DennesogaomSkjeldal,ogombrorenegmista,skrivseg mykjefråminnamine.Deierfarga,ogisommetilfellenesten viskaut,avdeierfaringanesom eg hargjortilivet.Søskena mineharandreminne,ogandrehistorieråfortelja.
i.skjeldal
Eghaddefirebrør.Denførsteskulleegskubbanediholettil gjødselkjellaren.Ieinpassandeaugneblink,nårlukastodopen ogfarvårgjekkutimjølkerommetmedfulltspann,burdedet klaffa.Eldstebrorminvarikkjesåofteifjøsetlenger;egmåtte halokkahanmedmegneddit,mendengodeangenfråhesten ogfråsauenevillesikkertgjerahantryggoguførebudd.Dessutanvarrennasleipavmøkkaogpissetfråkyrne.Sålemmen attoglukkaattøyra.
Denandrefekkegtameddennyinnkjøptetraktoren.Rasa overhanivanvareoglatadetsjåutsomeitforferdeleguhell. Bøanevårevarbrattenok,ogtraktorenkunnekomaoppi ukontrollerthøgfartomeinikkjefannbremsepedalen.Den tredjevilleegkvestamedhøygaffelenimagenellerallerhelst ibringa.Mestodofteilagisiloensommarstid,derdetvar trongtomplassenogskadarkunneskje.Dethøyrdestikkje braut,ogikkjekomdettilåsjågodtut,heller.Mendetmåtte til.Brørnevareldreennegvar.
Denfjerdekunneegvelpressainnivegbanennårmesykla langsriksvegenogsågetterpanteflasker.Einlastebildundrandeimotossellereinturbussrundteinsving.Determogleg eglaandreplanarforhansomeghargløymt:Dentomme siloenomvåren.Elvasomdrønnanårdetvarflaum.
Egvarikkjeargpånokonmåte;egelskabrørnemineover nestenaltpåjord.Eghaddelærtkvaodelvar.Egbuddepå Skjeldalogvilleikkjeflyttafrådengarden.
KainsloAbelihel.Hankunneikkjehaldautmisunningaover atHerrenJahve,uransakelegisittvesen,liktebetredetofferet brorensteikteavførsteføddelamogfeittetdeiraenndethan sjølvbarframavgrønsaker,linserogkorn.Mangehardikta ogsungepådetteemnet,mellomannaatdetvarAdamsom oppdrogeinslikson.KainvareldreennAbelogkomheller dårlegutavdetibibelsogakanhendaavdengrunnen,fordriventilNodsomlåglangtaustforEden.
MosesvarderimotyngreennbrorenAron,ogbådeustø ogtregtilåtala;likevelvardethansomfekkmedsegheile jødefolketutiørkenen,kommandertehavettilådelasegito, ogtokimotdeievigelovtavlenepådethøgefjelletSinai.Han haddedrepeeinegyptariungdomen.
JakobsyntesegutspekulertmotbrorenEsauogskaffaseg bådefarsarven,ogvelsigningatilgamleIsak,såleis.Esau,som vareldstavdeito,likteåjakta.Hankomheimeinkveldihelsvolten.Hanhaddeikkjetreftnokomedpilenesine,ikkjeei ørn,ikkjeeinfjellbukk.Jakob,somvarheimekjær,stodder uforstyrraogkoktematilagmedmorsi.Luktafrådenvarme matenmåhariveinasenpåEsau;hanvarvilligtilkvasom helst.AllejorddyrkaraneislektsleddamellomAbelogJakob, åtteveldiglangegenerasjonarførstorflaumen,ogeinheildel kortareetter,fekkeinslagshemn:Eldstebrorengavfråseg arventilallesaueneforeiskålmedlinsesuppe.
Menkorleislurerdufireeldrebrør?
Skjeldallåg,Skjeldalligg,halvvegsmellomtettstadenVossevangenogstølsfeltetNoreHamlagrø,påeitslagsujamtoglitt hellandeplatåmedbarskogarogmyrområde–broteoppav skogsbilvegarogløypetrasear,ogavbeitemarkogfriskegrøne bøar.Svartebergetstårsomeinsteilveggovanforgranskogen påaustsidaavfylkesvegen;deikallarstupetderoppeStoranova.SørogvestforsjølvegardenharTorfinnoskoreeitdjupt gjel.Pådenandresidaavdenneelvasomnoernestentørrlagdavkraftutbygging,strekkjerTræensfjelletogSkyljesåsen segsomeinomfamnandelangarm.Bakomderigjenruvardet mektigevardefjelletVeten(ivest),ogdeiknudreteogblådisige Norefjella(inord).DeigamlebrukteseiaatSkjeldalverken varutsettforrasellerforflaum.Detvareinmåteådekkaover atsmåbrukoghalvvegsfjellgardarharannaåstrimed.Tre månaderfråtidlegnovemberersolabortebakomStoranova. Hoskingjernepåfjellainord–somlagareinslagsljosspegel nårsnøenliggpådei.
Dåmebrørnevaksopp,varriksveg13snarvegenmellom BergenogVoss(tilforskjellfrådenomstendelegelangsmed Hardangerfjorden)medalldendundrandeoglivsfarlegetrafikkendetmedførtekvarfredagettermiddagogsøndagkveld –turbussar,lastebilar,campingvogner.Santnokmåttedei travleogoftehissigebergensaraneoppkrøtterstigenfråDale tilBergsdalen,ogneddetlikesåsmalegjeletfråNarheimlike førSkjeldalsgardane.Dethaddehendtatbilistarmistakontrollenogstupteovermurkantenogåttimeterned–iTorfinnojuvet.Etterateuropavegen(E18)komlangsmedVosso
ogjernbanelina,harfylkesvegen(Fv5400)gjennomgrenda DalaneogvidareoverHamlagrøblitteinstillevegforgrendefolkoghytteeigarar.SommedagarerdetveldigstillepåSkjeldal.
På1800-talet,erdetblittmegfortalt,varSkjeldaleitklyngetunmedjordlappane,ogskogteigane,spreiddeomkring. Dåmevareinguteflokkpå1970-talet,bestodstadenavfire fråskildebruk.Knutnabo,somvarnærmastegrannen,dreiv helstmedsauogvelnokostorfe.Deitreeldgamlesøstrene sombuddepådenopphavlegeklyngetomta,haddenokre nevøartilåslågrasetforseg,ogeitparvinterfôrasauerførsti tiåret.PåLærdalshaugen–egerusikkerpåkvanamnetkjem frå–dreivOlamedkyrogmedsauer,sliksomfarnærSmidjehaugen,oghoggiskogenvinterstidogskarsitteigetømmer, ogseldetrulegved.Hanfekkkreftrelativttidleg.Dennest eldstesonen,grannegutenvår,måttetaoverdengardendåhan varomkringmyndig.
Peter,farvår,fekkderimotikkjetaoverbruketførhanvar nærarefemti.Farenhans,altsåbestefarenvår,somogsåheitte Knut,vareinstabeisoglevdetilhanvarnærare90.Maktoverføringharallesamfunnstriddmed.Åtaovergardarerheller ikkjeenkelmatematikk.
Mevarfembrør,medberreseksårimellom.Mevareinkameratflokk,eithalvtfotball-lag,einhær.Mekunneryddaheile skogteiganederfarhaddehogdtømmeromvinteren.Visseleg risikertemeåsetjafyrpålyngenogalldenfriskefuruskogen,ogikkjeberredeitørrebrisinganemedgreineroggammaltgras.Eghugsaratdeneldsteavossfekkaugebrynaog halvehåretsviddavsegdåmeprøvdeåsløkkaskogbrannen, skrekkslegne,desperate,idenhissigevinden.Flammanevar såintenseateglettkunneblittkvittstorebrorenmin,mendet streifamegikkjedå.
Fartrongiallefallikkjebekymrasegforbuføringaav saueneellerkyrnenårhanhaddeossgutane.Meheldtunna bilarsomkomirasandefartogjagabortframandebølingar somvillestangamedvårekyr.Idennetidahaddekyrneenno kvassekvitehorn,ogflokkanevarikkjefåfråHodnabergog utoverlangsmedHamlagrøvatnet.
Mekunnetrakkaisiloenallefemomdetvarnødvendig, ogmegjordealldengudsjammerlegerakingaoghesjingaom tilleikogkappestridvissikkjeveretvarfortrasig.Potethaustingaheldtmeutmedsmåuskuldigekrigarderdeiknallharde grønesmåeplapårisettentesomammunisjon.Detgjaldtå kastanåreinavdeiandre,medbakeniveret,varoppteken medågravaopppotetene.
Gildastavaltvarvinteren.Seiatdeneldstesetteskisporet,heiltparallelt,medlittmindreenneiskolengdimellom.
Såtrakkadeitonestepåkvarsiside,tettitettmedskiene sine,forstavane.Denfjerdefølgdepåihovudsporetigjenog
jamnaideismåklumpanesomfallinnfråsidene,ogtilslutt komeg,finpussande.Dåhaddemeeiskiløypedetgjekkan åsusaframi.MevarOddvarBråogThomasMagnussonog JuhaMieto,jaheiledennordiskeverdseliten.Éin-kilometeren slyngasegrundtompåbøane,ellermesetteløypedjuptnedi skogane.Førstpå1980-taletfekkmetaki,ellerfekklåna,ein bruktOckelboskuteravidrettslaget.Dersomdetvarkramsnø, ganskeofteigrunnen,lagametilskiskyttarstafett.Ospaved dengamlesmiatentehersomblinkforsnøballane.Meløyste oddetaletmedatdeneldste,ellerhansomvardenallerbeste avoss,gjekktoetapparpålagetsitt.Veslesøsteravårkom etterkvartmed.
Deidaganebrørneminevarpåskulen,ogegvasaformeg sjølvheime,varendelaustlange.Eghaddepilebogenmin.Eg passasikkertpåsøsteramistundom.Kanhendahentaegogså postentildeitrenabosøstrene,deisomikkjekomsegutlenger.
Deivarsåtynneatdeiikkjetoltenoko.Ogikkjenyttadetat egberrebankapå,einellerfleiregonger;egmåtteheiltinni stovaforatdeiskullehøyrameg.Omsomranelågdeiinattkjolanemedvarmeputerisengenesinemidtpålysedagen.Eg sågformegategfanndeidøde.
Fråklokkakvartpåtrestodegklarogtokimotbrørneved buss-stoppet.DetlågbortanforbøanetilKnutnabo,knappe 200meterfrågardenvår.Stundomkonkurrertemeomå komaførsttillåvenvår–sjølvomegikkjeakkurathadde sjanseåhaldafølgja.Menlikegjernevardeisøvnigeetter bussturenogikkjeakkuratsnakkesalige.
Josefhadde elleve eldrebrør.Visstvarhaneinsjølvnytande veldigirriterandetypesomfortenteåblikastaidenbrønnen somdetblirfortaltom(iførsteMosebok,kap.37ogfølgjande kapittel),ogseltsomslavetilEgypt.Deiallerflestebrørneville allerhelstdrepahan.Hanfekkveraheimehjåmorsimedan deivaruteoggjettesmåfeet.Hansladratilfarenomtvilsame tingsomdeikanhendagjorde,omdeitildømesfanneifirfisle iørkensanden,ellereiholederdeikunnestengainneeinreveunge.Hanutbrodertedraumaromelleveakssomvillebøya seginnmothans,samtogsåeisologeinmånesomvillebukka forhan;detvaraltforlettfordeiågjerareknestykketmedan deihøyrdepå.Nokomhantildeiieinspjåketesidkjortelsom farenhaddefåttlagatilhan,ogdeivarlangtheimanfrå.
Ruben,eldstebroren,reddahan.Istadenforatdeiskulle slågutenihel,føreslohanatdeiskullesenkahannediein djup,mentørrbrønnsomdeihaddefunne.SåkunneJoseffå lovåtenkjaetteromdraumanesineder.Rubenkanhatenkt atbrørnevilleroasegetterkvart.Mendåhangjekkfrådeii eitellerannaærend,kanskjeleitahanetternokrebortkomne geiter,seldedeiandrebrørneJoseflikegodttileinkaravane medismaelittarsomvarpåvegtilEgyptmedgummi,harpiks ogbalsam.
SlikbleiJosefslavehjåeinhoffmannavfaraoeniEgypt,og endåomhanmøttenokavprøvingarder,mellomannaklarte konatilhoffmannenåfåkastahanifengseldåhanikkjeville liggjamedhenne,svingahansegheiltopptilåblidenaller nærmasterådgjevarenåtfaraoensjølv. Han lønaJoseflike
godtmedeinsignetringhantokavfingerensin,ogmedeit gullkjedeomhalsen,oghanfekkkøyraidennestbestevogna ilandet. Alle måttebøyasegforJosef.
FinastvarscenadåbrørnekomtilEgypt,ihelsvoltneog utankornideimangeuårasomherja.Dettoklangtidførdei kjendehanigjen.Tilsistvardethansjølvsomkastasegom halsenpåBenjamin,yngstebroren,ogslepptetåreneut.Han kyssaallesøskenasineoggrætmeddei.Etterdette,stårdet, snakkaallebrørnemedhan.
Denallerførstedagenminpåskulenmåhavoreeinavdei beste.Dettevarinnskrivingsdagen,ogsånnsettføråreti førsteklasseeigentlegbyrja.Hanfannstadomvinteren,ein februardagdetvarnoksåkramsnø,iallefallnedeibygda derbarneskulenlåg.Farmintoksparkenogkøyrdemegned dit,alledeiherlegeutforbakkaneetterNestås–forbiskiltet tilUkvitne,ogdenstoresvingentilvenstreigranskogen,og alledeilittslakareførogettertunnelen,dermenokmåtte berasparkenfemtenellertjuemeter–ogsidandenflatare strekningalangsVangsvatnet.Foreldraminehaddeikkjebil, ogikkjegjekkdetbusstilSkjeldalsærlegofteutanomskuletidene.Menkvagjordedet:Snøenlågkvitogheilagpå allegrantrea.Verdasusaforbi,nyogspennande.Farmin, somikkjesnakkasåmykjemedkvareinskildavossungane, køyrdemeg,ogberremeg.
Egharikkjeminneavdennesparketurendirekte,meneg kanbussruta,ogmedhenneallesvinganeogutsiktspunkta motVossoogVestbygda,ogdeitotalt43metraneinnitunnelen(medeimakshøgdpå3,6m.),utanboks.Visseghamnar påeingamleheim,erdetdennevegstrekningaegkjemtilåsjå formeg,ogplapraromigjenogigjen,tildeisomvonlegsteller ommeg.Ellermeirsannsynleg,etterdetegharsettfråaldersheimar,bestemmerdeisegforålatapratmakarenliggja.
Ibarnealbumetmitterdetlimtinneitbileteavosstounder tunbjørkapåSkjeldal;farstårbøygdoversparkhankane.Han hareinlangfrakkpåseg,ogeinslagshattsomikkjekanbrettastoverøyro,medanegsitiblåboblejakkeogsikkertistrøm-
pebuksaunderdenbrunekordfløyelsbuksa,ogmedeikvitlue oghøgdusksomegvarveldigstoltav.Mesmilertilfotografen(mormi,Marie),egmednyeframtennersomikkjeheilter vaksneut.Mennoerdetsnartmintur.
Deieldrebrørneminehaddekomesåtettateghaddealle firepåBulkenbarneskuleakkuratdå–iandre,tredje,fjerde ogfemteklasse.Hansomgjekkpåfjerdetrinnetdenvinteren, dennesteldste,tokmegmedinnileikensomklassekamerataneoghandreivmedmedanallebornaventadensistehalvtimenetteratskulenvarslutt.Hankanhablittinstruertavfar min,såklart,mendetstreifamegikkje.Deileikasnøballkrig; deihaddelagaborgerogtunnelar,oggjordenosnøballane klare.Idagersåntsjølvsagtikkjelovetterskuletidaeingong. Egkastameggjennomtunnelholaogegvågamegtildeidristigasteåtakamotfiendelaget,ogbrorminogvenenehansdrog megtrygttilbakeiborgavår.Deiskrytteavkormodigegvar. Dettehugsaregtindrandeklart:atbuksamivarklaskande blautetterpå.Egsatpåbussenheimogkulsa.Eghaddeastma ogfekksikkertbronkittetterpå.Detvardetverdt.
ii.luft
Deneldstebrorminvargladigåpåski.Hanplukkamykje bæriskoganeomsomrane.Hankomheimmedeinkattunge fråeinannanfamilie,sommeskullefå.Oghanlikteålesa.Eg minnestathantokbøkermedsegisengaioppveksten;han haddesitteigeveslerominnanfordetstørredermeandresov (ikøysenger),oghanknislaoglotilklokkagjernevarover tolv–egtrurdetvarWoodhousehanoftehaddeforseg.Den eldstebrorminsyntemegaltsomegframleiselskar.
Hanlærtemegåspelasjakk.AndréBjerkehaddedetteprogrammetpåNRKsomfekkdeieldstebrørneminehektapå detkrigerskebrettspelet.DåegvarmedmormiogveslesøsterapåbesøklangtsøroverforbiJærentilMandal,badden eldsteossomåkjøpamedsjakkspelheim.Mefanneinleikebutikk,ogeitskrinmedganskefinebrikkeravtreogstoffsengersomhestaneogbøndenekunnesovai.Hanstodidøra dåmekomattende,medandletetsomeiteinastestortspørjeteikn.Egnikka.Hansprangitriumfinntildeiandregutane, ogropaogsongoveratmehaddekjøptsjakk!Mehaddekjøpt sjakkbrett!Springararogløparar!Eldstebrorenminhadde evnetilstorbegeistring.
Egklarteettereitidåvinnaoverhan,rettnokikkjeikvart parti,nokohanuansettikkjelikte.Hankunneblisint.Egsat gjerneoggruvamegmotsluttenavpartietdåeganakvaveg detvillegå–attildømeseinebondenminvillenåforvandlingsradenogvertadronning.
Somvaksenkanegforståhangodt;borntekdetåvinna, ogtapa,påsåymsemåtar.Egspelargjerneturneringarviss