Reformasjonen

Reformasjonen_Ă…ret 1814 19.05.17 13.03 Side 1

Reformasjonen_Ă…ret 1814 19.05.17 13.03 Side 3

Sigrun Høgetveit Berg

Reformasjonen

Det Norske Samlaget Oslo

Reformasjonen_Året 1814 19.05.17 13.03 Side 5

Innhald Kapittel 1

Reformasjon og reformasjonsprosessar 7

Kapittel 2

Reformasjonen i historieskrivinga 13 Hegemoni og arbeidsdeling 14 1600- og 1700-talet: den kongelege historieskrivinga 15 1800-talet: den nasjonale vendinga 17 1900-talet: den materialistiske vendinga 20 2000-talet: den kulturelle vendinga 24

Kapittel 3

Mellomalderbakgrunnen 30 Pest og elende 30 «Den mørke mellomalderen»? 32 Kyrkja i strid og samarbeid 34 Kyrkjekritikk og byrjande kyrkjesplitting 37 Noreg: tilstadeverande kyrkje, svak elite 44 Samansett kyrkjefall 51

Kapittel 4

Luther og reformasjonsutbrotet 53 Frå munk til teologiprofessor 54 Offentlege ordskifte i tale og skrift 55 Det trykte ordet på tysk 59 Katekismer og nattverdsstrid 64 Luther og «dei andre» 66 Luther oppsummert 71

5

Reformasjonen_Året 1814 19.05.17 13.03 Side 6

Kapittel 5

Kristian III og reformasjonsinnføringa 77 Statskuppet 79 Kyrkjebrotet 84 Kyrkjeordinansen 89 Cujus regio, eius religio 92

Kapittel 6

Europa etter Luther 94 Kalvinisme og den reformerte kyrkja 94 Reformasjonen i England – den henrikske reformasjonen? 97 Svaret frå Roma 104 Nytt konfesjonelt landskap i Europa 109

Kapittel 7

Norsk reformasjonshundreår 112 Brå overtaking, sein iverksetjing 113 Superintendenten 115 Dei første og største utfordringane 123 Reformasjonen festar seg 129 Omskulering for lek og lærd 138 Dobbel konfesjonell utfordring 145 Nytt norsk landskap 149

Kapittel 8

Den mangetydige reformasjonen 153

Litteratur 165 Register 175

Reformasjonen_Året 1814 19.05.17 13.03 Side 7

KAPITTEL 1

Reformasjon og reformasjonsprosessar I løpet av 1500-talet gjekk det i Europa føre seg store kulturelle, religiøse og politiske omveltingar som førte til deling av den katolske kyrkja og såleis eit nytt konfesjonelt europakart.

Desse omveltingane er det me med ei fellesnemning kallar reformasjonen. I Noreg førte desse omveltingane med seg både eit brot med Roma og den katolske kyrkja og tap av statleg sjølvstende då Kristian III vart konge og innlemma Noreg som eit «ledemod af Danmarks rige».

Dette brotet gjekk føre seg hausten 1536 og våren 1537.

Noreg og Danmark hadde hatt felles konge sidan 1450, og heimestyret i Noreg var eit riksråd samansett av biskopane og verdslege adelsmenn. Erkebiskopen var leiar for riksrådet.

Utover i 1530-åra blussa det opp til innbyrdesstrid i Danmark om kven som skulle overta trona, den såkalla grevefeiden 1533–1536. Lutheranaren Kristian III vann striden, og han la all skuld for det som hadde vore gale i kyrkja – og samfunnsufreden dette hadde ført til – på dei katolske biskopane. 30. oktober 1536 fekk han vedteke handfestinga si. Der aksepterte eit svekt dansk riksråd ein fullstendig reformasjon i ei kyrkje leidd av kongen og vedtok samstundes den såkalla noregsparagrafen, som slo fast at Noreg ikkje lenger var eit sjølvstendig rike. Med eit pennestrok var det norske riksrådet sett ut av teneste og biskopane avsette.

7

Reformasjonen_Året 1814 19.05.17 13.03 Side 8

Utover vinteren fekk Kristian utarbeidd eit utkast til ny kyrkjelov, kyrkjeordinansen, som gav kongen øvste makta i kyrkja, og den norske erkebiskopen Olav Engelbrektsson innsåg at slaget både om katolisismen og det norske sjølvstendet var tapt. Han rømde frå landet i april 1537, til Nederlanda, der han døydde allereie året etter. Kyrkjeordinansen vart offentleggjord i Danmark i september 1537 og lovteken på norske herredagar sommaren 1539.

Desse omveltande hendingane skjedde fort, men det kom til å ta tid før følgjene vart meisla ut og sette ut i livet. Nye lover og forordningar måtte på plass, ny teologi og ny tenking måtte formulerast – og ikkje minst måtte presteskapet utdannast til den nye læra der evangeliet stod i sentrum. I praksis kom gjennomføringa til å gå føre seg på ulikt vis og i ulikt tempo i dei ulike delane av det vidstrekte Danmark-Noreg.

Kva skulle ei kyrkje og ei gudsteneste vera? Korleis formidle dei nye tankane og dei nye sanningane til alt folket? Korleis utdanne og løne prestar og vedlikehalde kyrkjebygg? Det var langt både geografisk og mentalt frå Fyn til Finnmark.

Inntektene frå kyrkjeskatten som alle måtte betala, den såkalla tienda, var i Noreg delt mellom fire: til biskopen, soknepresten, kyrkjevedlikehald og til fattigomsorg («bondeluten»), medan tienda i Danmark var delt mellom tre: biskop, prest og kyrkjevedlikehald. Vest i Telemark betalte ikkje eingong folk tiend til kyrkja, medan det nordover var samiske grupperingar som ikkje eingong var kristne. I det nordlegaste Noreg var ikkje statsgrensene trekte – så kva slags myndigheit var det eigentleg den nye kongen, som statsoverhovud og kyrkjeoverhovud, overtok på Nordkalotten? I det heile: Kva for styring hadde kongemakta med spreiinga av reformasjonen i dette varierte og langstrekte riket?

I norsk språkbruk i dag bruker ein ikkje å spesifisere «reformasjonen» noko nærare, reformasjonen i bunden form er einstydande med hendingane på 1500-talet, gjerne heilt 8

Reformasjonen_Året 1814 19.05.17 13.03 Side 9

konkret i 1536–37. Kvifor er det vorte slik? På andre språk vil ein ofte tala om den lutherske reformasjonen, den anglikanske reformasjonen, den kalvinistiske reformasjonen og så bortetter. «Reformasjonen» er med andre ord samansett og har både ulike hendingsforløp og ulik tyding rundt om i Europa.

I dei fleste samanhengar vil likevel reformasjonen, anten det er den lutherske eller den anglikanske, bli nytta og forstått som ein historisk epoke som omfattar store delar av 1500-talet.

Det er vanskeleg å definere starten og ikkje minst slutten på «reformasjonen», dels grunna regionale variasjonar, men også grunna ulike tilnærmingar til kva som faktisk vart endra – og på kva for måte. Reformasjonsforsking i dag legg meir vekt på reformasjonen som prosess, som at han blir innført ved særskilde handlingar. Mange set han òg inn i ei større kronologisk ramme og legg meir vekt på den «lange reformasjonen» enn på dei dramatiske hendingane i første halvdelen av 1500-talet.

I omtalen av vendinga mot denne «lange reformasjonen» syner den danske kyrkjehistorikaren Per Ingesman at ein ikkje lenger kan sjå på reformasjonsinnhaldet i dei nordiske landa som perifere utgåver av reformasjonen i Tyskland. Dei nordiske landa har sine eigne interessante reformasjonar (Ingesman 2014b). Denne boka skal handle om reformasjonsprosessane i Noreg – sett inn i ein europeisk kontekst og med regionale djupdykk. Boka ser reformasjonsprosessane som ein historisk periode, men drøftar også innhaldet i reformasjonsomgrepet.

Når lutheranarar qua lutheranarar snakkar om kva som vart endra i reformasjonen, er dei mest opptekne av læra, ikkje av den økonomiske, sosiale og politiske konteksten rundt Luther, og når historikarar med nasjonalstatsperspektiv skriv om reformasjonen, er dei mest opptekne av det tapte norske sjølvstendet og den allmektige danske kongemakta som styrte kyrkja. Korleis ein vektlegg desse perspektiva, vil vera avgjerande for kor og når ein startar og ikkje minst set sluttstrek for tidsrammene til reformasjonen som historisk periode.

9

Reformasjonen_Året 1814 19.05.17 13.03 Side 10

I denne boka startar reformasjonshundreåret for alvor i 1517, med Luthers tesar, og sluttar tidleg på 1600-talet, med den norske kyrkjeordinansen i 1607 og det første, store reformasjonsjubileet i Danmark-Noreg i 1617. Reformasjonen som historisk periode er altså den kronologiske ramma for boka, men reformasjonen som statspolitisk, kyrkjeorganisatorisk og teologisk endring – og religiøse, kulturelle, økonomiske og sosiale verknader av desse – er tema som blir undersøkte nærare i lys av det store spørsmålet: Kva var reformasjonen i Noreg?

Noreg kom til å bli det einaste landet i Norden der protestantisme og ein gryande kamp for nasjonale interesser ikkje hang i hop. Sidan reformasjonen i Noreg også innebar tap av politisk sjølvstende, har historieskrivinga vore prega av om ein har sett på fallet til den katolske kyrkja som det viktigaste, eller om ein har sett på Noregs fall som det viktigaste. Dette interesseskiljet har ofte gått mellom teologar og kyrkjehistorikarar på den eine sida og allmennhistorikarar på den andre – men ikkje alltid.

Når historikarar har sett på om Noregs fall kunne vore unngått, har dei gjerne søkt svaret i økonomiske og sosiale forhold. Svekte den såkalla krisa i seinmellomalderen – svartedauden, folketapet og den påfølgjande nedgangen i prisen på jord – den (fåtalige) norske eliten så mykje at det ikkje var noko makt att til å stå imot danskekongens kupp i 1536? Eller kunne utfallet av dei dramatiske 1530-åra vore annleis om det norske riksrådet – med erkebiskop Olav Engelbrektsson i spissen – hadde manøvrert annleis?

Ei anna sentral oppgåve for historikarane har vore å tolke dei viktigaste reformasjonsdokumenta. Det vil seia handfestinga til Kristian III av 30. oktober 1536 – avtalen mellom han og adelen om kva for vilkår han skulle styre etter – og kyrkjeordinansen, den nye kyrkjelova. I handfestinga har særleg den såkalla noregsparagrafen vore eit ynda diskusjonstema.

10

Reformasjonen_Året 1814 19.05.17 13.03 Side 11

Kva tydde eigentleg denne, kva vil det seia at Noreg vart eit lydrike, og korleis la denne formuleringa føringar for styret danskekongen kom til å føre? Med kyrkjeordinansen er det særleg vegen fram til dei ulike språklege versjonane (latin i 1537, dansk i 1539 og norsk i 1607) som har vore eit forskingstema. Kven utarbeidde desse lovene, korleis vart dei vedtekne, og kva slags føringar la kyrkjeordinansen for innhaldet i den nye kyrkja?

Det siste spørsmålet har også kyrkjehistorikarane og teologane vore opptekne av. Naturleg nok har dei vore meir interesserte i dei religiøse og kyrkjelege endringane med reformasjonen, korleis den nye læra vart utvikla og spreidd, og kva for teologiske straumdrag som har prega kyrkja og presteskapet fram til der dei er i dag. Men både kyrkjehistorikarar og teologar har, med visse unntak, vore del av det luthersk-protestantiske hegemoniet som har rådd grunnen i både Danmark og Noreg sidan 1600-talet. Luther og reformasjonen har vore sett på som ein ny, positiv start, som leidde fram til opplysningstid, modernisering og luthersk nasjonalidentitet, og brotet med den katolske tradisjonen har vore så sjølvsagt at det langt på veg ikkje er vorte problematisert. Det var pavekyrkja med alle sine moralske og læremessige feil og manglar som hadde øydelagt for seg sjølv, og i den grad den katolske kyrkja i Noreg er vorten trekt inn i ein reformasjonsanalyse, er det dei lange linene med kristningsverket frå vest og den statsbyggjande høgmellomalderkyrkja som har fått merksemd.

Det nasjonale perspektivet har med andre ord stått sentralt, dels for teologane, men særleg for historikarane. Dette er ein arv frå nasjonsbygginga på 1800-talet, men forskarane har stått i ein solid tradisjon: Heilt sidan danskekongens eigne historikarar byrja å skrive om reformasjonen, har staten og etter kvart nasjonen vore ramma det heile har vore tolka innanfor. Danmark-Noreg kom på 1600- og 1700-talet til å praktisere eit av dei strengaste offentlege sensurregima i 11

Reformasjonen_Året 1814 19.05.17 13.03 Side 12

Europa, så motstridande perspektiv, forteljingar om konfesjonelle avvik eller internasjonale og regionale variasjonar var det lite rom for.

Også denne boka vil vera prega av den nasjonale ramma for historia då det er ei bok om reformasjonen i Noreg. I framstillinga vil det likevel bli søkt etter døme på ulikskap og uttrykk for mangfald, regional variasjon og internasjonal inspirasjon, som kan løyse opp i førestillinga om ein einskapleg reformasjon.

Boka er i det vidare strukturert slik: Kapittel 2 er ei grundigare drøfting av korleis reformasjonen er handsama i historieskrivinga. Kapittel 3 teiknar mellomalderbakgrunnen for både Luther og det norske sjølvstendetapet, før Luther og reformasjonsutbrotet er tema i kapittel 4. Kapittel 5 tek føre seg reformasjonsinnføringa i Danmark og Noreg under Kristian III, medan kapittel 6 ser på ulike reformasjonskonsekvensar i andre delar av Europa. I kapittel 7 vender me attende til Noreg og konsekvensane her, før kapittel 8 summerer opp den mangetydige reformasjonen.