PATTI SMITH Just kids. Frå engelsk ved Brit Bildøen. Samlaget 2012, 2013, 2017 Sanka ull. Gjendikta frå engelsk av Ingrid Z. Aanestad. Samlaget 2013 M Train. Frå engelsk ved Brit Bildøen. Samlaget 2016, 2017 Om å skrive. Frå engelsk ved Siw-Anita Kirketeig. Samlaget 2018
Patti Smith
APENS ÅR Frå engelsk ved Brit Bildøen (MNO)
Samlaget Oslo 2020
Originaltittel: Year of the Monkey YEAR OF THE MONKEY. Copyright © 2019 by Patti Smtih All rights reserved. © norsk utgåve: Det Norske Samlaget 2020 www.samlaget.no Omslag: Øystein Vidnes Omslagsfoto: Barre Duryea Førtrykk: Type-it AS, Trondheim Skrift: 11/16 pkt. Adobe Garamond Papir: 100 g Munken Premium Cream Trykkeri: ScandBook AB, Falun Printed in Sweden ISBN 978-82-340-0173-4
Denne boka er trykt på miljøvennleg papir.
Ein dødeleg dürskap senkar seg over verda – antonin artaud
Innhald Langt mot vest
11
Intensiven
59
Apens år 2016
63
Det Marcus sa
77
Den store raude
85
Mellomakt
94
Heime er sjømannen
105
Etterlikning av ein draum
109
Svarte sommarfuglar
113
Amulettar
117
På leit etter Imaginos
121
Kvifor Belinda Carlisle betyr noko
128
Pavestolen
133
Det mystiske lammet
137
Den gylne hanen
143
Ei natt på månen
149
Ein slags epilog
157
Illustrasjonar
163
Langt mot vest
D
et var godt over midnatt da vi svinga inn framfor Dream Motel. Eg betalte sjåføren, forsikra meg om at eg ikkje gløymde att noko, og ringde på klokka for å vekke opp innehavaren. Klokka er nesten tre på natta, sa ho, men gav meg nøkkelen og ei flaske mineralvatn. Rommet mitt låg i første etasje, med utsikt mot den lange piren. Eg opna skyvedøra av glas og kunne høyre lyden av bølgjene akkompagnert av den svake bjeffinga frå sjøløvene som låg og slanga seg på plankane under promenaden. Godt nytt år! ropte eg ut. Godt nytt år til den veksande månen, det telepatiske havet. Køyreturen frå San Francisco hadde tatt litt over ein time. Eg hadde vore lys vaken, men kjende meg brått mørbanka. Eg tok av meg frakken og lét skyvedøra stå på gløtt for å lytte til bølgjene, men fall straks inn i noko som likna søvn. Eg vakna brått, gjekk på badet, pussa tennene, tok av meg støvlane og kraup til sengs. Kanskje eg drøymde. Nyttårsmorgon i Santa Cruz, kjende meg gåen. Eg fekk plutseleg lyst på ein heilt bestemt frukost: svart kaffi og maisgryn med vårløk. Sjansen var ikkje stor for å finne den slags kost her, men ein tallerken med skinke og egg ville gjere nytta. Eg tok med kameraet og gjekk nedover bakken mot piren. Eit skilt som var delvis skjult av høge, tynne palmar, kom til syne, og eg oppdaga [ 11 ]
apens år
at dette ikkje var eit motell likevel. På skiltet stod det Dream Inn, flankert av ei funklande stjerne, som eit minne frå Sputnik-æraen. Eg stoppa opp for å beundre det og tok eit polaroid, skrella bildet og putta det i lomma. – Takk, Dream Motel, sa eg, halvt ut i lufta, halvt til skiltet. – Det er Dream Inn! ropte skiltet ut. – Å ja, beklagar, sa eg, ein smule overraska. – Likevel drøymde eg ingenting. – Å, verkeleg? Ingenting? – Ingenting! Eg kunne ikkje hjelpe for at eg kjende meg som Alice da ho blir avhøyrd av den vasspiperøykande larva. Eg kikka ned på føtene mine for å unngå den granskande energien frå skiltet. – Vel, takk for bildet, sa eg, klar til å pigge av. Men avgangen min blei hindra av at det brått poppa opp Tenniel-figurar: Den ranke forlorne skjelpadda. Fiske- og frosketenarane. Dodoen utspjåka i sitt eine store jakkeerme, den skrekkelege dronninga og kokken, og Alice sjølv, som dystert presiderte over eit endelaust teselskap, der, tilgi oss alle, ingen te blei servert. Eg undra meg over om det plutselege bombardementet var sjølvframkalla eller eit utslag av den magnetiske ladninga til Dream Inn-skiltet. – Og no, da? – Tanken! ropte eg irritert, i det dei animerte figurane mangedobla seg i alarmerande tempo. – I vaken tilstand! klukklo skiltet triumferande. Eg snudde meg vekk, og overføringa blei broten. For å vere ærleg så er eg ofte vitne til slike hopp og sprett, som oftast på høgre side, ettersom eg er ein smule skjegløygd. Dessutan, når [ 13 ]
apens år
hjernen først er lys vaken, er den mottakeleg for alle slags signal. Men eg hadde ikkje tenkt å innrømme det for eit skilt. – Eg drøymde ingenting, ropte eg sta tilbake, der eg strente ned bakken omgitt av svevande salamandrar. Ved foten av bakken låg det ei einetasjes bygning med ordet kaffi skrive med nesten halvmeterhøge bokstavar tvers over glasruta, og med eit skilt under der det stod Ope. Når dei hadde ofra så mykje vindaugsplass på ordet kaffi, gjekk eg ut frå at dei var i stand til å servere ein riktig god kopp, og kanskje til og med smultringar med kaneldryss på. Men i det eg la handa på dørklinka, la eg merke til eit mindre skilt som hang der: Stengt. Inga forklaring, ikkje noko tilbake om tjue minutt. Eg hadde ei dårleg kjensle når det gjaldt utsiktene til å få seg ein kaffi, og når det kom til smultringar, var forventninga nede på null. Eg gjekk ut frå at dei fleste var bakfulle og framleis låg og sov. Ein kan ikkje klandre ein kafé for å vere stengd på første nyttårsdag, sjølv om kaffi sikkert er det aller beste botemiddelet etter ei natt med overdriven festing. Kaffilaus sette eg meg på benken utanfor og tenkte gjennom det som hadde skjedd kvelden før. Det hadde vore den siste i rekka av tre spelejobbar på Fillmore, og eg drog strengane av stratocasteren min da ein fyr med feitt hår i ein hestehale bøygde seg fram og spydde på støvlane mine. 2015 drog sitt siste sukk, ein dusj av spy innleidde det nye året. Eit godt eller eit dårleg teikn? Med tanke på jordas tilstand, kven kan sjå forskjellen? Med dette i bakhovudet leita eg i lommene mine etter ein våtserviett som eg vanlegvis bruker til å reingjere kameralinsa med, bøygde meg ned og tørka av støvlane mine. Godt nytt år, sa eg til dei. Da eg trakka forsiktig forbi skiltet, kom ei merkeleg kjede av [ 14 ]
apens år
ord og vendingar svivande, og eg grov i lommene mine etter ein blyant for å skrive dei ned. Oskefuglar sirklar over ein by som ligg bada i natt / Vandrande enger dekorerte med dis / Eit mytisk palass som enno var ein skog / Lauv som berre er lauv. Det er syndromet med skrivetørke som gjer det nødvendig å hente inspirasjon rett ut av lause lufta, som Jean Marais i Cocteaus Orfeus, der han stenger seg inne i ein barokk garasje utanfor Paris i ein medtatt Renault, stiller radioen inn på forskjellige frekvensar og skriblar ned fragment på papirlappar – ein drope vatn inneheld heile verda, etc. Tilbake på rommet mitt fann eg nokre porsjonsposar med Nescafé og ein liten elektrisk vasskokar. Eg laga min eigen kaffi, tulla meg inn i eit pledd, opna skyvedørene og sette meg på den vesle terrassen som vende mot sjøen. Det var ein låg vegg der som delvis blokkerte utsikta, men eg hadde kaffi, kunne høyre bølgjene og var rimeleg tilfreds. Så tenkte eg på Sandy. Han skulle ha vore her, på eit rom lenger nede i gangen. Vi hadde planlagt å møtast i San Francisco før spelejobbane på Fillmore og gjere dei vanlege tinga: drikke kaffi på Caffè Trieste, tråle hyllene på bokhandelen City Lights og køyre att og fram over Golden Gate mens vi lytta til Doors og Wagner og Grateful Dead. Sandy Pearlman, mannen eg hadde kjent i meir enn førti år, han som i kjappe vendingar kunne analysere Ring-syklusen eller eit Benjamin Britten-riff, han var alltid der når vi spelte på Fillmore, i den lause skinnjakka si og baseballkapsen, krumma over eit glas ingefærøl på det faste bordet bak eit forheng nær garderoben. Vi hadde planlagt å bryte ut av rekka etter konserten nyttårsaftan og køyre til Santa Cruz seint på kvelden, gjennom den sydande tåka. Planen var å ete [ 15 ]
apens år
nyttårslunsj saman, på den hemmelege tacoplassen hans ikkje så langt frå Dream Motel. Men slik blei det ikkje, for kvelden før den første konserten vår var Sandy blitt funnen, aleine og medvitslaus, på ein parkeringsplass i San Rafael. Han blei ført til eit sjukehus i Marin County med hjernebløding. Morgonen før konserten drog Lenny Kaye og eg til intensiven i Marin County. Sandy i koma med slangar overalt, pakka inn i ei uhyggeleg stille. Vi stod på kvar vår side av han og lova å halde fast ved han mentalt, halde ein kanal open, klare til å fange opp og ta imot alle slags signal. Ikkje berre bitar av kjærleik, som Sandy ville ha sagt, men heile begeret. Vi køyrde tilbake til hotellet i Japantown, nesten ute av stand til å prate. Lenny henta gitaren sin, og vi sette kursen mot ein stad som heiter On the Bridge og ligg på gangbrua mellom den austlege og vestlege delen av senteret. Vi sat lengst inn i lokalet, ved eit grønt trebord, begge i taus sjokktilstand. Veggane var gule, dekte av japanske animeplakatar, Hell Girl og Wolf ’s Rain og rad på rad med teikneseriar som såg meir ut som paperbackromanar. Lenny åt katsu karri og drakk Asahi Super Dry, og eg tok spagetti med flygefiskrogn og oolong-te. Vi åt, delte høgtideleg ein sake, og så gjekk vi over til Fillmore for lydprøven. Det var ingen ting vi kunne gjere utom å be, og spele utan Sandys entusiastiske nærvær. Vi kasta oss ut i den første av tre kveldar med feedback, poesi, improviserte tiradar, politikk og rock’n roll, med eit nådelaust driv som tok pusten frå meg, som om vi kunne vekke han med lyd. På morgonen den dagen eg fylte sekstini, drog Lenny og eg tilbake til sjukehuset. Vi stod ved senga til Sandy, og trass i at det [ 16 ]
apens år
var heilt umogeleg, svor vi på at vi aldri skulle forlate han. Lenny og eg veksla blikk, vel vitande om at vi eigentleg ikkje kunne bli. Det var arbeid som måtte gjerast, konsertar som måtte spelast, liv som måtte levast, om enn aldri så overflatisk. Vi var dømte til å feire min sekstiniande bursdag på Fillmore utan han. Den kvelden, da eg snudde ryggen til publikum under improvisasjonsdelen på «If 6 was 9», heldt eg tilbake tårene mens straumar av ord la seg over andre straumar og fall saman med bilde av Sandy, framleis medvitslaus, berre ei Golden Gate unna. Etter at vi hadde avslutta jobben vår i San Francisco, forlét eg Sandy og drog til Santa Cruz på eiga hand. Eg fekk meg ikkje til å avbestille rommet hans, og eg sat i baksetet på drosja med stemma hans svirrande i hovudet. Matrix Monolitt Medusa Macbeth Metallica Machiavelli. Sandys eigen M-leik, rett til fløyelsdusken, med instruksar som tok han heile vegen til Imaginosbiblioteket. Eg sat på terrassen min, pakka inn i pledd som ein rekonvalesent i Trolldomsfjellet, og kjende at ei merkeleg hovudpine var i ferd med å bygge seg opp, truleg eit vêromslag. Eg var på veg til resepsjonen på jakt etter ein aspirin da eg oppdaga at rommet mitt ikkje var i første etasje, men i halvetasjen under, slik at det låg nærare stranda. Eg hadde gløymt dette og blei forvirra da eg vandra nedover den svakt opplyste hallen. Ute av stand til å lokalisere trappa som førte til resepsjonen, gav eg opp aspirinen og bestemte meg for å gå tilbake. Da eg skulle ta opp nøkkelen, fann eg ein stram rull med gasbind, omtrent så tjukk som ein Gauloises-sigarett. Eg vikla ut om lag ein tredel og venta halvveges å finne ei melding, men det var ingenting der. Eg hadde inga aning om korleis den hadde hamna i lomma mi, men rulla den [ 17 ]
apens år
saman att, la den tilbake og gjekk inn igjen på rommet. Eg slo på radioen, og Nina Simone song «I Put a Spell on You». Sjøløvene heldt fred, og eg kunne høyre bølgjene i det fjerne. Vinter på vestkysten. Eg sokk ned i senga og sov tungt. Der på Dream Motel var eg sikker på at eg ikkje drøymde, men dess meir eg tenkte på det, dess klarare blei det at eg faktisk hadde drøymt. Meir presist jaga eg lett langs dei frynsete kantane av ein draum. Først var det morgon, så natt, så grying, og solstrålane varma opp alt. Eg la alle tankar om verda bak meg og følgde draumen min til sjøen. Selane sov, bortsett frå kongen, som såg meir ut som ein kvalross, han løfta hovudet og brølte mot sola. Det rådde ei kjensle av at alle var borte, borte som i ein J.G. Ballard-roman. Stranda var forsøpla av godtepapir: Peanut Chew. Chunky. Baby Ruth. Det var hundrevis av dei, kanskje tusenvis, strøydde utover stranda som fjører etter ei myting. Eg hukte meg ned for å undersøke nærare. Butterfinger, Clark Bar, Three Musketeers, Milky Way. Alle opna, men utan eit spor av sjokolade. Det var ikkje eit menneske der, ingen fotspor langs strandkanten, berre ein gettoblaster delvis skjult bak ein sandhaug. Eg hadde gløymt nøkkelen min, men skyvedøra var ulåst. Da eg kom inn igjen på rommet mitt, kunne eg sjå at eg framleis sov, så eg venta, med vindauget ope, til eg vakna. Denne andre meg heldt fram med å drøyme, sjølv under mitt eige vaktsame blikk. Eg kom over ei falma reklametavle der det stod at godtepapir-fenomenet hadde spreidd seg heile vegen til San Diego og dekte ei lita strandstrekning eg kjende godt, nær fiskepiren i Ocean Beach. Eg følgde ein sti gjennom uendelege myrer der forlatne høgblokker låg strøydde rundt i tilfeldige [ 18 ]
apens år
vinklar. Lange, slanke ugrasplantar grodde ut frå sprekker i betongen, greiner strekte seg som bleike armar frå døde bygningar. Da eg kom fram til stranda, var månen oppe og skapte den gamle brygga om til ein silhuett. Eg var for seint ute, alle godtepapira var blitt raka saman i haugar og sette fyr på, noko som skapte ei lang rekke med giftige bål som likevel såg ganske vakre ut, der dei påtende innpakningspapira krølla seg som kunstige haustblad. Den frynsete kanten av ein draum, som til og med utvikla seg! Kanskje var det meir ei heimsøking, eit forvarsel om ting som skulle komme, som ein enorm myggsverm, svarte skyer som kastar skugge over stiane der syklande barn slingrar rundt. Grensene mellom røynd og draum hadde omstrukturert seg på ein slik måte at det verka nødvendig å kartlegge denne lappeteppe-topografien. Det som måtte til for å få oversikt, var ein smule geometrisk tenking. I skrivebordsskuffa låg eit par plaster, eit falma postkort, ein kolstift og eit samanbretta ark med kalkerpapir, noko som verka som utruleg flaks. Eg festa arket til veggen og prøvde å finne meining i eit umogeleg landskap, men fekk ikkje til anna enn eit oppstykka diagram med heile den usannsynlege logikken ein finn på skattekartet til eit barn. – Bruk hovudet, skjente spegelen. – Bruk forstanden, rådde skiltet. Lomma mi var stappfull av godtepapir. Eg spreidde dei utover skrivebordet ved sida av postkortet, verdsutstillinga i San Diego i 1915, og det fekk meg til å tenke at eg kanskje skulle dra til San Diego og sjekke ut Ocean Beach sjølv. Undervegs i dei nyttelause analysane hadde eg opparbeidd meg litt av ein appetitt. Eg fann ein retrokafé som heitte Lucy’s, [ 19 ]
Borte som i ein J.G. Ballard-roman
apens år
i nærleiken og bestemte meg for grilla ost på rugbrød, blåbærpai og svart kaffi. I båsen bak meg sat det nokre ungdommar, kanskje tidleg i tenåra. Eg beit meg ikkje merke i kva dei snakka om, men lyden av stemmene deira lulla meg inn, som om dei kom drivande frå jukeboksen, ein myntoperert songutveljar som var montert til bordet. Jukeboks-ungdommane snakka lågt, ei nynning som gradvis manifesterte seg som ord. – Nei, det er to ord, ein kombinasjon av adjektiv og substantiv. – Slett ikkje, det er to forskjellige ord, det er ikkje ein kombinasjon, men to forskjellige ting. Det eine er eit adjektiv, og det andre er eit substantiv. – Det går for det same. – Nei, du sa kombinasjon. Dei er ikkje ein kombinasjon. Dei er separate. – For nokre dustar, sa ei ny stemme. Det blei brått stilt. Han må ha hatt autoritet, for alle heldt kjeft og lytta. – Det er ein ting. Ikkje beskrivande. Det er ein ting. Godtepapir er eit substantiv. Dette fanga merksemda mi. Tilfeldigheit eller kva? Nynninga steig som damp frå ei blokk med tørris. Eg tok med meg rekninga og stoppa tilfeldig ved båsen deira. Fire aggressivt kule nerdar. – Hei, veit de noko om dette? sa eg og glatta ut eit godtepapir. – Dei har stava Chews feil. Med Z. – Veit de kvar det kan ha komme frå? – Kanskje ei slags kinesisk kopigreie. – Vel, om de høyrer noko, så gi meg beskjed. [ 21 ]