Werkmap Aardrijkskunde 5/6 Verstedelijking en Ruimtelijke ordening

W A

ERKMAP ARDRIJKSKUNDE Kris Cox, Reinhilde Leysen, Marc van Boven & Jef Wauters

©

D

IL

IG EN

TI A

UI

TG EV

ER

IJ

Verstedelijking Ruimtelijke ordening

⁄6

5

naam: www.e-ducate.me

klas:

nr:

DILIGENTIA UITGEVERIJ

TG EV

ER

IJ

info@diligentia-uitgeverij.be Industrieweg 122 A5 9032 Wondelgem tel 09 375 27 93 fax 09 375 32 18

D

IL

IG EN

TI A

UI

activatiecode e-ducate.me:

©

Concept en lay-out: Diligentia Uitgeverij Verantwoording beeldmateriaal Alle grafiek, schema’s, tabellen, illustraties: Diligentia Uitgeverij Foto’s: Shutterstock en beeldarchief Diligentia Uitgeverij Digitaal boek, video's, animaties en modules: e-ducate.me 1ste druk 2020 © 2020 Diligentia Uitgeverij bvba Wondelgem Wettelijk Depot D/2020/0067/12 ISBN 9789070978600 NUR 126 -128 Werkmap Aardrijkskunde 5/6 Verstedelijking en RO Leerwerkboek Auteurs: Kris Cox, Reinhilde Leysen, Marc van Boven, Jef Wauters Verantwoordelijke uitgever: Diligentia Uitgeverij, Industrieweg 122 A5 9032 Wondelgem, België www.diligentia-uitgeverij.be Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welkewijze dan ook , zonder voorafgaande en schriftelijke toestemming van de uitgever.

5-6

Leerdoelen

D8 D9 D10 D11 D12 D13

IJ

Š

D

IL

D14 D15 D16 D17 D18 D19 D20 D21 D22 D23

ER

D6 D7

TG EV

D4 D5

UI

D3

TI A

D2

De versnippering van de bebouwde en open ruimte in de eigen leefomgeving kunnen aanduiden aan de hand van verschillende informatiebronnen.

Open ruimte, bebouwde ruimte en versnippering kunnen herkennen op een orthofoto, een topografische kaart en de kaart van het bodemgebruik.

Het verschillend ruimtegebruik in Vlaanderen-Brussel op de kaart van het bodemgebruik kunnen omschrijven.

De kwaliteit van wonen in de eigen leefomgeving kunnen onderzoeken en beoordelen.

De eigen gemeente kunnen plaatsen in de hiĂŤrarchie van de gemeenten aan de hand van de heersende criteria.

De evolutie van de stad kunnen bespreken.

Het stadsgewest als resultaat van functionele en morfologische verstedelijking kunnen bespreken en de processen van urbanisatie, suburbanisatie, desurbanisatie, re-urbanisatie en rurbanisatie kunnen inpassen.

De problemen van de stad kunnen opnoemen en bespreken.

De noodzaak van een ruimtelijk structuurplan voor Vlaanderen (RSV) kunnen aantonen.

De uitdagingen bij de herziening van het RSV bespreken.

De basisprincipes van het RSV kunnen geven.

De vier invalshoeken waarrond de visie werd uitgewerkt, opnoemen.

De stedelijke gebieden, de economische activiteit, het buitengebied en de transportinfrastructuur kunnen bespreken met kaarten.

Het organigram van de concrete uitwerking van het RSV kunnen geven.

De begrippen van BRV omschrijven.

Van kaarten op Geopunt Vlaanderen de bebouwing aflezen en beoordelen.

De evolutie van de oppervlakte voor de verschillende bestemmingscategorieĂŤn bespreken.

De doelen van BRV opsommen en kort bespreken.

De 4 principes voor een beter ruimtegebruik opnoemen en bij elk een voorbeeld geven.

De problemen van spanning tussen verschillende ruimtegebruikers kunnen benoemen.

Het principe van de lobbenstad als oplossing voor de versnippering uitleggen.

De problemen van spanning tussen verschillende ruimtegebruikers kunnen benoemen.

Een conflictgebied in je eigen omgeving kunnen bespreken.

IG EN

D1

verstedelijking en ruimtelijke ordening

1

begrippenlijst Het gebied waar openheid primeert en waar de niet bebouwde ruimte overweegt. Natuur, bosbouw en landbouw vormen de structuurbepalende functies in deze open ruimte.

bebouwde ruimte

Het gebied dat gebruikt wordt voor wonen, industrie, handel, diensten en verkeersinfrastructuur.

versnippering

De ruimtelijke gehelen geraken in de loop van de tijd verbrokkeld door verkeersinfrastructuur, lintbebouwing, verkavelingen en bedrijventerreinen.

morfologische

Het aandeel van de verstedelijkte oppervlakte door bebouwing (bewoning, handel, industrie en infrastructuur) bepaalt de morfologische verstedelijkingsgraad. Dit is zichtbaar in het landschap.

functionele

De uitrustingsgraad en invloedssfeer bepalen de functionele verstedelijkingsgraad. Voor bepaalde diensten en goederen zijn gemeenten aangewezen op een groter centrum. Ze behoren dan tot het verzorgingsgebied van dit centrum en vallen onder de invloedssfeer.

BEGRIPPENLIJST

verstedelijkingsgraad

De plattelandsvlucht naar de kernstad.

TG EV

urbanisatie

De morfologische en functionele verplaatsing van wonen en centrumfuncties naar de stadsrand.

desurbanisatie

De morfologische en functionele verplaatsing van wonen en centrumfuncties naar de banlieue.

re-urbanisatie

De terugkeer van wonen naar bepaalde wijken van de kernstad.

UI

suburbanisatie

De sociologische en economische verstedelijking van het platteland.

rurbanisatie

Een stedelijk fenomeen waarbij bevolkingsgroepen zich concentreren in bepaalde buurten of wijken. Hierdoor ontstaat een oververtegenwoordiging van bepaalde groepen. Criteria om de ruimtelijke segregatie te analyseren zijn: inkomen, leeftijd, geslacht en etnisch-culturele herkomst.

gentrificatie

Bepaalde sociale groepen met een hoger cultureel of financieel niveau vestigen zich in volkswijken en renoveren de bestaande woningen. Zo verjagen de rijken, de armen.

TI A

ruimtelijke

IG EN

segregatie

rsv - ruimtelijk struc-

IL

tuurplan vlaanderen

rup - ruimtelijk

2

ER

verstedelijkingsgraad

IJ

open ruimte

D

uitvoeringsplan

Geen plan maar een visie over hoe de overheid met de ruimte wil omgaan voor een zekere planperiode.

Een plan met bijhorende stedenbouwkundige voorschriften waarmee de overheid de bestemming van een gebied vastlegt als aanpassing van het gewestplan of een BPA. Een strook waar verschillende concurrerende gebruikers van de ruimte naast elkaar voorkomen zodat er moeilijkheden kunnen ontstaan door tegenstrijdige belangen.

gewestplan

Plan dat voor het hele grondgebied de ruimte voor landbouw, wonen, werken en recreatie vastlegt en de groene ruimte beschermt.

bpa - bijzonder plan

Brengt een bestemmingswijziging in het gewestplan aan om een lokaal probleem op te lossen.

groenboek -

Krijtlijnen voor een nieuwe beleidsvisie op de Vlaamse ruimtelijke ontwikkeling op de lange termijn.

©

conflictlijn

van aanleg

beleidsplan ruimte vlaanderen

verstedelijking en ruimtelijke ordening

inhoud leerdoelen 1 begrippenlijst 2 1 Ruimtelijke structuur 1.1 Ruimtegebruik

5

A Eigen omgeving B Vlaanderen en Brussel

5 9

1.2 Functionele en morfologische verstedelijking

10

A Eigen omgeving B Vlaanderen en Brussel

10 14

IJ

2 De stad 2.1 Evolutie van de stad

TG EV

2.2 Problemen van de stad

TI A

3 Ruimtegebruik

UI

A Bevolkingsevolutie in de stad B Verkrotting C Segregatie D Gentrificatie E Gezinsverdunning F Financiële draagkracht

2.3 Pendel- en mobiliteitsproblemen

ER

A Algemene studie B Evolutie van de stad in eigen omgeving

15

15 18

19

19 22 23 26 26 26

27

3.1 Evolutie van het ruimtegebruik in Vlaanderen

29

3.2 Ruimtelijke planning als antwoord 3.3 Gewestplan: RSV (Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen)

31 32

3.4 BRV - Beleidsplan Ruimte Vlaanderen

38

IG EN

A Evolutie landgebruik in Vlaanderen B Beschikbare oppervlakte open en versteende ruimte per inwoner

IL

A Principes en visie van het RSV B Oefeningen C Uitvoering

32 35 37

38 40 41 42

©

D

A Begrippen B Oefening Geopunt Vlaanderen C Evolutie in het ruimtegebruik D Strategische doelstellingen van het BRV

29 30

3.5 Spanningen tussen ruimtegebruikers 3.6 Lobbenstad

45 46

4 Ruimtelijke planning en milieuproblemen in eigen omgeving 4.1 Situering 4.2 Ruimtelijke analyse van het gebied 4.3 Conflictlijn 4.4 Historiek 4.5 Interactie met de 'spelers op het veld' 4.6 Eigen voorstel tot oplossing van het conflict 4.7 Confrontatie met het RSV

50 50 51 51 52 52 52 verstedelijking en ruimtelijke ordening

3

4

verstedelijking en ruimtelijke ordening

RUIMTELIJKE ORDENING

ruimtelijke structuur verstedelijking

ruimtegebruik

problemen

TI A

evolutie

IG EN

IL

D

de stad

Š

functioneel

morfologisch

Vlaanderen-Brussel

eigen streek

vergrijzing

migratie

Vlaanderen-Brussel

eigen streek

versnippering

bebouwing

Vlaanderen-Brussel

eigen streek

versnippering

bebouwing

ruimtegebruik open ruimte

open ruimte

situering

vergroening

verkleuring

aantal inwoners

IJ

ER

financiĂŤle draagkracht

gezinsverdunning

gentrificatie

TG EV

UI segregatie

verkrotting

pendel-mobiliteit

bevolkingsevolutie

re-urbanisatie

eigen streek rurbanisatie

desurbanisatie

suburbanisatie

urbanisatie

algemeen

OPBOUWSCHEMA: RUIMTELIJKE ORDENING

1 ruimtelijke structuur 1.1

Ruimtegebruik

Met de hulp van kaartmateriaal bestuderen we het ruimtegebruik: - in de eigen regio - in Vlaanderen-Brussel

TG EV

ER

IJ

A Eigen omgeving

Situering

TI A

1 Kleur je gemeente in op de blinde kaart van Vlaanderen - Gemeenten.

IG EN

2 Duid je eigen schoolomgeving aan op de bijgevoegde topografische kaarten in: - bijlage 1 1/10 000 - bijlage 2 1/20 000 - bijlage 3 1/50 000

IL

3 Duid aan op de kaart van 1/50 000 (bijlage 3): - de grote verkeersassen - de waterlopen - de kanalen - de dichtstbijzijnde grote stad (steden)

D

Ruimtegebruik

1 Werk verder op de kaart van 1/50 000 (bijlage 3) met de hulp van de kaart van het bodemgebruik van de eigen omgeving (bijlage 4). Baken het volgende af:

©

D1

UI

Vlaanderen - gemeenten

- de woonzones - de industriezones en bedrijventerreinen - de agrarische gebieden

met een zwarte lijn met paarse arcering met gele arcering

- de tertiaire activiteiten

met blauwe arcering

- de groenzones

met groene arcering

2 Beoordeel aan de hand van de ingekleurde zones op de kaart de graad van versnippering in je eigen omgeving. (Raadpleeg de info’s op de volgende 3 pagina’s).

verstedelijking en ruimtelijke ordening

5

definities volgens het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen (RSV) Open ruimte Het gebied waar openheid primeert en waar de niet bebouwde ruimte overweegt.

Natuur, bos- en landbouw vormen de structuurbepalende functies in deze open ruimte.

ER

IJ

D2

500m

TI A

UI

TG EV

orthofoto © AGIV

IG EN

500m

©

D

IL

Bodemgebruik kernstadbebouwing andere bebouwing industrie en handel andere infrastructuur akkerbouw weiland bos

500m

Functies: Bebouwing:

6

topografische kaart © NGI

bodemgebruik © AGIV

VERSPREID

verstedelijking en ruimtelijke ordening

LINTBEBOUWING

GECONCENTREERD

definities volgens het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen (RSV)

ER

IJ

Bebouwde ruimte Het gebied dat gebruikt wordt voor wonen, industrie, handel, diensten en verkeersinfrastructuur.

500m

TI A

UI

TG EV

orthofoto © AGIV

topografische kaart © NGI

IG EN

500m

D

IL

Bodemgebruik kernstadbebouwing andere bebouwing industrie en handel andere infrastructuur akkerbouw weiland bos

©

D2

500m

Functies: Bebouwing:

bodemgebruik © AGIV

VERSPREID

LINTBEBOUWING

GECONCENTREERD

verstedelijking en ruimtelijke ordening

7

definities volgens het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen (RSV) Versnippering De ruimtelijke gehelen geraken in de loop van de tijd verbrokkeld door verkeersinfrastructuur, lintbebouwing, verkavelingen en bedrijventerreinen.

ER

IJ

D2

500m

TI A

UI

TG EV

orthofoto © AGIV

IG EN

500m

©

D

IL

Bodemgebruik kernstadbebouwing andere bebouwing industrie en handel andere infrastructuur akkerbouw weiland bos

500m

Functies: Bebouwing:

8

topografische kaart © NGI

bodemgebruik © AGIV

VERSPREID

verstedelijking en ruimtelijke ordening

LINTBEBOUWING

GECONCENTREERD

B Vlaanderen en Brussel BODEMGEBRUIK IN VLAANDEREN bebouwing landbouwgrond weiland bossen

IJ

bron: Geopunt Vlaanderen

ER

1 Raadpleeg in je atlas de kaarten ‘België: industrie en verkeer’ : - wegen en autosnelwegen; - binnenscheepvaart.

TG EV

2 Zet op de kaart hierboven de beginletter bij de grote steden.

3 Teken de herkenbare lijnen van auto- en waterwegen op de kaart.

UI

4 Waar is er nog open ruimte in Vlaanderen en Brussel?

TI A

5 Wat lees je van onderstaand diagram af in verband met de open ruimte?

bebouwing van de totale oppervlakte in Vlaanderen

IG EN

30% 25%

IL

20%

D

15% 10%

©

D3

5% 0%

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 woongebied

overige bebouwing

Besluit: - Steden: - Auto- en waterwegen: - De bebouwde oppervlakte: verstedelijking en ruimtelijke ordening

9

1.2

Functionele en morfologische verstedelijking

A Eigen omgeving D4

Met behulp van een enquête, cijfers en statistische gegevens onderzoek je de voorzieningen van je eigen gemeente om deze dan een plaats te geven in de hiërarchie van de gemeenten. Zoek op het internet. bevolking

0 nee

0 ja (in de richting van

mobiliteit

- is er file

.

TI A

- bereikt de verkeersdrukte een piek om

0 nee

)

uur 0 ja, naar

om het

uur

naar

om het

uur

naar

om het

uur

0 ja, naar

om het

uur

naar

om het

uur

IG EN

- is er een NMBS-station

0 ja 0 ja

UI

1 In mijn gemeente: - werken mijn ouders - zijn er voldoende fietspaden

ER

0 nee 0 nee

TG EV

2 Schrap wat niet past. In mijn gemeente is bouwgrond: - duur / goedkoop - schaars / in overvloed

IJ

1 Schrap wat niet past. In mijn gemeente wonen vooral: - jonge / oude mensen - arbeiders / kaderleden - veel alleenstaanden / gezinnen - autochtonen / allochtonen

0 nee

D

IL

- is er een goede verbinding met De Lijn naar de dichtstbijzijnde stad/steden

©

naar om het uur (verbindingen van De Lijn en van NMBS vind je op hun websites)

leefbaarheid

1 Mijn gemeente is: - veilig / onveilig omdat 2 In mijn gemeente is er voldoende: - groenvoorziening - voorziening voor de jeugd - voorziening voor de ouderen - aandacht voor netheid 10

verstedelijking en ruimtelijke ordening

0 nee 0 nee 0 nee 0 nee

0 ja Waar?

0 ja 0 ja 0 ja

TG EV

Waar?

› industriepark › bedrijventerrein

TI A

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0

IL

ruimtegebruik

› kleuterschool › park › postkantoor › sporthal › theater › secundaire school › voetbalveld › universitair ziekenhuis › algemeen ziekenhuis › zwembad

IG EN

werkgelegenheid

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

UI

diensten › atletiekpiste › bank › basisschool › bibliotheek › bioscoop › brandweerkazerne › cultureel centrum › gerechtshof › huisarts › hogeschool

ER

- Winkels voor dagelijks gebruik › bakker 0

› beenhouwer 0

› krantenwinkel 0

› apotheek 0

› superette 0 - Winkelketens › schoenen 0

› kleding 0

› meubels 0

› computer 0

› elektro 0 - Shoppingcentrum 0 - Er zijn veel / weinig winkels.

- Inwoners gaan vaak / soms winkelen in andere steden/gemeenten.

IJ

handel

D

› er is veel open ruimte 0 › er is veel verstedelijking 0

©

Controleer je antwoord door vergelijking met de kaart (zie volgende pagina).

Hoe was je inschatting?

verstedelijking en ruimtelijke ordening

11

11,9 - 17,5

17,6 - 23,4

bron: Adsei en FOD Financiën (kadaster); bewerking SVR

23,5 - 31,2

31,3 - 43,0

43,1 - 67,0

ER

4,3 - 11,8

IJ

Bebouwde oppervlakte per gemeente

GEMIDDELDE VLAAMS GEWEST = 19,6%, NIET GEKADASTREERD = 7%

TG EV

Het aandeel van de verstedelijkte oppervlakte door bebouwing (bewoning, handel, industrie en infrastructuur) bepaalt de morfologische verstedelijkingsgraad. Dit is zichtbaar in het landschap. plaats in de stedenhiërarchie

1 Vergelijk de gegevens die je hebt over je gemeente met de info hieronder.

INFO

Hiërarchie van de steden

UI

D5

NAAR

PROF. DR.

E. VAN HECKE

HANDEL

ONDERWIJS

winkels voor dagelijkse voorzieningen

kleuterschool

D

IL

DORP

IG EN

TI A

De hoeveelheid, de kwaliteit en de verscheidenheid van goederen en diensten die aangeboden worden zijn niet overal gelijk. Ook het aantal inwoners verschilt van gemeente tot gemeente.

Deze elementen bepalen de stedenhiërarchie.

©

KLEINE STAD

REGIONALE STAD

GROTE STAD

12

warenhuis

lagere school secundaire school

meerdere grote warenhuizen kwantitatief en kwalitatief hoogstaand winkelniveau gespecialiseerde winkels hoofdzetels van firma’s

verstedelijking en ruimtelijke ordening

RECREATIE EN VRIJE TIJD

voetbalveld

bibliotheek

MEDISCHE VOORZIENINGEN

huisarts ziekenhuis sporthal

cultureel centrum hoger onderwijs

universitair onderwijs

sporthal van hoog niveau theater / opera sportstadion

gespecialiseerd ziekenhuis

universitair ziekenhuis

2 Tot welk niveau behoort jouw gemeente?

3 Controleer dit op de kaart van de hiërarchie van de gemeenten (zie kaart onderaan).

4 Kleur je gemeente in op de kaart.

ER

IJ

5 Voor welke diensten en goederen moet je vanuit jouw gemeente naar een groter centrum ?

TG EV

6 Bepaal het verzorgingsgebied van je eigen of een nabije stad op bijlage 5 door het: - samenbrengen van de gegevens van de klas.

- bevragen van de inwoners.

- onderzoeken van de frequentie en de bestemming van het openbaar vervoer.

- raadplegen van de atlaskaarten 'invloedssferen'.

D

IL

IG EN

TI A

UI

7 Arceer dit verzorgingsgebied op bijlage 5, benoem de gemeenten en duid aan met pijlen: - de gemeenten die in de invloedssfeer van je eigen (nabije) stad liggen; - de grootstedelijke invloedssfeer waaronder jouw stad valt.

©

Hiërarchie van de gemeenten Grote stad

Regionale stad Lorem ipsum

Goed uitgeruste kleine stad Behoorlijk uitgeruste kleine stad Zwak uitgeruste kleine stad

De uitrustingsgraad en de invloedssfeer bepalen de functionele verstedelijkingsgraad. Voor bepaalde diensten en goederen zijn gemeenten aangewezen op een groter centrum. Ze behoren dan tot het verzorgingsgebied van dit centrum en vallen onder de invloedssfeer ervan.

Besluit: Mijn gemeente heeft - een hoge / lage morfologische verstedelijkingsgraad - een hoge / lage functionele verstedelijkingsgraad

verstedelijking en ruimtelijke ordening

13

B Vlaanderen en Brussel 1 Bestudeer in je atlas opnieuw de kaarten met kleinstedelijke, regionaalstedelijke en grootstedelijke invloedssferen. Wat stel je vast bij vergelijking van de drie kaarten?

2 Geef voor elk van de drie grootsteden de belangrijkste centrale functies:

ER

IJ

- Brussel:

TG EV

- Antwerpen:

invloedssfeer van de stad

TI A

INFO

UI

- Gent:

IG EN

Ongeveer 50% van de Vlaamse bevolking leeft in de invloedssfeer van een kleine stad.

Ongeveer 50% van de Vlaamse bevolking leeft in de invloedssfeer van een regionale stad.

Ongeveer 25% van de Vlaamse bevolking leeft in de invloedssfeer van een grootstad.

Bevolkingsaantallen: Antwerpen: 500.000 - Brussel: 1.200.000 -

GENT - Universiteit

©

D

IL

Brussel - Wetstraat

Gent: 250.000

Antwerpen - MAS

14

verstedelijking en ruimtelijke ordening

Antwerpen Gerechtsgebouw Brussel - Europsese Commissie

2 De stad 2.1

Evolutie van de stad

De manier waarop Vlamingen vandaag wonen en werken, hun mobiliteit, hun economische en culturele relatie met de stad, zijn fenomenen die pas na WO II tot ontwikkeling zijn gekomen.

A Algemene studie

1970

UI

2000

TI A

DESURBANISATIE morfologische en functionele verplaatsing van wonen en centrumfuncties naar BANLIEUE

SUBURBANISATIE morfologische en functionele verplaatsing van wonen en centrumfuncties naar STADSRAND

TG EV

na WO II

ER

URBANISATIE plattelandsvlucht naar KERNSTAD

IJ

D6

RE-URBANISATIE terugkeer van wonen naar bepaalde wijken van de KERNSTAD

D

Vul het schema op de volgende bladzijde aan. We nemen Mechelen als voorbeeld: - de uitbreiding van de stad van de middeleeuwen tot nu.

- de kenmerken van de delen van het stedelijk leefcomplex nu.

©

D7

IL

IG EN

RURBANISATIE sociologische en economische verstedelijking van het PLATTELAND

verstedelijking en ruimtelijke ordening

15

Stedelijk leefcomplex

Evolutie van de stad

Stadsgewest Agglomeratie Kernstad 19e eeuwse uitbreiding

middeleeuwse stad

19e-eeuwse uitbreiding industrialisatie

TI A

morfologisch • dichtheid bevolking • dichtheid bebouwing

UI

TG EV

ONTWIKKELING VANAF DE ME

ER

IJ

stadskern

IG EN

functioneel • functies

19e-eeuwse woonwijk

stadskern

©

D

IL

DE STAD NU

morfologisch • dichtheid bevolking • dichtheid bebouwing

functioneel • functies

16

verstedelijking en ruimtelijke ordening

banlieu of stadsomgeving

stadsrand post-industriële fase

middeleeuwse stad

forenzenzone

NU

IG EN

TI A

UI

TG EV

ER

IJ

stadsrand

banlieue

forenzenwoonzone

©

D

IL

stadsrand nu

Conflictzone: verdringing

pendel (= forenzen) ➞

van:

verstedelijking en ruimtelijke ordening

17

B Evolutie van de stad in eigen omgeving 1 Noteer op onderstaand schema bij de pijlen de delen van het stedelijk leefcomplex.

2 Duid op de topografische kaart van je eigen stad (bijlage 2) de verschillende delen van het stedelijk leefcomplex aan.

3 Noteer voor elk deel enkele wijken of straten onder de schets.

4 Zoek via Google Earth en Street View foto’s (vogelperspectief en schuine stand) van de door jou aangegeven wijken of straten. (je kan de foto’s met ‘printscreen’ opslaan) 5 Noteer onderaan het nummer van de foto op het fotoblad (of de nummers van de foto’s die je zelf maakte) bij het passende stadsdeel.

IJ

....................................................... .......................................................

ER

.......................................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

©

D

IL

IG EN

TI A

UI

..........................................

TG EV

.......................................................

foto nummer:

18

foto nummer:

verstedelijking en ruimtelijke ordening

foto nummer:

foto nummer:

foto nummer:

2.2 INFO

van 6 naar 7 miljoen

De bevolking van Vlaanderen zal van 6 naar 7 miljoen groeien en verandert bovendien van samenstelling.

Migratie, vergrijzing, vergroening en gezinsverdunning creëren andere woonnoden, zorg- en dienstverlening. De grote steden krijgen de grootste instroom. In sterk verstedelijkte omgevingen dreigen sociaal-ruimtelijke polarisatie en suburbanisatie een harmonische ontwikkeling te bemoeilijken.

(Groenboek) A Bevolkingsevolutie in de stad

2000

2004

Antwerpen

470 349

459 072

446 525

455 148

Gent

230 543

227 483

224 180

229 344

Hasselt

66 094

67 466

68 058

Kortrijk

76 087

76 040

74 790

Leuven

85 193

87 168

88 014

Mechelen

75 622

75 718

75 438

Brussel

136 707

135 681

133 859

2008

2011

472 071

493 515

237 250

247 486

ER

1995

TG EV

1990

IJ

Evolutie van het aantal inwoners

71 543

73 807

73 984

73 941

74 868

89 777

92 704

96 942

76 981

79 503

81 927

141 314

148 873

163 210

UI

69 127

1 Plaats in de kolommen naast de cijfers  of  om de groei of afname aan te duiden.

IG EN

TI A

2 Welke algemene tendens stel je vast in de evolutie?

D

IL

migratie per 1000 inwoners kernstad stadsrand agglomeratie banlieu forenzen

©

D8

Problemen van de stad

5

totaal migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten

4 3 2 1 0

-1 -2 -3

1993 - 2000 2001 - 2002 2003 - 2004 2005 - 2006

3 Wat leid je af uit de grafiek over de evolutie van de bevolking in de verschillende delen van de stad?

verstedelijking en ruimtelijke ordening

19

Oorzaken van de bevolkingsevolutie.

Migratie naar herkomst 1 Vul in aan de hand van onderstaand diagram: 11000 9000 7000

buitenlands migratiesaldo

5000

natuurlijke aangroei

3000 1000 -1000

binnenlands migratiesaldo

0

* totale aangroei bevolking

-5000

Grootsteden

ER

IJ

-3000 Centrumsteden

TG EV

natuurlijke aangroei betekent:

migratiesaldo betekent:

UI

De oorza(a)k(en) van de aangroei van de stedelijke bevolking is/zijn voornamelijk te danken aan:

TI A

de stad wordt verlaten door: → VERKLEURING 2 Plaats '' op de juiste plaats in het diagram.

IG EN

Migratie naar leeftijd

IL

1 Bespreek bij de kaart het intern migratiesaldo voor jonge gezinnen:

©

D

Intern migratiesaldo, leeftijdsgroep (30-39, 0-9J) jonge gezinnen, Top 5 van gemeenten van bestemming, gemiddelden 2000-2006

De stad wordt verlaten door: → VERGRIJZING

20

verstedelijking en ruimtelijke ordening

LEESTEKST 'Stad niet ideaal voor gezin'

'We wonen ruimer. De kinderen kunnen nu meer buiten spelen en ik moet ook geen tien minuten meer rondrijden om een parkeerplaats te vinden.'

Johny Stabel weet redenen genoeg om zijn vlucht uit de stad te motiveren. Samen met zijn vrouw Dorien en hun twee kinderen Jules (2) en Victor (6 maanden) woonde hij jarenlang in AntwerpenNoord. Deze week kocht het gezin een woning in het groene Schoten.

verhuisd omdat je daar maar je voordeur moet opentrekken om een terrasje te kunnen doen.

Intussen hebben we twee kinderen, en dan weegt dat ene voordeel niet meer op tegen alle nadelen. De stad is niet echt the place to be voor een gezin.' 'Ik heb bijvoorbeeld immense problemen gehad om mijn zoon in een kleuterklas te kunnen inschrijven. Of neem nu de speelruimte voor de kinderen. In Antwerpen hadden we een terras van tien vierkante meter. Nu hebben we een tuin die tien keer zo groot is. Daar doen we het voor.' (DHH)

IJ

SCHOTEN - Johny Stabel en zijn gezin verlieten Antwerpen en trokken naar het landelijke Schoten.

TG EV

Totaal migratiesaldo in de Belgische gewesten

TI A

300 250

IG EN

200 150

D

Š

-50

IL

100

0

uit: De Standaard 22 september 2010

UI

2 Vul in aan de hand van bovenstaand artikel.

Waarom verlaten jonge gezinnen de stad ?

50

ER

'Ik ben opgegroeid in de Kempen', vertelt Stabel.

'In mijn jonge jaren ben ik naar Antwerpen

-100

0-2 j.

2007

3-5 j.

6-11 j. 12-17 j. 18-24 j. 25-29 j. 30-39 j. 40-49 j. 50-59 j. 60-69 j. 70-79 j. 80-89 j. + 90 j.

2008

2009

3 Bespreek het migratiesaldo van Mechelen in 2007, 2008 en 2009:

verstedelijking en ruimtelijke ordening

21

5 Wat leid je af uit de grafiek en de kaart? Noteer.

UI

de stad is aantrekkelijk voor:

ER

TG EV

4 Bespreek bij de kaart het intern migratiesaldo voor jongeren (18-25j):

IJ

Intern migratiesaldo, leeftijdsgroep (18-25J) Top 5 van gemeenten van herkomst, gemiddelden 2000-2006

TI A

→ VERGROENING B Verkrotting

Š

D

IL

IG EN

Het stadsbestuur van Mechelen wil maximaal inspelen op de nieuwe Vlaamse wetgeving op huisjesmelkerij. In dat nieuwe reglement wordt het mogelijk om huizen sneller onbewoonbaar te verklaren en de huurders op kosten van de eigenaar elders te huisvesten in afwachting van de vereiste aanpassingen.

Als de herstellingen te lang uitblijven, kan de overheid zelf iemand aanstellen om de klus, op kosten van de eigenaar, te klaren.

Zoek in je eigen centrumstad voorbeelden van de aanpak van verkrotting:

22

verstedelijking en ruimtelijke ordening

C Segregatie Ruimtelijke segregatie is een stedelijk fenomeen waarbij bevolkingsgroepen zich concentreren in bepaalde buurten of wijken. Hierdoor ontstaat een oververtegenwoordiging van bepaalde groepen.

Criteria om de ruimtelijke segregatie te analyseren: - inkomen - leeftijd - geslacht - etnisch-culturele herkomst

TG EV

ER

wel aan de rand van die wijk, maar ze wonen er zelf niet."

Volgens de burgemeester is die segregatie nog een gevolg van de immigratiegolf van vroeger.

“De mijn gaf haar medewerkers onderdak in afgesloten wijken die rond de mijn werden gebouwd.

Intussen heeft de helft van de mensen hun huis gekocht en verhuizen ze dus ook niet meer.”

Tolerantie Toch wil Claes niet gezegd hebben dat het beleid van haar gemeente gefaald heeft. “Een samenleving evolueert. Ook het beleid moet zich dus aanpassen. Twintig jaar geleden woonden in de huidige concentratiewijken nog gastarbeiders van verschillende origine. Intussen is in deze wijken de situatie volledig gekanteld: de werkloosheid is groot, de sociale mix is weg, mensen plooien zich terug op hun eigen groep en de tolerantie van Belgen vermindert. Als de samenleving verandert, moet ook het beleid veranderen. Ik wil de concentratiewijk toch openbreken, letterlijk en figuurlijk”, aldus burgemeester Claes.

ED/LC

UI

Vlaams parlementslid Sonja Claes (CD&V) heeft vorige week een boze brief gestuurd naar minister Geert Bourgeois (N-VA) die in de integratiemiddelen wil snoeien. Daarin kaart ze als burgemeester van Heusden-Zolder het probleem van ‘segregatie’ aan. Tot nu toe een taboewoord. “Je moet de problemen toch durven benoemen”, vindt ze.

“Sommige allochtonen zijn goed geïntegreerd, maar ik stel intussen wel vast dat voor veel mensen in de concentratiewijken die integratie niet is gelukt", legt de burgemeester uit.

IJ

LEESTEKST in concentratiewijken is de integratie mislukt

uit: Het Belang Van Limburg - 22 februari 2012

D

IL

IG EN

TI A

Immigratiegolf In haar brief spreekt de CD&V-politica zelfs over ‘segregatie’ “Ik verwijs daarmee naar afgesloten wijken waar één groep mensen, bijvoorbeeld alleen Turken, samenwonen. Die wijken zijn ook letterlijk, geografisch afgesloten. Je kan daar perfect overleven zonder ook maar één woord Nederlands te praten. Je ziet in die wijken dat meerdere generaties onder één dak wonen, dat ze hun kinderen allemaal naar dezelfde school sturen waar ze onder elkaar Turks praten en dat ze hun eigen winkels, dokters en verplegers hebben.

De meeste mensen die er wonen zijn kansarm, de rest is vertrokken. De Turkse dokters werken

©

Wat is kenmerkend voor een concentratiewijk:

verstedelijking en ruimtelijke ordening

23

Segregatie naar etnisch-culturele afkomst

TG EV

ER

IJ

Bespreek de spreiding van van inwoners van vreemde origine in Antwerpen

Bron: Dienst Bevolking Stad Antwerpen begin 2005 Bewerkingen door Databank Sociale Planning

UI

Verhouding inwoners van vreemdeorigine stedelijk gemiddelde: 24,5 %

Segregatie naar leeftijd

Verhouding jongeren (-18 jaar) stedelijk gemiddelde: 20 %

Š

D

IL

IG EN

TI A

Verhouding senioren (60+ jaar) stedelijk gemiddelde: 24,5 %

Bron: Dienst Bevolking Stad Antwerpen begin 2005 Bewerkingen door Databank Sociale Planning

Bespreek de spreiding van senioren en jongeren in Antwerpen:

24

verstedelijking en ruimtelijke ordening

Bron: Dienst Bevolking Stad Antwerpen begin 2005 Bewerkingen door Databank Sociale Planning

Segregatie naar inkomen

TI A

UI

TG EV

ER

IJ

De woningmarkt werkt als een filter en zorgt ervoor dat bevolkingsgroepen zich concentreren in bepaalde buurten of wijken in een stad. Het inkomen speelt hierbij een belangrijke rol: mensen en gezinnen worden over de stad verspreid in functie van wat ze kunnen spenderen aan huisvesting, afhankelijk van de hoogte en stabiliteit van het inkomen.

kansarm

IG EN

kansrijk middengroep

IL

bron: Instituut voor Politieke Sociologie en Methodologie, IPSoM

D

Zoek in je atlas de kaarten 'segregatie' en 'sociaal patroon' in Brussel en vergelijk met de bovenstaande kaart:

Š

- Wie woont er in de stadskern?

- Wie woont er aan de rand van het ZoniĂŤnwoud?

verstedelijking en ruimtelijke ordening

25

D Gentrificatie De centrale Brusselse wijken, het historische hart van de stad en de 19de-eeuwse wijken bestaan uit oude woningen die vaak in slechte staat zijn en verhuurd worden door privé-eigenaars. Het is vooral de minderbegoede en migrantenbevolking die hier woont. Alleenstaanden, gediplomeerden en kunstenaars komen zich hier nu vestigen. Ze openen er cafés, restaurants, kunstgalerijen en organiseren hier culturele activiteiten. In Brussel is de verandering van de Marollen en de Dansaertwijk een voorbeeld van gentrificatie.

Brussel - Dansaerstraat

ER

IJ

Met gentrificatie bedoelt men het feit dat bepaalde sociale groepen met een hoger cultureel of financieel niveau zich vestigen in volkswijken en die (willen) renoveren. Op deze manier verjagen de rijken, de armen.

E Gezinsverdunning

TG EV

Foto: Oxfam-Solidariteit

De socio-demografische samenstelling van de binnenstad evolueert: het aantal gezinnen neemt toe terwijl het aantal bewoners weinig verandert.

UI

1 Wat betekent dit voor de samenstelling van het gezin?

F Financiële draagkracht

TI A

2 Welk gevolg heeft dit op de vraag naar woningen?

IG EN

Brussel is veruit de rijkste regio van het land. In 2007 lag het bruto binnenlands product (BBP) per inwoner 2,4 % hoger dan het Europees gemiddelde.

Herbekijk de kaart (fig. Brussel blz. 25): - Waar wonen de rijke Brusselaars?

D

IL

- Waar concentreren zich de lage inkomens?

©

- Wat betekent dit voor de financiële draagkracht van Brussel?

INFO

Een groot deel van de rijkdom die in Brussel geproduceerd wordt 'verlaat de administratieve grenzen van de stad'.

- 20% van de bevolking (18-64 jaar) leeft van een vervangingsinkomen.

- 32 000 huishoudens leven met een leefloon.

- 102 000 inwoners ontvangen een werkloosheidsuitkering.

- 13 000 65-plussers leven van een inkomensgarantie voor ouderen.

26

verstedelijking en ruimtelijke ordening

2.3

Pendel- en mobiliteitsproblemen

Files zorgen voor tijdverlies en economische schade, vooral in de steden en tijdens de spits.

Mensen komen te laat op het werk of op school of missen zakelijke afspraken. De transportsector krijgt het steeds moeilijker om behoorlijk te plannen en op de afgesproken tijd te leveren. Files nemen toe.

De mobiliteit blijft de komende jaren toenemen. Dat heeft met allerlei factoren te maken: de economie blijft groeien en wordt steeds meer internationaal, de bevolking neemt toe, net zoals de behoefte aan cultuur, recreatie en consumptie.

De ochtend- en avondspits hebben intussen hun vaste files. Doordat het wegennet zo druk wordt benut, leiden kleine verstoringen – ongevallen, sneeuw en ijs, wegwerkzaamheden – meteen tot zware opstoppingen.

ER

IJ

Zowat 225 000 auto’s rijden dagelijks het Brussels Hoofdstedelijk Gewest binnen of buiten, naast de 175 000 voertuigen die de inwoners zelf elke dag gebruiken. Het gevolg: files, stress, risico op ongevallen, geluidshinder en luchtvervuiling. Het ontbreekt nochtans niet aan alternatieve oplossingen om zich in Brussel te verplaatsen: trein, tram, bus, metro, fiets, te voet, carpooling of autodelen. Genoeg dus om een verzadigde stad te ontlasten.

3 300 000 3 200 000

TI A

UI

TG EV

1 Wat kan je besluiten uit de drie onderstaande diagrammen?

aantal personenwagens in Vlaanderen

IG EN

3 100 000 bedrijfs- of schoolvervoer 1,6% bromfiets 3 1,5% 000 000

autopassagier 3,3%

motor 0,6%

fiets 12,0%

tram 0,7%

2 900 000

te voet 2,8%

bus 3,0%

2 800 000

overig 10,7%

IL

2 700 000 2 600 000

D

2 500 000

autobestuurder 67,5%

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 trein 7,0%

©

verplaatsingen volgens motief

zakelijk 7%

winkel 22%

vervoermiddel woon-werk - 2010 bedrijfs- of schoolvervoer 1,6%

bezoek 13%

autopassagier 3,3%

bromfiets 1,5% motor 0,6%

brengen/halen 11%

fiets 12,0%

tram 0,7%

te voet 2,8%

diensten 5%

bus 3,0%

overig 10,7%

onderwijs 7% werken 16% plezier 4%

ontspanning 15% autobestuurder 67,5%

trein 7,0%

verstedelijking en ruimtelijke ordening

zakelijk 7%

bezoek 13%

27

2 Noteer in het kader onder de kaarten ‘ochtendfile/avondfile’.

TG EV

ER

IJ

3 Verantwoord telkens kort jouw keuze.

80 70

TI A

60

57

66 58

50 40 30

24

20 10 0

18 12 5

2

kernstad

16

17

13 4

10

7 3

19e-eeuwse gordel

3 3 extra muros

4

3

totaal

©

D

IL

IG EN

dagelijks > of = 1 keer/week > of = 1 keer/maand < 1 keer/week nooit

74

UI

Antwerpen: parkeerproblemen omgeving woning tijdens de week in %

4 Besluit:

Het autobezit in Vlaanderen ligt gevoelig hoger op het platteland dan in verstedelijkte gebieden. In de grootstedelijke centra heeft zelfs 1 op 3 gezinnen geen auto. Onderzoek naar de motieven hiervan ontbreekt.

Hoewel autobezit en -gebruik zowel op het platteland als in de stad voor veel mensen cruciaal is, vormt de parkeerproblematiek in de steden nu al een uitdaging. In de toekomst zal zich een verdere druk op de ruimte doorzetten waardoor parkeer- en stallingproblemen zowel aan de woning als op de bestemmingslocaties groter worden.

28

verstedelijking en ruimtelijke ordening

3 Ruimtegebruik 3.1

A Evolutie landgebruik in Vlaanderen

TG EV

ER

IJ

1976

IG EN

TI A

UI

1988

D

IL

2000

©

D9

EVOLUTIE VAN HET RUIMTEGEBRUIK IN VLAANDEREN

2050

bebouwd land akkerland grasland bos wateroppervlak

verstedelijking en ruimtelijke ordening

29

B Beschikbare oppervlakte open en versteende ruimte per inwoner Oppervlakte open ruimte per inwoner in het REFâ&#x20AC;&#x201C; en het EUR-scenario (Vlaanderen 2005 en 2030)

ER

Š

D

IL

IG EN

2 Hoe kan men deze tendens een halt toeroepen?

30

UI

1 Wat lees je af van de bovenstaande kaarten en grafieken?

TI A

D9

TG EV

verstedelijking en ruimtelijke ordening

IJ

Oppervlakte versteende ruimte per inwoner in het REFâ&#x20AC;&#x201C; en het EUR-scenario (Vlaanderen 2005 en 2030)

3.2

Voor een goede ruimtelijke ordening is een ruimtelijke visie een fundamentele vereiste.

■ Vóór 1962 was er geen nationale ruimtelijke ordening.

De lokale overheden bepaalden de bestemming van de gronden. Wild-groei in de woningbouw was het gevolg met o.a. lintbebouwing.

■ 1962 WET op de STEDENBOUW:

- bodembeschermingsplan - ruimtelijke scheiding van functies

ER

IJ

■ Jaren 70 eerste GEWESTPLANNEN voor het hele Belgische grondgebied.

- Vastleggen van de ruimte voor landbouw, wonen, werken en recreatie.

- Bescherming van de groene ruimte.

- Bestemmingswijziging in het gewestplan om lokale problemen op te lossen kan via BPA (Bijzonder Plan van Aanleg).

■ 1980 Staatshervorming met overdracht van bevoegdheden: de bevoegdheid RO (Ruimtelijke Ordening) wordt overgedragen naar de gewesten.

TG EV

■ 1997 RSV (Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen): geen ‘plan’ maar een ‘visie’ over hoe de overheid met de ruimte wil omgaan voor een zekere planperiode.

TI A

UI

■ 1999 Invoering van het RUP (Ruimtelijk Uitvoeringsplan).

Het RUP wordt opgesteld door gewest, provincie of gemeente.

- Legt in een bepaald gebied de bodembestemming vast.

- Bevat stedenbouwkundige voorschriften op basis waarvan stedenbouwkundige vergunningen kunnen worden afgeleverd.

- Vervangt het Gewestplan en de BPA’s, maar deze blijven wel nog in voege als de gemeente niet over een RUP beschikt.

IG EN

■ 2000 Herziening van het RSV. Doel: de ruimtelijke ordening is gericht op een duurzame ontwikkeling waarbij de ruimte beheerd wordt ten behoeve van de huidige generatie, zonder de be-hoeften van de toekomstige generatie in het gedrang te brengen.

D

IL

■ 2004 Uitvoering van strategische projecten met subsidie van de Vlaamse overheid.

Via deze subsidies worden gemeenten, provincies en andere publieke actoren gestimuleerd om de ruimtelijke kwaliteit in Vlaanderen te verhogen door concrete projecten te realiseren. Voorbeelden: - Herinrichting van de Scheldekaaien Antwerpen. De open en publieke ruimte van de Scheldekaaien is bepalend voor de aantrekkelijkheid van de stad. Met de herinrichting van de kaaien kan Antwerpen als waterstad haar relatie met de rivier herstellen.

- Bouwen aan het internationaal Rivierpark Maasvallei. De vzw Regionaal Landschap Kempen en Maasland, de provincie Limburg, 5 Maassteden en -gemeenten en verschillende actoren uit de Maasregio willen werk maken van meer ruimtelijke en landschappelijke kwaliteit in de Maasval-lei. Daarnaast wil het project ook bijdragen aan duurzaam toerisme en de regionale ontwikkeling in de Maasvallei.

©

D10

RUIMTELIJKE PLANNING ALS ANTWOORD

Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV).

■ 2012 Krijtlijnen voor een nieuwe strategische visie op de Vlaamse ruimtelijke ontwikkeling staan weergegeven in ‘Het Witboek’. Men noemt dit ook de betonstop. Dit suggereert een onjuiste interpretatie. Het BRV houdt niet in dat er niet meer kan gebouwd worden, wel dat we daarvoor niet steeds bijkomende open ruimte innemen.

■ 2018 Strategische visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV).

De strategische visie omvat een toekomstbeeld en een overzicht van beleids-opties op lange termijn, met name de strategische doelstellingen.

verstedelijking en ruimtelijke ordening

31

3.3 D11

GEWESTPLAN: RSV (Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen)

A Principes en visie van het RSV Om de behoeften aan te pakken ging men uit van de volgende basisprincipes: - Rekening houden met de bestaande versnippering, de groei van functies - Concentreren in steden en bestaande kernen = GEDECONCENTREERDE BUNDELING - Beschermen van de open ruimte - Herwaarderen van het stedelijk weefsel

D12

Deze visie wordt uitgewerkt volgens de volgende vier invalshoeken:

ER

IJ

1 STEDELIJK GEBIED: - Gedeconcentreerde bundeling - Stedelijke netwerken: geheel van steden en stedelijke gebieden met draagvlak voor voorzieningen en diensten

TG EV

D13

Â

Â?

Â&#x201A;

­�

Â&#x20AC; Â

Â&#x201A;

UI

TI A

Â&#x192;

 �  � �  � � � �

IG EN

IL

1 Wat is de Vlaamse Ruit?

Š

D

2 Welke stedelijke netwerken vind je?

32

verstedelijking en ruimtelijke ordening

2 GEBIED VOOR ECONOMISCHE ACTIVITEIT: - Stedelijke gebieden - Economische netwerken en economische knooppunten - Poorten: zee- en luchthavens en HST-stations vormen de motor van de economie D13 ­ ­

Â&#x201E; Â&#x201A;

Â

Â?Â?

Â&#x2020; ­

Â&#x192;

Â&#x192;

Â&#x201E;Â?

Â?

Â&#x2026; ­Â?

Â&#x2020; ­

ER

 Â? Â?Â? Â?  Â? Â? ­ Â?Â? Â&#x20AC;

Â&#x201A;Â&#x201A;­ ­

­

Â&#x201A;Â&#x201A;­

TG EV

Â?

IJ

3 Waar is er een belangrijk economisch netwerk?

TI A

UI

4 Benoem de Poorten.

IG EN

3 BUITENGEBIED: - Gebied waarin de niet-bebouwde open ruimte overheerst in het landschap - Afbakening van landbouw-, natuur- en bosgebieden - Tussen de bestaande open ruimte verbindingen behouden

IL

D13

Â? Â? Â?

D Š

 �

Â?

Â

­

5 Waar bevinden zich de buitengebieden?

verstedelijking en ruimtelijke ordening

33

6 Waarom is het nodig dat er een verbindingen komen tussen de buitengebieden?

4 TRANSPORTINFRASTRUCTUUR: Moet rekening houden met: bereikbaarheid, leefbaarheid, verkeersveiligheid en infrastructuur

TG EV

ER

IJ

D13

UI

TI A

7 Wat is de IJzeren Rijn?

IG EN

8 Noteer de belangrijkste E-wegen op de kaart.

SYNTHESE: RUIMTELIJKE VISIE OP VLAANDEREN Rivieren en valleien vormen de ruggengraat van de ruimtelijke structuur in Vlaanderen

D

IL

D13

Antwerpen Sint-Niklaas

Brugge

©

Oostende

Turnhout

Mechelen

Gent

Genk

Roeselare

Kortrijk

Leuven

34

verstedelijking en ruimtelijke ordening

Hasselt

B Oefeningen

TG EV

ER

IJ

STEDELIJKE GEBIEDEN EN STEDELIJKE NETWERKEN

1 Teken de Vlaamse Ruit en benoem de steden die de hoekpunten vormen.

TI A

UI

2 Arceer de vier stedelijke netwerken en benoem de bijbehorende regionaal stedelijke gebieden:

©

D

IL

IG EN

BUITENGEBIEDEN

3 Situeer de zeven buitengebieden op de kaart en noteer ze hieronder.

verstedelijking en ruimtelijke ordening

35

ER

IJ

ECONOMISCHE KNOOPPUNTEN

TG EV

4 Situeer en benoem de poorten: - Zeehavens (3) - HST-stations (2) - Luchthavens (2)

UI

5 Teken het Albertkanaal.

-

©

D

IL

IG EN

TRANSPORTINFRASTRUCTUUR

TI A

6 Situeer 2 economische netwerken:

7 Benoem hoofdwegen en waterwegen.

36

verstedelijking en ruimtelijke ordening

C 3. Uitvoering Met deze basisprincipes van het RSV als leidraad gaan de verschillende beleidsniveaus eigen structuurplannen maken.

De concrete uitwerking gebeurt via de Ruimtelijke Uitvoeringsplannen (RUP's) die de bestemmingen van het gewestplan kunnen wijzigen en zo de huidige gewestplannen vervangen.

1 Vul de verschillende beleidsniveaus in op de stippellijnen.

2 Noteer in de kaders de afkortingen van de structuur- en de uitvoeringsplannen.

BELEIDSNIVEAU

ER

IJ

STRUCTUURPLAN

3 Zijn er in je gemeente of nabije regionale stad RUPâ&#x20AC;&#x2122;s?

TG EV

UITVOERINGSPLAN

TI A

5 Op welke uitdagingen biedt dit een antwoord?

UI

4 Welke gebieden krijgen in het lokale RUP een andere bestemming?

6 Maakt je gemeente deel uit van een grootstedelijk gebied? ja / neen

IG EN

7 Is er nood aan infrastructuurwerken? ja/neen

D

IL

8 Zo ja, zijn deze in het RUP opgenomen?

Š

D14

verstedelijking en ruimtelijke ordening

37

3.4

Beleidsplan Ruimte Vlaanderen - BRV

De manier waarop we onze ruimte gebruiken, stoot op zijn grenzen. Als we niet opletten is Vlaanderen straks helemaal volgebouwd. Het is belangrijk om aan te geven waar we met Vlaanderen naartoe willen.

De keuzes van vandaag bepalen onze toekomst. Dat is nodig om Vlaanderen sterk en leefbaar te houden.

De Vlaamse overheid wil zorgvuldiger omgaan met de schaarse openbare ruimte. Meer doen met minder ruimte, dat is het uitgangspunt van het nieuwe plan.

Het Witboek Beleidsplan Ruimte Vlaanderen geeft een strategische visie voor de ruimte van morgen.

Uit het voorwoord van de brochure „Samen werken aan de ruimte van morgen“

D15

A Begrippen

TG EV

ER

IJ

Verharding - Ruimtebeslag

ruimtebeslag

geen ruimtebeslag

IL

IG EN

TI A

UI

verharding

!!! verharding ≠ ruimtebeslag

D

Bovenstaande schetsen tonen het gebruik van de ruimte.

Welke elementen behoren tot :

©

1 Verharding:

2 Ruimtebeslag:

3 Geen ruimtebeslag:

38

verstedelijking en ruimtelijke ordening

33% RUIMTEBESLAG IN VLAANDEREN ANNO 2014

Bestemming:

IJ

Het gewestplan geeft de bestemming van de gronden aan.

Open het gewestplan op http://www.geopunt.be/kaart?app=gewestplan_app en zoom in op je eigen gemeente.

ER

Bestemming: een door de overheid voorgenomen landgebruik op een grond.

Een bestemming is voorzien in een goedgekeurd plan (bv. gewestplan, ruimtelijk uitvoeringsplan) via stedenbouwkundige voorschriften.

13%

80%

randstedelijk

landelijk

D

IL

IG EN

stedelijk

TI A

UI

7%

TG EV

Stedelijk, randstedelijk, landelijk gebied

Š

D15

Kernbebouwing, lintbebouwing, verspreide bewoning

kernbebouwing

lintbebouwing

verspreide bouwing verstedelijking en ruimtelijke ordening

39

B Oefening Geopunt Vlaanderen

TG EV

ER

IJ

D16

IG EN

TI A

UI

Ga naar Geopunt Vlaanderen: https://www.geopunt.be/kaart - Neem als achtergrond ‘Basiskaart GRB’ (sluit rechts venster ‘Kaarten’: X) - Ga naar Catalogus - Onder ‘Webservices’ recent → WFS ‘bedrijventerreinen’ - Bedrijventerreinen, Toestand 5/4/2018’ → Bekijk op kaart (sluit venster) - Zoom in tot een schaal ± 1/100000. Zoek naar eigen keuze een gebied waar je zowel een gemeentekern, lintbebouwing en verspreide bebouwing aantreft. → Zoom dan in tot ± 1/25000 1 Markeer op je kaart met ‘tools’ Een woonkern Een lintbebouwing

(tekenen - kleur - opvulling):

(lijndikte 2, doorzichtigheid 80%)

IL

Een gebied met verspreide bewoning

D

Je kan de URL van je bewerkte kaart kopiëren, mailen …

©

2 Zoom verder in tot ± 1/3000.

Wat stel je vast i.v.m. de grootte van de percelen?

3 Welk gevolg heeft de bebouwing voor de ‘open’ ruimte?

4 Waar bevinden zich de bedrijventerreinen?

5 Open op de linkerrand het venster onder ’Geopunt-kaart’, scroll naar beneden en kies ’’Reis door de tijd’.

Hier kan je de ontwikkeling van de bebouwing in het landschap volgen. Beschrijf wat je ziet:

40

verstedelijking en ruimtelijke ordening

C Evolutie in het ruimtegebruik 120%

115%

RESERVAAT EN NATUUR INDUSTRIE RECREATIE

110%

BOS

IJ

105%

100%

ER

WONEN

OVERIG GROEN LANDBOUW

TG EV

95%

90% 1995

2000

2005

2010

OVERIGE BESTEMMINGEN

2015

2 Wat bleef stabiel?

TI A

1 Waarvan nam de oppervlakte relatief toe?

D

IL

IG EN

3 Betekent dit dat er geen woningen bijkomen?

©

D17

UI

De relatieve verandering in oppervlakte voor de verschillende bestemmingscategorieën t.o.v. 1995

verstedelijking en ruimtelijke ordening

41

D Strategische doelstellingen van BRV Google als inleiding: ‘Strategische visie - YouTube’ en bekijk het filmpje van 3 minuten.

In een brochure, ‘Samen werken aan de ruimte van morgen’ heeft de Vlaamse overheid de hoofdlijnen van het ‘Witboek van het ‘Beleidsplan Ruimte Vlaanderen’ geschetst. Je kan deze brochure downloaden.

Ga naar: https://www.vlaanderen.be/publicaties/samen-werken-aan-de-ruimte-van-morgen Bij lezing van deze brochure maken we een korte synthese van deel 2 en deel 3.

We gooien het roer om: méér doen met minder. p 12-17

IG EN

VERWEVING

ER

TI A

UI

Tijdelijk ruimtegebruik is het toelaten van activiteiten in een ruimte die is bedoeld voor andere doeleinden op een ander of later moment.

De voorlopige activiteit mag een toekomstig ander gebruik niet hypothekeren en is dus omkeerbaar. Het is nodig om te anticiperen op toekomstig ander gebruik bij nieuwbouw en constructies aanpasbaar of verplaatsbaar te ontwerpen zodat het gebruik ervan doorheen de tijd kan veranderen.

Intensivering van onze ruimte doen we door te verdichten, te stapelen of ondergronds te bouwen. Voorbeelden zijn kangoeroewoningen, dak- of ondergrondse parkings en hoogbouw.

TG EV

TIJDELIJK RUIMTEGEBRUIK

HERGEBRUIK Hergebruik is het opnieuw benutten van verouderde gebouwen en terreinen. De herontwikkeling van de Vaartkom in Leuven, een voormalig industrieterrein, en Park Spoor Noord in Antwerpen, vroeger een spoorwegemplacement, zijn daarvan voorbeelden.

1 Noteer de 4 principes die Vlaanderen wil toepassen voor een efficiënter ruimtegebruik.

Geef bij elk een/een paar voorbeeld/voorbeelden.

©

D18

D

IL

Verweving is het samenbrengen van diverse functies – wonen, werken, voorzieningen, energiewinning – op één plaats. Een jeugdbeweging die gebruikmaakt van een schoolspeelplaats bijvoorbeeld. Maar ook windmolens in landbouwgebied en bedrijven die geïntegreerd zijn in woonwijken zijn vormen van verweving.

IJ

INTENSIVERING

-

-

-

-

42

verstedelijking en ruimtelijke ordening

Vlaanderen in 2050 p 18-27

VLAANDEREN IN 2050 DE RUIMTE TRANSFORMEREN

Internationaal sterke regio

HET BESTAANDE R U I M T E B E S L AG BETER BENUTTEN

Iedereen kan zich duurzaam verplaatsen

ER

Het leven is goed

IJ

DE OPEN RUIMTE MAXIMAAL VRIJWAREN

TG EV

Biodiversiteit en voedsel productie zijn verzekerd

TI A

Sterk in de wereld: internationaal sterke regio.

IG EN

2 Noem enkele grote internationale troeven van Vlaanderen.

IL

3 Hoe kan het ruimtebeleid hieraan mee helpen?

D

Hoge levenskwaliteit: het is er goed leven.

4 Waarom zijn groene ruimten zo belangrijk?

©

D19

UI

De ruimte is klimaatbestendig ingericht

Vlotte mobiliteit: iedereen kan zich duurzaam verplaatsen.

5 Hoe moet de ruimte georganiseerd worden voor een vlotte verplaatsing?

6 Wat betekent 70 – 90 minuten/dag?

verstedelijking en ruimtelijke ordening

43

D19

Ruimte voor landbouw- en voedselproductie en biodiversiteit 7 Hoe wil men de druk op de open ruimte verminderen?

Klimaatbestendige ruimte

©

D

IL

IG EN

TI A

UI

TG EV

ER

IJ

Oefening: Noteer bij de onderstaande tekeningen welke doelstellingen worden geïllustreerd.

Je kan hiervoor gebruik maken van de brochure Samen werken aan de ruimte van morgen” https://www.vlaanderen.be/publicaties/samen-werken-aan-de-ruimte-van-morgen

44

verstedelijking en ruimtelijke ordening

minuten

3.5

ER

IJ

In gans Vlaanderen zijn de voorbije decennia situaties ontstaan waarbij de verschillende ruimtegebruikers in conflict komen met elkaar.

Benoem onder elke foto de ruimtegebruikers en omschrijf kort het conflict.

E40 HST - Haspengouw

IG EN

TI A

UI

TG EV

Mechelen - Hombeekse Steenweg

D

IL

Kontich - Hoeve ter Bekelaan

©

D20

SPANNINGEN TUSSEN RUIMTEGEBRUIKERS

Ecoduct - E314

verstedelijking en ruimtelijke ordening

45

3.6 D21

RUIMTELIJKE PLANNING ALS ALTERNATIEF

A Lobbenstad

TI A

UI

TG EV

ER

IJ

Tot in deze eeuw kende de stad een concentrische uitbreiding, vertrekkend vanuit het (meestal middeleeuwse) oude centrum. Deze uitbreiding verdringt het groen weg van het stadscentrum. Gevolg: vlucht naar de stadsrand, invalswegen en de stadsomgeving.

Zo ontstond dan lintbebouwing langs de invalswegen en ook de opkomst van tuinwijken.

Bij zeer grote steden, bv. Londen en Parijs, ontstonden “Newtowns”, “Villes nouvelles”. Dit leverde milieuproblemen én mobiliteitsproblemen op.

standskern

19de eeuwse uitbreiding

stadsrand

lintbebouwing

tuinwijk

IG EN

Hoe kan men het groen naar de stad brengen, zorgen voor woonuitbreiding, de auto uit de stad weren, woon-werk-winkelafstand verkleinen … ?

De stad moet aan veel voorwaarden voldoen. Men zoekt naar oplossingen bij aanleg van nieuwe steden of bij aanpassing van bestaande steden.

©

D

IL

De Lobbenstad zoekt hier een antwoord op.

Rond een compact stadscentrum wordt in de lobbenstad de stad opgebouwd uit compacte stadsdelen. Deze stadslobben worden gevormd rond een as die de basis vormt voor goed openbaar vervoer. Rond die as is er ruimte voor winkels en openbare voorzieningen. Groe-ne vingers scheiden deze stadslobben van elkaar en reiken tot aan het stadscentrum.

De lobbenstad gaat uit van woonzones rond de invalswegen, met daartussen blauwgroene 'vingers' die de natuur tot in het hart van de stad brengen, De stedelijke lobben zijn niet groter dan 2500 m op 600 m.

Zo ben je op maximum een kwartier fietsen in het stadscentrum en ligt het groen op loopafstand.

Iedereen woont op wandelafstand van de structurerende hoofdassen waarop een goed openbaar vervoer uitge-bouwd is.

Openbare netten van stadsverwarming, openbaar vervoer, riolering ... (infrastructuur) zijn gemakkelijker en goedkoper aan te leggen aangezien ze gebundeld kunnen worden.

Blauwgroene vingers bestaande uit natuur en waterlopen hebben een gunstige invloed op het stadsklimaat.

46

verstedelijking en ruimtelijke ordening

B LOBBENSTAD SINT-NIKLAAS In Sint-Niklaas heeft het stadsbestuur ‘het concept lobbenstad’ omarmd en ingevoerd.

C

LEGENDE station

TG EV

synthese huidige structuur

ER

IJ

B

D

fietsroute water

op- en overslag

binnenstad

Autoweg

woonlob

Spoorweg

bedrijventerrein

Invalsweg

groen

UI

Sint-Niklaas lobbenstad (theoretisch model)

historische stadsgroei

IL

IG EN

TI A

A

Bron: Ruimtelijke Ordening van Sint-Niklaas

D

fig. A, B en C

Sint-Niklaas had vroeger net als andere steden lintbebouwing langs de invalswegen.

Om de concentrische uitbreiding van de kernstad tegen te gaan kiest de stad voor de uitbouw van de bewoning langs stads-lobben.

©

D21

fig. C Stadslobben of woonblokken worden opgehangen aan de historisch radiale invalswegen van de stad.

Deze woonassen worden verdicht zodat de infrastructuur gebundeld wordt, vb. riolering, wegen, openbaar vervoer.

Rond een woonas is er ruimte voor winkels en openbare voorzieningen.

De lobben zijn niet langer dan 2500m vanuit het stadscentrum en niet breder dan 600m. Het centrum ligt dan op fietsafstand en het groen op wandelafstand. Iedereen woont op wandelafstand van een hoofdas waar een goed openbaar vervoer aanwezig is.

verstedelijking en ruimtelijke ordening

47

D21

F

ER

IJ

Toekomstige structuur van het fietsnetwerk

(Groene) verbindingen: concept 'groene singel' E stadsrandbos stadsboerderij

speelnatuur

UI

waterlandschap

TI A

volks-buurttuinen

wijkgroen

groene stapstenen

IG EN

Molenbeek tot in het centrum

TG EV

centrum

IL

stadsrandpark

fig. E

D

groenblauwe vingers

Š

Tussen de stadslobben is er een netwerk van blauwgroene vingers.

Deze blauwgroene vingers hebben een belangrijke functie voor recreatie, biodiver-siteit, waterbuffering en â&#x20AC;&#x201C; infiltratie, stads-landbouw. Ze brengen ook verkoeling en ventilatie tot in de stad.

De binnenstad wordt een autoluwe kern. Het groen en het water wordt binnengebracht in de stad met binnentuinen en parken.

Aan de rand van de stad zijn er parkings en overstapplaatsen voor het openbaar vervoer. fig. F Een stadswal zorgt voor groene verbindingen en een fietssingel.

48

verstedelijking en ruimtelijke ordening

1 Welk voordeel biedt een bundeling van de infrastructuur?

2 Welke openbare voorzieningen zouden er moeten zijn in de woonassen?

TG EV

ER

IJ

3 Welke functies vinden we in de blauwgroene vingers?

UI

4 Waar zijn de bedrijventerreinen gepland?

Š

D

IL

IG EN

TI A

5 Noteer de voordelen van de stadsuitbreiding volgens het concept van de lobbenstad.

verstedelijking en ruimtelijke ordening

49

4 â&#x20AC;&#x2021;Ruimtelijke planning en milieuproblemen in eigen omgeving D23

4.1

Situering

1 Onderzoek een conflict tussen verschillende ruimtegebruikers in je eigen omgeving.

IJ

2 Benoem het conflict en de ruimtegebruikers die erin betrokken zijn:

4.2

Ruimtelijke analyse van het gebied

TG EV

3 Omkader het probleemgebied met een duidelijke zwarte lijn.

ER

Vooraleer in te gaan op het eigenlijke gebied zelf is het belangrijk na te gaan hoe het gebied zich situeert in een ruimere omgeving. Werk op de topografische kaart 1/50 000 (bijlage 3).

2 Ga met Google Earth naar dit gebied. (fig. 3+4)

UI

1 Ga naar de website van je gemeente: -- zoek het plaatselijke gewestplan (zie voorbeeld fotoblad blz; 53: fig. 1 en 2).

-- onderzoek of er voor het conflictgebied een RUP van kracht is.

TI A

3 Maak van de gevonden kaarten een screenshot en duid het conflictgebied aan.

IG EN

4 Welke structuuronderdelen gaan met elkaar in conflict?

5 Onderzoek voor dit gebied:

D

IL

-- kwaliteiten:

Š

-- knelpunten:

-- kansen:

50

verstedelijking en ruimtelijke ordening

4.3

Conflictlijn

Wanneer verschillende concurrerende ruimtegebruikers naast elkaar voorkomen, kunnen er ecologische conflicten ontstaan. De strook waar verschillende concurrerende gebruikers van de ruimte naast elkaar voorkomen zodat er moeilijkheden kunnen ontstaan door tegenstrijdige belangen noemt men de conflictlijn.

D22

1 Duid op de 3 bovenstaande kaarten (gewestplan, RUP en Google Earthkaart) met fluostift de conflictlijnen of -punten tussen de verschillende ruimtegebruikers aan.

IJ

2 Omschrijf het conflict:

TG EV

ER

3 Zoek over het conflictgebied zo veel mogelijk documentatie: (krantenknipsels, verslagen van de gemeenteraden over deze conflictzone in het gemeentelijk contactblad, internetartikels…)

4 Maak hiermee een documentatiemap.

Indien het conflictgebied een industrieterrein is:

5 Maak een lijst van de bedrijven en duid ze met een nummer aan op de kaart.

6 Duid met een fluostift de bedrijven aan die voor ecologische problemen zorgen.

IL

IG EN

TI A

UI

7 Maak een studie over de betrokken bedrijven.

Inplanting van de bedrijven:

›› Afstand tot de woningen

›› Is er een bufferzone en hoe groot is ze?

›› Wanneer is het bedrijf opgericht?

›› Wanneer zijn de woningen gebouwd?

›› Welke zijn de gunstige vestigingsfactoren voor de bedrijven?

›› Welke zijn de gunstige vestigingsfactoren voor de woningen?

›› Beoordeel de bestaande infrastructuur.

Ecologische impact van de bedrijven:

›› Wat produceren de bedrijven?

›› Welke ecologische problemen worden veroorzaakt?

›› Zijn deze problemen waarneembaar/ meetbaar?

D

8 Komt het huidige ruimtegebruik overeen met de bestemming aangeduid op het gewestplan?

©

D23

4.4

Historiek

De evolutie van het ruimtegebruik kan ons meer informatie geven over het ontstaan van een conflictzone.

1 Vergelijk je kaart met een uittreksel van een historische kaart (bijlage 6).

2 Hoe evolueerde het ruimtegebruik voor dit gebied?

verstedelijking en ruimtelijke ordening

51

4.5

Interactie met de 'spelers op het veld'

Na de situering en bestudering van het probleem aan de hand van kaarten is het wenselijk om op het terrein contact te zoeken met de verschillende partijen: -- Interview met de buurtbewoners -- Interview met de milieudeskundige van de bedrijven -- Interview met de wijkverantwoordelijke -- Interview met het lokale actiecomitĂŠ -- Interview met de vertegenwoordiger in de milieuraad -- Interview met de lokale milieuambtenaar 2 Maak een verslag dat het standpunt van de verschillende partijen duidelijk maakt.

IJ

1 Maak een keuze uit bovenstaande lijst en verdeel de taken.

ER

3 Vermeld zeker of de partijen in het verleden al inspanningen leverden om het conflict op te lossen of te verkleinen.

4.6

TG EV

4 Vermeld zeker ook de inspanningen die in de toekomst zullen geleverd worden.

Eigen voorstel tot oplossing van het conflict

D

IL

IG EN

TI A

UI

1 Doe een voorstel voor een oplossing van het ruimtelijk of ecologisch conflict. (individuele opdracht of groepsopdracht)

Š

2 Leg alle voorstellen van de klas bij elkaar en kom tot het beste compromisvoorstel.

4.7

4.7 Confrontatie met het RSV

1 Zoek uit of het beleid al een toekomstvisie heeft geformuleerd of een beslissing heeft genomen voor dit gebied.

2 Indien ja, voeg een kaart met de gewenste ruimtelijke structuur toe. (zie vb. blz. 54) Mogelijk hebben de verschillende politieke partijen voor dit gebied al een standpunt kenbaar gemaakt.

3 Welke visie heeft het beleid op de toekomst van dit gebied?

4 Komt het overeen met je eigen voorstel/ het klasvoorstel?

52

verstedelijking en ruimtelijke ordening

VOORBEELD KAARTEN EN FOTO’S Conflict: bewoning-industrie Print-screens (Mechelen RS - Google maps - streetvieuw)

©

TI A

D

IL

IG EN

2

UI

TG EV

ER

IJ

1

3

4

verstedelijking en ruimtelijke ordening

53

structuurplanning Mechelen

synthese gewenste ruimtelijke structuur

kaart 30

structuurbepalende rivier- en beekvallei groene vinger beekvallei waardevol geïsoleerd natuurgebied structurerende reliëf- en terreinovergang stedelijke woonomgeving waterfront straatdorp kerndorp hoofdwegen stedelijke industrieweg ringboulevard met stedelijke pleinen radiale hoofdstraat dorpenweg stationsomgeving grootschalig bedrijventerrein met gemengde activiteiten

IJ

gebied voor kantoren en diensten lokaal bedrijventerrein kleinhandelsconcentratie

ER

structuurbepalend landbouwgebied recreatief kerngebied

TG EV

toeristisch recreatieve pool opdrachtgever: stad Mechelen

Kaartnummer R253-213-k01 januari 2001 0,75

3 km

structuurplanning Mechelen

synthese bestaande ruimtelijke structuur kaart 26

binnenstad woonlobben kern binnen stedelijke ruimte landelijke kern

IL

IG EN

TI A

UI

0

lintbebouwing

D

reliëfcomponent valleigebied biologisch waardevol gebied

©

grootschalige bedrijvigheid tuinbouw veiling grondgebouwen landbouw hoofdontsluiting voor autoverkeer station spoorweg weg buiten verblijfsfunctie met lokale functie weg buiten verblijfsfunctie met ontsluitingsfunctie

opdrachtgever: stad Mechelen

Kaartnummer R253-257-k01 januari 2001 0

54

verstedelijking en ruimtelijke ordening

0,5

2,5 km

IJ ER TG EV UI TI A IG EN IL D ©

verstedelijking en ruimtelijke ordening

55

IJ ER TG EV UI TI A IG EN IL D © © 2020 Diligentia Uitgeverij

© TI A

IG EN

IL

D

IJ

ER

TG EV

UI

Diligentia Uitgeverij Industrieweg 122 A5 - 9032 Wondelgem

©

D

IL

IG EN

TI A

UI

TG EV

ER

IJ

Tel. 09 375 27 93 Fax 09 375 32 18 info@diligentia-uitgeverij.be www.diligentia-uitgeverij.be

Werkgroep Didactische Middelen www.wdm.be