Norsk barnelitteraturhistorie 2018

Barne.indb 1

28/11/17 10:13

Tone Birkeland, Gunvor Risa og Karin Beate Vold

Norsk barnelitteraturhistorie 3. utgĂĽva

DET NORSKE SAMLAGET OSLO

Barne.indb 3

28/11/17 10:13

Barne.indb 2

28/11/17 10:13

Innhald

Forord 9 Innleiing 11 Fram til 1914 15 Ein eigen litteratur for barn 15 Framveksten av ein norsk barnelitteratur 18 Marknaden. Lesarane. Teksttypane 18 Frå klassiske litteraturformer til realistisk prosaforteljing 20 Religiøs oppdraging og oppdragande litteratur 28 «Af en der har Børnene kjær» – den kvinnelege forfattarrolla 28 «Kryb saa gaar det» – dannings- og utviklingsromanen som barnelitterær sjanger 31 Religion og moral 33 Eventyr og danning 34 Falck-Ytter og spenningsboka 34 Gute- og jenteboka rundt 1890 36 Omsett barnelitteratur 37 Realismen i norsk barnelitteratur rundt hundreårsskiftet 39 Barneperspektivet og den moderne barnelitteraturens dilemma 40

«Ungar» – den realistiske barneboka tar form 42 Inger Johanne til byfogden og andre jenter 52 Guteliv 61 Nasjon og identitet – f­ aglitterære former rundt hundreårsskiftet 70 Barnebibliotek og skolebibliotek 70 Nordahl Rolfsen – leseboka og den pedagogiske forteljinga 72 Fagbokas sjangrar 78 Fagboka og skjønnlitteraturen 82 Lyrikk og bilde for barn 82 1914–1945 87 Barnebokmarknaden 87 Differensiering og spesialisering 87 Windju Simonsens forlag – ein katalysator for marknadstilpassinga 89 Dei nye oppfinnarane – fagboka på 1920- og 30-talet 91 Ein ny forfattargenerasjon i same spor 92 Folkelivsskildringar med barn i sentrum 94 Bygdebarn 103 Arbeidarbarn 106 5

Barne.indb 5

28/11/17 10:13

Guteboka 108 Guteboka i den litterære institusjonen 108 Gutebokas sjangrar 109 Tre allsidige gutebokforfattarar 114 Jente- og ungpikeboka – et sjanger- og markedsfenomen 122 «Kvikt og muntert fortalt» – jenteboka 124 Veien til kontoret eller til mannens hjerte? – ungpikeromanen 128 Kvinnebilder for et framtidig massemarked: Bøgenæs og Saxegaard 134 Jente- og ungpikelitteraturen som nyere forskningsfelt 139 Barneboka i offentligheten.

Leserundersøkelser. Kritikk og debatt 140 «Stans flommen!» – barnebokdebatten i mellomkrigstida 142 «Kva bøker vil barna ha og kva bør dei få?» Rikka Deinboll og Åse Gruda Skard 144 Under hakekorset – norsk barnelitteratur i krigstid 148 Sensur 148 1945–1970 153 Gjenreising og samarbeidsideal. Grotid for barnebokas selvrespekt 153 Barnebokas institusjoner – statlige tiltak.

Forfatterorganisering, kritikk og debatt 154 «The seduction of the Innocent» – import og serier 157 Sonja Hagemann og barnebokas talskvinner 160 Erobringen av det moderne Norge – kunnskapsformidling for barn 162 Biografien – forbildene 166 Leksikon – en ny sjanger for effektiv kunnskapformidling 167 6

Barne.indb 6

Gjennombrudd for nye medier – vitalisering av småbarnsboka 169 «Nå kommer Barnetimen, nå kommer Barnetimen, hysj, hysj, hysj …» 169 «Morn, morn» – Barnetimen for de minste 172 Thorbjørn Egner, Alf Prøysen og AnneCath. Vestly 173 Småbarnsboka – medieskapt og tradisjonsbundet 199 Nye barnelitterære uttrykk – friere formspråk 204 Med trollkritt – nonsens i prosa 205 «Så rart» – ny poesi for barn 209 Barne- og ungdomsboka i den realistiske prosatradisjonen 218 Populærlitteraturen – spenning og underholdning 220 Jenteliv og romantikk 221 Heltebilder i endring – norsk spenning 223 Bygdeskildringen 226 Den historiske barneromanen 232 Utvidet fellesskap – tendens og engasjement 236 Psykologisk idédrama og nye guttehelter 242 På de unges side – ungdomsboka tar form 245 1970–2015 253 Marknaden og den barnelitterære institusjonen 253 Offentlege støtteordningar 255 Barnebokutgivinga i tal 256 Forlag, bokhandel og bokklubbar 257 Tilrettelegging, differensiering og marknad 260 Barnebokprisane 263 Det digitale gjennombrotet 265 Pionerar for nye forteljemåtar 266 Tor Åge Bringsværd og det eventyrlege 267 I nnha ld

28/11/17 10:13

Tormod Haugen og oppgjeret med barndommens lykkemodell 272 Einar Øklands barnebøker – «tankar til å sigle på» 280 Ragnar Hovland – underleggjering av kvardagen 286 Fam Ekman – barnelitteraturens minimalist 292 Rune Belsvik – kjærleik i hundre! 298 Gro Dahle – med bildeboka som forskingsarena 304 Harald Rosenløw Eeg – og den mørke ungdomslitteraturen 309 Bildeboka – eit reservat for norsk illustrasjonskunst 315 Estetiske uttrykksformer 317 Det grafiske og stiliserte uttrykket 320 Poetisk og fabulerande realisme 326 I slekt med karikaturen 333 Eit naivistisk formspråk 338 Ekspresjonisme og underleggjord realisme 347 Å utforske bildebokas grenser 357 Teikneseriar 366 Ei kunstform etablerer seg 366 Nemi, Pondus og Jason – tre kommersielle suksessar 368 Konsolidering av eit fagmiljø 369 Teikneserieromanen 370 Den dokumentariske teikneserien 373 Biografiar i teikneserieformat 374 Teikneserieadaptasjonar 375 Teikneserie og/eller bildebok? 376 «På frifot» – barnepoesien etter 1970 378 Med lyrikk i den barnelitterære porteføljen 378 Lyrikk for vaksne i bildebøker for barn 389 Crossover-poesi 390 Barneboka mellom etablerte og utforskande skrivemåtar 392 Barnetimen for dei minste og barne-TV som litterære tradisjonsberarar 392

«Med fart og sjølvtillit» – vidareføring av den realistiske tradisjonen 398 Lygesoger og karnevalisme – oppbrot frå den realistiske tradisjonen 421 Barnelitteratur i eit utforskande formspråk 431 Nye tider – nye forteljemåtar 453 I staden for Hardy-guttene og frøken Detektiv – krim i serieformat 454 Grøss og gru i barneseriane 463 «Røvet av vikinger» – den historiske barneboka 465 I spenninga mellom den vesle og den store historia 465 Den gløymde historia – etniske tendensromanar 472 Samisk barnelitteratur 475 Kulturmøte og kulturelt mangfald 478 Fagboka – sakprosa for barn og unge 485 Utviding av fagbokas emneområde 486 Biografien 495 Sakprosa i kortform 498 Mellom fiksjon og fakta – fire barnelitterære tusenkunstnarar 499 Jostein Gaarder – ein joker i norsk barne- og ungdomslitteratur 499 Erna Osland – den mangfaldige forteljaren 504 Bjørn Sortland – kjærleik, krim og kunst 509 Jon Ewo – litterær arbeidsfryd og kunnskapsglede 514 Ungdom­sboka – frå problem­realisme og samfunnskritikk til sjølvrefleksjon og livsmeistring 519 Identitetssøking og livsmestring 521 Generation me 524 «Ingen drittunge lenger» – det mannlege blikket i ungdomsboka etter 1970 526 Med samfunnsengasjert profil 527 Maskulinitet under press 530 Humoristisk skråblikk, melankoli og musikalitet 534 7

Barne.indb 7

28/11/17 10:13

Uro, desperasjon og sinne – maskulinitet utan filter 540 Kjærleik og kompisar 544 Med globalt blikk på samtida 550 «Speilet fanger» – det kvinnelege blikket i ungdomsboka etter 1970 553 Fordomsfri tematisering av jenteliv 554 Med poetisk tilnærming til kvardagen 567 «Det skal vere lidenskap på død og liv» 569 Sjå meg! Sosiale medium overtar samtalen 575 Utanforskap i ulike versjonar 577 Fantastisk litteratur – science fiction, fantasy, grøssarar og dystopiar 582 Science fiction 583 Fantasy 587 Med skrekkblanda fryd – horror og grøss 599 Dystopien 600

8

Barne.indb 8

Formidling. Kritikk og debatt 604 Skolen som litteraturformidlar 605 Bibliotekstilbodet 606 «Gi rom for lesing» – tiltak for lesestimulering 607 Barnelitteratur som fagstudium ved høgskolar og universitet 609 Norsk barnebokinstitutt – forsking og formidling 610 Bok i radio og andre medium 611 Barneboka i kritikk og debatt 614 Notar og referansar 619 Litteraturliste 634 Personregister 651 Bildeliste 664

I nnha ld

28/11/17 10:13

Forord

Forord til 1. utgåva 1997 Med Norsk barnelitteraturhistorie har vi hatt som mål å lage eit samla oversyn over utviklinga av norsk barne- og ungdomslitteratur frå den første spede opptakten på slutten av 1700-talet til 1990-åras rike boktilbod. Litteraturhistoria er planlagd i fellesskap, og prioriteringar av stoffval og hovudlinjer er gjorde av forfattarane samla. Vi står likevel ansvarlege for kvar vår del av litteraturhistoria.

Gunvor Risa har skrive hovudkapittelet om litteraturen fram til 1914. Ho har også skrive halve hovudkapittelet om litteraturen i mellomkrigstida, til og med kapittelet om guteboka. Karin Beate Vold har skrive resten av dette hovudkapittelet, frå og med jente- og ungpikeboka. Vold har også skrive hovudkapittelet om litteraturen i perioden 1945–1970.

Tone Birkeland har skrive siste hovudkapittelet, om litteraturen 1970–1995.

Framstillinga er sentrert om skjønnlitteraturen, men har også sideblikk til faglitteraturen for barn. Bildebøker er behandla som ein del av skjønnlitteraturen, og vi har derfor ikkje prøvd å gi noka gjennomgåande historisk F o rord

Barne.indb 9

framstilling av denne litteraturforma. Den norske bildeboka har dessutan fått si eiga historiske framstilling for få år sidan. Den religiøse litteraturen har vi følgt så lenge den er ein del av den allmenne barnelitterære institusjonen, det vil seie til rundt hundreårsskiftet. Etter at den blei skild ut i eit eige kretsløp, er den bare unntaksvis med.

Det er mange som på ulike vis har vore til hjelp i arbeidet med denne boka, og som fortener takk. Det norske barnelitteraturmiljøet har gjennom sine forskingssamlingar om barneboka i mellomkrigstida skapt interesse for litteraturhistoriske problemstillingar, og innlegg og diskusjonar på desse samlingane har på mange måtar tent som utgangspunkt for arbeidet vårt. Rapportane frå forskingsseminara, Barnelitteratur (1989), Barnelitteratur i mellomkrigstida (1991) og Nye studier i barne­ litteratur (1995), gir eit inntrykk av aktiviteten i dette miljøet.

I det konkrete arbeidet med litteraturhistoria har Norsk barnebokinstitutt vore til uvurderleg hjelp. Boksamlinga ved instituttet har gjort det muleg å arbeide systematisk med litteraturen, og bibliotekarane Anne Kristin 9

28/11/17 10:13

Lande, Ingvild Aanensen og Ellen Øien fortener stor takk for å ha hjelpt til med å leggje forholda til rette for oss og å skaffe fram nødvendige opplysningar. Den omfattande forfattarbibliografien er utarbeidd av Anne Kristin Lande.

Takk også til førsteamanuensis Rolf Romøren ved Høgskolen i Agder og professor Idar Stegane ved Universitetet i Bergen, som har vore fagkonsulentar og kome med mange verdifulle innspel.

Alle forfattarane har hatt prosjektstipend i tre månader frå Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening for å arbeide med boka.

Takk vere dette stipendet var det muleg å ta fatt på eit så stort prosjekt.

Forord til 2. utgåva 2005 Denne utgåva av Norsk barnelitteraturhistorie byggjer på dei same hovudprinsippa som den første utgåva frå 1997. I dei tre første hovudkapitla, Fram til 1914, 1914–1945 og 1945– 1970, er det gjort bare mindre endringar.

Siste kapittel er endra frå 1970–1995 til 1970–2005. Dette kapittelet er omredigert, omskrive og oppdatert, og reflekterer dei endringane som har skjedd på barnebokmarknaden dei siste ti åra. Rundt tretti nye forfattarnamn har kome til, samtidig som dei eldre forfattarane framleis skaper interessant litteratur. Framfor å lage eit vedlegg har vi valt å skrive det nye inn i den eksisterande litterære samanhengen, som ledd i, eller som brot med, ein tradisjon. Alle tre forfattarane har tatt del i nyskrivinga.

10

Barne.indb 10

Forord til 3. utgåva 2018 Tredje reviderte og utvida utgåve av Norsk barnelitteraturhistorie byggjer på dei same hovudprinsippa som utgåva frå 2005. Det er ikkje gjort endringar i dei tre første hovud­ kapitla som dekkjer tida fram til 1970. Revideringa gjeld siste hovudkapittel som nå omhandlar perioden 1970–2015. Enkelte verk frå 2016 er også nemde. Kapittelet er om­ disponert og i stor grad nyskrive med fleire nye kapittel for å fange opp dei store endringane som har skjedd på barnelitteraturfeltet det siste tiåret. Det tar for seg nye forfattarskap, teksttypar, tema og skrivemåtar. Illustratørane har også fått ein eigen utfyllande presentasjon i den nye utgåva. Alle forfattarane har tatt del i nyskrivinga, og har fordelt arbeidet med å skrive dei nye kapitla.

Forfattarbibliografien som inneheld meir enn 500 namn, er også i denne utgåva utarbeidd av Anne Kristin Lande, forskingsbibliotekar ved Nasjonalbiblioteket. Den omfattar verk til og med 2017. Bibliografien blir gjord digi­ talt tilgjengeleg, og sidan oppdatert på nettet.

Vi vil takke Norsk barnebokinstitutt for praktisk hjelp og nyttig tilrettelegging under arbeidet. Stor takk går også til førsteamanuen­ sis Svein Slettan ved Universitetet i Agder som har vore fagkonsulent for 3. utgåva. Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening, NFFO, har støtta utgivinga med prosjekt­ stipend til forfattarane.

Forord

28/11/17 10:13

Innleiing

Barnelitteratur definerer vi som litteratur skriven og utgitt for barn. «Barn» omfattar både små barn og unge i overgangen til vaksen alder.

Barnelitteratur blir altså brukt synonymt med barne- og ungdomslitteratur. Det er ikkje alltid like lett å avgjere kva for bøker som er skrivne for barn, i mange tilfelle vil det vere glidande overgangar. Ein del vaksenlitteratur er også blitt lesen av barn, og det har av og til vore naturleg å dra inn også slike bøker.

Emnet vårt er først og fremst skjønnlitteraturen, og den har vi prøvd å sjå så breitt som muleg. Ein hovudtråd i framstillinga er utviklinga av det vi kallar institusjonslitteraturen, det vil seie den litteraturen som er gitt ut på seriøse forlag, som er kritikarrost og tilrådd innkjøpt til barnebibliotek og skole – med andre ord akseptert av den barnelitterære institusjonen. Den andre hovudtråden er veksten i og utviklinga av populærlitteraturen for barn, det vil seie den litteraturen som lenge fall utanfor den etablerte barnelitterære institusjonen. I tillegg har vi valt å trekkje inn fagbøker for barn, dessutan lese- og lærebøker der desse kan gi perspektiv på barne­bokfeltet som heilskap. Omsett litteratur er med i den

grad den speler ei rolle for bokutgiving i Norge eller kastar lys over tendensar i norsk barne­ litteratur.

Det har vore viktig å framstille barnelitteraturen i samspel med den barnelitterære institusjonen og dei ordningane som etter kvart voks fram innanfor denne: spesielle barnebokforlag, biblioteksystemet, ulike tilskotsordningar, stipend, premiering osv. Forholdet mellom institusjonslitteratur og populærlitteratur viser seg å vere annleis og meir komplisert her enn innanfor vaksenlitteraturen. Den litterære institusjonen som begrep blir brukt om det innforståtte normsystemet som er felles for dei personane som er knytte til produksjon, spreiing og mottaking av litteratur, og som bestemmer vurderingane og handlemåtane deira. Dei som arbeider innanfor dei ulike ledda i det litterære systemet – forfattarar, forleggjarar, kritikarar, bokhandlarar, bibliotekarar – har langt på veg den same oppfatninga av kva som er litterært verdifullt, kva som er verdt å satse på, og kva som ikkje er det. Noko blir utan vidare akseptert, noko blir avvist ut frå ei felles forståing av kva som ligg innanfor akseptable grenser.

11

Barne.indb 11

28/11/17 10:13

Den barnelitterære institusjonen har eit normsystem som dels er samanfallande med det generelle normsystemet, men som også er ulikt på viktige punkt. Forståinga av kva som er god eller verdifull litteratur, kva som er akseptabelt og kva som fell utanfor, er til dels ei anna, sjølv om det er det same litterære systemet som produserer, gir ut og formidlar litteraturen. Langt på veg har dette å gjere med barnelitteraturens historiske føresetnader som underhaldande og oppdragande lesestoff på ein og same gong. Men like viktig er den nære tilknytinga mellom litteraturen og den pedagogiske institusjonen og normsystemet som styrer den. Ikkje minst har skolebiblioteka hatt mykje å seie for barnelitteraturen, for utviklinga av litteraturen og for spreiinga av bøkene.

Skolebiblioteket blei tidleg ein del av den pedagogiske institusjonen, og gjennom vurdering av barnebøker for innkjøp til skolebibliotek blei den pedagogiske institusjonen ein del av den litterære. Vurderingsleddet fekk i sin tur innverknad på produksjonen, og slik har det etter kvart utvikla seg ein tradisjon for kva som er godt og dårleg for barn.

Sonja Hagemann var den kritikaren som gjennom sitt lange virke fekk avgjerande innverknad på ettertidas skilje mellom god og dårleg litteratur, eller populærlitteratur. Gjennom aviskritikk og gjennom litteraturhistoria si var det Hagemann som langt på veg bestemte kva som høyrde heime i institusjonslitteraturen, og kva som fall utanfor i ei tid nesten utan forsking på feltet. Vårt forsøk på å følgje institusjonslitteraturen gjennom ulike epokar viser eit meir nyansert bilde av korleis sam­tida oppfatta bøkene, enn det Hagemann har gitt.

Det populære var fullt akseptert som god barne­litteratur langt inn på 1920-talet. Populærlitteraturen fekk rosande omtale i avisene, bøkene stod på innkjøpslistene til biblioteka og blei tilrådde for innkjøp. Så lenge bokproduksjonen var liten, var det rom for mange 12

Barne.indb 12

typar litteratur også innanfor institusjonen.

Den litteraturen som blei skild ut som populær i negativ forstand, var masseprodusert spenningslitteratur i billige hefte, omsett frå tysk eller engelsk.

Populærlitteratur som begrep innanfor barnelitteraturen er problematisk i forhold til institusjonen. Det er heller det masseproduserte enn det populære som blir vurdert som suspekt. Etter kvart som bokproduksjonen auka, måtte institusjonen gjere eit utval i form av formidlingstiltak gjennom kritikk og bib­ lio­tek. Utover på 1930-talet blei det derfor eit meir markant skilje mellom populære bøker retta mot dei unge lesarane direkte, og ein litteratur retta mot institusjonen, særleg mot skolebiblioteksleddet. Men heller ikkje då blei det populære oppfatta som eintydig negativt av institusjonen. Den negative vurderinga slo gjennom då bøkene kom i seriar som likna kvarandre til forveksling, og stereotypiane invaderte skrivemåten.

Sonja Hagemanns skilje mellom barnebøker på litterært nivå og bøker utan litterær verdi er uklart, slik ho praktiserte det. Avgjerande for plasseringa var den etiske haldninga ho fann i bøkene. Bøker einast til underhaldning og morskap har liten verdi om dei er aldri så godt skrivne, mens bøker med klar etisk haldning kan vere temmeleg grå og likevel få god omtale. Hos Hagemann er jenteboka som boktype utan særleg litterær verdi, mens guteboka blir møtt med større velvilje. I dag er det vanskeleg å sjå at guteboka som litterært verk ragar over jenteboka, men kombinasjonen av ytre handling og etisk problemstilling gjorde den populære guteboka akseptabel også i den barnelitterære institusjonen.

Dei to trådane vi i utgangspunktet bestemte oss for å følgje gjennom den norske barnelitteraturens historie, viste seg såleis å vere noko meir samanfletta enn vi hadde tenkt oss.

Vi har likevel valt å halde fast på eit slikt todelt I nnle iing

28/11/17 10:13

perspektiv og vil heller problematisere begrepa. Undersøkinga av det populære i institusjonen har også demonstrert korleis slike båsar eigentleg er kunstige, og at skilja som blir sette i ettertid, kan lage eit forteikna bilde av den opphavlege situasjonen. I vår framstilling har populærlitteraturen fått særleg stor plass i mellomkrigstida. I denne perioden auka boktilbodet dramatisk, forlaga satsa på å nå barnelesaren med populære, omsette bøker for ein billig penge, og serielitteraturen blei eit etablert fenomen.

Vi er tre forfattarar som har kvar vår måte å skrive på, og tilnærminga til materialet vil i tillegg bli forskjellig avhengig av perioden vi skriv om, kjeldetilfang og av kva for litterære særtrekk som dominerer i perioden. Stoffval, prioriteringar og hovudlinjer for verket som heilskap er likevel utarbeidd i fellesskap.

Vi legg i utgangspunktet meir vekt på litteraturtypane enn på enkeltforfattarar eller forfattarskap. I dei tilfella enkeltforfattarar likevel har fått relativt stor plass, er det fordi dei enten var eller er viktige for utviklinga av litteraturen i sin periode, eller fordi dei representerer noko nytt eller noko typisk i litteraturhistoria. Av praktiske årsaker er eit forfattarskap i størst muleg grad behandla samla, sjølv om skrivinga strekkjer seg over fleire tiår.

Ved å leggje vekt på det typiske for litteraturen har vi heller prioritert å skrive relativt fyldig om færre forfattarar enn svært lite om alle.

Mange er derfor utelatne av plassomsyn.

Barnelitteraturen har ikkje same klare periodeinndeling som vaksenlitteraturen. Det som blir skrive for barn i eit visst tidsrom, har oftast andre karakteristiske trekk enn den samtidige vaksenlitteraturen. Den eldste perioden byggjer opp mot det store gjennombrotet for barneboka rundt 1890. Perioden 1890–1914 representerer det Sonja Hagemann har kalla gullalderen i norsk barnelitteratur. Mellomkrigstida, fram til 1945 er framF o rord ti l 3 . u tg åva 2 0 1 7

Barne.indb 13

for alt perioden for framvekst og utvikling av populærlitteraturen, mens den første etterkrigstida, 1945–70, særleg er vekstperioden for småbarnsboka, ikkje minst slik den blei utforma og formidla gjennom radioen. I same perioden blir også lyrikken etablert som ein livskraftig barnelitterær sjanger. Rundt 1970 får vi igjen eit oppsving for norsk barne- og ungdomslitteratur ved at ein ny forfattargenerasjon tilfører barneboka ny vitalitet. Barne­ boka følgjer i hovudsak sitt eige spor, men i enkelte periodar går barnelitteraturen meir i takt med den generelle litteraturen enn elles.

Det gjeld framfor alt i perioden 1890–1914 og i perioden etter 1970. Karakteristisk for begge desse periodane er at forfattarane i vaksenlitteraturen også er sentrale innanfor barne­ litteraturen. Vi ser ei linje i utviklinga av barne­litteraturen frå oppdraging til estetisk oppleving, frå oppdragande tekstar til litterære tekstar. Denne linja er ikkje ei rak linje, frå før til nå. Ofte kan ein sjå parallelle tenden­sar, til dels ein vekselverknad mellom dei to tendensane, og ein kan spore ulike tendensar også i dei enkelte forfattarskapa.

Vi har lagt vekt på å få fram barnelitteraturens måtar å fortelje på, det vil seie karakteristiske forteljegrep slik dei utviklar seg gjen­ nom barnelitteraturens historie. Eit sentralt begrep her er barneperspektivet, der forteljaren vel å sjå hendingane i barns perspektiv. Eit slikt perspektiv er med på å frigjere tekstane frå den oppdragande institusjonen. Vidare har vi hatt som mål å synleggjere den mediehistoris­ ke samanhengen barnelitteraturen går inn i.

Sjangerutvikling og sjangerdifferensiering er også viktige linjer i framstillinga. Den realistiske kvardagsforteljinga er på mange måtar utgangspunktet for og kjernen i den norske barnelitteraturen. Etter kvart får denne forteljinga forgreiningar, utan at dei kan kallast sjangrar i eigentleg forstand. Barnelitteraturen er heller inndelt etter motiv, som i sin tur blir 13

28/11/17 10:13

behandla som sjangrar. Særleg mellomkrigstida er rik på variantar av realistiske forteljingar med faste motivkrinsar, slik som til dømes ferieforteljinga, speidarforteljinga og villmarksforteljinga.

Ei side ved sjangerutviklinga er inndelinga i jente- og gutebøker. Denne inndelinga er så karakteristisk for barnelitteraturen at vi har valt å la den få stor plass i framstillinga og langt på veg la den fungere som komposisjonsprinsipp. Gute- og jentebøkenes heltetypar og handlingsmønster utviklar seg også over tid i takt med samfunnets skiftande manns- og kvinne­ ideal, frå danningsromanen i det borgar­lege samfunnet før 1900 til den postmoderne ungdomsboka på slutten av 1900-talet og ved overgangen til eit nytt tusenår. * I nyskrivinga og oppdateringa av 3. utgåva av Norsk barnelitteraturhistorie har vi valt å følgje dei same prinsippa som låg til grunn for tidlegare utgåver. Det er framleis skjønnlitteraturen som får hovudvekta, den kritikarroste så vel som den populære, og det skiftande forholdet mellom dei.

På 2000-talet har vi sett ei utviding av det litterære feltet med nye sjangrar, skrivemåtar og tema. Ikkje minst fantasysjangeren har fått ein sterk posisjon i den norske barnelitteraturen. Bøkene er populære blant lesarane, og mange av dei held høg litterær kvalitet.

Kjønns­perspektivet har prega ungdomslitteraturen gjennom heile perioden. Dei siste tiåra blir dette perspektivet i ungdomsboka

14

Barne.indb 14

stadig oftare kombinert med eit klasse- eller etnisitetsperspektiv. For å halde på utviklingslinjene har vi likevel gjennomført kjønnsperspektivet som eit gjennomgåande redigeringsgrep.

Eit friare forhold til dei tradisjonelle sjang­ rane er ein annan klar tendens gjennom dei siste tiåra. Særleg har kombinasjonen av fag og fiksjon gitt nyskapande fagformidling og mange interessante litterære tekstar. Denne utviklinga har gitt grunn for nyskriving og omredigering av fagbokkapitlet i 3. utgåva.

Den har óg gitt nytt perspektiv til omtalane av fire forfattarar som kvar på sin måte har gått i front for denne fornyinga.

Det barnelitterære feltet har lenge etterlyst bøker som speglar eit fleirkulturelt Norge.

Utviklinga på barnebokfeltet på 2000-talet har gitt oss grunnlag for å skrive inn og synleggjere denne litteraturen som nå er i ferd med å bli ein viktig del av norsk barnelitteratur.

Bildeboka var tidlegare behandla som ein del av skjønnlitteraturen, men med utviklinga som har vore dei siste åra, har vi valt å beskrive bildeboka med tyngdepunkt i illustrasjonskunsten. Bøkene er mangfaldige, dei held høgt nivå, har brei appell og blir lagt merke til også utanfor landet. Den sterke vektlegginga av bilde i kombinasjon med ulike kultur­ uttrykk blir gjerne omtalt som ei «visuell vending». Utviklinga av nye digitale plattformer er ein del av den same visuelle vendinga.

Den har også sett avtrykk i litteraturen og er skriven inn i litteraturhistoria, men ennå ­bare som ein tendens.

I nnle iing

28/11/17 10:13

Fram til 1914

Ein eigen litteratur for barn Barneboka som ein eigen litteraturart veks fram i løpet av 1700-talet. Den er eit uttrykk for synleggjeringa av barnet, både i familien og i samfunnet, og speglar eit pedagogisk i­ deal der barnet blir erkjent som forskjellig frå den vaksne. I hundreåret etter reformasjonen var barne­ lesnaden utelukkande knytt til leseopplæring med eit religiøst formål. Barn skulle lære å lese for å kunne lese Bibelen og katekisma, og målet med opplæringa var det religiøse mennesket.

Utviklinga av eit meir spesialisert samfunn kravde andre former for kunnskap og andre former for formidling av kunnskap gjennom oppdraging og undervisning. Skiljet mellom familie- og arbeidsliv gjorde det også nødvendig å førebu barna i den borgarlege familien på eit framtidig arbeidsliv gjennom eigna undervisning. Opplysningstidas filosofar skapte eit grunnlag for nye pedagogiske tankebanar og dermed for utviklinga av nye lærebøker.

Særleg fekk filosofen John Locke (1632–1704) mykje å seie gjennom verket Some Thoughts concerning Education (1693). Locke kritiserte innhaldet i skolebøkene og meinte at religion E i n ei g en l i tteratu r f o r bar n

Barne.indb 15

ikkje skulle knytast til leseopplæringa. Så snart barna hadde lært å lese, burde dei få ei bok som var morosam og lett nok for fatteevna deira, ei bok dei kunne glede seg over og som oppmuntra dei til å lese vidare, men som samtidig også var nyttig. Det lesestoffet Locke tilrådde, var dei gamle fablane, blant anna av Æsop. Målet var det sakleg opplyste, forstandige mennesket, og morskapen var eit middel til å nå dette målet.

Den franske opplysningsfilosofen Jean-­ Jacques Rousseau (1712–78) førte denne tankegangen vidare, og for ettertida står han som den som «oppdaga» barnet. I sitt pedagogiske verk Émile (1762) hevdar Rousseau barndommens eigenverdi, og argumenterer for ei oppdraging der barnet får utvikle seg i pakt med sin natur. Barnet skal ikkje tvingast til å lese, helst bør det ikkje lese før det sjølv oppdagar at det treng bøker. Naturen skal vere den store læremeisteren, ikkje bøkene. Den einaste boka Rousseau ville at Emile skulle kome i kontakt med, var Robinson Crusoe (1719) av Daniel Defoe (1659– 1731), ei kjend og populær bok i samtida. Tanken var at Emile, gjennom å identifisere seg med Robinson, 15

28/11/17 10:13

skulle oppdage kva for kunnskapar han sjølv hadde bruk for i sitt naturlege miljø, og at han dermed ville arbeide for å skaffe seg desse kunnskapane.

Den litteraturen Locke og Rousseau viste til som eigna for barn, var ulike typar vaksenlitteratur. Skolebøkene og det religiøse lærestoffet frå 1600-talet kunne knapt kallast litteratur, og morosamt var det ikkje: kate­kisme-­abc-ar, preikesamlingar, bønnebøker og religiøse dikt og salmar. Barnelitteraturen som kom til på 1700-talet, var prega av Locke og ideala frå opplysningstida. Nyttig kunnskap og moral skulle presenterast på ein underhaldande måte, eller omvendt: Det underhaldande lesestoffet skulle samtidig vere nyttig. Denne tankegangen var også i tråd med det samtidige allmenne synet på kva funksjon diktekunsten hadde.

Diktinga skulle vere nyttig i den forstand at den skulle tene til moralsk danning gjennom å appellere til kjenslelivet. Men for at den skulle nå fram, måtte den gjerast tillokkande. Ein måtte få lyst til å lese. Det didaktiske som ein sjølvsagd del av diktverket var ei oppfatning som først blei borte med romantikken i tiåra rundt 1800. Synet på diktinga som eit eine­ ståande uttrykk for diktarpersonlegdommen fortrengde kravet om at diktinga skulle gjere nytte. Likevel blei det didaktiske hengande ved litteraturen som blei skriven for barn, og delvis også ved den folkelege diktinga.

Det var først og fremst pedagogar som skreiv for barn, og den dominerande sjangeren på 1700-talet var den moraliserande forteljinga, oftast i form av eksempelhistorier som framstiller konsekvensane av menneskelege handlingar. Mange av forteljingane var reine skrekkhistorier om barn som er ulydige og derfor lid ein grufull død eller blir krøplingar.

Titlar som «Filippine eller Den straffede Ulydighed» og «Den lille brændte Pige» gir eit inntrykk av kva dette handlar om. Desse historiene var meinte å tene til skrekk og åtvaring, 16

Barne.indb 16

mens andre forteljingar var eksempel til etterfølging, om lydige barn som får si lønn i form av gods og rikdom, ære og kjærleik. Fabelen og eventyret blei også brukt til å formidle den same moralske lærdommen. Den pedagogiske samtalen er eit anna mønster som var typisk for tidas barnelitteratur, der barn samtalar med ein far, ei guvernante eller ein skolemeister. Lese­ boka, som er eit produkt av opplysningstidspedagogikken, inneheld dei same sjangrane.

Barnelitteraturen og leseboklitteraturen skil seg i det heile tatt ikkje nemnande frå kvarandre, det moralpedagogiske aspektet dominerer i begge tilfella. Det underhaldande stoffet skulle tene til hjartedanninga, mens kunnskapsstoffet skulle utvikle forstanden. Til Moralfølelsens Udvikling og Hjertets Dannelse er ein undertittel til ei samling moralske forteljingar som blei omsett anonymt og trykt i Norge i 1824.1 Ei barnebok frå opplysningstida har likevel overlevd, og det er Robinson der Jüngere (1779–80) av Joachim Heinrich Campe (1746–1818), ei bearbeiding av Daniel D ­ efoes Robinson Crusoe (1719). Campe var påverka av Locke og Rousseau, og Rousseaus ord om Robinson Crusoe i Émile gav han ideen til å omarbeide boka til eit pedagogisk formål.

Historia om Robinsons eventyrlege opplevingar er her lagd inn i ei rammeforteljing, der ein far etter enda arbeidsdag fortel og samtaler snusfornuftig med barna sine. Boka blei ein stor suksess og blei omsett til mange språk. På dansk kom den alt i 1784–85 med tittelen Robinson den Yngre. Det er Campes Robinson, utan samtalar og i bearbeidd form, som har levd vidare som barnebok. Denne boka er blitt opphavet til ein av dei mest populære barneboksjangrane, robinsonaden, som er forteljingar om menneske som strandar på aude øyar og som må klare seg over lengre tid før dei kan vende tilbake.

John Locke var også inspirator då den engelske forleggjaren John Newbury i 1744 Fra m til 1914

28/11/17 10:13

more, blei fast etablert i denne perioden. Men dei fremste sjangrane i opplysningstida, eksemplet og den pedagogiske samtalen, var i stor grad knytte til eit oppdragings- og kunnskapsprosjekt som ikkje skapte stor dikting.

Dei typiske barnelitterære sjangrane har røter lenger tilbake, og då i dikting som ikkje var meint spesielt for barn. Denne diktinga levde sitt liv som forteljestoff i form av eventyr og historier, fablar, viser og songar. Sjølv om ein del av dette stoffet blei skriven ned, var den munnlege formidlinga like viktig, og i den forstand var denne litteraturen også tilgjengeleg for barn. Det er element frå dette forteljestoffet som seinare blir kjernen i barnebøkene. Fabelen er kanskje det viktigaste mønsteret for barneboka, ei kort, ein-episodisk forteljing, ofte med dyr i hovudrolla.

Gjennom ei poengtert handling får fabelen Robinson Crusoe, slik han såg ut i første utgåva av Defoes bok (1719).

etablerte ein bokhandel med barnebøker som spesialfelt. Newbury gav ut små, billige bøker som var vakkert utstyrte, ofte med bilde. Mottoet hans var «Instruction with Delight», og bøkene hans blei også populære hos eit borgarskap som etter kvart hadde fått råd til å gi barna sine bøker til morskapslesing. Den førs­ te boka hadde tittelen A Little Pretty Pocket-­ Book Intended for the Instruction and Amuse­ ment of Little Master Tommy, and Pretty Miss Polly (1744). I ei innleiing fortel han foreldre korleis dei bør oppdra barna sine i samsvar med prinsippa til «the great Mr. Locke». Newbury var like mykje opptatt av «Delight» som av «Instruction», men mot slutten av hundreåret er det den moraliserande forteljinga som får overtaket.

Barnelitteratur som ein eigen litteratur­type i tydinga skrive for barn var eit resultat av opplysningstidas interesse for undervisning og oppdraging. Også det todelte formålet som sidan har prega barnelitteraturen, å lære og å E i n e i g en l i tteratu r f o r bar n

Barne.indb 17

Delar av Gullivers reiser av Jonathan Swift (1726) blei tidleg omforma til barnebok. Her illustrasjon frå ei utgåve på Marius Lunds forlag, Kristiania 1889.

17

28/11/17 10:13

fram ein moral, ein leveregel. Eventyret er eit anna mønster, der moralen er avløyst av ønske­ oppfylling, og der ingen ting er umuleg. ­Romantikk og heltegjerningar, eventyrlege hendingar og finurlege revestrekar, var innhaldet i folkebøkene. I mellomalderen var dette populær lesnad, opphavleg skriven for dei danna laga av folket. Etter kvart gjekk det over til å bli folkeleg litteratur og barnelitteratur, utgitt i billige hefte og selt på marknaden. Det er særleg heltedåden og dei eventyrlege hendingane som har gått inn som ein del av repertoaret i barneboka. Eit eksempel er forteljingane om Robin Hood som først blei trykte i 1495, og som seinare har kome i tallause variantar, også som barnebok. Dette forteljestoffet var som oftast fritt for den moraliserande peikefingeren.

Framveksten av ein norsk barnelitteratur Marknaden. Lesarane. Teksttypane

Utviklinga av barnelitteraturen i Norge følgjer same mønster som i Europa elles, med unntak av at vi i lang tid har eit språkleg og kulturelt fellesskap med Danmark. Bøkene er dermed danske eller dansk-norske, utgitt i Danmark for ein felles marknad. Rundt 1800 var den danna klassen dansk eller hadde nær tilknyting til Danmark, blant anna fordi embetsmennene fekk si utdanning der. Skriftspråket var også dansk, det same var lese- og lærebøkene. Situasjonen endra seg ikkje stort med frigjeringa i 1814, det tok tid å byggje opp eigne institusjonar rundt eit særeige norsk kulturliv og å skape ein marknad for norsk litteratur.

Språket blei i praksis verande dansk lenge etter 1814, som språket til ein overklasse og som opplæringsmål i skolen.

Lesekunsten var lite utbreidd i første delen av 1800-talet. Dei som kunne lese og hadde 18

Barne.indb 18

økonomi og fritid til å lese, høyrde til eit akademisk og borgarleg bymiljø og til embetsmannsklassen i byane og på bygdene. Lesing var knytt til eit visst utdanningsnivå og til tilgang på bøker. Sansen for allmenn opplysning var liten, og skolen var i tilsvarande dårleg forfatning. For allmugen var skolen først og fremst ein katekismeskole som skulle førebu elevane til konfirmasjonen. Lesinga skulle hjelpe dei til å lære seg innhaldet i Luthers katekisme, med forklaring til, utanåt. Ei sentral bok til langt ut på 1800-talet var i den samanhengen Erik Pontoppidans katekismeforklaring, Sandhed til Gudfrygtighed (1737), eller utdrag av denne. Elevane skulle også lære å lese dei same tekstane, altså kjende tekstar, innanåt, «med forstand», som det heitte. Om ein dermed kunne lese i moderne forstand, er vel heller tvilsamt. Dei mange vitnemåla om manglande leseevne hos allmugeskoleelevane rundt 1850 tyder på at evna til å lese ukjend tekst var svært mangelfull.2 Endå færre kunne skrive, faktisk blei ikkje allmenn skrive­ opplæring vanleg før i siste delen av 1800-talet. I 1848 kom den første lova om byskolevesenet, før den tid var allmugeskolane i byane det same som fattigskolar. Vanlege barn elles måtte betale for skolegang i private skolar eller klare seg utan. Først i 1860, med Lov om Almueskoleværket paa Landet, fekk vi ei lov som regulerte og standardiserte skoleverket og i prinsippet sikra alle barn eit minimum av skolegang.

Marknaden for ein eigen norsk litteratur er såleis svært liten dei første tiåra av 1800-talet, og skolebøker og oppbyggjeleg litteratur dominerer. Forlags- og bokhandeldrift i N ­ orge var lenge eit marginalt fenomen, og embetsmennene fekk bøkene sine direkte frå København. I åra 1814–47 kom det ut i gjennomsnitt 83 norskproduserte titlar i året, og av desse høyrde rundt 13 til det som blir kalla «De skjønne Videnskaber og Kunster».3 Men staFra m til 1914

28/11/17 10:13

tistiske oversikter gir ingen kunnskap om kva som var utgitt for barn, og det kan vere vanskeleg å danne seg eit bilde av kva barn faktisk las. Memoarlitteraturen gir visse glimt, men mest er det der tale om vaksenlitteratur, romanar på dansk og tysk, skodespel og dikt, skaffa til vegar gjennom private leseselskap og gjennom leigebiblioteka som voks fram like før og etter 1800. Leigebiblioteka marknadsførte litteratur til underhaldning og tidsfordriv og blei populære blant kondisjonerte familiar i byane. På 1790-talet blei det også oppretta enkelte lånebibliotek på landet etter initiativ frå idealistiske biskopar og prestar. Også desse var organiserte som leseselskap, men svakarestilte kunne etter nærare reglar få tilgang til bøkene. Innhaldet i desse biblioteka var i opplysningstidas ånd, dels var det religiøse bøker, dels bøker om landbruk og praktisk arbeid. Heller ikkje her finn ein direkte barnebøker, men derimot bøker brukte i skolen som Ove Mallings Store og gode Handlinger af Danske, Norske og Holstenere (1777).4 Ettersom biblioteka var avhengige av enkeltpersonar, eksisterte dei ofte bare for kortare periodar.

Først på 1830-talet kjem det fortgang i arbeidet for offentlege boksamlingar, i førstninga i regi av Selskabet for Norges Vel, seinare gjennom arbeidet til Selskabet for Folkeoplysningens Fræmme, som blei stifta i 1850.

Eigne bibliotek for barn og unge var knytte til skolane og var avhengige av private initiativ. I første rekkje var desse knytte til den lærde skolen og eldre elevar, men i løpet av 1850-åra kom det til ei rekkje nye boksamlingar også ved allmugeskolen. Artiklar av kjende skolefolk i Den norske Folkeskole framheva verdien av barneboksamlingar og skapte interesse for saka. Lærarar og prestar var dei som stod for utlån og innkjøp, med frivillig økonomisk støtte av foreldre og lokalbefolkning. Skoleboksamlingane blir likevel ingen marknadsfaktor av større tyding før på 1890-talet.

F r a m veks ten av ei n n o rs k bar n el i tteratur

Barne.indb 19

Lommebog for Børn blir rekna for å vere vår eldste originale barnebok.

Barnelitteraturen tidleg på 1800-talet er ei blanding av lærande, oppdragande og underhaldande stoff, ikkje så ulikt det som elles blei brukt i undervisninga. Den første norske barneboka, Lommebog for Børn, utgitt i 1798 av Willum Stephanson (1762–1816), ny utgåve i 1801 og 1807, er ei slik blanding av moralske eksempelforteljingar, salmar og kunnskapsstoff om naturen og verda. Når ein kallar denne boka norsk, er det einast fordi ho er trykt og utgitt i Norge av ein namngitt person, busett i landet. Innhaldet er ikkje originalt på nokon måte, og skil seg ikkje ut frå det som elles blei gitt ut i Danmark eller omsett frå andre land. Samlingar med moraliserande forteljingar blei gjerne gitt ut anonymt i små hefte med titlar som En liden Gave for Børn (1826), Børnevennen, Gavnlige og mo­ rende Fortællinger for Børn (1824), Julegave for Børn (1824) eller Nytaarsgave for gode og flit­ tige Børn (1843). Titlane understrekar det doble siktemålet: å oppdra og å more. Forteljingane er kjende frå andre land og bare overflatisk tilpassa norske forhold.

19

28/11/17 10:13

Ein annan vanleg boktype på denne tida er den pedagogiske samtaleboka, der kunnskap om naturen og moralsk lærdom blir formidla gjennom samtale mellom ein vaksen, som oftast far eller lærar, og spørjelystne barn. Dette komposisjonsprinsippet er overført frå opplysningstidas skolebøker til barnelitteraturen.

Og J.H. Campes suksess med bearbeidinga av Daniel Defoes Robinson Crusoe gjorde at boktypen fekk mange etterlikningar. Eit dansk eksempel er den norskfødde forfattaren Petra Buchholms (1786–1870) bok En Faders Vand­ ring med sine Børn fra Kiøbenhavn til Brede (1817). Eit seint norsk eksempel er Hanna Winsnes’ Aftenerne paa Egelund (1852).

Utover på 1800-talet kan ein spore tendensar til nyorientering hos enkeltforfattarar.

Den viser seg først og fremst i ei friare haldning til stoffet som blir tatt opp, og til det barnet forfattarane skriv om og for. Romantikkens syn på diktinga og på barnet slo etter kvart også inn i det som blei skrive for barn. Språket blei gradvis meir ledig og munnleg, og dermed meir norsk. Sjangerbreidda blei større, noko som blant anna kjem til syne i den nye blandingssjangeren, barnebladet, som fekk sitt gjennomslag rundt midten av hundreåret. Det var likevel ikkje før mot slutten av hundreåret at desse tendensane slo gjennom for fullt.

Samtidig levde den kristeleg-moralske forteljinga vidare. Vi kan altså til ei viss grad snakke om to parallelle litterære tradisjonar innanfor norsk barnelitteratur: ei moralistisk dikting etter mønster frå omsett eksempellitteratur og ei friare, fabulerande dikting. Den siste var også både religiøs og moralsk, men likevel ubunden i forhold til stivna mønster.

Den religiøse forteljinga som eksempel blir bare lite påverka av munnleg forteljetradisjon, då den har språket og førestillingane frå ei dogmatisk kristentru. Derimot får den frie diktinga avgjerande impulsar frå den munnlege tradisjonen. Det er til dømes vanskeleg å 20

Barne.indb 20

tenkje seg Jørgen Moes dikting uavhengig av ein munnleg forteljetradisjon. Denne diktinga blir dermed original og nyskapande i forhold til eksisterande sjangrar, den blir byrjinga på den eigentlege norske barnelitteraturen.

Eksempeldiktinga held på si side fram med å vere kristeleg og moralistisk like fram til våre dagar. Mest interessant er denne diktinga i perioden 1850–70, ikkje fordi den då hadde særlege litterære kvalitetar, men fordi den hadde ein sterk posisjon og dermed gir eit godt bilde av rådande samfunnsnormer og -ideal.

Frå klassiske litteraturformer til realistisk prosaforteljing Ikkje uventa er det profesjonelle forfattarar for vaksne som var dei første til å skrive litterært for barn. Tekstane fekk ein eigenverdi, det moralsk oppdragande elementet reduserte ikkje teksten til einast ei meiningsytring eller til eit eksempel som skulle vise ulike moralbod. Dei viktigaste forfattarane frå denne tidlege epoken som også skreiv for barn, er Maurits Hansen, Henrik Wergeland, Jørgen Moe og Hanna Winsnes.

Maurits Hansen (1794–1842) er best kjend som forfattar av romanar og noveller for vaksne. Han var også lærar og gav ut ei rad skolebøker om ulike emne, blant anna ei lesebok for «Borger- og Almueskoler» med tittelen Godmand eller den norske Børneven (1834). Boka var omsett og omarbeidd etter K.T. Th ­ iemes tyske Gutmann, som i dansk utgåve lenge hadde vore brukt i norske skolar.

Utdrag frå denne boka kom seinare med i det første norske barnebladet, Billed-Magazin for Børn, som Maurits Hansen var med og redigerte og som kom ut med to årgangar, 1838– 39.

Det som har gitt Maurits Hansen eit namn som diktar for barn, er framfor alt forteljinga Fra m til 1914

28/11/17 10:13

«Lille Alvilde», som først kom på trykk i Den norske Huusven i 1829. Seinare kom den med i det første nummeret av Billed-Magazin, og i 1843 stod den i to ulike lesebøker.5 Teksten blei ein klassikar og allemannseige. Det beste eksemplet på dette er ei omsetjing i barnebladet Børnenes Blad frå 1871, der forteljinga «Bjørnen og Barnet» er omsett frå engelsk, men der omsetjaren har føydd til ei opplysning etterpå: «Da dette No. var færdigt, blev man først opmærksom paa, at ‘Bjørnen og Barnet’, som her er oversat fra Engelsk, er oprindelig norsk» (s. 378). Forteljinga blei altså oppfatta som eit anonymt norsk eventyr.

«Lille Alvilde» er forteljinga om den fire år gamle Alvilde som på bærtur møter den farlege bjørnen. Halvt redd, halvt tillitsfull nærmar ho seg bamsen, småpratar med han, gir han bær og pyntar han med blomster. Forteljinga er prega av romantikkens førestillingar i skildringa av natur, menneske og religion, og det idylliske, rørande og fromme er viktige

Teksten er skriven av P. Chr. Asbjørnsen. Illustratøren er ukjend, men teikninga verkar laga til teksten.

element i framstillinga. Eit innleiingsdikt ­seier noko om ideen bak forteljinga. Barnet er reint og skuldlaust som ein engel, og er derfor usårleg i møte med dei dyriske kreftene. Åndeleg uskuld vinn over fysisk styrke.

Men «Lille Alvilde» blir på mange måtar eit eksempel på korleis den munnlege tradisjonen påverka utforminga av eit stoff. Den konkrete forteljinga har eit innhald, eit poeng i seg sjølv. Moralen eller ideen ligg i sjølve historia. Det klisjéfylte, litterære språket i innleiingsdiktet står i sterk kontrast til det munnlege foredraget i resten av forteljinga: O Uskyld, hulde Engel! dig jeg vier de svage Toner fra min Harpes Guld. […] (s. 3) «Du gjør mig ikke Noget, Bjørn!» sagde hun modig; «for jeg er snil Pige. Jeg kjender dig nok af Billedbogen min. Der, Bjørn har du Blaabær.» Saa rakte hun sin lille Kurv frem, og Bjørnen saae paa hende, brummede ­ganske sagte og slog labben i Kurven, saa alle Bærene trillede ned. Den spiste dem op og gav sig til at snuse paa Alvildes Klæder. (s. 8)6

Syntaksen er enkel, bildebruken konkret, og replikkane korte og talemålsnære. Det er derfor ikkje å undrast over at forteljinga blir oppfatta som eit eventyr straks diktet er borte.

Sjølv om ortografien er dansk, verkar språket munnleg norsk.

Maurits Hansen gav også ut to samlingar med fablar for barn: Halvhundrede Fabler med Billeder for Børn (1838) og Fem og tyve Fabler med Billeder for Børn (1842). Den siste er eit utdrag av den første, men i eit mindre format.

Samlinga er ei relativt fri gjendikting av ­Johann Wilhelm Heys (1789–1854) kjende tyske fabelutgåve frå 1833, Fünfzig Fabeln für Kinder, med Otto Speckters illustrasjonar til.

Maurits Hansen har dessutan eit tillegg med fire eigne, originale fablar om årstidene.

F r å k l as s i s ke l i tteratu rf o rm er ti l real i s ti sk p rosa forte ljing

Barne.indb 21

21

28/11/17 10:13

­ abelen var ein mykje brukt sjanger innanfor F barnelitteraturen, og den hadde lenge vore anerkjend som veleigna lærestoff i skolen. Hey, som var prest i Thüringen, hadde skrive fablane direkte for barn. Dei fekk raskt innpass i lesebøkene, og blei slik ein tydeleg modell for småbarnslitteraturens favorittsjanger, dyreforteljinga.

Henrik Wergeland (1808–45) skreiv heller lite som var retta direkte mot barn. Det er helst tale om barnedikt, læredikt og songar, skrivne til ulike høve og publiserte i aviser og tidsskrift av ymse slag. Noko blei òg skrive for hans eige blad For Arbeidsklassen (1840–41) og noko for barnebladet Børnevennen (1843), der presten og vennen N.A. Biørn var redaktør. Denne høvesdiktinga er av pedagogisk art, og overfor barnet som lesar er Wergeland oppdragaren eller læremeisteren. «Barn» har same status som «folk», dei treng opplysning og kunnskap på alle livsområde. Og barn er i dette tilfellet barn av arbeidarklassen, dei fattige og underprivilegerte. Det Wergeland skriv for desse barna, er prega av interesse og sympati, men òg av at dei høyrde til ein annan klasse enn han sjølv. Tonen blir belærande og moraliserande – barna bør gjere det beste ut av sin eigen situasjon, men elles vere takksame og godta sin lagnad i livet.

Wergeland gav bare ut éi skjønnlitterær bok som var meint for barn, Vinterblommer i Barnekammeret (1840), med undertittel Ori­ ginal og fri oversat Samling for Børn. Boka er i lite format og tarveleg utstyrt, med sine 36 små, tettskrivne sider utan illustrasjonar. Den inneheld 24 tekstar, dikt, eventyr og forteljingar, men bare 3 av dei er originalskrivne. E ­ lleve av tekstane er omsette frå Des Knaben Wun­ derhorn (1806) av von Arnim og Brentano.

Fem av dikta er gjendikta etter Heines Buch der Lieder (1827). Tre eventyr og ei legende er alle omsette frå tysk. Ei voggevise har svensk opphav.

22

Barne.indb 22

Wergeland viser ikkje sjølv til kjeldene sine. Slike litterære lån og frie omsetjingar var vanlege og fullt aksepterte i samtida. Det er likevel påfallande at Wergeland som var så vel kjend med folkeleg tradisjon og som sjølv hadde skrive ned viser, ikkje har med noko norsk stoff. Til dømes er eit kjent dikt som «Aftenbøn» («Naar jeg legger mig til Hvile/ Tretten Engle om mig staa») omsett frå tysk, endå det fanst i levande norsk tradisjon. Ei forklaring kan vere at den munnlege norske tradisjonen ikkje blei sett på som dikting i vanleg forstand, då den ennå ikkje var skriftfesta som den tyske. Wergeland skreiv også tre eventyr som blei publiserte i Børnevennen, og typisk nok nærmar dei seg alle legendeforma, den eventyrtypen som er mest «litterær» («Pile­ trærne og Skjæren», «Røde og graa Dompaper» og «Mine to sorte Katte»).

Vinterblommer i Barnekammeret kom i ny utgåve i 1892, utgitt av Elling Holst og med teikningar av Eivind Nielsen. Det er ei vakker bok, som har gjort sitt til at Wergelands ­dikting for barn lever vidare. Ein del av tekstane hadde også tidleg fått innpass i lesebøkene. Det gjeld blant anna «Smaafuglene paa Juleneget», som P.A. Jensen tok med i leseboka si alt i 1843. Wergeland skreiv diktet på bakgrunn av faktiske hendingar. Futen i Solør var hard mot bøndene, og diktet opnar med at fuglane i Solør ikkje lenger syng, då futen har skremt dei bort. Deretter blir det fortalt om mirakelet som skjedde sist julenatt. Bonden gav eit av dei siste kornbanda sine til fuglane og blei lønt med ein gulldukat for kvart korn han gav. Diktet er eit protestdikt mot sosial urett. Samtidig er det prega av ein generell humanisme, der gode gjerningar får si lønn. Dei vonde gjerningane kan ein prote­ stere mot, men ein skal ikkje ønskje vondt over fiendane sine. I P.A. Jensens lesebok blei den tidsbestemte ramma tatt bort. Protesten mot sosial urett blir dermed borte, og diktet Fra m til 1914

28/11/17 10:13

blir ei lovprising av Guds omsorg for dei små.

Denne avslipinga av tekstane er typisk for det som skjer ved gjenbruk i skolebøker. Ein del av tekstane frå For Arbeidsklassen (1840– 41) blei tatt med i lesebøkene på grunn av god moral og didaktisk innhald. Det gjeld blant anna diktet «Reenlighed eller Linerlen», der tittelen seier alt om kva diktet skal formidle.

I dag er diktet kjent under tittelen «Bekken går i engen», og den opphavlege teksten om korleis ein lærer å vaske seg ved å sjå på linerla ved bekken, er redusert til dei første strofene om den muntre bekken på veg gjennom landskapet. Ein tekst som har overlevd uforandra, er «Smaaguttenes Nationalsang», som først stod i For Arbeidsklassen, 1841.

Wergelands dikting for barn har blitt gitt ut med jamne mellomrom heilt til våre dagar.

Wergelands einaste bok for barn blei ikkje særleg påakta då den kom ut i 1840.

I 1945 kom boka Barnas Wergeland, eit utval av Wergelands dikt, tilrettelagt av Alv G. Schjelderup og illustrert av Guy Krohg. Her er det tydeleg at barne- og fedrelandsvennen, symbolet på norskdom og fridom, er det sentrale. Boka kom i ny utgåve i 1993.

Jørgen Moe (1813–82) er mest kjend som samlar og utgivar av eventyr og folkeviser.

Saman med P.Chr. Asbjørnsen gav han ut den første samlinga med eventyr i 1842. Eventyra var ikkje nedskrivne med tanke på barn, men mange av dei fekk snart plass i barneblad og i spesielle samlingar for barn, og etter kvart også i lesebøkene.

I 1851 gav Jørgen Moe ut si einaste barnebok, I Brønden og i Kjærnet, med undertittelen Smaahistorier for Børn. Boka inneheld seks forteljingar, som er samla under fire hovudkapittel: «Dukken under Tjørnerosen», «Den flydende Ø», «Gamle Hans Grenader» og «Allarm». I dei to første er det Beate som er hovudpersonen, ho er fem år og får ei dokke til fødselsdagen. I dei to siste høyrer vi mest om broren Viggo, som då er ti år, og om dei to vennene hans, den gamle husmannen Hans og hunden Allarm.

I Brønden og i Kjærnet representerer noko nytt i norsk barnelitteratur. Samanlikna med Maurits Hansens Alvilde og søskena hennar er Beate og Viggo langt meir nøkternt og realistisk skildra. Det idylliske er trengt tilbake, og skildringa av natur og kjensler er underordna sjølve handlinga. Forteljaren held seg heile tida i bakgrunnen og lar barna få utfalde seg ut frå eigne føresetnader. Den opne moraliseringa er heilt borte. I den grad det er naturleg, ser barna sjølv dei moralske konsekvensane av det dei gjer, og det utan at dei blir særleg prektige.

Skildringa av barna er gjord med stor psykologisk innsikt og med respekt for barns kjensler og personlege integritet. For Beate blir dokka Lille-Beate ei verkeleg venninne,

F r å k l as s i s ke l i tteratu rf o rm er ti l real i s ti sk p rosa forte ljing

Barne.indb 23

23

28/11/17 10:13