Karen Ingebjørg Draugsvoll
Etisk ansvar i spesialpedagogikken
Samlaget
Oslo 2025
© 2025 Det Norske Samlaget
ISBN 978-82-340-1394-2
Omslag: Kristin Berg Johnsen
Førtrykk: Type-it AS, Trondheim
Trykkeri: Livonia Print
Printed in Latvia
Karen Ingebjørg Draugsvoll har mottatt støtte frå Norsk faglitterær forfatterog oversetterforening.
Boka er trykt med støtte frå Kunnskapsdepartementet v/Lærebokordninga for høgare utdanning.
Det må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova eller i strid med avtalar gjorde med KOPINOR, Interesseorgan for rettshavarar til åndsverk.
Kopiering i strid med lov eller avtale kan medføre erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.
9
Føreord
Arbeidet som spesialpedagog handlar om menneskemøte. Møte med barn, foreldre og instansar omkring det einskilde barnet. Dette gjer Løgstrup (2010, s. 25) sine ord: «Den enkelte har aldrig med et andet menneske at gøre uden at han holder noget af dets liv i sin hånd» relevant for spesialpedagogen, som møter barn – og foreldra deira – med ulike og ofte samansette behov, på ulike arenaer. Vi møter aldri barn og foreldre utan å påverke ein del av liva deira.
Boka gjev ei innføring i Løgstrups etiske tenking. Gjennom bruk av praktiske døme, ofte henta frå forfattarens eigen praksis i barnehage, og refleksjonsspørsmål undervegs er boka meint å vere ein reiskap til å setje i gang refleksjon hjå lesaren. Målet er å auke det etiske medvitet kring korleis vi møter barn med behov for ekstra støtte og foreldra deira, og kring betydninga av eit godt samarbeid omkring det einskilde barnet for å sikre inkludering. Boka er meint for studentar innan barnehagelærarutdanning og spesialpedagogikk. Barnehagelæraren møter dei same utfordringane og dilemmaa som spesialpedagogen og må gjerne ta stilling til desse før det vert gjort vedtak om spesialpedagogisk støtte, og før spesialpedagog vert involvert. I tillegg har barnehagelæraren, saman med spesialpedagogen, ansvar for å følgje opp den spesialpedagogiske støtta som det einskilde barnet har krav på. Då krevst det kjennskap til spesialpedagogikk som fag og eit etisk medvit kring korleis vi møter dei utfordringane og dilemmaa som kan oppstå omkring eit barn med behov for ekstra støtte.
Føreord
Løgstrups tekstar eignar seg godt til å setje i gang refleksjon kring korleis vi møter andre menneske, og kva verknad vår måte å møte andre på har på dei. Tekstane hans kan ved første augekast, utan førehandskunnskap, verke tunge. Vi vil med denne boka prøve å gjere Løgstrups etiske tenking tilgjengeleg for lesaren ved å kople den til konkrete situasjonar og etiske dilemma som oppstår i arbeidskvardagen til spesialpedagogen. Det er ikkje alltid knirkefritt å møte andre menneske, og vi må prøve og feile. Den faglege kunnskapen og erfaringa til spesialpedagogen kan hjelpe henne på vegen, men vi kan aldri unndra oss det etiske ansvaret for å nytte skjønn. Gjennom praktiske døme og refleksjonsspørsmål undervegs ønskjer vi å invitere lesaren til å vere ein aktiv del av teksten. Vi vonar Løgstrups tankar på denne måten kan bidra til refleksjon og auka medvit.
Det første kapittelet gjev ei teoretisk innføring i Løgstrups etiske tenking. Deretter følgjer tre kapittel som drøftar etiske spørsmål og problemstillingar kring spesialpedagogiske grunnlagsspørsmål, mellom anna spørsmål kring inkludering, funksjonshemming, normalitet og livskvalitet, og korleis eit endra syn på funksjonshemming har endra måten vi møter barn med behov for ekstra støtte på. Deretter går drøftinga inn i konkrete dilemma og etiske vurderingar vi må gjere, til dømes utfordringar knytte til kartlegging og observasjon, og individuell tilpassing i skjeringspunktet mellom det spesialpedagogiske og det allmennpedagogiske. Andre tema er betydninga av tilpassa sansestimulering, utfordringar knytte til å møte barn som utfordrar, språk, korleis vi kan møte og leggje til rette for behova til barn med eit stort potensial for læring, og etiske vurderingar vi må gjere for å få til eit godt foreldresamarbeid.
Det har vore ein tidkrevjande, men gjevande prosess å skrive ei bok om Løgstrup og etisk ansvar i spesialpedagogikken. Ei stor takk til mine to samarbeidspartnarar og bidragsytarar på tre av kapitla i denne boka, Hilde Hofslundsengen og Astrid Reidun Berglid Bakken ved Høgskulen på Vestlandet, avdeling Sogndal. Hilde har vore med meg på å skrive kapittel 10 «Retten til eit språk» og kapittel 11 «Andrespråk som spesialpedagogisk utfordring». I tillegg har Hilde og Astrid skrive kapittel 12 «Foreldresamarbeid og etiske vurderingar». Takk for gode innspel undervegs i prosessen og dei endelege bidraga som er med på å løfte boka. Eg vil
takke sambuaren min Børge Haugetun for god oppmuntring undervegs og mor mi Torunn Haavaag Draugsvoll, som òg er barnehagelærar og alltid inspirerer og er ein god samtalepartnar kring faglege problemstillingar.
Takk til Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening (NFFO) for to månaders støtte til dette prosjektet. Ei særskilt takk til Samlaget som torde å satse på prosjektet.
Oktober 2024, Karen Ingebjørg Draugsvoll
1 Løgstrups etiske tenking
Karen Ingebjørg Draugsvoll
Synet på barn og menneske med nedsett funksjonsevne har endra seg frå 1970-talet og fram til i dag. Der ein tidlegare meinte det var best å segregere vekk menneske med nedsett funksjonsevne i institusjonar, vert dei i dag behandla som subjekt, og målet er inkludering (Francisco et al., 2020; Haustatter, 2023; Unesco, 1994). Barn vert ikkje lenger sett på som passive mottakarar av vaksne si omsorg, men som eigne subjekt som kan gje uttrykk for eigne behov og ønske (Bae, 2009a) gjennom språk, kroppsleg framtoning, gestar, leik og åtferd. Anten spesialpedagogen arbeider med barn, ungdommar eller vaksne, står vi i ein asymmetrisk maktrelasjon der spesialpedagogen er den sterke parten, med erfaring og kunnskap til å vite noko om kva den andre treng. Dei andre vil pendle mellom posisjonane sårbar og kompetent. På den eine sida er dei avhengige av støtte og omsorg, på den andre sida anerkjenner vi dei som subjekt. Denne dreiinga i tilnærminga til barn og menneske med behov for ekstra støtte har gjort etikken til Knud Ejler Løgstrup høgaktuell for spesialpedagogen, og i dette kapittelet går eg inn i hovudtrekka ved den etiske tenkinga hans.
Knud Ejler Løgstrup (1905–1981) var faktisk ikkje pedagog, men teolog, etikar og filosof, og arbeidet hans høyrer heime innanfor retninga relasjonsetikk, eller nærleiksetikk, som den òg vert kalla (Simonsen, 2020). Han arbeider med utgangspunkt i den nære relasjonen som oppstår i møte mellom menneske, og det ansvaret vi kan kjenne på til å handle godt overfor medmenneska våre, og peikar såleis på noko grunnleggjande medmenneskeleg som det er viktig å vere medvitne når vi har med andre menneskes liv å gjere.
1 Løgstrups etiske tenking
Løgstrup er mest kjend for omgrepet den etiske fordring og kan hende særskilt dette sitatet: «Den enkelte har aldrig med et andet menneske at gøre uden at han holder noget af dets liv i sin hånd» (Løgstrup, 2010, s. 25), eit sitat vi skal ta ordentleg for oss litt seinare i kapittelet. Generelle normer og etiske prinsipp strekk ikkje til når vi har med nyansane og variasjonen i individuelle behov til einskildmenneskes liv å gjere. Tenkinga hans er særleg nyttig til å kaste lys over somme av dei etiske dilemmaa som spesialpedagogen står i.
Innanfor pedagogikken høyrer han nok til retninga fenomenologi, med filosofar som Merleau-Ponty (1994) i spissen. Fenomenologi tek utgangspunkt i den subjektive opplevinga og individuelle erfaringa (Thagaard, 2009). Vi er med heile kroppen merksame på vårt eige tilvære i verda, på det vi gjer, og på det som skjer med oss når vi tek inn omverda med sansane (Løkken, 2005). Løgstrup utvikla sansefilosofien sin gradvis, frå indirekte tidleg i forfattarskapet til meir eksplisitt utover i forfattarskapet. Dei fysiologiske vilkåra for sansinga kan ein utforske vitskapleg, men dette er likevel ei feilslutning, meiner Løgstrup, som utfordrar oss til å sjå samanhengar utover det nevrofysiologisk forsking kan fortelje oss (Løgstrup, 2013; Sviland et al., 2009). Når Løgstrup skildrar fenomenet sansing, insisterer han på at verda gjer inntrykk på oss, og at dette inntrykket vil vere høgst individuelt. Korleis vi forstår verda, kviler i sansinga og det vi tek inn med kroppen, som er den sanselege reiskapen vår ut mot verda. Vi lèt oss påverke av inntrykk utan at vi kan gjere noko med det. Sansinga gjev oss på eit umiddelbart vis tilgang på verda omkring (Løgstrup, 2018; Sviland et al., 2009). I dette kapittelet gjev eg ei teoretisk innføring i Løgstrups etiske tenking og korleis den kan vere relevant for spesialpedagogens møte med barn og foreldre, som teoretisk bakteppe for drøftingane vidare.
Ansvaret i fordringa
Etikk vert til i møte mellom menneske, og det dreier seg om dei vala og vurderingane vi må gjere. For Løgstrup handlar det ikkje om generelle normer for handling og etiske prinsipp, men om verdien til den einskilde og korleis vi skal opptre i forhold til kvarandre (Leer-Salvesen, 2002). Arbeidet som spesialpedagog handlar om menneskemøte, der nyansane i ei hending
13
og variasjonen i individuelle behov krev meir enn generelle normer for handling, etiske prinsipp. Vi må likevel gjere ein reservasjon: Løgstrup har eit individuelt perspektiv, og han set ord på det som skjer i møte mellom to einskildindivid. Dette kan gjere tekstane hans mindre relevante for spesialpedagogen, som møter barn og menneske med behov for ekstra støtte i ei sosial kontekst, med eit nettverk omkring. Eit individuelt fokus vert slik sett for snevert. På same tid oppstår eit etisk dilemma når to eller fleire etiske prinsipp for handling står imot kvarandre, og når utfallet av handlingane våre påverkar den andre i ei eller anna form, grad eller retning. For spesialpedagogen kan døme på slike dilemma vere korleis vi kan leggje til rette for meistring og utvikling i skjeringspunktet mellom behova til einskildindivida og gruppa dei er ein del av, behovet for mindre grupper i barnehage og skule som møter krav om inkludering i fellesskapet, korleis vi kan vareta menneske med behov for ekstra støtte som subjekt når vi skal avgjere kva som er det beste for behova deira, og trongen til å handle spontant versus behovet for refleksjon og ei medviten haldning til korleis vi møter barn og foreldre.
I møte med andre menneske meiner Løgstrup (2010) det vil kome ei fordring over oss. Med fordring meiner han at vi kan kjenne på ei ansvarskjensle – eller krav til å handle på ein måte som varetek den andre sine behov. Det er ikkje tale om eit formelt krav, i form av ei lov som forlanger ein viss type handling i ein gjeven situasjon, men eit personleg moralsk krav – eller ei umiddelbar ansvarskjensle som vi kan kjenne i møte med den andre som vårt medmenneske – til å vareta den andre sine behov. Spesialpedagogen møter menneske med behov for ekstra støtte i skjeringspunktet mellom å vere sårbar og å vere kompetent. Dette aktualiserer eit av Løgstrups mest kjende sitat, teke frå Den etiske fordring, som er det etiske hovudverket hans frå 1956:
d en enkelte har aldrig med et andet menneske at gøre uden at han holder noget af dets liv i sin hånd. d et kan være meget lidt, en forbigående stemning, en oplagthed, man får til at visne, eller som man uddyber eller hæver. Men det kan også være forfærdende meget, så det simpelthen står til den enkelte, om den andens liv lykkes eller ej (Løgstrup, 2010, s. 25).
1 Løgstrups etiske tenking
Måten spesialpedagogen møter barna på, har noko å seie for korleis dei opplever seg sjølve og situasjonen sin i møte med krava til å fungere i det ordinære fellesskapet. Vi påverkar, i større eller mindre grad. Anten det er å trøyste eit barn som fell og slår seg, eller det er å leggje til rette for at barna kan oppleve å vere eit subjekt og delta i fellesskapet på eit likeverdig grunnlag med dei som er utan behov for ekstra støtte. At vi har den andre sine liv i våre hender, er likevel store ord som kan tolkast i retning av å lette byrda til den andre. Men det er ikkje slik Løgstrup forklarer det, skriv Simonsen (2020). Det som særskilt aktualiserer Løgstrups tekstar for spesialpedagogen, er at han skil mellom hjelp som styrkjer den andre til å kome vidare, og hjelp som bidreg til å passivisere. Det er meistring som er målet (Løgstrup, 1982, 2010; Simonsen, 2020). I System og symbol understrekar han betydninga av at vi prøver å forstå kvar den andre har styrkane sine, for å gje tilpassa utfordringar som kan byggje den andre opp og bidra til meistring slik at den andre ikkje vert snytt for sjansen til å prøve kreftene sine (Løgstrup, 1982). Ei av kjerneoppgåvene til spesialpedagogen er å bidra til meistring, setje menneske med behov for ekstra støtte i eit positivt lys, sjå høva for utvikling og møte dei med gode forventningar som kan bidra til å løfte den einskilde (Bandura, 2012; Befring, 2019).
Ansvaret for å vareta den andre som har behov for ekstra støtte, kan kome over spesialpedagogen som ei personleg fordring til å handle, men det er òg eit formelt ansvar. Spesialpedagogen er underlagd eit samfunnsmandat som er gjeve av føringar og lovgjevande dokument, til å vareta dei grunnleggjande behova for omsorg og utvikling hjå menneske som treng ekstra støtte, i samarbeid med familie og nettverket omkring, mellom anna regulert av barnehagelova (2005, § 2, 31-40) og opplæringslova (2023, § 2-6, 11-1–§ 11-14). Mandatet i dei lovgjevande dokumenta gjev nokre føringar som vi ikkje kjem unna, sjølv om det innanfor rammene av føringane i mandatet er rom for å nytte skjønn. Spesialpedagogen må vere medviten om både det formelle og det personlege ansvaret for å vareta behova hjå barn som treng ekstra støtte. Som Løgstrup (2010) viser til i sitatet ovanfor, kan påverknaden vår vere liten, som når vi smiler og trøystar eit barn som fell og slår seg, men den kan òg vere livsavgjerande, som når vi legg til rette for at menneske med behov for ekstra støtte kan fungere i samfunnet på eit likeverdig grunnlag med dei som er utan behov for
ekstra støtte: «(…) så det simpelthen står til den enkelte, om den andens liv lykkes eller ej», skriv Løgstrup (2010, s. 25).
Formelle føringar og fagleg kunnskap kan gje tryggleik og retning, men det tek ikkje vekk det personlege ansvaret for å nytte skjønn. Det som gjer møta med barn og foreldre etisk vanskelege for spesialpedagogen, er at ulike barn og foreldre krev ulik handling. Løgstrup (2010) meiner dette kjem av at fordringa er taus. Med dette viser han til at vi aldri kan vite sikkert kva som er det beste handlingsalternativet når vi har med livet til andre menneske å gjere. Det som fungerer i éin situasjon, treng ikkje å gjere det i ein annan, og det som fungerer for eitt barn, treng ikkje å gjere det for eit anna i den same typen situasjon. Difor kan vi aldri vite kva for ei handling som vert kravd av oss: «Den enkelte, til hvem den er rettet, skal selv fra forhold til forhold afgøre, hvad den går ud på», skriv Løgstrup (2010, s. 32). Difor må vi nytte skjønn når vi skal velje ei handling. Moralens utgangspunkt er altså ikkje for Løgstrup generelle normer for handling og etiske prinsipp, men det som skjer i møta mellom menneske (Carson og Kosberg, 2022). For spesialpedagogen inneber dette å ikkje alltid vite kva som er det rette handlingsalternativet. Mandatet kan saman med fagleg kunnskap og erfaring rettleie spesialpedagogen, men det er møta med den andre, konteksta vi møter den andre i, og den aktuelle situasjonen som må avgjere handlingsvala våre. Mandatet og fagleg kunnskap frir oss ikkje frå det personlege ansvaret for å opne for barnas uttrykk og det som skjer i dei mellommenneskelege møta vi har med dei. I Den etiske fordring forklarer
Løgstrup (2010, s. 70) behovet for å møte den andre med ei open haldning og behovet for å observere for å forstå dei individuelle behova med at vi må søkje innsikt:
d er hører indsigt til at opdrage børn, leve i ægteskab, være arbejdsgiver
o.s.v. d et er ikke nok at kende en eller anden ordlyd af kravene, som om de skulle kunde opfyldes automatisk i tilsvarende handlinger. o fte gives der overhodet ingen enegyldige formuleringer. k ravene kan kun opfyldes i skønnet, hvorfor de forlanger indsigt.
Utan å observere for å prøve å forstå dei individuelle behova gjer vi barna til objekt for våre eigne tolkingar av kva dei treng, og vi reduserer høvet
1 Løgstrups etiske tenking
deira til å vere subjekt. Spesialpedagogen må vere medviten asymmetrien i relasjonen, som følgjer av ei ujamn fordeling av makt og ressursar. Ein må heile tida prøve å forstå for å ta på alvor det ansvaret som følgjer med makta det gjev å skulle avgjere det beste for den andre sine behov (Løgstrup, 2010; Simonsen, 2020). Det er dette som gjer det ansvaret vi vert stilte i overfor den andre, så radikalt; det at vi vert stilte i eit ansvar for å avgjere kva som er det beste for den andre sine behov, utan føringar for korleis vi skal gjere det (Løgstrup, 2010). Det etisk vanskelege er å vite kva som gagnar den andre best, utan å gjere den andre til objekt for våre eigne tolkingar av kva den andre treng. Spesialpedagogen må i skjeringspunktet mellom det formelle og det personlege ansvaret, og mellom barna som sårbare og som kompetente, vere medviten korleis ho møter barna. Ansvarskjensla for den andre vil melde seg som ei personleg fordring til å handle på ein måte som ivaretek den andre sine behov uavhengig av kor sterkt vi vert påverka. Dette kjem vi ikkje utanom – den andre vil stå framføre oss og gjere inntrykk. Måten vi møter den andre på, avgjer om det vert ein tillitsrelasjon (Løgstrup, 2010).
Av kjærleik, ikkje ettergjevnad
Sjølv om fordringa gjer oss ansvarlege for å vareta den andres behov, treng ikkje det bety at den andre alltid skal ha viljen sin. Korleis vi utøver det ansvaret som vert gjeve oss, skal kome av kjærleik og ikkje ettergjevnad.
Med dette meiner ikkje Løgstrup kjærleik som i eit kjærleiksforhold, men omsorgshandlingar som varetek omsynet til den andre. Når vi må handle imot den andre sine ønske, må vi ta omsyn til den andre sine kjensler og reaksjonar, meiner Løgstrup (2010). For spesialpedagogen handlar dette på den eine sida om situasjonar der vi må setje grenser. På den andre sida handlar det om situasjonar der det beste for behova ikkje er i tråd med dei uttalte ønska til den andre. Spesialpedagogen må i desse situasjonane setje ord på barnets uttrykte kjensler og eventuelle motstand og syne forståing for at det ville noko anna, slik at det kan oppleve å vere eit subjekt, og at barnets perspektiv betyr noko. Omsynet til retten den andre har til å tre fram som eit subjekt for oss, står med andre ord sterkt hjå Løgstrup, sjølv om medverknad, som er eit nyare omgrep vi kjenner frå barnehagen og
skulen, ikkje er noko han nemner eksplisitt. For Løgstrup (2010) er ikkje spørsmålet om vi skal gå imot den andre sine ønskje, men korleis vi kan gjere det og samstundes ta omsyn til den andre sine kjensler og reaksjonar. For han ligg svaret i å handle usjølvisk. Han meiner handlingane våre må vere grunngjevne i behova til den andre og ikkje i vår personlege meining om kva den andre treng. Dette kan vere ei utfordring når den andre motset seg handlingsvala våre, eller når det ikkje er tydeleg kva den andre treng, men likevel naudsynt når det ansvaret vi vert stilte i for å vareta den andre sine behov, krev handling. Konflikt er til kvar tid mogleg og gjer møta med den andre risikable, med fare for maktovertramp mot den andre sine grenser som subjekt (Løgstrup, 2010).
Sølv om det kan oppstå konfliktar, er spesialpedagogen ansvarleg for å vareta barnas behov og leggje til rette for at dei med behov for ekstra støtte kan fungere i fellesskapet på eit likeverdig grunnlag. Når vi må gå imot ønska til barna, må spesialpedagogen observere reaksjonane og kjensleuttrykka deira, slik at barna likevel opplever å vere eit subjekt. Dei skal ikkje ha meir ansvar enn dei er modne for (Barne- og familiedepartementet, 2003, artikkel 12; Opplæringslova, 2023, § 10-2; Kunnskapsdepartementet, 2017, s. 27). I lys av dette må ikkje retten til å tre fram som subjekt og ha medverknad gå ut over retten til vern og omsorg. Dette er òg eit etisk skjeringspunkt som spesialpedagogen må vere medviten. Jo yngre barna er, og jo meir omfattande behovet for ekstra støtte er, jo større etisk dilemma vert dette.
Tillit og gjensidig avhengigheit
For Løgstrup (2010) er tilliten heilt sentral for at relasjonen mellom menneske skal fungere. Han meiner at vi normalt møter kvarandre med tillit, før erfaring med å verte skuffa tilseier noko anna. Til å grunngje dette nyttar han barnets liv som døme. Det nyfødde barnet som endå ikkje har lært å reservere seg, har ein atterhaldslaus tillit til at nære omsorgspersonar kan vareta behova det har. Først etter å ha erfart at dette ikkje skjer, lærer dei å reservere seg (Løgstrup, 1966, 2010). Løgstrup meiner likevel ikkje at vi alltid skal vere tillitsfulle, han òg nyanserer. Står vi på ein travel togstasjon i ein millionby, kan det vere lurt å verne om verdisakene, viser han til som døme. Men i dagleg samspel med andre har vi normalt tillit til at den andre