτελεί εστία συνάθροισης για τους ντόπιους. Όλοι θα περάσουν απ’ το τραπέζι μας να αλλάξουν μια κουβέντα, να πιούν ένα ουζάκι, να τσιμπήσουν έναν μεζέ· όπως ακριβώς συνηθίζεται σε τόπους θαλασσινούς.

Δημοσθένης Τσαπάρας Δημοσθένης Τσαπάρας, Akra Malea, Δήμος Μονεμβασιάς, Sotirale family

ε την πρώτη ματιά σε εντυπωσιάζει η μεγάλη πανέμορφη παραλία με τα πεντακάθαρα νερά που την αγκαλιάζει από άκρη σε άκρη, επιτρέποντας σε κατοίκους και επισκέπτες να κολυμπούν σε όποιο σημείο της βρεθούν. Χτισμένη στο νότιο άκρο της χερσονήσου του Μαλέα, στη θέση όπου κατά την αρχαιότητα βρισκόταν η αρχαία πόλη Βοιές. Η ευρύτερη περιοχή κατοικείται από τη νεολιθική περίοδο, ενώ λόγω της ιδαίτερα πλεονεκτικής της θέσης, σταδιακά απέκτησε, μέσω της ναυτιλίας, εμπορικές σχέσεις με τους Κυκλαδίτες και τους Κρήτες. Οι «Βοιαί» φαίνεται να δημιουργήθηκαν περίπου το 1.000 π.Χ., ενώ κατά τη διάρκεια των ρωμαϊκών χρόνων, ανήκαν στο Κοινό των Ελευθερολακώνων και γνώρισαν ιδιαίτερη ακμή ως εμπορικό λιμάνι. Μάλιστα στην περιοχή κόβονταν νομίσματα με την επιγραφή «ΒΟΙΑΤΩΝ». Τόπος θαλασσινών Στον έντονο ναυτικό χαρακτήρα της περιοχής σίγουρα συνετέλεσε και το γεγονός, ότι η Νεάπολη και τα γύρω χωριά παρέμειναν αποκλεισμένα οδικώς από την υπόλοιπη Πελοπόννησο μέχρι τα μέσα της

ΑΦΙΕΡΩΜΑ | Ούζο

δεκαετίας του 1950. Η συγκοινωνία με την υπόλοιπη χώρα γινόταν εξ ολοκλήρου μέσω της ναυτικής οδού και κυρίως μέσω του πλοίου της γραμμής, που συνέδεε την Νεάπολη με τον Πειραιά. Μάλιστα, τα πρώτα αυτοκίνητα της περιοχής έφτασαν εδώ μέσω θαλάσσης και όχι από την ξηρά. Το γεγονός αυτό οδηγούσε την πλειοψηφία των κατοίκων της στο επάγγελμα του ναυτικού ή σε άλλα παρεμφερή επαγγέλματα που «ζούσαν από τη θάλασσα», εξασφαλίζοντας παράλληλα και σημαντικό πλούτο για την ευρύτερη περιοχή. Το γεγονός αυτό αντικατοπτρίζεται σε μια πολύ ενδιαφέρουσα ερευνητική καταγραφή, της οποίας τα πρώτα αποτελέσματα παρουσιάστηκαν πρόσφατα, συγκεντρώνοντας μέχρι στιγμής τα ονόματα περισσοτέρων από 95 Βατικιωτών ναυτικών του εμπορικού ναυτικού οι οποίοι «χάθηκαν» στη θάλασσα. Οι σύγχρονοι

κάτοικοι ασχολούνται όλο και λιγότερο με το επάγγελμα του ναυτικού ή του ψαρά, όμως πολλοί είναι οι Νεαπολίτες που ενδιαφέρονται και προσπαθούν να διατηρήσουν τη ναυτική παράδοση της περιοχής. Στο μικρό αλλά σύγχρονο Μουσείο Ναυτικής Τέχνης και Παράδοσης φιλοξενούνται σήμερα αντικείμενα που διασώθηκαν ως οικογενειακά κειμήλια και συγκεντρώθηκαν από τους κατοίκους της περιοχής. Στο μουσείο ξεχωριστή θέση καταλαμβάνει η αναφορά στους θρύλους γύρω από από το ακρωτήριο του Μαλέα, του θρυλικού «Καβομαλιά», ενός από τα πιο επικίνδυνα περάσματα των θαλασσών μας. Μια βυθισμένη πολιτεία και δύο ναυάγια! Με τόσο πλούσια ναυτική ιστορία είναι φυσικό η περιοχή να κρύβει πολλά και ενδιαφέροντα για τους λάτρεις της θάλασσας και των καταδύσεων. Η Νεάπολη βρίσκεται πολύ κοντά στη βυθισμένη πολιτεία που έχει γίνει γνωστή ως Παυλοπέτρι. Το Παυλοπέτρι είναι μια μικρή νησίδα απέναντι από την Πούντα, το χωριουδάκι από όπου ξεκινάει το καραβάκι για να περάσει κανείς στην Ελαφόνησο. Ανάμεσα στη νησίδα και στην ακτή και σε βάθος τριών-τεσσάρων μέτρων, υπάρχουν πολύ καλά διασωζόμενα κτίρια, αυλές και δρόμοι της αρχαίας πολιτείας, η οποία σύμφωνα με τα ευρήματα κατοικείτο συνεχώς από το 3000 π.Χ. ή και νωρίτερα μέχρι το 1.000 π.Χ. Η πρώτη ανακάλυψη της βυθισμένης αυτής πόλης έγινε το 1967. Τα ευρήματα, μεταξύ των οποίων πολλά και μεγάλα πυθάρια από την Κρήτη, οδηγούν τους ερευνητές στο συμπέρασμα πως, κατά την προϊστορική περίοδο, η πόλη αποτέλεσε μεγάλο εμπορικό λιμάνι και πρωτεύουσα του κάμπου των Βατίκων. Είναι εντυπωσιακό πως ο υποθαλάσσιος αυτός οικισμός είναι ιδιαίτερα προσιτός σε όλους τους επισκέπτες, χάρη στη διαύγεια των νερών και το μικρό βάθος που στις περισσότερες περιπτώσεις δεν ξεπερνά τα τρία μέτρα. Από την ακτή της Πούντας μπορεί κανείς να επισκεφτεί το νεκροταφείο και το λατομείο της αρχαίας πολιτείας. Αυτό όμως που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό, όπως μας εξήγησε ο Γιώργος Τάντουλος, πρόεδρος του Ναυτικού Ομίλου Βοιών και υπεύθυνος του πιστοποιημένου καταδυτικού κέντρου Akra Malea,

«Κ' η καρδιά ξεροψήνεται στήν κάψα σάν τά βατικιώτικα κρεμμύδια μπρός στίς πόρτες».

είναι ότι με ορμητήρο τη Νεάπολη μπορεί κανείς να επισκεφτεί και δύο πολύ ενδιαφέροντα ναυάγια. Το πρώτο είναι το ναυάγιο του φορτηγού πλοίου «Kaptan Ismail Hakki» και βρίσκεται στον κόλπο της Αγίας Μαρίνας, βορειοανατολικά του ακρωτηρίου Ζόβολο και νοτιανατολικά της πόλης. Το Ismail Hakki ήταν μεγάλο εμπορικό πλοίο μήκους 30 μέτρων που κατασκευάστηκε στα ναυπηγεία της Κωνσταντινούπολης το 1969 και μετέφερε 578 τόνους σιδηρομετάλλευμα. Λέγεται, ότι εξαιτίας της έντονης θαλασσοταραχής είχε απότομη μετατόπιση του φορτίου και βυθίστηκε στις 30 Ιανουαρίου του 1978, σε απόσταση 100 μέτρων από την πλησιέστερη ακτή και σε βάθος 12 μέτρων. Οι μαρτυρίες, μάλιστα, αναφέρουν πως δεν υπήρξαν θύματα, χάρη στις προσπάθειες ενός βοσκού, ο οποίος βρισκόταν εκείνη την ώρα στην Αγία Μαρίνα. Ο βοσκός άναψε φωτιές σε μια αμμώδη παραλία, ένα από τα ελάχιστα προσβάσιμα απο τη θάλασσα σημεία της περιοχής, έτσι ώστε να κατευθύνει με ασφάλεια εκεί τους ναυαγούς σώζοντάς τους από την πρόσκρουση της βάρκας τους στα βράχια. Λόγω του μικρού του βάθους, το ναυάγιο αυτό είναι ιδανικό για αρχάριους καταδύτες. Το δεύτερο ναυάγιο είναι του, υπό σημαία Συρίας, φορτηγού πλοίου «Lina Star», το οποίο βυθίστηκε τον Φεβρουάριο του 2000 λόγω εισροής υδάτων στο μηχανοστάσιο και ενώ ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο των Βατίκων σε απόσταση 1,5 μιλίων από την πανέμορφη ακτή του Μάγγανου. Λόγω του μεγάλου βάθους στο οποίο βρίσκεται απαιτείται μεγάλη εμπειρία από όσους θελήσουν να το επισκεφτούν υποβρυχίως. Βατικιώτικες γεύσεις Λίγο πριν τη μεγάλη παραλία της Νεάπολης, συναντάμε το μικρό αλιευτικό καταφύγιο «Αυλοσπήλος», όπου δένουν τα καϊκια τους επαγγελματίες και ερασιτέχες ψαράδες. Εδώ θα τους βρεις να προετοιμάζουν τα δίχτυα και τα παραγάδια τους για το «καλάρισμα», ενώ νεαροί εκπαιδευόμενοι καπετάνιοι προσπαθούν να κουμαντάρουν τα μικρά ιστιοπλοϊκά του Ναυτικού Ομίλου υπό τις οδηγίες του εκπαιδευτή τους. Εδώ βρίσκεται και το «Λιμανάκι», το ταβερνάκι της κυρίας Ελπίδας και του κυρ Γιάννη, γνωστό σε όσους έχουν επισκεφτεί τη Νεάπολη για

ΓΕΥΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ | Νεάπολη

Ο υποθαλάσσιος οικισμός στο Παυλοπέτρι είναι ιδιαίτερα προσιτός στους υποβρύχιους επισκέπτες του, χάρη στη διαύγεια των νερών και το μικρό βάθος που στις περισσότερες περιπτώσεις δεν ξεπερνά τα τρία μέτρα.

τα ολόφρεσκα ψάρια που προμηθεύονται καθημερινά από το οικογενειακό τους καΐκι αλλά και τους συναδέλφους τους. Επιστρέφοντας στο λιμάνι και δίπλα στα πραγματικά εντυπωσιακά μεγάλα αλμιρίκια που το στολίζουν, θα συναντήσεις στη σειρά ουζερί και μεζεδοπωλεία που σε προδιαθέτουν για τις γευστικές επιλογές τους με ονόματα όπως: «Ναύτης», «Κατάρτι», «Τζιβαέρι», «Μαϊστράλι». Κυρίαρχος μεζές στις προτιμήσεις των πελατών τους είναι ο «χάλος», το πλοκάμι δηλαδή του χταποδιού που μπορείς να απολαύσεις ψημένο στα κάρβουνα σε εξαιρετικά προσιτές τιμές, ενώ το ουζάκι συνοδεύεται παραδοσιακά από τον ατομικό του θαλασσινό μεζέ που εναλλάσσεται σε κάθε παραγγελία, με πρωταγωνιστές την ταραμοσαλάτα, τις ελιές και τα μαρινάτα ψαράκια. Από τις παραδοσιακές λιχουδιές της περιοχής ξεχωρίζουν τα τσαΐτια και τα καλτσούνια – διάσημες πίτες της περιοχής – οι κολοκυνθοανθοί, τα αμπελοφάσουλα και πολλά άλλα. Τα τσαϊτια είναι ατομικές πίτες με πολύ λεπτό χειροποίητο φύλλο, γεμισμένες με φρέσκο αιγοπρόβειο τυρί, το λεγόμενο «χλωρό», που αρωματίζεται με μπόλικο δυόσμο για να τηγανιστούν, έπειτα, στο εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο της περιοχής. Τα σκαλτσούνια ή καλτσούνια είναι ψητές πίτες γεμισμένες με χόρτα και αρωματικά και ονομάστηκαν έτσι επειδή εμφανισιακά μοιάζουν με… κάλτσες! Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει στο βατικιώτικο κρεμμύδι με το έντονο ιώδες έως κόκκινο χρώμα και τη χαρακτηριστική πικάντικη γεύση. Πρωτοβγαίνει στις αγορές και τα μανάβικα από τα μέσα Απρίλη χωρίς να έχει ακόμα αποξηραθεί πλήρως και πρωταγωνιστεί στη ντόπια κουζίνα. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, αναφέρεται ανάμεσα στα βασικά προϊόντα που παράγονταν στην περιοχή γύρω από τη Μονεμβάσια και εξάγονταν προς την Τεργέστη, ενώ ο καπετάνιος Λάζαρος Πινότζης αναφέρει, το 1825, πως το εμπόριό του γινόταν με πλοία προς τη Σύρο, το Νιόκαστρο και άλλες ελληνικές περιοχές. «Κ' η καρδιά ξεροψήνεται στήν κάψα σάν τά βατικιώτικα κρεμμύδια μπρός στίς πόρτες», γράφει χαρακτηριστικά ο Μονεμβασιώτης Γιάννης Ρίτσος στη Ρωμιοσύνη.

ΓΕΥΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ | Νεάπολη

Ο ντόπιος αυτός πληθυσμός κρεμμυδιού προσαρμόστηκε στις εδαφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες των Βατίκων, προσδίδοντας αυτήν την ιδιαίτερη γεύση, ενώ προσπάθειες που έγιναν να καλλιεργηθεί σε γειτονικές, ακόμα και πιο εύφορες περιοχές δεν έδωσαν τα ίδια γευστικά χαρακτηριστικά! «Δεν νοείται στα Βατίκα να ετοιμάσεις γεμιστά χωρίς να έχει μέσα τέσσερα κρεμμύδια», λένε χαρακτηριστικά στην περιοχή. Η γλύκα του όταν μαγειρευτεί είναι αξεπέραστη γι’ αυτό κι οι συνταγές ανεξάντλητες: Κρεμμυδοκεφτέδες, κρεμμυδόπιτες, τηγανητό κρεμμύδι «τριαντάφυλλο», κρεμμύδια πλακί με μέλι, ξύδι και ρίγανη, κρεμμύδια γιαχνί με κύμινο και κρεμμυδόσουπα (που μέχρι πρότινος προσφέρονταν δωρεάν στους επισκέπτες της Νεάπολης το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Αυγούστου). Χάρη στην εύκολη εύρεση της οικονομικής και εξαιρετικά εύγευστης αυτής πρώτης ύλης πολλές από αυτές τις συνταγές αποτέλεσαν ιδανική διατροφική λύση στα δύσκολα χρόνια της κατοχής και όχι μόνο... Είναι χαρακτηριστική η ιστορία με τα κρεμμύδια γιαχνί, σύμφωνα με την οποία κάποιος που ήταν καλεσμένος για φαγητό σε σπίτι της περιοχής και τρώγοντας ανακάτευε το φαγητό του περιμένοντας να βρει τον λαγό κάτω από τα κρεμμύδια. Τόση ήταν η νοστιμιά του φαγητού που δεν μπορούσε να πιστέψει ότι ήταν μαγειρεμένο χωρίς κρέας! Μια ξεχωριστή και σύγχρονη, πλέον, γευστική πρόταση της περιοχής αποτελεί το υδρόμελο, ένα ελαφρύ γλυκό ποτό με λίγους αλκοολικούς βαθμούς. Παρασκευαζόταν από τους παλιούς μελισσοκόμους από τη ζύμωση μελιού με νερό και το ονόμαζαν και «μελιτόκρασο», καθώς ήταν το ποτό των νεόνυμφων κατά τον μήνα του μέλιτος. Η παραδοσιακή συνταγή για το σπιτικό ποτό, που κόντευε πια να χαθεί, έδωσε την ιδέα στον μελισσοκόμο Παρασκευά Σωτήραλη να το αναβιώσει. Η ζύμωση του σύγχρονου υδρόμελου γίνεται πια σε δρύινα βαρέλια μέσα στο μικρό του εργαστήριο με αποτέλεσμα ένα εξαιρετικό λικέρ με ελαφριά όξινη γεύση και κεχριμπαρένιο χρώμα. Το επόμενο βήμα ήταν η παραγωγή δροσερών κοκτέιλ με υδρόμελο. Κοκτέιλ που μπορούν να συνοδέψουν τα όμορφα ηλιοβασιλέματα της Νεάπολης, όταν ο ήλιος χάνεται πίσω από την Ελαφόνησο. 68

info's Εξαιρετική φιλοξενία προσφέρει το ξενοδοχείο Limira Mare στη Νεάπολη Βοιών με θέα τον Λακωνικό κόλπο. Τηλ.: 27340 22236, www.limiramare.gr. Ζεστή οικογενειακή φιλοξενία προσφέρει το ξενοδοχείο Αϊβαλί, στην παραλία της Νεάπολης, με τους καλοσυνάτους ιδιοκτήτες να σε υποδέχονται πάντα χαμογελαστοί: www.aivalihotel.gr. Για καταδυτικές εξερευνήσεις στη βυθισμένη πολιτεία στο Παυλοπέτρι, τα ναυάγια και στον υποβρύχιο πλούτο της περιοχής απευθυνθείτε στον Γιώργο Τάντουλο και καταδυτικό κέντρο Akra Malea, τηλ.: 6982 077826. Ευχαριστούμε για την υποστήριξη τον Δήμο Μονεμβασιάς, την κ. Κατερίνα Τσαφατίνου, πρόεδρο της Επιτροπής Τουριστικής Ανάπτυξης και Προβολής του Δήμου Μονεμβασιάς και το προσωπικό του Γραφείου Τουρισμού.

Κρεμμυδοκεφτέδες

Υλικά • 1 ½ κιλό βατικιώτικα κρεμμύδια, ξερά • 1-2 ντομάτες • Αλεύρι που φουσκώνει μόνο του • Μάραθο ή δυόσμο • Μπίρα για τον χυλό • Ελαιόλαδο για το τηγάνισμα

ΣΥΝΤΑΓΗ

όβουμε σε ροδέλες τα 2/3 των κρεμμυδιών και τα τηγανίζουμε σε μπόλικο ελαιόλαδο και χαμηλή φωτιά. Για την ακρίβεια τα βράζουμε μέσα στο ελαιόλαδο μέχρι να μαλακώσουν καλά και τα βάζουμε σ’ ένα σουρωτήρι να στραγγίσουν. Στη συνέχεια τα κόβουμε μ’ ένα μαχαίρι σε ένα ξύλο κοπής, όχι πολύ ψιλά. Τα υπόλοιπα κρεμμύδια τα τρίβουμε στον τρίφτη ή τα πολτοποιούμε στον μπλέντερ. Σε ένα λεκανάκι ρίχνουμε τα τσιγαρισμένα και τα ωμά κρεμμύδια, τις ντομάτες που τις έχουμε κόψει σε πολύ μικρά κομμάτια και το αλεύρι που φουσκώνει μόνο του. Ανακατεύουμε και προσθέτουμε μπίρα έως ότου σχηματισθεί χυλός. Ρίχνουμε αλατοπίπερο, το μυρωδικό μας (δυόσμο, μάραθο ή άλλο) και ανακατεύουμε ξανά. Μπορούμε να προσθέσουμε στον χυλό λίγο τριμμένο κεφαλοτύρι. Βάζουμε ελαιόλαδο στο τηγάνι, το αφήνουμε να κάψει και ρίχνουμε κουταλιές από το μίγμα που έχουμε φτιάξει. Τους τηγανίζουμε και από τις δύο πλευρές και στραγγίζουμε σε απορροφητικό χαρτί.

Ε.Ο. Ναυπλίου-Επιδαύρου (περιοχή Πυργιώτικα) τηλ. 27520

FRESH MEAT

Άργους 73 | Ναύπλιο | τηλ. 27520 99403

47999

Τσικάκης-Γιαννόπουλος

www.tgae.gr

«ΔΑΝΑΟΣ» Αγροεφόδια από την «ΚΑΣΟΑ ΔΑΝΑΟΣ» Α.Ε.Σ. - Α.Ε. όλα για τα αγροεφόδια & πάντα δίπλα στον αγρότη

Αγροεφόδια υψηλής ποιότητας και απόδοσης, προηγμένης τεχνολογίας, για αύξηση παραγωγής μέσα από την επιστημονική γνώση και την πολυετή παρουσία, στις πιο συμφέρουσες τιμές Πυργέλα Άργους / τηλ. 27510 29152 fax. 27510 29378 / e-mail: kasoa1@otenet.gr

ΧΥΜΑ & ΣΑΚΙΑΣΜΕΝΟ

Πυρηνόξυλο ανώτερης ποιότητας, ειδικά επεξεργασμένο, με χαμηλή υγρασία, χωρίς σκόνη (4.200 θερμίδες / Kg).

• ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΣΦΟΛΙΑΤΑΣ • ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΠΙΤΣΑΣ • ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΣΠΙΤΙΚΟΥ ΦΥΛΛΟΥ

Π ΡΟΪΟΝΤΑ ΣΦΟΛ Ι ΑΤΑ Σ - ΠΙ Τ Σ Α Σ ΤΡΟΦΟ∆ΟΣΙ ΕΣ ΣΟΥ ΠΕΡ ΜΑΡΚΕΤ, ΜΙΝ Ι Μ ΑΡΚ Ε Τ & ∆Ι ΑΝΟ ΜΕΙ Σ ΤΡΟ ΦΙ ΜΩ Ν Θ ΕΟ∆ΟΣ ΙΑ ΟΥΛ Η 3ο χ λµ. Ά ργου ς - Ν .Κ ίου , Ά ργ ος 21200 Τηλ.: 2751024747 | Fax : 2751023927 | e - m a il:in f o@ u lis .gr w ww. ulis . g r

Οι τόποι του Μίκη

Ο Μεγάλος Αποχαιρετισμός Λένε πως οι τόποι, η μορφολογία και οι παραδόσεις τους, συνήθως συμβάλλουν στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των ανθρώπων. Υπάρχουν και κάποιοι μοναδικοί άνθρωποι που, με την ξεχωριστή προσωπικότητά τους, δίνουν χαρακτήρα σε κάποιους τόπους. Ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν ένας από αυτούς.

Νίνα Κουλετάκη

εννήθηκε στη Χίο, όπου είχε μετατεθεί ο δικηγόρος, δικαστικός υπάλληλος, πατέρας του κι έζησε εκεί τα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής του, τα πιο σημαντικά και επιδραστικά στη ζωή ενός ανθρώπου. Οι γεύσεις και τα αρώματα της φύσης θα γίνουν ευδιάκριτα, αργότερα, στο έργο του. Ακολούθησαν στάσεις και σε άλλες, πολλές, πόλεις της Ελλάδας – Μυτιλήνη, Γιάννενα, Κεφαλλονιά, Πάτρα, Πύργος, Τρίπολη. Όλες τους άφηναν μια χαρακιά στην ψυχή του και σε όλες άφηνε κάτι από εκείνον. Και, βέβαια, τις πιο βαθιές χαρακιές είχαν καταφέρει οι ρίζες: η Κρήτη από τη μεριά του πατέρα και η Μικρασία από την πλευρά της μάνας. Στην Κεφαλλονιά διαπιστώνει πώς ένας ολόκληρος τόπος μαζί με τον λαό του ζει μέσα από τη μουσική. Στο Αργοστόλι έρχεται σε επαφή με τις επτανησιακές καντάδες και τη μαγεία που μπορεί να δημιουργήσει μια ορχήστρα, μέσα από την παρακολούθηση του έργου των φιλαρμονικών. Όμως η πρώτη ουσιαστική επαφή του με τη μουσική, θα συμβεί στην Πάτρα. Οι νότες μιας παρτιτούρας σ’ένα βιβλίο, αυτά τα μικρά, περίεργα μαύρα σημαδάκια που δεν μπορεί να διαβάσει, του τραβούν την προσοχή. «Τι είναι αυτά;», ρωτάει τον πατέρα του, για να πάρει την απάντηση που θα καθόριζε τη ζωή του: «Αυτά είναι μουσική». Λίγο μετά θα γραφτεί στο Ωδείο Πατρών, στην τάξη του βιολιού, κι έναν χρόνο αργότερα θα συνθέσει τα πρώτα του τραγούδια. Έπειτα από δυο χρόνια,

Ήταν τον Οκτώβρη του 1974 στο Στάδιο Καραϊσκάκη. Τότε, κοιτώντας τον, μου φαινόταν θεόρατος, ένας γίγαντας ντυμένος στα μαύρα με χέρια-φτερά, ένα πλάσμα μη γήινο, προερχόμενο από τόπους αρχαίων θεοτήτων. Αναδρομές / Ο Μεγάλος Αποχαιρετισμός

●

Λέσβος, 1926. Στη φωτογραφία, που δημοσίευσε παλαιότερα ο Ηλίας Κουρτζής, ο πρώτος όρθιος αριστερά είναι ο Γιώργος Θεοδωράκης που κρατά στην αγκαλιά του τον χρονιάρη γιο του (Μίκη) και δίπλα του η σύζυγός του Ασπασία Πουλάκη. ●●

Από επίσκεψη του Μίκη Θεοδωράκη στη Μακρόνησο. ●●●

2005, από επίσκεψη στο σπίτι της Τσεσμελιάς μάνας του Μίκη στη Μικρασία. 76

στον Πύργο, θα δημιουργήσει μια ορχήστρα με φυσαρμόνικες κι έναν χρόνο αργότερα – βρισκόμαστε ήδη στο 1940 και στην Τρίπολη – θα ανακαλύψει την ποίηση του Ρίτσου και του Βρεττάκου, θα αρχίσει τα μαθήματα πιάνου, θα διευθύνει την εκκλησιαστική χορωδία και θα ξεκινήσει να γράφει μουσική επηρεασμένος από το βυζαντινό μέλος. Στην Τρίπολη θα γίνει και η πολιτική του αφύπνιση. Συλλαμβάνεται σε μια διαδήλωση και φυλακίζεται. Στα 15 του διδάσκεται τις βασικές αρχές του μαρξισμού από συγκρατούμενούς του. Τα επόμενα δύο χρόνια ακολουθούν δράσεις αλληλεγγύης, συλλήψεις και βασανισμοί από τους Ιταλούς κατακτητές και η πρώτη του συναυλία με δικό του έργο, την «Κασσιανή». Ο δρόμος του έχει πια χαραχτεί κι ένας τεράστιος συνθέτης έχει γεννηθεί. Διαφεύγει στην Αθήνα, οργανώνεται στο ΕΑΜ κι αγωνίζεται κατά των Γερμανών, συνεχίζει τις σπουδές του στο Ωδείο Αθηνών κι όταν ξεσπά ο εμφύλιος καταδιώκεται από τις αρχές και ζει στην παρανομία συνεχίζοντας τόσο την επαναστατική του δράση όσο και τη μουσική του δημιουργία. Έχει γνωριστεί με τον Μάνο Χατζιδάκι από το 1944 κι έχει συνδεθεί μαζί του με βαθιά φιλία. Ο Χατζιδάκις, αν και διαφωνεί πολιτικά μαζί του, τον αγαπά πολύ. Τον φιλοξενεί και τον κρύβει στο σπίτι του, τον παίρνει μαζί του στις επαύλεις της «υψηλής κοινωνίας», όπου συχνά είναι καλεσμένος. Εκεί, φροντίζει να του βρει ένα ήσυχο, απόμερο δωματιάκι, για να ξεκουραστεί και να κοιμηθεί ο ταλαιπωρημένος και διωκόμενος Μίκης, μέχρι να έρθει η ώρα να τελειώσει η βεγγέρα και να φύγουν. «Τουλάχιστον εγώ σπάνια αρνήθηκα τόσο πολύ, αλλά και θαύμασα ακόμα πιο πολύ έναν άνθρωπο», έχει πει ο Μίκης για τον φίλο του. Τελικά, η αναπόφευκτη σύλληψή του θα τον οδηγήσει στην εξορία της Ικαρίας. Εκεί οι πολιτικοί κρατούμενοι, μετά την καταγραφή τους από τους χωροφύλακες του νησιού, διασκορπίζονταν στα χωριά προσπαθώντας να βρουν εγκαταλειμμένα σπίτια, καλύβες και αχυρώνες για να εγκατασταθούν. Ο Μίκης ζει διαδοχικά στο Μαυράτο, στις Βρακάδες, στην Ακαμάτρα και στη Δάφνη. Πέτρα στην πέτρα, παρέα με φίδια και σκορπιούς, την ανέχεια και τις κακουχίες. Μετά την Ικαρία ακολουθεί το στρατόπεδο θανάτου της Μακρονήσου.

«Γιατί χωρίς αισιοδοξία δεν μπορείς να ζήσεις ούτε μία ώρα σε ένα τέτοιο στρατόπεδο». ●●

●●●

Ένα κρανίου τόπος, «εκεί όπου εξευτελίστηκε κάθε έννοια της ανθρώπινης ύπαρξης», δικά του τα λόγια. Στη Μακρόνησο, οι αδιανόητες συνθήκες διαβίωσης έκαναν την εξορία της Ικαρίας να μοιάζει με παραθεριστικό θέρετρο. Τρομεροί βασανισμοί κατά μόνας, πάνω στο βουνό, για ώρες, για μέρες. Τα καράβια προσέγγιζαν το νησί για να παραλάβουν τους σακατεμένους κι ετοιμοθάνατους για τα νοσοκομεία, τους τρελαμένους για τα ψυχιατρεία. Από τη Μακρόνησο ο Μίκης δύο φορές θα μεταφερθεί σχεδόν νεκρός από τα βασανιστήρια. Την πρώτη φορά αναρρώνει στο 401 στρατιωτικό νοσοκομείο στην Αθήνα και επιστρέφει στην Μακρόνησο για να βασανιστεί πιο σκληρά. Αλλά ακόμη και στην κόλαση της Μακρονήσου η δημιουργία Αναδρομές / Ο Μεγάλος Αποχαιρετισμός

δεν σταματά, ο Μίκης εξακολουθεί να συνθέτει. «Εγώ ακόμα και μέσα στη Μακρόνησο εξέφραζα με τη μουσική που συνέθετα τότε την κατάσταση, όπως ακριβώς τη ζούσα και τη ζούσανε και οι άλλοι. Δεν εξωράιζα τίποτε, δεν αποσιωπούσα τίποτε. Γράφοντας τότε την Πρώτη Συμφωνία μου ήμουν 100% ο εαυτός μου με την πίστη μου, τους φόβους και την αγωνία μου, ακόμα και τις αμφιβολίες μου και φυσικά την ελπίδα και την αισιοδοξία μου. Γιατί χωρίς αισιοδοξία δεν μπορείς να ζήσεις ούτε μία ώρα σε ένα τέτοιο στρατόπεδο». Ο ίδιος δεν μιλούσε συχνά για τη Μακρόνησο, για να μην ξύνει τις πληγές των επιζησάντων θυμάτων, οι περισσότερες από τις οποίες δεν είχαν επουλωθεί. Από τη Μακρόνησο θα απελευθερωθεί το 1949 και θα πάει στα Χανιά για να αναρρώσει από τις κακουχίες της εξορίας και τα βασανιστήρια. Έναν χρόνο αργότερα θα αποφοιτήσει από το Ωδείο Αθηνών και θα βρεθεί στην Αλεξανδρούπολη για να υπηρετήσει το υπόλοιπο της στρατιωτικής του θητείας. Στη Μακρόνησο ο Μίκης γνωρίστηκε με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, που έτυχε να κάνει εκεί τη θητεία του, και η φωνή του οποίου θα «έντυνε» πολλά από τα τραγούδια του Μίκη, κατά την διάρκεια των ιδιαίτερα παραγωγικών δεκαετιών του ’50 και ’60 που ακολούθησαν. Ο Mίκης βρίσκεται πια μόνιμα στην Αθήνα και σε πολύ δημιουργική φάση. 77

●

●●

Στις αρχές της δεκαετίας του ‘50 θα ξανασυναντήσει τον ποιητή Μιχάλη Κατσαρό, η γνωριμία με τον οποίο είχε γίνει στα οδοφράγματα της Αθήνας το 1944, θα συνδεθούν με βαθιά φιλία και τελικά κουμπαριά. Το 1953, ο Μίκης παντρεύεται την αγαπημένη του συναγωνίστρια, Μυρτώ Αλτίνογλου, απόφοιτο της Ιατρικής Σχολής, με την οποία θα αποκτούσε τα χρόνια που θα ερχόντουσαν δύο παιδιά, τη Μαργαρίτα και τον Γιώργο. Πολλά, αριστουργηματικά, έργα του θα δημιουργηθούν κατά την διάρκεια αυτών των δύο δεκαετιών: κύκλοι τραγουδιών, μουσική για το θέατρο, μουσική για τον κινηματογράφο, ορατόρια, συμφωνικά έργα και μουσική δωματίου, μουσική για μπαλέτο αλλά και όπερες. Ο Θεοδωράκης, ταυτόχρονα, ανοίγει τα φτερά του και για το εξωτερικό. Στη Γαλλία, το 1963, θα ηχογραφήσει την «Όμορφη πόλη» με την Edith Piaf, στα γαλλικά και με τον τίτλο «Les amants de Teruel», τραγούδι που ακούστηκε στην ομώνυμη ταινία. Θα γράψει μουσική για την ταινία «Ζοrba the Greek», ελληνοβρετανικής παραγωγής του 1964, σε σκηνοθεσία του Μιχάλη Κακογιάννη. Η χούντα των συνταγματαρχών θα βρει τον Μίκη σε ανοδική πορεία και με γενική λαϊκή ενθουσιώδη αποδοχή την οποία θα προσπαθήσει, με κάθε τρόπο, να ανακόψει. Αρχίζουν και πάλι οι εξορίες και νέοι τόποι υποδέχονται τον Μίκη: Βραχάτι, Ζάτουνα, Ωρωπός. Στο Βραχάτι αρχικά, σε κατ’ οίκον περιορισμό στο εξοχικό του, στη Ζάτουνα της Γορτυνίας στη συνέχεια – όπου τον ακολούθησε και η οικογένειά του – έγκλειστος, τέλος, στις φυλακές Ωρωπού. Ο 78

συνθέτης εξακολουθεί να παράγει μουσική αλλά και ποίηση. Στη Ζάτουνα θα γράψει, κυρίως, πολιτικά και θεωρητικά κείμενα και θα συνθέσει 11 κύκλους τραγουδιών, τις «Αρκαδίες». Και, φυσικά, κράτηση στο κελί 4 της οδού Μπουμπουλίνας στην Αθήνα και βασανισμοί στη διαβόητη ταράτσα του κτιρίου. Στον Ωρωπό η κατάσταση της υγείας του επιδεινώνεται επικίνδυνα. Στο εξωτερικό ξεσηκώνεται θύελλα διαμαρτυριών. Προσωπικότητες, όπως ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Άρθρουρ Μίλερ, Λόρενς Ολίβιε, Υβ Μοντάν κ.λ.π. δημιουργούν επιτροπές για την απελευθέρωσή του. Τελικά, υπό την πίεση αυτή, αποφυλακίζεται και φεύγει για τη Γαλλία και συγκεκριμένα, το Παρίσι τον Απρίλιο του 1970. Εκεί είχαν ήδη καταφύγει, ήδη από την αρχή της δικτατορίας, πολλοί έλληνες καλλιτέχνες, διανοούμενοι και πολιτικοί αλλά και πλήθος ανωνύμων Ελλήνων. Για όλους αυτούς, το Παρίσι προσέφερε έναν ιδανικό χώρο για την ανάπτυξη ενός πολιτικού αγώνα, που απέβλεπε στην εξ αποστάσεως στήριξη πράξεων αντίστασης επί του ελληνικού εδάφους. Στο Παρίσι ο Μίκης θα συναντήσει και τον Σίντνει Λουμέτ σκηνοθέτη της ταινίας «Serpico», ο οποίος θα του αναθέσει το soundtrack της ταινίας που προβλήθηκε στους ελληνικούς κινηματογράφους μετά την πτώση της χούντας. Το 1972 επισκέπτεται το Ισραήλ δίνοντας συναυλίες. Συναντάται με τον τότε Αντιπρόεδρο της Κυβέρνησης Αλόν, που του ζητά να μεταφέρει μήνυμα στον Αραφάτ και προσπαθεί να τον πείσει να αρχίσει συζητήσεις με την άλλη πλευρά. Από τότε συνέβη πολλές φορές να

●●●

παίξει τον ρόλο του άτυπου πρεσβευτή μεταξύ των δύο πλευρών. Επισκέπτεται επίσης την Αλγερία, Αίγυπτο, Τύνιδα, Λίβανο και Συρία προσπαθώντας να ενισχύσει τον διάλογο μεταξύ αντιμαχομένων μερών. Με τη μεταπολίτευση και την επιστροφή στην Ελλάδα, αρχίζει ουσιαστικά και η «καριέρα» του Μίκη ως πολιτικού. Είχε ήδη εκλεγεί, για πρώτη φορά, βουλευτής το 1964, με το ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ. Το 1974 θέτει υποψηφιότητα με το ψηφοδέλτιο της Ενωμένης Αριστεράς, όμως δεν κατάφερε να εκλεγεί. Το 1978, μετά από πρόταση που δέχτηκε, αποφάσισε να θέσει υποψηφιότητα για τη δημαρχία της Αθήνας, υποστηριζόμενος από το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας. Το 1981 εκλέγεται βουλευτής, στην εκλογική περιφέρεια της Β' Πειραιά, με το ψηφοδέλτιο του Κ.Κ.Ε. Την ίδια χρονιά θα επισκεφθεί την Κούβα, όπου θα δώσει μια σειρά ιστορικών συναυλιών, τις οποίες θα παρακολουθήσει και ο Fidel Castro. Με το ίδιο κόμμα, ο Μίκης θα επανεκλεγεί το 1985, ως βουλευτής επικρατείας. Από τη γέννηση μέχρι τον θάνατό του, ο Μίκης Θεοδωράκης αφιέρωσε τη ζωή και το έργο του στον ελληνικό λαό. Του άφησε κληρονομιά τη μεγάλη του τέχνη, που δεν είναι μόνο εθνική αλλά παγκόσμια. Μετέτρεψε σε μουσική και τραγούδια τους αγώνες, τις λαχτάρες, τις ανάσες και τις κραυγές του λαού. Το έργο του Μίκη είναι ύμνος στις πανανθρώπινες αξίες. Την ελευθερία, τα δικαιώματα, την ειρήνη, τη δημοκρατία, την εθνική ανεξαρτησία, την εργασία, τον πολιτισμό. Την πρώτη φορά που είδα τον Μίκη Θεοδωράκη να διευθύνει την ορχήστρα του σε συναυλία, ήταν τον Οκτώβρη του 1974 στο Στάδιο Καραϊσκάκη. Ένα καλοκαίρι που επέμενε σε πείσμα του επερχόμενου χειμώνα κι ένα κατάμεστο στάδιο από ανθρώπους που τραγουδούσαν, χειροκροτούσαν, έκλαιγαν και φώναζαν «Δώστε τη χούντα στον Λαό!». Τότε, κοιτώντας τον, όντας εγώ ένα εφηβάκι 14 χρόνων, μου φαινόταν θεόρατος, ένας γίγαντας ντυμένος στα μαύρα με χέρια-φτερά, ένα πλάσμα μη γήινο, προερχόμενο από τόπους αρχαίων θεοτήτων. Σήμερα, με τη γνώση και τις εμπειρίες της ηλικίας, διακρίνω εύκολα στον Μίκη εκείνης της βραδιάς όλους τους παραπάνω τόπους κι άλλους τόσους. Τα δάκρυα της μαστίχας στον κορμό των μαστιχόδεντρων της Χίου στα δάκρυα που έτρεχαν από τα μάτια του, τους σεισμούς της Κεφαλλονιάς στον ρυθμό του μεγάλου του κορμιού, την αγριεμένη θάλασσα της Ικαρίας και της Μακρονήσου στα φουντωτά του μαλλιά, την Κρήτη στο μαύρο του πουκάμισο, το εύρος των φτερών των αετών των Αναδρομές / Ο Μεγάλος Αποχαιρετισμός

●●●●

ορεινών χωριών της Αρκαδίας και της Γορτυνίας στο άνοιγμα των χεριών του, τις ξένες πόλεις που είχε αντικρύσει στο βαθύ βλέμμα του. Αν όλοι αυτοί οι τόποι, από τους οποίους πέρασε ο Μίκης για μικρότερα ή μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα, είχαν φωνή, αν έπρεπε να διαλέξουν ένα από τα κουπλέ του για να τον αποχαιρετίσουν, αν επέλεγαν ένα τραγούδι για το ξόδι του, είμαι σίγουρη πως δεν θα ήταν άλλο από αυτό, σε μουσική δική του και σε ποίηση του φίλου του Γιάννη Ρίτσου: «Γλυκέ μου εσύ δε χάθηκες, ωιμέ, μέσα στις φλέβες μου είσαι. Γιε μου στις φλέβες ολουνών, καημέ, έμπα βαθιά και ζήσε». ●

1947-48. Με συγκρατούμενό του τα χρόνια της εξορίας του στην Ικαρία. ●●

1964, εξόριστος στη Ζάτουνα. ●●●

Με τα παιδιά του μετα την αποφυλάκισή του από το Βραχάτι. ●●●●

1974, κατά την επιστροφή του από το Παρίσι, μετά την πτώση της Χούντας. 79

• Μετακινήσεις & transfers (6-9 ατόµων & Α.Μ.Ε.Α) ∆ΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΑΝΑΠΗΡΙΚΟΥ ΑΜΑΞΙ∆ΙΟΥ

• Εκδροµές • Ιατρικές επισκέψεις • Πολιτιστικές δραστηριότητες • Αθλητικές δραστηριότητες • Θρησκευτικός τουρισµός • Επαγγελµατικά ταξίδια

Ε ΤΑ Ι Ρ Ε Ι Α

Ελ. Βενιζέλου 19, Τρίπολη τηλ. 6980 499666 email: tranfer4allgr@gmail.com

Μ Ε ΤΑ Φ Ο Ρ Ω Ν

Πόντου & Διαβατών

Συστήµατα αποθήκευσης & εφαρµογές για κάθε σας ανάγκη.

Διαρκές Stock και άµεση παράδoση σε όλη τήν Ελλάδα. Προτείνουµε, σχεδιαζουµε & υλοποιούµε µε εµπειρία 50 ετων.

Δηµ. Τριαντάφυλλος & Σια Ε.Ε 3ο Χλµ Άργους Κορίνθου - Αργος - TK 21200 Τηλ. 27510 67198 & 29077 Fax 27510 91199 www.rafia.gr e-mail : info@rafia.gr

Θάλεια Νουάρου

Έχω ένα φίλο που όταν κλαίω, γελάει πάντα. Όταν γελάω, κλαίει κρυφά. Γράφει έναν κύκλο στον αέρα και μου λέει πάντα, κάθε φορά είναι η τελευταία φορά. Παύλος Παυλίδης, από το άλμπουμ «Ένας κύκλος στον αέρα», Ξύλινα Σπαθιά.

Μια στάση εδώ