NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 2
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 3
Norsk litterær årbok
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 5
Innhald Innleiing Virkelighetslitteraturen og den norske debatten om den Tag fem håndfulde natur, tilsæt en stærk slægts- og familiefølelse, husk den personlige eller parforholdets krise, rør rundt med ungdommens problemer, krydr med social og politisk bevidsthed og bring derpå hele retten langsomt i kog «En känning av vad språk kan vara» Om Katarina Frostensons Sånger och formler På sporet af flygtningestrømmens grænser Når livet møter fortellingen Cecilie Engers Mors gaver () som selvbiografisk sykdomsfortelling «Lyset skjuler mer enn mørket» Synne Leas roman Leo og Mei
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 6
«Kli-fi» på villspor Klimakrisen i norsk samtidslitteratur Den öde ön som plats i Ida Hegazi Høyers Fortellingen om øde Damen i dalen. Ole Paus’ visjonar i viseform Sedelighets- og kvinnekamp. Om Hanna Andresen Butenschøn alias Helene Dickmar Livets dissonansar, sjangerens lov Nini Roll Ankers Den som henger i en tråd Opningar i det moderne dramaet – med døme frå Henrik Ibsen og Finn Iunker Bidragsytarar
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 7
Innleiing
«Hva var det jeg hørte i nyhetene i dag jeg hørte det / nesten ikke kaffetrakteren bråkte surklet», skriv Thomas Espedal i den poetisk oppsette romanen Året (). På overflatenivået handlar romanen om korleis Espedal prøvar å kome seg ut av ei kjærleikssorg. Som så mange gongar tidlegare skriv han med utgangspunkt i eige liv, familie og erfaringar. Det er kjærleikssorga hans som gneg, faren hans som er vorten gamal, og det er kaffitraktaren hans som bråkar. Ved hjelp av Petrarcas sonettar, nye notatbøker, sterkare drikke enn kaffi og eit par gode sko vil han skrive, lese og gå seg gjennom eit nytt år. «Nyhetsoppleseren sier at havet er blitt en kirkegård / for flyktninger jeg hører det nesten ikke i larmen / fra kaffetrakteren vannet som surkler» (s. ). Espedals trivielle morgon og surklande kaffitraktar, minner oss om noko viktig. Trass i at vi lett kan forsvinne inn i våre eigne liv og la dagane bli styrte av meir eller mindre viktige og uviktige detaljar, er vi alltid del av noko større. Og sjølv om så mykje av skjønnlitteraturen frå dei siste åra nettopp slår slike små sirklar kring liva til einskildmenneske, er det alltid noko meir som skjer i desse bøkene. «Den første koppen med kaffe smaker godt» (s. ). Trass i at hovudpersonen knapt kan høyre det som blir sagt, så trengjer innhaldet i nyheitsmeldinga seg fram gjennom surklet, og minner om at verda alltid er større enn det som det finst plass for i eit kjøkken. Espedal skriv på ingen måte samfunnskritisk litteratur i politisk forstand, men ved å skrive inn lagnaden til dei flyktningane som dør i Middelhavet, som ein mest umerkeleg røyndomsreferanse, slår han sprekkar i det intime rommet rundt seg. Mykje av den moderne medie7
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 8
teorien minner oss om at det kan vere vanskeleg å forstå lidinga og smertene som rammar andre. Og dei konstante påminningane vi får om dette i media, gjer at lagnaden til dei som det dreier seg om, druknar i mediestraumen. Kvar einaste nyheitssending fortel om menneske som lid, blir utsette for krig, terror eller svolt, og kanskje er det ein måte vi må verne oss sjølve på, når vi ikkje greier å ta alt dette inn over oss. Espedals roman er samfunnsengasjert på mikronivået, for i dei passasjane som ved første augekast berre ser ut som digresjonar, ligg det ei viktig påminning. Den surklete og bråkete kaffitraktaren og den kvardagslege morgonstemninga tydeleggjer dilemmaet mellom det intime og den personlege kjærleikssorga, og den globale katastrofen. Det er i dei små tilsynelatande overflødige detaljane dei store innsiktene ligg. Akademia kan for mange kanskje verke som eit intimt og lukka rom, og kanskje er det slik at akademikarar skriv mest for kvarandre og sine eine fags større eller mindre sirklar. Det kan vere noko i det, og Norsk litterær årbok (NLÅ) kan truleg også samanliknast med eit slikt lukka rom for nynorskingane innanfor litteraturforskinga. Men NLÅ er, har alltid vore og vil alltid vere noko meir og større enn det. Relevansen av litteraturforsking Det må stillast krav til den humanistiske forskingas samfunnsrelevans, heiter det i Stortingsmelding , Humaniora i Norge som Kunnskapsminister Torbjørn Røe Isaksen la fram våren . Der blir det tatt til orde for ei meir «utfordringsdrevet» humanistisk forsking, og understreka at den humanistiske forskinga skal bidra til kunnskap om utfordringar innan så vel klima- og miljø-, og spørsmål kring berekraft, helse, immigrasjon, migrasjon og integrering, helsefag og skule. Forskinga skal vere «handlingsrettet» og det blir sett sterkare krav til ekstern finansiering. Dessutan forventar regjeringa at universitet og høgskular skal «styrke anvendbarheten av humanistisk forskning i et kommersielt marked». Med andre ord: Den frie huma8
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 9
nistiske forskinga er under press. Det ytre kravet om å vere samfunnsnyttig og samfunnsrelevant blir formulert med ein retorikk som synest å byggje på ein grunnleggande mistanke til det vi driv med innanfor faga våre. Denne konstant mumlande nyliberale retorikken kan opplevast som like bråkete og surklete som kaffikokaren til Espedal. Men kvifor er det så viktig at ein skal kunne måle nytten av den humanistiske forskinga, og kva er det som blir rekna for å vere relevant? Kva er det som har fått dei som styrer i samfunnet vårt til å tru at det berre er det som kan målast som er nyttig? Kan det ikkje nettopp vere det som ikkje lar seg telje, slik som dei refleksjonane som kjem fram trass i all støyen som omgir oss? Korleis skal ein måle samfunnsrelevansen av ei roman? Kan graden av tankar, kjensler, refleksjonar, spørsmål og eventuelt nytt engasjement (eller likesæle) ein surklande kaffitraktar vekkjer, teljast, målast eller vegast? Dersom ein treng å spørje om litteraturen og litteraturforskingas relevans les ein for lite, for raskt eller for dårleg, og er for lite orientert i det som faktisk blir skrive i både skjønnlitteraturen og innanfor dei akademiske rammene. I dag veit vi berre nokre få av dei spørsmåla som blir viktige å stille i morgon. Derfor må det finnast rom for å tenkje breiare, seinare, forske djupare og skrive friare enn det styresmaktene peikar mot. Ofte er det dei spørsmåla som ein ikkje veit kva er når ein byrja på noko, som viser seg å vere dei viktigaste når ein har gjort ferdig eit arbeid. Dersom forskinga skal vere for målstyrt, vil ein lett komme til å låse seg for fast i dei spørsmåla ein byrjar med å stille, har vorte pålagt å stille, eller trur ein må stille for å stette dei ytre krava, at ein ikkje oppdagar eller blir blind for dei spørsmåla som dukkar opp undervegs eller trengjer seg opp gjennom ørsmåe gliper i ein skråtanke. Dette er ei av hustuftene for den akademiske fridomen, og dermed eit fundament som det tykkjest sørgjeleg å måtte minne om. Sjølvsagt skal vi ikkje låse oss inne i en mørk krok, eller bli sitjande for lenge å drikke kaffi på kjøkkenet til Espedal. Norsk litterær årbok ønskjer å få ulike stemmer i tale og å setje ulike 9
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 10
perspektiv og blikk i spel. Vi må ut av det intime og interne rommet, men den døra Humaniora-meldinga opnar opp, er både for høg, for trong og for smal. Skjønnlitteratur handlar alltid om det som skjer mellom menneske, i nær og fjern fortid, og i mogleg nær, eller fjern framtid. Allereie Aristoteles minner oss om at litteraturen ikkje er ei direkte spegling av verda, men at det i litteraturens skapande kraft ligg ei moglegheit til å kunne framstille det som kunne hende. Fiksjonen er eit rom for moglegheiter. Eit rom der både det moglege, det umoglege, det uhøyrte og det utenkte kan finne si stemme, og eit rom der det som har hendt, men som vi ikkje vil vedkjenne oss, akseptere eller anerkjenne som sant, kan få ei stemme. Skjønnlitteraturen gir rom for både det som har hendt, og det som umogleg kan hende. Det vi drøymer om, og det vi fryktar mest. For skjønnlitteraturen er ikkje ein tryllespegel som berre speglar det vakre. Spegelfasen er viktig for korleis eit barn oppdagar at det er ein eigen person, skild frå menneska kring seg. Når ein er gamal, vil rynkene i spegelbiletet minne deg om at du ikkje lenger er den du har vore tidlegare. Spegelen viser oss kven vi er, og kven vi har vore, og han gjer alt anna enn å gjere oss vakrare. Slik også med skjønnlitteraturen. Han viser oss kven vi er, og kven vi har vore, og han viser oss kven vi ikkje vil vere. Spegelen lyg aldri, er det eit ordtak som seier – men heldigvis kan skjønnlitteraturen lyge! Skape nye verder og vise fram det stygge, det som finst, det som aldri har vore eller aldri kjem til å skje, og det vi helst vil skjule. Vi treng skjønnlitteraturen til å sjå og tore å møte desse andre og mørkare, grumsete sidene av oss sjølve. Vi treng alle desse ulike speglane og stemmene. Vi treng dessutan rom utan speglar og rom med takhøgd til å diskutere, grunne på og analysere dei konsekvensane som ville vore der dersom liva våre hadde spela seg ut innanfor desse moglege og umoglege rammene. «Den andre koppen med kaffe smaker godt» (s.). Litteraturen viser oss både kven vi er, kven vi ikkje er, og kven vi ikkje vil vere skreiv Eirik Vassenden i ei bok om samtidslitteraturen for nokre år sidan. For det er ikkje slik at litteraturen er ein spegel som kastar alt direkte tilbake til oss. Vi 10
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 11
treng dessutan skjønnlitteraturen til å vise oss kven vi har vore, og kven vi kanskje kan bli. Scifi-litteraturens grensedragningar mellom menneske og teknologi, med alle moglege former for kyborgar og robotar, er kanskje meir realistisk enn vi anar. Når litteraturen speglar verda, skjer det alltid ei form for forskyving. Noko blir utelate, noko blir vridd, noko forstørra og i valet av forteljarstemme og sjanger ligg det alltid eit gjennomtenkt val frå forfattaren si side. Nytten av skjønnlitteraturen, for å låne ei av Rita Felskis utsegner, ligg nettopp i det å kunne anerkjenne at verda er ulik, og at skjønnlitteraturen kan gjere oss merksame på desse forskjellane. Vi må få kunnskap om desse skilnadene, og anerkjenne at alle, uansett livssituasjon, materielle, kulturelle, sosiale, historiske og kognitive føresetnader, har rett til å bli sett, få høve til å kome fram med historia si. Skjønnlitteraturen kan hjelpe oss til dette. Vi vil derfor hevde, som artiklane i denne utgåva av Norsk litterær årbok så tydeleg viser, at norsk og nordisk litteraturforsking alt er høgst relevant og samfunnsrelevant. To av artiklane tek for seg verk som på ulikt vis drøftar den store og kompliserte flyktningsituasjonen i dag. To av artiklane handlar om økokritiske spørsmål, og diskuterer korleis skjønnlitteraturen også kan bidra med innsikter i miljø- og klimapolitiske spørsmål. Røyndomslitteratur og nordisk akademisk språk Norsk litterær årbok skal ha artiklar som gir ein kommentar til det bokåret som nett er avslutta. Dei førre utgåvene av Norsk litterær årbok har hatt eigne artiklar om kritikkåret og prosaåret. I denne utgåva har vi valt å gjere dette på ein litt annan måte. Denne utgåva inneheld tolv artiklar, laust sette saman i tre bolkar. Dei tre første artiklane har alle årbokpreg. I denne utgåva har vi eigne artiklar om lyrikkåret og Nordisk råds litteraturpris, og altså ein meir omfangsrik oversiktsartikkel kring røyndomslitteraturen. Vi meiner det er særleg viktig å setje fokus på lyrikkåret av di så få norske diktsamlingar får merksemd i dags11
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 12
pressa, og Nordisk råds litteraturpris sidan denne prisen løftar fram viktige verk frå grannelanda, som elles kanskje ikkje hadde fått særleg merksemd her på berget. I komande utgåver vil vi truleg vende attende til meir tradisjonelle artiklar om til dømes sakprosaåret, kritikkåret, romanåret, eller novelleåret. Artikkelen om vinnaren av Nordisk råds litteraturpris dannar ei bru over til ein bolk med artiklar som på ulikt vis tek føre seg spørsmål kring litteratur, etikk og politikk. Etter dette kjem to artiklar med økokritiske perspektiv på samtidslitteraturen. Den siste bolken inneheld ein artikkel om dei tidlege tekstane til ein forfattar som vanlegvis ikkje blir rekna for å vere forfattar, ein artikkel som løftar fram ein mest gløymd forfattar, og endeleg ein artikkel som nyles eit kanonisert verk. Heilt til slutt kjem ein artikkel om litterære opningar. Frode Helmich Pedersens artikkel «Virkelighetslitteraturen og den norske debatten om den» er ein grundig og sjangerdrøftande gjennomgang av korleis denne forma for litteratur har vorte så dominerande i norsk litteratur dei siste ti åra. Hausten var prega av ein heftig debatt mellom litteraturkritikarane der Vigdis Hjorths roman Arv og miljø stod i sentrum. Arv og miljø () handlar om kampen ei kvinne tek for å få resten av familien til å anerkjenne hennar versjon av historia. I barndommen vart kvinna truleg utsett for et seksuelt overgrep av faren, og som eit resultat av dette har kvinna brote med familien sin. «Elefanten i rommet ble ikke nevnt, grunnen til at jeg hadde sluttet å være på Hvaler og i Bråteveien, og da var det som om jeg ikke fantes, historien min ikke fantes» (Hjorth , s. ). Når romanen startar, er faren nettopp død, og familien skal møtast til arveoppgjer. Romanen som fekk Bokhandlerprisen , utløyste ein intens debatt mellom kritikarane, og diskusjonen gjekk på i kor stor grad romanen var tufta på forfattarens eige liv eller ikkje. Ein kritikar gjekk så langt at ho ville etterprøve det som stod i romanen i verda utanfor. I kva grad er litteraturen etisk? Må han vere det, og kva utfordringar tek røyndomslitteraturen lesaren med på? For å forstå denne debatten er det naudsynt å klargjere kva 12
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 13
tradisjon han er skriven i, og korleis røyndomslitteraturen har vakse fram til å bli ein så dominerande tendens i samtidslitteraturen. Pedersen lanserer ein ny definisjon av røyndomslitteraturen: «Virkelighetslitteratur betegner skjønnlitterære verker som legger seg tett opptil virkeligheten på en slik måte at gjenkjennelige, virkelige personer opptrer i verket, i situasjoner som faktisk har funnet sted. Disse situasjonene tenderer mot å være private snarere enn offentlige.» Med utgangspunkt i denne nye definisjonen viser Pedersen korleis den nye røyndomslitteraturen i vesentlege punkt skil seg frå tidlegare tiders røyndomsnær litteratur som til dømes realistiske romanar. Han viser dessutan korleis røyndomslitteraturen må sjåast i samanheng med postmodernismen, men ikkje berre som ein reaksjon mot han, men som ei forlenging av han. Den måten denne nye forma for røyndomslitteratur eksperimenterer med fiksjonens relasjon til det som faktisk har skjedd, tvingar fram forandringar i lesemåten av skjønnlitteratur. Desse er knytte til både litteraturens forhold til sanning, kjeldebruk og litteraturens moralske habitus. Den norske røyndomslitteraturen har engasjert forskarar langt utanfor landegrensene. Forskarar og akademikarar har eit stadig press på seg for å publisere i internasjonale anerkjende tidskrift og publikasjonar, og teljekantane står nypressa og høge kring oss. Rektor ved Høgskulen i Oslo og Akershus, Curt Rice, har enda til gått så langt at han hevdar at «Forskningsartikler bør helst publiseres på engelsk». Dette er ein påstand som ikkje har vorte ståande uimotsagt. Den vitskaplege diskusjonen er internasjonal, og det er viktig at norske litteraturforskarar samarbeider og deltek i nettverk på tvers av landegrensene. Dette er viktig for teoriutviklinga og for at nye perspektiv kan kome inn i feltet. Men, det kan sjå ut som ein artikkel publisert på engelsk i nokre samanhengar automatisk blir rekna for å vere meir vitskapleg, enn ein artikkel publisert på norsk. Slik er det ikkje, og slik bør det ikkje vere. Når det kjem til nordiske litteraturstudiar, må ein halde fast ved intensjonane om ein felles skandinavisk dialog. «Norsk skal være samfunnsbærende og livskraftig som fagog vitenskapsspråk», heiter det i Humaniora-meldinga. Norsk 13
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 14
litterær årbok har eit ansvar på å røkte norsk, og særleg nynorsk litteraturvitskapleg fagspråk. Denne oppgåve tek vi ikkje lett på, men stoda er no ein gong slik at fleirtalet av norske litteraturforskarar har bokmål som hovudmål, eller helst nyttar bokmål i si vitskaplege skriving. Tilfanget av nynorske artikkelforslag har derfor vore i minste laget, men vi er stolte av å presentere tre artiklar på nynorsk som absolutt ikkje ligg tilbake for dei hine, reint vitskapleg sett. Berre dersom eit språk blir bruka, kan det utvikle seg. Dette gjeld også det nynorske litterære fagspråket. Vi vil derfor oppmode dei av kollegane våre som kan veksle mellom bokmål og nynorsk, til å skrive på nynorsk i den neste artikkelen sin. Å utfordre seg sjølv til å skrive på den motsette språkforma kan gjere at ein oppdagar sitt eige språk på ein ny måte. Blant skjønnlitterære forfattarar har ein sett fleire døme på dei som skifter mellom målformene. Geir Pollen var nynorsk poet før han vart romanforfattar på bokmål. Ingrid Storholmen vekslar mellom målformene. Øyvind Rimbereid og Erlend Nødtvedt har begge drege inn det munnlege språket og dialektane sine for å utvide det poetiske rommet. Eksempla er mange. I haust fekk Tore Renberg stor merksemd da han i romanen Du er så lys () plutseleg hadde byrja å skrive på nynorsk, og i eit intervju med Bok (..) uttala han at «Det føltes ufattelig befriende å gjøre dette». Kvifor kan ikkje litteraturforskarar også utfordre seg sjølve til å utforske nynorsk som akademisk språk? Utfordringa er gitt! Skandinaviske studiar er eit internasjonalt fagfelt med store studiemiljø ved fleire universitet i USA, Tyskland, Polen, Tsjekkia og andre land. Ein av oss nye redaktørane fekk det første møtet med den skandinaviske litteraturen ved Universitetet i Bonn. Vi meiner at særleg innanfor eit fagfelt som norsk og nordisk litteratur, er det særleg viktig å oppretthalde den faglege og vitskaplege dialogen kring nordisk litteratur på skandinaviske språk. Vi har derfor lagt brett på at denne utgåva av NLÅ i tillegg til å trykkje artiklar på begge dei norske språkformene, også skulle ha fleire artiklar på svensk og dansk. Dette er noko vi vil halde fram med, sidan vi meiner at ein felles skandinavisk disku14
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 15
sjon kring litteraturen, vil auke forståinga av dei perspektiva, tendensane og nyansane som den norske litteraturen rommar. Vi håpar derfor at skandinavistar som arbeider med norsk litteratur, uansett i kva land og universitetssystem dei arbeider innanfor, vil kunne finne NLÅ som ein attraktiv stad å publisere. Artiklar på svensk og dansk er med på å skjerpe det nordiske litterære, akademiske språket. I eit felt som nordiske litteraturstudiar og nordisk litteraturvitskap, er det viktig å aktivt fremje dei ulike nordiske språka som aktuelle og relevante vitskapsspråk. Vi ser det naudsynt å minne om kor viktig det er å oppretthalde ein fagleg, vitskapleg og litterær diskusjon i det skandinaviske og nordiske forskings- og språkfellesskapet. Vi har derfor heilt medvite søkt ut over den norske litterære institusjonen. Blikk mot det nordiske feltet er viktig – på same måten som det er viktig at forskarar i andre nordiske land set eit kritisk blikk på den norske litteraturen. Når den danske poesieksperten Louise Mønster frå universitetet i Aalborg har teke på seg å lese alle dei norske diktsamlingane som kom ut i , gir ikkje berre dette eit nyttig og korrigerande utanfrå-blikk på den norske lyrikken, det viser også at norsk lyrikk har interesse også utanfor landets grenser. Møtet med dei diktsamlingane viser seg å bli ein stor munnfull for henne, og artikkelen «Tag fem håndfulle natur, tilsæt en stærk slægts- og familiefølelse, husk den personlige eller parforholdets krise, rør rundt med ungdommens problemer, krydr med sociale og politisk bevisthed og bring derpå hele retten langsomt i kog», er da også bygd opp som eit måltid. Debutantar til forrett, ein hovudrett av naturlyrikk, og den ypparste kvaliteten som dessert. Den norske innkjøpsordninga gjer at norsk lyrikk står i ei særstilling. Når det kjem ut såpass mange bøker innanfor ein sjanger som i stor grad er pressa ut i marginalane, gir det ei særleg moglegheit for at sjangeren kan utvikle seg, og at yngre forfattarar får sjansen til å byggje ein forfattarskap. Det tek tid å forme ein forfattarskap, og når tilfanget av både nye lyrikarar og nye diktsamlingar framleis er såpass omfangsrikt, er det med på å sikre sjangerens plass. Dei to siste åra har talet på nulla dikt15
NLA 2017_Layout 1 16.08.17 14.12 Side 16
samlingar gitt ut på etablerte forlag auka. Dette er ei skremmande utvikling. Det er vanskeleg å vurdere kva slags verk som blir ståande i ettertida. Innkjøpsordninga er med på å skape det mangfaldet og rikdomen som sjangeren har, og ein auka tendens til nulling kan såleis vere ein trussel mot nettopp denne. Dessverre er det sjeldan at diktsamlingar blir melde i norske aviser, og det har derfor vore viktig for oss å oppretthalde tradisjonen med at NLÅ gir ein gjennomgang av lyrikkåret. Dette vil vi halde fram med. Nordisk råds litteraturpris er eit slags kompass for kva som skjer i den nordiske litteraturen. I vart prisen gitt til den svenske poeten Katarina Frostenson. I artikkelen «’En känning av vad språk kan vara’. Om Katarina Frostensons Sånger och formler», les Carin Franzén, som er ei av dei i Norden som kjenner forfattarskapen best, den prisvinnande samlinga i lys av utviklinga i tidlegare verk. Ho viser korleis Frostensons lyrikk er spent ut mellom den intime og delvis personlege stemma, og ei stemme som er meir direkte vend mot verda, og har ein meir politisk tone. Frostensons dikt er motspråk, der subjektet heile tida både undergrev og stadfestar seg sjølv og sin plass i verda. Det er gjennom dette motspråket at dikta hennar også blir ein klangbotn for både røyndomen og menneska i han: miljøkrise, situasjonen til flyktningane, kritikk av den antropocene tidsalderen, osb. Franzén viser korleis det finst en «verklighetshunger» i Frostensons poesi, og at det går føre seg ei form for «recycling» mellom dei ulike fasane i den no snart førti år lange forfattargjerninga. I den poetiske og språklege tilgangen til verda ligg det ei form for distanse, og dette er ein distanse som gjer det mogleg for Frostenson å gå tett på både det personlege og det politiske – noko som gir dikta hennar ein dialogisk og polyfon karakter – både i og utanfor verket. Franzén les det personlege og allmenne i Katarina Frostensons Sånger och formler som ei opning mot det som skjer i verda kring oss. For sjølv om språket vender seg innover mot seg sjølv i ei modernistisk og mest minimalistisk rørsle, og er språk om språk, er det alltid eit språk om noko – og språket kan berre finnast i ei verd med ord og menneske. 16