Eva Christiaens, Luana Difficile, Kris Hendrickx, Bettina Hubo, Sophie Soukias, Steven Van Garsse, Tom Zonderman (redacteurs); Michaël Bellon, Annelies Bontjes, Andy Furniere, Elien Haentjens, Luc Kempen, Karl Meesters, Niels Ruëll, Maya Toebat, Matisse Van der Haegen, Bram Van Renterghem, Michel Verlinden (medewerkers)
VERTALING
Frédérique Beuzon, Gregory Blauwers, Sam De Ryck, Aurélien Garcia, George Holmer
FOTOGRAFIE & ILLUSTRATIE
Bart Dewaele, Kim, Delphine Frantzen, Ivan Put, Saskia Vanderstichele
VERANTWOORDELIJKE UITGEVER
Dirk De Clippeleir
Flageyplein 18, 1050 Elsene. BRUZZ is een uitgave van de Vlaams Brusselse Media vzw, wordt gedrukt bij Printing Partners Paal-Beringen en wordt gesubsidieerd door de Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse Gemeenschapscommissie
MELD NIEUWS
Zelf nieuws gespot? Tips zijn altijd welkom via: BRUZZ.be/meldnieuws Persberichten kunnen via redactie@bruzz.be
VOER UW EVENEMENT IN OP ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR ENTER YOUR EVENT ON www.extranet.brussels
WWW.BRUZZ.BE
Kris Hendrickx BRUZZ-redacteur
Doodslag in het verkeer
De jonge vrouw op de cover van dit magazine heet Romane. Ze overleed vorig jaar, toen een chauffeur met 1,9 promille alcohol in zijn bloed haar van achteren aanreed op haar step. De automobilist reed te snel, remsporen waren er niet.
Een vaak gebruikte definitie van ‘ongeval’ vermeldt dat het om een onverwachte gebeurtenis gaat. Maar kan je bij de dood van de 24-jarige studente wel van onverwacht spreken? Of was het net logisch dat de man en zijn voertuig van 1.500 kg rondrijdend staal slachtoffers zouden maken?
De naasten van Romane pleiten voor een nieuwe term in de strafwet: doodslag in het verkeer. Die kwalificatie moet – net als in andere landen – strengere straffen mogelijk maken en zo vermijden dat verkeerscriminelen even later weer beschonken achter het stuur kruipen. Want recidive in het verkeer is een echte pest, ook in Vlaanderen.
“Recidive in het verkeer is een echte pest”
Zo’n toevoeging kan een van de puzzelstukken zijn voor een stad zonder verkeersdoden. Maar om daar echt te raken, zal meer nodig zijn, zoals meer alcoholsloten, auto’s die niet sneller kunnen dan de maximumsnelheid, lichtere en gewoon minder personenwagens. Het kan allemaal, maar vraagt natuurlijk politieke moed.
FR La jeune femme en couverture de ce magazine s’appelait Romane. Elle est morte l’an dernier, percutée par l’arrière alors qu’elle circulait en trottinette. Le conducteur, avec 1,9 g d’alcool par litre de sang, roulait bien trop vite et n’a même pas freiné. Le terme « accident » suppose un événement imprévisible. Mais peut-on vraiment parler d’imprévu dans la mort de cette étudiante de 24 ans ? Ou bien était-il presque inévitable qu’un conducteur et son véhicule de 1,5 tonne finissent par faire des victimes ? Les proches de Romane réclament l’ajout d’un nouveau terme au code pénal : l’homicide routier. Cette qualification permettrait, comme dans d’autres pays, des peines plus sévères, dissuadant les récidivistes de reprendre le volant en état d’ivresse. La récidive au volant reste un véritable fléau, y compris en Flandre. Cette réforme pourrait être une pièce maîtresse dans la quête d’une ville sans victimes de la route. Mais pour y parvenir, il faudra aller plus loin : multiplier les dispositifs anti-alcool, limiter la vitesse des véhicules, alléger les voitures et surtout en réduire le nombre. Tout cela est possible, mais demande évidemment du courage politique.
EN The name of the young woman on the cover of this magazine was Romane. She was killed last year by a driver with 1.9 permille of alcohol in his blood who ran her over from behind on her scooter. The motorist was speeding and made no attempt at breaking. A common definition of an “accident” is that it is an unexpected event. But can anyone really call the death of this 24-year-old student unexpected? Or was it obvious that the man driving around in 1.5 tonnes of steel would cause casualties? Romane’s relatives are arguing for the introduction of a new crime, that of manslaughter in road traffic. This would – as it does in other countries – allow for harsher punishments and thus prevent traffic offenders from getting behind the wheel drunk over and over again. Because reoffending in traffic is a massive problem, in Flanders too. This could be one of the puzzle pieces for a city with no deaths in traffic. But more will be needed if we truly want to achieve that, such as more alcohol locks, cars that cannot go faster than the speed limit, and lighter and simply fewer passenger cars. It is all possible, but it obviously takes some political courage.
‘We viseren de krankzinnigen in het verkeer’
Een jaar geleden maaide een stomdronken automobilist Romane van haar step nabij het Flageyplein. De chauffeur reed te snel, de 24-jarige studente liet het leven. Romanes naasten organiseren zondag een mars en willen ‘doodslag in het verkeer’ in de strafwet laten opnemen. “Het stond in de sterren geschreven dat deze man iemand zou doden.” door Kris Hendrickx foto’s Ivan Put
Als Romane Pontello op 16 september 2023 afspreekt met vriendinnen in café Belga, lacht het leven haar toe. Ze heeft net haar laatste examens achter de rug als master in de rechten. De jonge vrouw weet het nog niet, maar ze is geslaagd: twee weken na haar overlijden zal ze haar diploma krijgen. Romane heeft een hechte vriendengroep, “negen meisjes met nog eens verschillende groepen rond hen,” herinnert plusvader Marc Depauw (57) zich. Paardrijden is haar passie sinds ze vier is, in die mate dat ze onlangs een eigen veulen kocht. Ze kan niet wachten op het moment dat ze er zelf op zal kunnen rijden.
Dat alles wordt in een klap weggeveegd als Romane rond halfdrie die zaterdagnacht vertrekt met een elektri-
sche step. Twee vriendinnen rijden voorop en Romane volgt, als een wagen met hoge snelheid van achteren op haar inrijdt op de Renbaanlaan, zonder te remmen. Ze belandt met haar hoofd op de voorruit, de automobilist rijdt verder, het slachtoffer raakt onder de wielen.
Een voorligger die getuige is, laat de auto stoppen en neemt de sleutels af van de bestuurder, die even later toch wegvlucht en zijn telefoon vernielt voor hij wordt ingerekend. Voor Romane komt alle hulp te laat. De chauffeur, die blijkt 1,9 promille alcohol in zijn bloed te hebben, het equivalent van minstens negen alcoholconsumpties. In zijn wagen stond een fles vodka van eigen makelij.
“Wat ons echt gechoqueerd heeft, is het gebrek aan interesse van de dader,” vertelt vader Rinaldo Pontello (56). We ontmoeten hem samen met Marc Depauw, de partner
van Romanes moeder. “Hij heeft Romane zelfs niet bekeken. Hij dacht enkel aan zichzelf. Dat komt boven op de pijn van het verlies: de gemene, crapuleuze kant van wat er gebeurd is.”
Vader Rinaldo heeft een leven voor en na het ongeval. “Romane was mijn enige kind. Sindsdien vraag ik me af waarom ik zou opstaan en mis ik een doel in het leven. Onze strijd om doodslag in het
verkeer in de strafwet te krijgen leveren we ook een beetje daarom: het geeft me een doel en het zou de dood van Romane tenminste niet zinloos maken.”
Reed de dader te snel?
RINALDO PONTELLO: Hij accelereerde en reed met meer dan de maximumsnelheid. Aanvankelijk werd de bestuurder ook verdacht van vrijwillige doodslag. De
politie was zo verbluft dat er geen remsporen waren, dat eerst onderzocht is of er geen conflict voorafging aan de aanrijding. Romane was perfect in orde: ze had niet gedronken, reed op de juiste plaats en de lichten van haar step werkten.
De mars die u zondag organiseert is niet enkel ter nagedachtenis van Romane. Het is
ook een pleidooi om daders van dodelijke ongevallen onder invloed zwaarder te straffen. Wanneer besefte u dat er een probleem is op dat vlak?
PONTELLO: Toen we met onze advocaten samenzaten, bleek dat het Belgische systeem grote lacunes heeft. Je kan in België iemand doden met de auto en daar hangt amper een gevangenisstraf aan vast. Denk aan de fietsster die
Rinaldo Pontello (links) verloor zijn dochter Romane bij een verkeersongeval. Samen met Marc Depauw, de plusvader van Romane, organiseert hij een mars ter herdenking van de jonge vrouw.
Het gesprek Rinaldo Pontello en Marc Depauw
stierf in Sint-Niklaas of de zeven carnavalisten die doodgereden werden in Strépy-Bracquenies. Telkens onder invloed.
Sinds het tijdperk van Jean-Luc Dehaene zijn er pogingen om de wetgeving strenger te maken, met een puntenrijbewijs of een alcoholslot op auto’s. Maar de politiek is er telkens in geslaagd om die voorstellen ergens weg te moffelen. We zijn zelf naar de politiek getrokken. Van de ministers die toen in functie waren, heeft enkel Elke Van den Brandt (Brussels minister voor Mobiliteit en Verkeersveiligheid, Groen, red.) gereageerd, van Georges Gilkinet (federaal mobiliteitsminister, Ecolo, red.) hoorden we niets. Dus hebben we besloten om zelf te handelen.
Maakt een strengere bestraffing het verkeer wel veiliger? Moet je niet eerder kijken naar de manier waarop we onze wegen inrichten?
MARC DEPAUW: Dat is ook belangrijk en er zijn nog meer dingen die nodig zijn. Wij willen een duidelijk en eenvoudige boodschap geven: als iemand zwaar onder invloed de auto neemt en een ongeval veroorzaakt, is dat geen ongelukkig toeval meer. Het stond in de sterren geschreven dat de man die Romane doodde mensen zou omverrijden. Het hadden Romane én haar twee vriendinnen die wat vooropreden kunnen zijn, of iemand anders aan het volgende kruispunt.
Elke twee uur vindt er in België een ongeval plaats waarbij een bestuurder te
razen. We vragen niet om naar 0,0 promille alcohol te gaan, we viseren de krankzinnigen in het verkeer, de misdadigers.
Zoals u zelf zegt, zijn er al decennia pogingen om strenger op te treden tegen die verkeerscriminelen. Waarom verandert er toch niets?
PONTELLO: Een gebrek aan politieke wil? Wij zien alvast een grote kloof tussen Vlaanderen, waar een groter bewustzijn rond verkeersveiligheid heerst en Wallonië. In Vlaanderen heb je meer verenigingen die ermee bezig zijn, zijn er meer fietsers, gaan meer stemmen op voor een rijbewijs met punten. In Wallonië, waar de moordenaar van Romane woonde is er niets, zéro. Je drinkt, je neemt de auto, je hangt de onnozelaar uit en men vindt dat normaal. We weten waarover we spreken, we komen uit Tubize en Moeskroen.
DEPAUW: Tegelijk verandert de maatschappij wel. Jongeren lijken me minder tolerant tegenover alcohol in het verkeer dan onze generatie. De grappen in de stijl van ‘Ik weet niet hoe ik ben thuisgeraakt, mijn auto heeft gewoon gereden,’ die hoor je minder.
Concreet vraagt u om de term ‘doodslag in het verkeer’ toe te voegen aan de nieuwe strafwet voor gevallen als het ongeval met Romane. Die nieuwe strafwet is ondertussen gestemd en wordt van kracht in 2026.
PONTELLO: Ja, dat zou een categorie van doodslag worden, die strenger wordt bestraft. Zoals in Italië, de Scandinavische
“Onze strijd geeft me een doel in het leven, zodat de dood van Romane tenminste niet zinloos is”
Rinaldo Pontello
Vader van Romane Pontello
veel gedronken heeft. (Met nadruk) Elke twee uur! In andere landen is er wél een strengere interpretatie van dat soort ongevallen. En ja, we hebben de indruk dat zulke maatregelen ontradend werken. In Frankrijk geldt dat bijvoorbeeld voor stadsrodeo’s, of voor ongevallen waarbij mensen met 150 km/u door een dorpskern
landen, de meeste staten van de VS, het Verenigd Koninkrijk en Canada. In dat laatste land kan je niet zomaar met de wagen rijden als je een glas op hebt. Zo’n maatregel maakt deel uit van een andere omgang met verkeersveiligheid. En wie toch een ongeval veroorzaakt, kan twintig jaar cel krijgen en een miljoen dollar boete.
“Er verandert wel iets. Jongeren lijken me minder tolerant tegenover alcohol in het verkeer dan onze generatie”
Marc Depauw
Plusvader van Romane Pontello
Om die term in de strafwet te krijgen bespeelt u ook de politiek en wil u de kwestie in het federaal parlement aankaarten. Hoe?
DEPAUW: We willen aan het woord komen in het parlement via een petitie. Onze aanvraag moet eerst goedgekeurd worden en dan kunnen we op zoek gaan naar 25.000 handtekeningen, verdeeld over de drie gewesten. Daarnaast hebben we ook Kamerleden en partijvoorzitters aangeschreven. De antwoorden waren in het algemeen eerder positief, enkel van de PS en CD&V kregen we geen antwoord. Hopelijk maakt de nieuwe federale regering nu ook werk van de toevoeging van ‘doodslag in het verkeer’. Dat zou een signaal zijn naar de slachtoffers, maar we geloven ook dat het verkeer zo veiliger wordt.
Verkeersveiligheid stond hoog op de politieke agenda de voorbije legislatuur in Brussel. De laatste jaren groeide echter het protest tegen het beleid van de ontslagnemende regering. Vreest u niet dat het gewest de komende jaren onveiliger wordt?
PONTELLO: Het is vandaag nog onveilig hoor, al heeft de zone 30 wel effect gehad.
DEPAUW: Romane is overleden omdat ze een elektrische step genomen heeft in plaats van een Uber of taxi. Die steps zijn duidelijk een probleem voor de verkeersveiligheid. Romane voelde zich veilig,
PAS UN SIMPLE ACCIDENT
FR Il y a un an, un conducteur ivre a fauché Romane, 24 ans, en trottinette près de la place Flagey. Ce dimanche, sa famille organise une marche pour demander l’introduction de l’« homicide routier » dans le code pénal. « Cet homme allait forcément tuer quelqu’un », dit son beau-père Marc Depauw. « Conduire ivre et renverser quelqu’un, ce n’est pas un simple accident. Mais les peines restent faibles en Belgique », ajoute son père, Rinaldo Pontello.
maar ze was het niet. We hebben nood aan gescheiden ruimtes voor zwakke weggebruikers.
PONTELLO: En de e-steps moeten we verbieden, zoals in Parijs.
Kijken jullie vandaag anders naar het verkeer dan voor het ongeval?
DEPAUW: Ik merk vooral dat ik anders kijk naar mensen die drinken en van wie ik weet dat ze nadien de auto zullen nemen. Ik kan dat nog moeilijk verdragen. Bij BX1 (Depauw werkt er als commercieel directeur, red.) hadden we onlangs nog een uitzending over verkeersveiligheid. Een Brusselse fractieleider legde na afloop uit dat hij niet zomaar een fruitsapje kan drinken als hij naar een evenement gaat. (Schudt het hoofd) Dat gaat er bij mij dus niet meer in.
Even terug naar Romane. Haar grote hobby was paardrijden en ze had een jong veulen gekocht. Wat is er met dat dier gebeurd?
PONTELLO: Ik kan zelf niet paardrijden, haar moeder wel. Verkopen kon ik niet, we hebben het paard nog steeds en binnenkort kan er ook op gereden worden. Op die manier is er tenminste iets blijven verder leven van onze dochter.
De mars ter nagedachtenis van Romane vertrekt op zondag 17 november om 14u aan de Gedachtenissquare in Elsene.
NOT A SIMPLE ACCIDENT
EN A year ago, a stupendously drunk motorist hit Romane on her scooter near Flageyplein/Place Flagey. The driver was speeding and the 24-yearold student lost her life. This Sunday, Romane’s family is organising a march to get “manslaughter in traffic” to be included in the penal code. “When someone under the influence drives a car and hits another person, it is not an unfortunate accident,” Romane’s father Rinaldo Pontello says.
Marc Depauw en Rinaldo Pontello vragen om de term doodslag in het verkeer toe te voegen aan de nieuwe strafwet.
In beeld door Saskia Vanderstichele
Gapend geraamte
Vlak naast het Beursplein ligt een gapend geraamte. Waar onlangs nog de hoofdzetel van Actiris was en veel vroeger de Grands Magasins de la Bourse, komt binnenkort The Dome. Het complex zal onder meer een 3.500 vierkante meter grote vestiging van de Italiaanse delicatessenketen Eataly herbergen. Daarnaast komt er opnieuw een Delhaize-supermarkt, kantoren en helemaal bovenaan appartementen en cohousingruimtes. De buitenmuren, hoektoren en enkele traphallen blijven bewaard, de rest wordt nieuw gebouwd. Tegen 2026 zou het hele project af zijn. ‘Zou’, want die datum schoof al enkele keren op en wanneer een project afraakt, dat is vaak koffiedik kijken. KH
In de kijker
Regeringsvorming
Franstaligen stellen Vlaamse bescherming in parlement in vraag
Franstalige partijen zien hun kans schoon om een institutionele hervorming in Brussel op tafel te leggen. Volgens Nicolas Bouteca zal er dan automatisch ook gesproken worden over de federale evenwichten.
De Brusselse regeringsvorming sleept al sinds de verkiezingen van juni aan. En er lijkt nog altijd geen licht aan het eind van de tunnel. Formateur David Leisterh (MR) probeert Groen mee aan boord te krijgen na het debacle rond de lage-emissiezone (LEZ) en de Nederlandstalige Brusselaars zijn nog altijd op zoek naar een meerderheid. Zolang die er niet is, kan er geen Brusselse regering op de been worden gebracht. Franstalige partijen grijpen de patstelling nu aan om een hervorming van de instellingen voor te stellen.
Défi is daarin het meest concreet. De partij heeft zopas een resolutie ingediend in het Brussels parlement, waarbij gevraagd wordt om de gewaarborgde vertegenwoordiging voor Nederlandstaligen in het Brussels parlement af te schaffen.
Défi haalt daarbij zijn oude adagium naar boven van ‘One man, one vote’, een democratisch principe dat volgens Défi in Brussel met de voeten wordt getreden, aangezien een Nederlandstalige stem sneller tot een zetel in het parlement
leidt en Franstaligen bij de afgelopen verkiezingen massaal voor die goed beschermde Nederlandstalige partijen hebben gestemd.
Défi stelt daarom een afgeslankt parlement voor van 60 deputés (in plaats van 89), de afschaffing van de twee taalgroepen met een vast aantal parlementsleden (nu 17 + 72), de mogelijkheid om taalgemengde lijsten in te voeren en de afschaffing van de dubbele meerderheid voor de aanstelling van de regering.
Afgezwakte waarborgen
De partij begrijpt dat de waarborgen voor Nederlandstaligen in Brussel samenhangen met de beschermingsmechanismes voor de Franstaligen op federaal niveau, maar de partij merkt op dat een federale regering geen meerderheid nodig heeft in de beide taalgroepen, wat in Brussel wel het geval is.
Défi staat niet alleen. Ook MR en PS hebben zich onlangs uitgesproken over een afslanking van het Brussels parlement en een hervorming van de instellingen, met de
afschaffing van de taalgroepen zoals die nu bestaan.
Brussels PS-voorzitter Ahmed Laaouej (PS) stelt een kiessysteem voor zoals bij de gemeenteraadsverkiezingen, met taalgemengde lijsten en zonder dubbele meerderheid in het parlement voor de aanstelling van de regering. Heel concreet is dat voorstel niet, maar de vergelijking die hij maakt met de gemeenteraden mag tot argwaan leiden: de macht van de Nederlandstaligen is op gemeentelijk niveau zeer beperkt. Ook MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez heeft zich in die zin uitgesproken. Hij laat het ook niet na om de Nederlandstaligen te jennen wegens hun geringe aantal voorkeurstemmen.
Volgens politoloog Nicolas Bouteca (UGent), die met Only
in Belgium een boek heeft geschreven over de geschiedenis van de Belgische staatshervormingen, klopt het dat de Nederlandstaligen in Brussel goed beschermd zijn, en op het vlak van de regeringsvorming beter beschermd dan de Franstaligen op federaal vlak. “Een Brusselse regering kan alleen gevormd worden met een meerderheid in beide taalgroepen. Dat is inderdaad uitzonderlijk. Maar je mag ook niet vergeten dat in de laatste staatshervorming (in 2001, red.) een aantal waarborgen voor de Nederlandstaligen juist zijn afgezwakt, zoals de dubbele meerderheid in de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie (waar na dertig dagen met een gewone meerderheid kan worden gestemd, red.).”
is het vaste aantal Nederlandstalige parlementsleden in het Brussels parlement
verkozen leden telt het Brussels parlement. Défi zou willen afsflanken tot zestig
Bouteca: “Als er aan de dubbele meerderheid voor de Brusselse regering gemorreld wordt, zal er toch ergens in een compensatie moeten worden voorzien, bijvoorbeeld door de afzwakking uit 2001 terug te schroeven.”
Communautair vuurtje
Bouteca merkt ook op dat met dit voorstel een communautair vuurtje in gang wordt gestoken. “Dat mag natuurlijk. Zeker vanuit Défi is dit voorstel ook niet zo niet verwonderlijk. Dat de Nederlandstalige minderheid beschermd moet worden is niet meteen hun belangrijkste bekommernis, maar de Franstalige partijen moeten beseffen dat ook de federale evenwichten in beeld komen als er aan de Brusselse evenwichten wordt geraakt. Ook daar bestaan dubbele meerderheden, en is er een pariteit in de regering. Brussel is communautair zowat het spiegelbeeld van België. Als er dus in Brussel gemorreld wordt, zal ook de bescherming van de Franstaligen op federaal niveau in vraag worden gesteld. De vraag is of de Franstaligen dat echt willen.”
Opmerkelijk: er is een Nederlandstalige partij die een stuk meegaat in de analyse van Défi. Volgens Vooruit hebben de afgelopen verkiezingen inderdaad aangetoond dat het Brusselse kiessysteem kaduuk is. Parlementslid Pascal Smet: “De kiezer heeft het systeem uitgehold. De Nederlandstalige taalgroep is voor een aanzienlijk deel verkozen door Franstaligen. Het systeem is niet meer aangepast aan de stad van vandaag. Wat wij voorstellen is een afgeslankt parlement, de invoering van tweetalige lijsten en stemrecht voor EU-onderdanen.” Vooruit behoudt in zijn voorstel wel de gewaarborgde vertegenwoordiging van de Nederlandstaligen.
STEVEN VAN GARSSE
Weg
met de masterbedroom
Sociale woningen moeten meer inclusief
Meer vrouw op straat kenden we al, meer vrouw in de woontoren is een andere zaak. De Brusselse regering heeft een leidraad klaar om publieke woningen inclusiever te maken en dan vooral rond gender. “Nu keukens open en centraal in de woning staan, koken mannen meer. Waarom doen we dat niet met wasruimtes?”
Ook in klassieker gezinsverband missen vrouwen in woonblokken of huurappartementen dikwijls ruimte voor huishoudelijk werk, dat nog altijd vaker op hun schouders valt, zoals wassen.
Een keramiekatelier, houtbewerking, tips bij cv’s opstellen en andere begeleiding. Op de achttiende verdieping van de Brunfauttoren in Molenbeek, dit jaar na grondige renovatie weer bewoond, vinden alleenstaande mama’s hun weg naar werk en sociale steun. “We geven digitale lessen, zoals werken met grafische software, of helpen mama’s die hier een verjaardagsfeestje willen organiseren,” zegt Laura Baiwir-Papazoglou. De architecte en jobcoach helpt nu zestien vrouwen uit de toren en omliggende buurt. “Allemaal alleenstaande mama’s, maar sommige zijn al twintig jaar alleen, andere maar net,” zegt Baiwir. Creatieve therapie opent het gesprek, vertelt ze. “Ze leren elkaar om optimistisch te blijven. Wij begeleiden hen verder naar werk, voor wie dat nog niet heeft. En dat lukt.”
De gedeelde verdieping in de Brunfauttoren is een project van Atelier Groot Eiland met de openbare vastgoedmaatschappij Molenbeekse Woningen. Mimosa, heet het, maar
architecte Baiwir wil zich niet beperken tot de achttiende verdieping. “Met genoeg geld zou ik de inkomhal beneden graag omvormen tot een gedeelde bieb met leeszaal en speelruimte voor kinderen.”
Het toont de geleidelijke evolutie naar inclusieve sociale woningen, met uitdrukkelijke aandacht voor de vrouwelijke bewoners. Cohousing voor sociale huurders, zeg maar, op maat van gezinnen in alle vormen en maten. Zowel bij single ouders als senioren in Brussel zijn vrouwen oververtegenwoordigd: bijna negen op de tien eenoudergezinnen worden hier gerund door alleenstaande mama’s, weten ze bij Brussel Huisvesting. Dat gaat om ruim 55.000 gezinnen.
“In het straatbeeld en openbare plaatsen kwam de laatste jaren meer aandacht voor vrouwen, maar als het gaat om woningen is die denkoefening veraf,” zegt Baiwir. Een studiedag van Brussel Plaatselijke Besturen en equal.brussels bundelde afgelopen donderdag toch de laatste kennis en inspiratie voor vastgoedmaatschappijen die zulke woningen bouwen en renoveren.
“Het is inmiddels verplicht om een genderexpert aan te stellen in het architectenteam van nieuwe woningen of renovatieprojecten,” zegt Guillaume Sokal van de Brusselse Gewestelijke Huisvestingsmaatschappij.
“Die expert moet aandacht hebben voor de goede praktijken rond gender en inclusie. Al is het nog niet verplicht om die tips allemaal toe te passen. We
hebben gedefinieerd wat goed werkt, de uitvoering is de volgende stap.”
Wassen waarderen
Zo kwam er een gids met vrouwvriendelijke tips voor publieke woningbouw in samenwerking met Angela D. Die vzw is daarin gespecialiseerd en zit al mee achter het cohousingproject Calico in Vorst, met aparte flats voor eenoudergezinnen.
De tips gaan breed: van gedeelde en energiezuinige ruimtes om kosten te besparen tot kamers van gelijke grootte voor elke huisgenoot.
“Nu slapen veel mama’s in een kleinere kamer en groeperen ze de kinderen in de masterbedroom. Het moet mogelijk zijn om een woning aan verschillende situaties aan te passen,” zegt Baiwir. Zo zijn alle keukens in de Brunfauttoren open geïnstalleerd, maar kunnen gezinnen die vrij laten afsluiten als ze dat willen.
Buiten de woning oppert de gids van Brussel Huisvesting onder meer betere verlichting
“Met wat tafels en stoelen kan je van een wasruimte een gezellige plek van maken”
Jade Warmé
Renoveert als genderexpert de sociale woningen Clos des Lauriers Roses in Evere
in de gangen, die in sociale woonblokken vaak lang en anoniem zijn, en extra ingangen en buitenruimte voor het veiligheidsgevoel.
“Gangen en trappenhallen verbreden, laat toe dat bewoners er een eigen invulling aan geven. Zoals uitrusten in een zetel, samen spelen of eens een feestje organiseren. De ruimte is dan gedeeld, maar tegelijk een deel van thuis. Dat verhoogt het veiligheidsgevoel buiten de eigen woning,” zegt architecte Jade Warmé (UC Louvain). Zij renoveert als genderexpert de sociale woningen Clos des Lauriers Roses in Evere. Die zijn voorbehouden voor eenoudergezinnen en senioren, en moeten klaar zijn in 2030. Het is een van de eerste projecten met zo’n verplichte expert aan boord. “Omdat er sinds de verplichting nog weinig nieuwe projecten waren gepland,” zegt Guillaume Sokal.
Voorlopig op de vrouwvriendelijke agenda: de renovatie van de Gandhitorens in Molenbeek en de Brigittinentoren in de Marollen. Daar zitten vzw’s nu samen met de bewoners, ook vrouwen en jongeren, om hun specifieke noden te leren kennen.
En het kan soms in kleine dingen zitten, weet Warmé, die haar thesis schreef over de inrichting van wasruimtes. “Veel sociale woningen hebben
geen aparte aansluiting voor een wasmachine, dus zetten gezinnen die in de keuken. Terwijl de meeste mensen hun was liefst zo dicht mogelijk bij de badkamer laten drogen en opbergen,” zegt ze. “In gedeelde wasruimtes is dan weer vaak geen natuurlijk licht of amper plaats om de was te drogen of te strijken.”
Net dat wassen en strijken blijft, volgens tal van studies, overwegend een vrouwentaak: in ruim zeven op de tien gezinnen neemt de moeder de was en de plas voor zich, leert een Vlaamse studie uit 2021. In Brussel is dat vermoedelijk nog meer. “Dat is anders voor koken. Nu keukens meer open en centraal in de woning staan, sinds de jaren 1980, is die taak gelijkgetrokken en doen mannen mee. Ik vraag me af of dat ook met wasruimtes kan. Met wat tafels en stoelen kan je er een gezellige plek van maken.”
Ze verwijst naar de cohousing La Borda in Barcelona, waar wasmachines in een centrale zaal staan en aan de wasdraden op het publieke terras ook kinderschommels hangen. “Daar doen veel meer mannen de was omdat de taak zichtbaar gewaardeerd is,” zo weet Warmé op basis van onderzoek.
Spontane strijkclubjes
In ons land is zo’n verband niet bekend, zeggen ze bij het kenniscentrum Samenhuizen vzw. “De locatie van een wasplaats in een gedeeld woonproject is niet top of mind, maar er zijn wel projecten die de ruimte zichtbaar laten aansluiten op de tuin of openstellen voor de buurt,” zegt stafmedewerker Roland Kums. “Je ziet dan soms spontane was- en strijkclubjes ontstaan, ook met mannen. Al zijn bewoners van cohousingprojecten gemiddeld vaker
POUR DES TOURS D’HABITATION ADAPTÉES AUX FEMMES
FR Le gouvernement bruxellois a créé un guide pour rendre les logements publics plus inclusifs, avec un focus sur l’égalité des genres. Une journée d’étude a rappelé ce défi, mais les mesures concrètes viendront avec le prochain gouvernement. « Depuis l’instauration de cuisines ouvertes, les hommes cuisinent plus. Pourquoi ne pas appliquer le principe aux buanderies ? »
hoogopgeleid en wat progressiever in het huishouden.”
In sociale woningen met kwetsbare huurders vraagt een gelijke taakverdeling extra begeleiding en vorming, zegt Brussel Huisvesting in de vermelde gids. “Een wasruimte of andere zaal delen, betekent ook een betalingssysteem afspreken. Dat overleg nemen vastgoedmaatschappijen niet altijd graag op zich,” zegt Kums. “Daarom is het belangrijk om de toekomstige bewoners van meet af aan bij de inrichting van hun gebouw te betrekken,” vindt architecte Warmé, zoals nu gebeurt in Evere, bij de Gandhitorens en in de Marollen. Maar het is een uitdaging, zegt Sokal, omdat veel renovatieprojecten lang duren. “Dan haken kwetsbare bewoners sneller af.”
Voorlopig is het dus wachten op de goodwill van de genderexperts. Ontslagnemend staatssecretaris voor Huisvesting en Gelijke Kansen Nawal Ben Hamou (PS) vraagt dat de volgende regering haar vrouwvriendelijke tips in bindende wetgeving giet. Dat geldt ook voor woonprojecten voor LGBTQIA+-personen en andere vormen van inclusie. “De subsidies voor projecten als Mimosa lopen eind dit jaar af. Ik ben trots dat zij en de gids het daglicht hebben gezien, maar de deadline voor een volgende regering nadert om die te kunnen vernieuwen,” besluit Ben Hamou.
EVA CHRISTIAENS
‘RESIDENTIAL TOWERS NEED TO BE MORE WOMAN-FRIENDLY’
EN The Brussels government has a guideline ready to make public housing more inclusive, especially around gender. A study day last week updated the property sector on this, but we will have to wait for the next government for any binding measures and subsidies. “Once we started opening up the kitchens, men started cooking more. Why don’t we do the same with laundry rooms?”
In het cohousingproject La Borda in Barcelona hangen aan de wasdraden op het terras ook kinderschommels.
Talentenjacht De Roemeense toppianist in de backstage van Flagey
Sinds zijn zevende zit de Roemeen Ionut Cibotariu achter de piano. Het is zijn passie, een levensbehoefte. Toen hij in Brussel belandde en bij Flagey achter de schermen ging werken, wist het concerthuis van niets. Tot de directie toevallig zijn talent ontdekte via een filmpje. Nu maakt hij met de steun van Flagey zijn droom waar.
Toen de Roemeense Brusselaar Ionut Cibotariu enkele jaren geleden bij Flagey achter de schermen begon te werken, hield hij er zich bezig met de catering en de backstage. De job werd hem aangereikt door het OCMW. Maar zodra hij een pauze had, ging Cibotariu aan een van de vele piano’s in het cultuurhuis zitten en speelde. Het instrument was hem niet vreemd, jarenlang had hij er zich al aan gewijd, aan de kunsthumaniora en het conservatorium. Toen hij op een dag een filmpje van zijn oefensessie – Rachmaninovs Tweede Pianosonate – toonde aan een andere pianist, luisterde ook jazzprogrammator Maarten Van Rousselt mee. Die stuurde de video vervolgens naar enkele collega’s, die met open mond toekeken.
Niet veel later kreeg Cibotariu de uitnodiging om een klein concert te geven aan de directie, als een soort van auditie. “Dat was een heel
spannende, stresserende dag,” herinnert hij zich. “Die mensen luisteren naar de grootste pianisten ter wereld. Hoe kon ik me daarvan onderscheiden? Moest ik zo perfect mogelijk spelen of juist als mezelf? Op advies van mijn vrienden deed ik dat laatste, en uiteindelijk is alles goed verlopen. Na de auditie vroeg directeur Gilles Ledure me naar mijn ambities. Een stem in mijn hoofd zei toen dat ik een docent nodig had om te verbeteren en veerkrachtiger te worden.”
Het spotten en laten groeien van opkomende talenten maakt deel uit van het DNA van Flagey. Sinds een halfjaar wordt Cibotariu dan ook begeleid door niemand minder dan pianist JeanClaude Vanden Eynden, die in 1964, toen hij amper 16 was, de derde prijs behaalde in de Koningin Elisabethwedstrijd. Ook ondersteunt Flagey hem met een portretsessie, een professionele opname en helpt het cultuurhuis hem om
een repertoire samen te stellen.
Klarinet of piano?
Voor Cibotariu is het een kinderdroom die uitkomt. In zijn familie, waar muzikaal talent van generatie op generatie wordt doorgegeven, werden jazzlegendes als Dizzy Gillespie en Charlie Parker net zo vaak gespeeld als de klassieke werken van Chopin. Zijn vader, een bevlogen klarinettist en saxofonist, speelde soms zelfs tot 3 uur ’s nachts. Het was vooral de warme klank van de klarinet die Cibotariu betoverde. “Mijn vaders klarinetkist was mijn speelgoed,” vertelt hij. “Wanneer hij speelde, sloeg ik steevast het ritme, al van toen ik twee jaar oud was. Ik wilde ook klarinet spelen. Er bestond geen ander instrument voor mij. Toch heb ik nooit lessen gevolgd. Als vierjarige was het blaasinstrument veel te moeilijk voor mij. Ik had niet eens de kracht om een klarinet in mijn armen te houden.”
De jonge Cibotariu had amper oog voor andere instrumenten, tot hij een opname van de Chopin Competition in Warschau zag. “Het was een van de eerste edities, die uiteindelijk werd gewonnen door de Russische pianist Yakov Zak,” herinnert hij zich. “Hij speelde ongelofelijk goed. Zo perfect, bijna bovenmenselijk. Nog steeds begrijp ik niet hoe hij het doet. Dankzij hem ben ik piano beginnen te spelen. Ik wilde ook aan dat instrument zitten, op dat podium. Al leek piano me wel een onmogelijk instrument. Hoe zat dat met die polyfonie? En de pedalen? Het leek mij een stuk moeilijker dan de klarinet, die je overal mee naartoe kan nemen.”
Uren oefenen
Cibotariu’s unieke muzikale voeling werd ook opgemerkt door zijn vader. “Van mijn vijfde tot mijn zevende leerde hij me notenleer en trainden we thuis mijn gehoor,” vertelt Ionut. “Hij wilde dat ik muziek door en
door kende voordat ik een instrument leerde bespelen, en daar ben ik hem dankbaar voor. Zo kende ik al alle noten toen ik startte aan de muziekschool in het dorp. Ik herkende de noten ook blindelings. Voor het examen moesten we met onze rug naar de piano staan, terwijl de leraar enkele tonen aansloeg. Ik herkende ze allemaal. Schokkend vonden mijn docenten dat.”
Al was het wel hard werken als beginnende pianist. Zeker als je de droom hebt om ooit op grote podia te staan. Elke dag oefende Cibotariu, meerdere uren per dag. Het was zowat alles wat hij deed. “Als kind vond ik dat moeilijk,” bekent hij. “Op een gegeven moment wilde ik er zelfs mee stoppen, maar mijn vader overtuigde me om door te zetten.” Zo volgden na de lokale muziekschool ook die in Constanța en de prestigieuze muziekhumaniora George Enescu in Boekarest. “Op mijn veertiende werd ik daar toegelaten, en in die periode raakte ik steeds meer verweven
met de muziekscene. Zo begon ik deel te nemen aan mijn eerste wedstrijden. Enorm stresserend vond ik dat. Ik was zo bang om fouten te maken. Nochtans is dat de beste oefening: in stressvolle omstandigheden op het podium staan. Daar word je elke keer veerkrachtiger en sterker van als muzikant.”
Pianopauze
Het harde werk wierp zijn vruchten af, want Cibotariu won verschillende wedstrijden. Maar
het eiste ook zijn tol: in het laatste jaar van de humaniora belandde hij in een depressie, die enkele jaren zou duren. “Ik was goed omringd, door familie en muzikanten, maar dan nog zat ik in overlevingsmodus. Het was langzaam wachten tot het overging.” In die vier jaar raakte hij de piano nog maar zelden aan.
Pas toen hij rond zijn 22e via een kennis in Genève belandde, laaide het vuur weer op. Hij volgde er een jaar les aan het Conservatoire de Musique de Genève, maar zou even later naar België verhuizen. “Hier ben ik weer van nul begonnen. Ik moest alles opnieuw opbouwen,” vertelt hij. “Ik besloot om privépianolessen te geven en dat liep goed, tot covid kwam.”
Verkenning van de ziel
Zowel de privélessen als kleine concerten werden on hold gezet en uiteindelijk trok hij naar het OCMW, op zoek naar een job in de artistieke sector. “Een baan als pianoleraar vonden ze niet, maar een tijdje na de pandemie stelden ze wel een job voor bij Flagey, als backstage- en cateringmedewerker. Oké, dacht ik. Ik kan daar dan misschien geen piano spelen, maar ik ben wel omringd door geweldige artiesten, én ik krijg een blik achter de schermen van een groot concerthuis. Bovendien kan ik tijdens mijn vrije uren op de piano oefenen en mag ik in
LE PIANISTE VIRTUOSE CACHÉ DANS LES COULISSES DE FLAGEY
FR Au piano depuis l’âge de sept ans, le Roumain Ionut Cibotariu respire la musique. Arrivé à Bruxelles, il a d’abord travaillé dans les coulisses de Flagey comme assistant en catering et backstage, sans que personne ne soupçonne son talent, jusqu’à ce qu’une vidéo le révèle par hasard. Aujourd’hui, grâce au soutien de Flagey, Cibotariu vit son rêve. « Cet environnement me donne une force et une inspiration incroyables. »
principe naar elk concert gaan. Dat vond ik heel motiverend. Ik kan het moeilijk uitleggen, maar de context hier geeft me een enorme kracht en inspiratie. Ik krijg de kans om mezelf te vergelijken met grote muzikanten. Daaruit leer ik veel over wat ik anders kan doen en hoe ik kan verbeteren als pianist.”
Niet alleen wandelt Cibotariu dagelijks door de muzikale gangen, sinds Flagey zijn talent ontdekte, krijgt hij ook professionele ondersteuning. Zijn traject loopt sinds februari 2024, na de voorbereiding vindt Flagey het nu tijd om een concertprogramma samen te stellen en Cibotariu voor te stellen aan een breder publiek. Want de ambitie om professioneel pianist te worden is al van bij de start aanwezig.
“Muziek is voor mij veel meer dan een passie. Het is een levensbehoefte,” benadrukt hij. “De piano is mijn meest oprechte expressievorm. Elke noot die ik speel is een deel van mij. Elk stuk is een verkenning van mijn ziel. Maar professioneel pianist worden is niet alleen een doel, het vergt totale toewijding om mijn artistieke grenzen te verleggen, het instrument met absolute precisie te beheersen en de emotionele kracht van de muziek over te brengen. Dat is een enorme verantwoordelijkheid om te dragen.”
MAYA TOEBAT
THE ROMANIAN TOP PIANIST IN THE BACKSTAGE OF FLAGEY
EN Ever since he was seven, Romanian Ionut Cibotariu has been sitting at his piano. It is his passion, a necessity of life. When he ended up in Brussels and started working behind the scenes at Flagey in catering and as a backstage assistant, the concert house did not know about his talent. Until they accidentally saw a video. With Flagey’s support, Cibotariu is now making his dream come true. “This place gives me enormous strength and inspiration.”
Een depressie hield Ionut Cibotariu vier jaar weg van de piano. Vandaag is het vuur weer opgelaaid: “De piano is mijn meest oprechte expressievorm.”
Fietsnietjes, decumul of lage-emissiezone: alles moet weg
Bram Van Renterghem Elke week neemt een BRUZZ-redacteur het nieuws op de korrel
Beleid terugdraaien, is niet ongewoon. Eigen beleid terugdraaien, is dat wel. En als burgemeester de wet naast je neerleggen omdat je er anders over denkt, is al helemaal te gek voor woorden.
Wat hebben de lage-emissiezone, de decumul, enkele fietsnietjes in Ukkel en verkeersluwe straten rond de vijvers van Elsene met elkaar gemeen? Het zijn alle vier maatregelen die de nieuwe bestuurders willen terugdraaien, of al teruggedraaid hebben.
Dat hoeft niet erg te zijn. Weer tweerichtingsverkeer aan de vijvers van Elsene of op de Fraiteurbrug aan de ULB: dat is het democratische recht van het nieuw verkozen bestuur daar.
gekozenen in het Brusselse halfrond willen ook titelvoerend burgemeester kunnen blijven – om op terug te vallen, of om ook tijdens dat mandaat aan de gemeentelijke touwtjes te kunnen blijven trekken.
Loopje met procedures
Daarvoor wilde PS zelfs een loopje nemen met de parlementaire procedure. De socialisten wilden de cumul vrijdag via een spoedstemming door het parlement jagen, waardoor het op dezelfde dag in zowel de commissie als het halfrond aan bod komt.
Dat daar normaal gezien een week of meer tussen zit,
is net bedoeld om de debatten sereen te laten verlopen, amendementen te laten rijpen, andere parlementsleden in te kunnen lichten enzovoort. Dat de PS dat allemaal aan de kant wilde schuiven omdat men dan toch liever niet tussen twee mandaten wil kiezen, en alsnog een maximum aan macht bijeen wil harken, is bijzonder kwalijk. Temeer omdat men die regels zelf heeft goedgekeurd.
Maar het kan nog erger. Zo liet burgemeester Boris Dilliès (MR) donderdag drie fietsnietjes verwijderen op de Waterloosesteenweg in Ukkel. Dat is een gewestweg, waar
“We zitten in een machtsvacuüm, dat dreigt te worden ingenomen door mensen met een cirkelzaag”
Problematischer is het wanneer partijen eerst iets goedkeuren, om het vervolgens zelf weer af te serveren. Dat gebeurde met de lageemissiezone, die in 2017 door de toenmalige regeringspartijen PS, Les Engagés, Open VLD en een hele rist oppositiepartijen werd goedgekeurd. In september voerde diezelfde PS, Les Engagés en Open VLD dat weer af.
Goed, dat gebeurde in volle campagne. Kiezers kunnen beloven dat ze geen dure nieuwe elektrische wagen moeten kopen, is electoraal lonend.
Maar nu zijn alle politieke campagnes voorbij en nóg willen partijen hun eigen maatregelen ongedaan maken.
Zo is het cumulverbod nog niet eens volledig van kracht, of de PS wil het al terugschroeven. Enkele kersverse
Burgemeester Boris Dilliès liet fietsnietjes in zijn gemeente Ukkel verwijderen.
het Gewest en dus niet de gemeente bevoegd is. Dat deerde de burgemeester echter niet. De nietjes stonden er niet naar zijn zin, en niet naar die van de omliggende handelaars, die hun commerciële tegenslag weten aan één door fietsers afgesnoepte parkeerplaats. De gemeentewerkers zetten er hun cirkelzaag in en weg waren de nietjes.
Trotse Dilliès
Nochtans stonden die net daar omdat je er – op minder dan vijf meter van het zebrapad – volgens de wegcode toch niet met de wagen mag parkeren, zichtbaarheid weet je wel. Maar dat maakt de burgervader niks uit. “Ik heb het Gewest gezegd dat als zij die nietjes niet wegnemen, ik dat zelf zou doen. Op een bepaald moment moet je zelf stappen zetten,” aldus een zichtbaar trotse Dilliès. De Ecolo-schepenen in het bestuur? Die stonden erbij en keken ernaar.
Zo’n onnozel fietsnietje, hoor ik u denken, wat deert het? Maar in welke mate verschilt die actie van het gewelddadige anti-GoodMoveprotest in Schaarbeek in 2022, waarbij actievoerders paaltjes uit de grond trokken en verkeersborden voor het stadhuis op een hoop gooiden? Wat gaat hij zeggen als een handelaar volgende week zelf parkeerplaats creëert? Een burgemeester hoort het voorbeeld te geven, en niet de wet naast zich neer te leggen omdat hij er anders over denkt.
Wie gehoopt had dat de rust wat ging weerkeren na de gemeenteraadsverkiezingen, is eraan voor de moeite. Zolang er geen Brusselse regering is, lijken we in een machtsvacuüm te zitten. En dat vacuüm dreigt te worden ingenomen door mensen met een cirkelzaag.
Kort gesprek
Philippe Fatien, uitbater van dansclub Madame Moustache
‘Wij zullen hier geen techno draaien, we blijven oldskool’
Na een lange sluiting door een felle brand gaat de nachtclub Madame Moustache op de Vismarkt vrijdag weer open. Medeuitbater Philippe Fatien legt uit.
De brand vond plaats in september 2022, we zijn eind 2024. Waarom duurde het zo lang?
De verzekering deed heel moeilijk, ze liet de regeling eindeloos aanslepen om ons te ontmoedigen. We zijn pas na anderhalf jaar uitbetaald, intussen waren we helemaal blut. En toen moesten de werken nog beginnen.
Wat moest er gebeuren?
Er was veel schade door de brand, maar nog meer door de regen die nadien maandenlang door het gat in het dak naar binnen viel. Alles is nieuw, het dak, de loodgieterij, elektriciteit, verwarming en verluchting, de klank- en lichtinstallatie. Alles moest ook volgens de nieuwste normen. We hebben nu een volledige geluidsisolatie en een groendak. Voorts ligt er nieuw parket op de danspiste en is het podium vernieuwd, zodat er meer concerten en voorstellingen mogelijk zijn.
Jullie gaan diversifiëren?
Ja, we willen meer cabaret, dragshows en karaoke op het programma zetten. Bij de opening treden er al artiesten op van de Crazy Horse in Parijs.
Madame Moustache begon veertien jaar geleden. Hoe kwamen jullie uit bij het concept van een vintage dancing?
In die tijd runden we een barretje bij de Vossenmarkt. Op een bepaald moment stelde brouwerij Alken-Maes voor om op de Brandhoutkaai iets te doen in het pand waar voorheen het zuiderse eet- en danscafé Los Romanticos zat. Toen we het ouderwetse interieur
zagen, hebben we meteen besloten: hier maken we een vintage dancing van met vintage muziek. Dat laatste had er ook mee te maken dat er geen goede geluidsisolatie was en er buren waren. Bovendien hielden wij van oudere muziek, swing, soul, r&b, funk, disco, muziek van de jaren tachtig, negentig.
Geen electro of techno dus. Vandaag nog steeds niet?
Nu we volledig geluidsdicht zijn, kunnen we het muziekprogramma misschien wat verbreden, met disco house of funky house. Maar we gaan geen techno draaien, geen boem-boem-boem. Dat genre laten we liever aan de specialisten, die zijn er genoeg in Brussel. Wij blijven oldskool.
Hebben jullie het vintage decor kunnen reconstrueren?
Ja, het decor is in dezelfde stijl als voorheen. We konden de spiegels recupereren, we hebben speciale muurverven gebruikt. De rode woonwagen, waar de dj’s altijd zaten, staat er nog, maar het is een toiletruimte geworden voor personen met een beperking. Madame Moustache heeft haar DNA en carnavaleske vibe zeker behouden. De sfeer van een cabaret of rondreizend circus met freakshow hangt er nog steeds. BETTINA HUBO
BPPF ft. SpeakEasy BXL present:
@THE PLANETARIUM
Thu 28.11.2024
“Be the star“
Doors & Sign up 19:00 Start 19:30
Free/gratis/gratuit
Planetarium Brussel, Boechoutlaan 10, Laken
More info: poetryfest.brussels
ARS MUSICA
With artists such as Kronos Quartet, Caroline Shaw, Quartetto Prometeo, Bruce Brubaker & Bryce Dessner
MAISON DE LA POSTE TOUR & TAXIS, BRUSSELS FREE ENTRY FORTHENOW.BE 16 - 17 NOV 2024 U R B A N N AT U R E 1 3 / 1103/ 12 / 202 4
And events such as an a ernoon Satie at Brigittines, the Electromania evening at Botanique & a contemporary ball at La Maison du Peuple
Roodwangbromvlieg Aaseter hoopt op een strenge winter
Nu de temperaturen zakken, bereiden insecten zich met verschillende strategieën voor op het doorkomen van de winter. Het antivries in het bloed van de bromvlieg maakt het insect zo resistent tot temperaturen van -15°C. door Andy Furniere
Iedereen kent wel het fenomeen van de kleine fruitvliegjes die het tijdens de warme maanden massaal op de fruitmand en de oranje zak gemunt hebben. Maar wanneer mensen plots geconfronteerd worden met een eskader bromvliegen, is het voor velen een raadsel waar die plots vandaan komen. De alternatieve naam voor de vliegensoort verklaart al veel: bromvliegen worden ook vleesvliegen genoemd.
“Bromvliegen zijn aaseters die van op meer dan een kilometer afstand dood vlees kunnen ruiken en dan heel snel ter plaatse zijn, ze zijn nog een stuk doeltreffender dan aasgieren,” zegt insectenexpert Peter Berx. Een plotse invasie van bromvliegen kan er dus op wijzen dat er ergens in huis een dood dier ligt, bijvoorbeeld een vogel of muis.
Ook op vleesresten in afval komen ze af. “Een afvalzak met vlees kan op die manier vol komen te zitten met maden, oftewel onvolwassen exemplaren, van bromvliegen. Omdat er in steden meer afval te vinden valt, voelen bromvliegen zich er goed thuis. Sowieso zijn het echte cultuurvolgers, wat betekent dat ze gretig gebruikmaken van de mogelijkheden geboden door menselijke aanwezigheid.”
Er zijn verschillende soorten bromvliegen die in Brussel op dood vlees jagen, met de roodwangbromvlieg als een van de belangrijkste vertegenwoordigers. Dat is een blauwe soort met roodbruine vlekken onder de ogen, de zogenoemde ‘wangen’.
Dat de kans op hoge aantallen bromvliegen groter is bij warme temperaturen, net zoals bij de fruitvliegen, komt doordat ze zich sneller vermenigvuldigen bij zachte temperaturen. “Wanneer het zo’n 20 à 25 graden warm is, doorlopen bromvliegen hun vier ontwikkelingsstadia (ei–larve–pop–volwassene, red.) al in iets meer dan twee weken. Als de temperaturen daarentegen rond de tien graden schommelen, kan die hele cyclus meer dan een maand in beslag nemen.” Volwassen vliegen leven ongeveer vijf weken.
Eigenschappen
• Produceerteendiep, brommendgeluiddoorkleine haartjesopdevleugels,die tijdens het vliegentrillingenin deluchtveroorzaken
• Forensischeexpertsgebruiken ze om te bepalenrondwelk tijdstipiemandgestorvenis
• Langzamerengroterdande gewonehuisvlieg, zodatze als eenminiatuurdronedoorde luchtvliegt
In deze herfstige periode van het jaar vertraagt niet alleen hun ontwikkelingsproces, de bromvliegen bereiden zich ook voor op de winter. Soms overleven ze die dankzij de aanwezigheid van dood vlees ergens verborgen in een warm huis, maar hun voornaamste strategie is om als poppen ingegraven onder de grond te blijven. Om de lange koudeperiode door te komen, hopen de vliegen enigszins paradoxaal op voldoende lage temperaturen in de komende maanden.
“Het is absoluut een misvatting dat er minder insecten zijn na harde winters,” zegt Berx. “Insecten zoals bromvliegen hebben antivries in hun bloed en kunnen onder de grond zelfs temperaturen tot min 15 graden verdragen.”
Opstoten van warmte zijn echter nefast voor hun winterrust.
“Tijdelijke hogere
temperaturen tijdens de winter stimuleren hen om zich te bewegen, waardoor ze energie verbruiken en sneller door hun vetreserves heen raken. Dat kan ertoe leiden dat ze de winter niet overleven of te zwak zijn om in het voorjaar uit hun cocon te komen.”
Als dat voorkomt, is dat niet enkel slecht nieuws voor de dieren zelf, maar voor de hele natuur. De vleesvliegen maken zich niet enkel nuttig door afval, zoals dode dieren, op te ruimen, maar ze dienen ook als voedselbron voor andere dieren, in de eerste plaats vogels. Daarnaast helpen ze mee met de bestuiving van bepaalde bloemen en planten.
Reeks nalezen?
Lees de hele reeks op BRUZZ.be/beestigbrussel
Mobiliteit Pareltjes op wielen te zien op de Heizel
‘Met een oldtimer kan je
ontsnappen aan de ratrace’
Gaat uw hart ook wat sneller slaan als er zo’n elegante oldtimer voorbijrijdt? Dan moet u volgend weekend dringend naar de beurs Interclassics in Brussels Expo. Enkele oldtimerfanaten vertellen alvast over hun rijdende erfgoed. “Ik heb minder comfort, maar meer sociaal contact.”
door Elien Haentjens foto’s Saskia Vanderstichele
Mobiliteit Pareltjes op wielen te zien op de Heizel
Twee jaar geleden kocht ik in Laken een Citroën Rosalie uit 1933, die in de voormalige Citroënfabriek in Vorst – waar nu Audi Brussels ligt – is gemaakt,” vertelt Nathan Langlois niet zonder enige trots. Topsnelheid: 70 kilometer per uur, maar dat deert de jongeman niet. Het verhaal achter zijn oldtimer, dat koestert hij. “De vorige eigenaar kocht hem in de jaren 1980 voor zijn in 1933 geboren vrouw Rosalie. Het was een van de eerste modellen met een carrosserie in staal in plaats van hout. Hij heeft slechts drie versnellingen, is negentig jaar oud, maar rijdt nog prima.”
In 1933 was een auto bezitten nog de uitzondering. Pas na de Tweede Wereldoorlog kochten meer en meer gezinnen een eigen wagen. Als object van voorspoed en vrijheid maakten de machines integraal deel uit van de familie, en stonden ze vaak mee op de vakantiefoto’s.
Nostalgici van die tijd kunnen op de Heizel hun hart ophalen op de negende editie van Interclassics. Er zijn oldtimers en youngtimers te koop, maar de beurs brengt ook allerlei autoaccessoires en een vleugje geschiedenis naar Brussel: via twintig auto’s uit musea en privécollecties vertelt ze bijvoorbeeld het verhaal achter het Italiaanse Maserati, dat zijn 110de verjaardag viert. “D’Ieteren bundelt voor het eerst zowat al zijn merken op één stand,” zegt Tijs Michiels, klassiekerexpert ‘Dr. Heritage’ bij Volkswagen België.
Ook binnen de familie D’Ieteren wordt veel belang gehecht aan dat verleden, zegt Michiels. “Net als zijn vader Roland koestert Nicolas D’Ieteren een voorliefde voor oldtimers. Die lenen we uit aan Autoworld of tonen we in ons eigen museum, dat zich in de hoofdzetel aan de Maliestraat in Elsene bevindt. Het erfgoed is deel van onze identiteit.”
Nathan Langlois weet als automecanicien waarover hij praat. Hij hekelt de mindere kwaliteit van nieuwe wagens: “Met oude auto’s heb je doorgaans minder problemen. Nu wordt er veel meer plastic gebruikt, en geven de batterijen op zo’n 200.000 kilometer de geest.”
Ook Caroline Notté laat zich verleiden door die uitmuntende kwaliteit. Zij rijdt met een Jaguar type E uit de jaren 1970. “Een oldtimer is een levensstijl: ik hou van de elegantie, het vakmanschap en de gedetailleerde afwerking. Als
“Met oude auto’s heb je doorgaans minder problemen. Nu wordt er veel meer plastic gebruikt en geven de batterijen sneller de geest"
consument kon je allerlei details en kleuren kiezen, waardoor elke auto een persoonlijk karakter kreeg. Hedendaagse auto’s zijn steeds meer gestandaardiseerd, en lijken allemaal op elkaar,” vertelt Notté.
Haar passie voor savoir-faire vertaalt zich niet alleen in een liefde voor oldtimers, maar ook voor historische architectuur. Caroline Notté houdt kantoor in het persoonlijke huis van Louis-Herman De Koninck in Ukkel, dat exact honderd jaar geleden in 1924 werd gebouwd. Het toont zijn zoektocht naar moderne constructiematerialen en vormt het begin van zijn carrière als rationeel, door het Duitse Bauhaus geïnspireerde architect. “Net als de woning straalt mijn Jaguar een zekere
eenvoud uit. Functie en vorm gaan hand in hand. Ik hou van de uitgepuurde, aerodynamische vormentaal. Elk detail klopt aan de auto, net zoals aan het huis,” stelt Notté.
Emotionele herinneringen
De vormentaal van deze volgens Notté “mooiste auto uit de geschiedenis” is te danken aan de Brit Marcel Sayer (19161970). Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte hij als vliegtuigontwerper voor Bristol Aeroplane Company, waar hij de beginselen van de aerodynamica leerde kennen. Die kennis kwam van pas toen hij later de raceafdeling van Jaguar leidde, en er wiskundige tabellen en een formule introduceerde om de ideale kromming van lijnen te berekenen. Zo ontwierp hij in 1961
Nathan Langlois
Automonteur en oldtimerliefhebber
“Met mijn Volkswagenbusje uit 1979 moet ik op vakantie meer stoppen, maar zo leer ik het echte land kennen"
Tijs Michiels
Klassieker-expert bij Volkswagen België
de Jaguar E-Type. Terwijl die in eerste instantie bedoeld was als auto voor de competitie op het racecircuit, kwamen er later publieke versies. “Bijzonder aan deze auto’s is het gebruik van aluminium als nieuw materiaal,” vertelt Notté.
“Die wagen was ook lange tijd mijn favoriet,” beaamt Langlois. “Al hou ik nu nog meer van de vloeiende lijnen van de auto’s van voor WO II. Op een standaardmotor en -chassis konden klanten hun carrosserie op maat samenstellen. Dat geeft de auto’s een ziel.”
Niet alleen professioneel – als Dr. Heritage – ook in zijn vrije tijd koestert Tijs Michiels een voorliefde voor oldtimers. “Afgelopen zomer trok ik met het gezin zes weken rond in Italië met een vintage Westfalia-busje uit 1979. Ik kies bewust voor minder comfort, maar krijg in ruil veel meer sociaal contact. Het busje vormt een laagdrempelige uitnodiging voor mensen om te komen babbelen. Dat maakt het reizen met deze duplex op wielen extra gezellig,” vertelt Michiels.
“Daarnaast dwingt een oldtimer je om te vertragen. Op de snelweg kan ik maximaal honderd kilometer per uur rijden. Ik moet ook meer stoppen, maar leer zo het echte land kennen, en niet louter naar de toeristische hoogtepunten.”
“Een oldtimer helpt je ontsnappen aan de hedendaagse ratrace: rijden met een oude mechaniek vraagt meer concentratie en energie, en voert je terug naar nostalgische, tragere tijden,” zegt Notté. “Als mensen mij zien, gaan ze meestal spontaan glimlachen of zwaaien. Zeker als mijn honden mee in de wagen zitten. Ik ben zelf altijd heel vriendelijk, want ik wil de liefde voor ons rijdende erfgoed graag delen.”
“Het is exact dat gevoel waaraan we refereren bij het gebruik van het woord ‘lovebrand’. Oldtimers roepen emotionele herinneringen op, en vormen een magische brug naar het verleden. De Lovebugsparade met historische Kevers, die we elk jaar aan Autoworld organiseren voor Valentijn, krijgt altijd fantastische reacties,” zegt Michiels.
Zelf kregen zowel Nathan Langlois, Caroline Notté als Tijs Michiels de liefde voor oldtimers met de paplepel ingegeven. “Als burgerlijk ingenieur koesterde mijn grootvader een passie voor mechaniek en sportieve wagens. Daarom kocht hij een Aston Martin DB6, het broertje van de DB5 die beroemd werd als auto van James Bond. De familie koestert nog altijd die auto. Wellicht heeft hij mijn eigen passie voor architectuur, techniek en kwalitatief gemaakte dingen mee gevoed,” vertelt Notté.
Ook Michiels’ familie houdt de DKW van haar grootvader in ere. “Het exacte verhaal van de aankoop kennen we niet, maar aangezien hij nooit iets kon wegdoen, kwam onder meer die auto boven water na zijn overlijden in 1978. Van de 251 DKW’s F7 tweezits cabrio’s die in 1938 zijn gemaakt, zijn er nu wereldwijd wellicht een vijftal over. Wat niet zoveel mensen weten, is dat de vier Audi-ringen geïnspireerd zijn door de Olympische Spelen van 1936 en afkomstig zijn van Auto Union, een groep merken met DKW, Horch, Wanderer en Audi. Op die manier is de DKW zelfs gelinkt aan mijn huidige job,” lacht Michiels.
Autoverslaafde filechauffeurs
Rest nog de vraag of ‘vervuilende’ oldtimers de stad nog wel in mogen. Dat was sinds de invoering van de lage-emissiezone (LEZ) in Antwerpen en Gent niet meer het geval – een besluit dat in mei
“Een oldtimer is een levensstijl: ik hou van de elegantie, het vakmanschap en de gedetailleerde afwerking”
Caroline Notté
Rijdt met een Jaguar type E uit de jaren 1970
2024 is teruggedraaid. Brussel hanteerde altijd een uitzonderingsmaatregel: oldtimers ouder dan 30 jaar, met een oldtimernummerplaat mogen rijden in de lage-emissiezone.
Terwijl het aantal oldtimers tussen 2018 en vandaag met ongeveer 1.200 exemplaren is gestegen, is het aantal elektrische wagens met 28.500 exemplaren toegenomen. Vooral door de stijging van die laatste wagens zijn er vandaag 9.000 wagens meer ingeschreven dan in 2018. Ongeveer een procent van het Brusselse wagenpark is vandaag ouder dan dertig jaar.
“Uiteraard zijn elektrische wagens beter voor de luchtkwaliteit, en was de eerste stap van de LEZ broodnodig. Intussen hebben we een gigantische kwaliteitssprong gemaakt, en voldoet Brussel bijna aan de normen,” vertelt voormalig Vlaams bouwmeester en architect Leo Van Broeck.
“Een nog strengere LEZ is niet de meest duurzame optie. Het is een
antropocentrische keuze die goed is voor de luchtkwaliteit en volksgezondheid, maar slecht voor het klimaat. Een nog goed werkende wagen te vroeg moeten wegdoen en een nieuwe kopen, veroorzaakt immers een stijging van de CO2-uitstoot. De totale milieu-impact van
LA PASSION DES VOITURES DE COLLECTION
de productie – inclusief staal, rubber, mijnbouw, internationaal transport, dealers, publiciteit – is veel groter dan het uitstootverschil tussen het oude en nieuwe model. Berekeningen tonen aan dat het vaak milieuvriendelijker is om je oude wagen op te rijden.”
“Daarnaast is het kwestie om voor elk type verplaatsing de juiste vorm van mobiliteit te kiezen, en de auto zoveel mogelijk te vermijden. Zelf heb ik voor langere afstanden een elektrische wagen, maar ik ben ook toleranter voor wie – gedreven door verstandig burgerschap – in het weekend met de oldtimer rijdt dan voor de autoverslaafde filechauffeurs. NOx (stikstofoxide) komt uit de uitlaat, maar fijnstof komt van de wrijving tussen banden en wegdek, en dat is niet louter een probleem van de stad,” stelt Van Broeck.
In zijn job als automonteur heeft Langlois het niet zo voor die nieuwe exemplaren. Hij werkt voltijds bij het Lakense Depauw Engineering Brussels, dat ook op Interclassics staat. “Hoewel ons type garage stilaan verdwijnt, vind ik het zelf veel boeiender om met mijn handen te werken dan in een moderne garage met de computer. Met mechanica, carrosserie en soms houtbewerking is het werk gevarieerder. We restaureren auto’s voor klanten in heel België”, vertelt Langlois.
“Elke zomer ga ik op zoek naar een oud wrak, dat ik hier wat verderop in onze ‘zondagsgarage’ geduldig herstel. Die botergele Renault was bijvoorbeeld volledig uit elkaar gehaald, en zat jarenlang verstopt in een wijnvat. En de Zèbre uit 1916 heeft nog lichten op gas. Ik ben een beetje een oude ziel, ook wat muziek betreft. Dat zit in de familie.”
Interclassics, van 15 tot en met 17 november, Brussels Expo.
THE PASSION FOR CLASSIC CARS
FR Votre cœur s’emballe-t-il à la vue d’une élégante voiture ancienne ? Ne manquez pas, le week-end prochain, le salon Interclassics à Brussels Expo. Les passionnés de voitures de collection y partageront volontiers leur amour pour ces trésors roulants. « Certes, le confort est moindre, mais le contact humain est bien plus riche », confie l’un d’eux. « Les gens me saluent spontanément en me voyant passer, surtout lorsque mes chiens sont aussi de la balade. »
EN Does your heart also beat a little faster when you see an elegant classic car drive by? Then you definitely need to spend next weekend at the InterClassics trade fair in Brussels Expo. Classic car enthusiasts are only too happy to tell you about their own piece of automotive history. “Antique cars are not as comfortable but they are great for social contact,” and, of course, “People spontaneously start waving when I drive by, especially when I have my dogs sitting in the car with me.”
Op zoek naar een restaurant?
Kies dan voor één van de 125 Good Food-restaurants in Brussel! Je zal er heerlijke gerechten vinden, bereid met lokale, gezonde seizoensproducten!
Van broodjeszaken tot sterrenrestaurants, voor een lunch met collega’s of een diner met vrienden, er is voor elk wat wils en ook voor ieders budget!
Ga naar www.goodfood.brussels/resto voor de lijst van restaurants met een GoodFood-label
Waarom is Brussel zo in de ban
van lachgas?
Luana Difficile
zoekt elke week een antwoord op een lezersvraag, deze week van Leila uit Anderlecht.
Ook een vraag?
Stel je vraag en stem op BRUZZ.be
Bekijk en lees antwoorden op BRUZZ.be/bigcity
Je gevoel bedriegt je niet als je denkt overal in de stad cilinders van lachgas te zien liggen. In een paar jaar tijd groeide het uit tot een waar fenomeen. Het begon met de kleine zilveren capsules die in slagroomspuitbussen zitten, maar het nam veel grotere proporties aan. Net Brussel vond in 2023 om en bij de 200 ton aan kleine en grotere lachgasflessen in de Brusselse straten.
Zowel de capsules als de grotere cilinders zijn gevuld met distikstofmonoxide – N₂O in chemietaal. Dat gas wordt gebruikt voor uiteenlopende doeleinden, in verschillende sectoren. In de automobielsector kan het dienen om motoren op te drijven. In de medische wereld is het gemengd met zuurstof een pijnbestrijdings- of kalmeringsmiddel. Ook tandartsen kunnen patiënten er kort mee verdoven.
Het grote publiek maakte kennis met het goedje door toepassingen in onze keuken, bijvoorbeeld slagroomspuitbussen, waarin de kleinere capsules zitten. Het gas opsnuiven geeft
even een dronken gevoel, waardoor je, ja inderdaad, begint te lachen. Omdat die kleine capsules snel leeg zijn, gingen gebruikers via achterpoortjes grotere hoeveelheden en grotere bussen aankopen, ondanks wettelijke beperkingen op de verkoop ervan.
De federale regering greep in: sinds april dit jaar zijn de invoer, de uitvoer, de verkoop, het te koop stellen, de opslag en het bezit van lachgas verboden, tenzij voor medische of technische doeleinden of als voedingsadditief. Of dat verbod echt wordt nageleefd, is een andere vraag: de grote hoeveelheid lege cilinders verklapt hoezeer het gas in omloop is op een illegale manier.
Wie het onwettig gebruikt, kan een fikse boete krijgen. Experts wijzen ook op de gezondheidsrisico’s. De lijst van bijwerkingen voor lachgasgebruikers is lang: duizeligheid, hoofdpijn, misselijkheid en verwardheid. Voor wie het veelvuldig opsnuift, zijn er nog grotere risico’s, zoals gevoelloosheid in ledematen, pijnscheuten,
zenuwschade, ademhalingsproblemen of zelfs de aantasting van de hersenen.
Ontploffingsgevaar
En dan is er nog de openbare netheid. De grotere cilinders zijn best zwaar en niet zomaar te recycleren in een van de vuilniszakken. Gevolg: gebruikers gooien ze gewoon de straat op, tot grote frustratie van buurtbewoners en voorbijgangers.
Als ze toch in een van de zakken van Net Brussel belanden, ontstaat er nog een extra probleem. Op het moment dat ze in de verbrandingsovens terechtkomen, bestaat er ontploffingsgevaar. Vorig jaar moest Net Brussel de verbrandingsoven van het restafval meer dan veertig keer stilleggen. Heel vaak was dat door de ontploffing van een lachgasfles. En daar hangt een serieus prijskaartje aan, tussen de 8 à 10 miljoen euro per jaar. Onschuldig gebruik van een goedje met een plezierige benaming, heeft dus gevolgen die absoluut geen lachertje zijn.
Zij die op 27 oktober, de laatste lenteachtige zondag van het najaar, Ter Kamerenbos of de Smurfenexpo aan de Heizel verkozen boven de uitzending van de Cross Cup in Roeselare hebben de ontluiking van een bijzondere Brusselse sporter gemist. Na een miserabele start veroverde Daniel Fagi die dag alsnog de tweede plaats in de eerste belangrijke veldloop van het seizoen. Zijn inhaalrace was een toonbeeld van klasse en durf. “Als de wedstrijd één ronde langer was geweest, had ik gewonnen,” zegt hij enkele dagen later in de cafetaria van het Drie Lindenstadion in Watermaal-Bosvoorde, de thuishaven van atletiekvereniging Racing Club Brussel.
Fagi, 32 jaar geleden geboren in een dorp in het westen van Eritrea, is sinds enkele maanden Belg. In het voorjaar van 2018 belandde hij in Brussel, na een even fascinerende als gevaarlijke vlucht uit zijn geboorteland. Zijn missie nam in totaal meer dan drie jaar in beslag. Met veel zin voor detail beschrijft hij zijn tochten door Soedan (twee jaar verbleven), Libië (negen maanden), Italië (twee maanden) en Frankrijk (twee dagen).
uitbreekt, blijven alleen de sterksten over.” Veel meer wil hij er niet over kwijt, alleen dat ze na een tijd door de Italiaanse marine werden opgemerkt en uiteindelijk onderdak kregen op een terrein vlak bij de Siciliaanse stad Catania. Daar lichtte hij ook zijn moeder en broer in. Zij wonen nog in Eritrea, zijn vader vluchtte eerder al naar Soedan.
In Sporting Flagey zoekt BRUZZ een interessant
Eenmaal eindbestemming Brussel bereikt (“28 april 2018, ik herinner me het nog precies”), krijgt Fagi te horen dat tijdens de behandeling van zijn asielprocedure het opvangcentrum van het Rode Kruis in Aarlen zijn eerste echte onderkomen in ons land wordt. In het meest zuidelijke punt van België kruist hij al snel het pad van Christine Grégoire. Zij is vrijwilligster bij het centrum en speurt onafgebroken naar sportief talent onder de bewoners. Met Fagi krijgt ze onverwacht een ruwe parel onder haar hoede.
Toen Fagi negen jaar was, riep Eritrea de onafhankelijkheid uit, na een bloedige oorlog met Ethiopië, die twee decennia aansleepte. Er kwam alleen maar meer ellende van. Het stond voor de kleine Daniël dan ook vast dat hij ooit zijn vaderland zou ontvluchten. Op 11 januari 2015 om één uur ‘s nachts was het zover. Na vijf jaar te hebben gediend in het leger glipte hij ongemerkt de kazerne uit en begon aan een wandeling van zeven uur tot in de buurt van de grens met Soedan. “Ik heb als kind nog geitenkuddes gehoed en was altijd anderhalf uur onderweg naar school, dan is zeven uur stappen niks.”
In Soedan verdiende hij wat nodig was om de oversteek naar Europa te wagen. “Ik heb 13.000 dollar betaald aan de figuren die het konden regelen,” zegt hij op steeds zachtere toon. Voor de kust van Libië werden ze in groepjes in een plastic bootje gepropt en vervolgens naar een gammele sloep vervoerd. Hij heeft die nacht mensen zien verdwijnen in de donkere zee. “Als er paniek
25 oktober 2019, dat is volgens de man die voor mij zit dé dag dat de sporter in hem opstond. Dan wint hij voor het eerst. In Habay, een relatief kleine jogging van hoop en al vijf kilometer. Een week later, in de veel hoger ingeschaalde veldloop van Ciney, wordt Fagi verrassend tweede. Langzaam verbreedt hij zijn horizon. In 2020, na een korte tussenstop in Libramont, besluit hij zijn leven voort te zetten in Brussel. Corona dreigt nog even roet in het eten te gooien, maar nu heeft hij helemaal zijn draai gevonden in Fort Jaco, de wijk in Ukkel. “Ik kan mijn trainingsparcoursen in het Zoniënwoud niet meer missen.”
Sinds hij zijn job als lasser inruilde voor een baan bij winkelketen TraKKs aan de Waterloosesteenweg is sport Fagi’s voornaamste bekommernis. Gezien zijn ‘gevorderde’ leeftijd is het vervolg van zijn carrière beperkt, beseft hij. Zondag start hij als schaduwfavoriet in het BK veldlopen in het Kempische Hulshout, maar eigenlijk is zijn blik vooral gericht op maart 2025. Dan wil hij uitblinken in de halve marathon van Gent. Hij lacht hartelijk. “Ik ben een jongen van de bergen en veldlopen is goed voor mijn bovenbenen, maar het asfalt is mijn toekomst.” Luc Kempen
Luister naar ons en wij luisteren naar jou. Tijdens de ochtendblokken van BRUZZ radio (7-10u) en (16-19u) kan je praten met onze presentatoren via Whatsapp.
RUPTURE ON TOUR
De gemeenschapscentra vertonen de BRUZZ-docu Rupture nog tot 30 november met een nagesprek met een van de jongeren of begeleiders. Alle info op n22.brussels/rupture
DE HAVEN IN BEELD
Op dinsdag 19 november volgt BRUZZ BC Materials, een pionier in circulair bouwen, in de reeks rond de Haven van Brussel. Elke dinsdag van november op BRUZZ 24
BRUZZ RADIO LUISTERT
verhaal uit de Brusselse sportwereld. Deze week: atleet Daniel Fagi.
De slaapkamer
Edmond
Edmond is negen en woont in Sint-Agatha-Berchem. Hij wil er graag goed uitzien. “Ik weet hoe ik mezelf moet aankleden, ik draag bijvoorbeeld geen roze met zwart.”
‘Ik wil papa worden, maar niet van een heel elftal’
Elke week gaat BRUZZ op bezoek bij een kind in Brussel in zijn of haar slaapkamer. Deze keer is dat bij Edmond (9) die met zijn oudere zus en ouders in Sint-Agatha-Berchem woont. “Mijn droom is om alleen nog maar goede cijfers te halen.”
door Annelies Bontjes foto Saskia Vanderstichele
Wat doe je op je slaapkamer?
Iets maken met lego, slapen en lezen.
Wat voor boeken je graag?
Ik lees manga’s en boeken van Journal d’un dégonflé
Dus je leest in het Frans. Welke talen spreek je nog meer?
Nederlands, Oekraïens, Russisch en ik leer Engels met Duolingo. Dat gaat alleen niet zo snel.
Welke taal spreek je met je ouders?
Met mijn mama Russisch en met mijn papa Frans. Hij is van Noord-Macedonië, maar ik spreek geen Macedonisch.
En wat maak je zoal met lego?
Van alles. Ik vind het vooral leuk om iets te bouwen, maar ik speel er eigenlijk nooit mee.
Wat wil je later worden?
Profvoetballer bij Real Madrid, en ik wil ook papa worden.
Hoeveel kinderen zou je willen?
Geen idee. Misschien één of twee. Ik wil geen heel elftal of zo.
Heb je een favoriete speler?
Kylian Mbappé, want hij kan goed dribbelen. En ook Neymar, Messi en Cristiano Ronaldo.
Wat is er nodig om een goede voetballer te zijn?
Heel veel. Als je een aanvaller bent, moet je goed kunnen dribbelen, schieten en een klein beetje verdedigen, want je mag niet de hele tijd op dezelfde plek blijven staan. Als middenvelder moet je een beetje kunnen
dribbelen en heel goed kunnen passen. En als verdediger moet je, tja, goed kunnen verdedigen.
Vind je nog een sport leuk?
Vroeger deed ik ook boksen, maar ik ben gestopt omdat ik de trainer niet leuk vond.
Wat zijn je hobby’s?
Voetballen, tekenen en ik spaar de voetbalstickers van Panini. Ik heb er al heel veel.
Je hebt een oudere zus, spelen jullie weleens samen?
Nee, zij luistert vaak naar muziek en ik speel liever op mijn telefoon: Brawl Stars, FC Mobile en Fortnite.
Luister jij dan niet naar muziek?
Jawel, naar rap, vooral Franse rappers zoals Gazo en Zola.
Waar zit je op school?
In Elsene, op een immersieschool. Het is ver weg. Ik ga met de tram en terug met de auto.
Woon je graag in Sint-Agatha-Berchem?
Ja. Mijn thuis is goed. Naar Thurn & Taxi gaan is leuk en ik kan voetballen hier in de buurt.
Wat zou je veranderen als je de burgemeester zou zijn?
Niets, want alles is goed. Hoewel, misschien zouden er meer speelpleintjes voor kinderen kunnen komen.
Er hangen veel posters van dieren, heb je een lievelingsdier?
De schildpad, want die is heel langzaam en ik ben juist heel snel. We zijn tegenpolen.
Waar ben je goed in?
Dribbelen en ik weet hoe ik mezelf goed moet aankleden.
Bedoel je dat je weet hoe je kledingcombinaties maakt?
Ja, ik draag bijvoorbeeld geen roze met zwart. Iedereen wil er toch goed uitzien?
Ben je ergens bang voor? Killerclowns. Daar heb ik een een film over gezien. Ook de nieuwe film vind ik eng, waarin Winnie de Poeh kwaadaardig is en mensen vermoordt.
Heb je een droom?
Ik zou willen dat ik alleen nog maar goede cijfers zou halen.
Waarom vind je dat zo belangrijk? Omdat ik niet wil blijven zitten. Als je blijft zitten, dan raak je achter op de anderen en dan raak je misschien je vrienden kwijt.
Reeks nalezen?
Lees de hele reeks op www.BRUZZKet.be/slaapkamer
‘J’ADORERAIS
DEVENIR PAPA UN JOUR’
FR Chaque semaine, BRUZZ rend visite à un enfant bruxellois dans sa chambre à coucher. Cette fois, c’est Edmond, 9 ans, qui vit avec ses parents et sa grande sœur à BerchemSainte-Agathe. « Mon rêve ? Avoir toujours de bonnes notes. Devenir footballeur professionnel… et papa. Mais pas d’une équipe entière ! »
“Ik ben wel bang voor killerclowns, daar heb ik ooit een film over gezien”
‘I WOULD LOVE TO BE A DAD ONE DAY’
EN Every week, BRUZZ visits a child in Brussels in their bedroom. This time, we meet up with Edmond (9), who lives with his older sister and parents in Sint-Agatha-Berchem/Berchem-SainteAgathe. “My dream is to do really well in school, and become a professional footballer. And a dad. But not to a whole team.”
‘Onze
sport verbindt alle
mensen’
De oervorm van het spel mag dan eeuwen oud zijn, steeds meer Brusselaars vinden de weg naar een schaakbord. Hoe slaagt een eenvoudig bordspel op slechts 64 vakjes erin wereldwijd miljoenen mensen te begeesteren? “Dat je enkel je brein gebruikt, maakt winnen des te leuker.”
door Matisse Van der Haegen foto’s Bart Dewaele
Een schaaktoeronooi in de bibiliotheek, voorlopig nemen vooral mannen deel. “Sommige mannen hebben het moeilijk als ze verliezen van een vrouw.”
De laatste avondzon schijnt door de hoge ramen van de Muntpuntbibliotheek als de timers worden gestart en het toernooi begint. Tanish Gupta (19) opent met zijn koningspion, drukt op de klok en wacht in zijn karmijnrode jasje bewegingloos de reactie van zijn tegenstander af. Die moet niet lang nadenken, de eerste paar zetten van de partij volgen elkaar snel op, maar dan vertraagt het tempo.
Naarmate het spel vordert, wordt duidelijk wie de overhand heeft. Beide spelers beschikken nog over evenveel stukken, maar met iedere zet moet zijn tegenstander ruimte inleveren. Voor Gupta is het een kwestie van geduld, hij bulldozert niet over zijn tegenstander, maar ontneemt hem vakkundig iedere kans op tegenspel, als een slang die zich om zijn prooi wikkelt. Een tiental zetten later is het voorbij. Handen worden geschud, wit wint.
Het is niet Gupta’s eerste overwinning: van kinds af aan al speelde hij talloze toernooien in India tot hij vorig jaar naar Brussel verhuisde om hier te studeren. Schaken was een manier om sociale contacten te leggen in zijn nieuwe thuisstad. “Je deelt iets met anderen: je praat niet dezelfde taal, maar begrijpt allebei wel de taal van het schaken,” vertelt hij. “Ik stuitte per toeval op de schaakclub, nu heb ik hier heel wat vrienden.”
Netflix-serie
Daar kunnen er nog heel wat bijkomen, want schaken zit in de lift. In de negen officiële Brusselse clubs zijn vandaag 685 spelers aangesloten, een stijging van meer dan vijftig procent tegenover 2018. Daar worden bovendien heel wat ‘onofficiële’ clubjes niet bijgeteld, zoals die van Muntpunt. De bibliotheek begon in 2022 met toernooien waarbij geen FIDE-punten (die geven de sterkte aan van een speler en worden gebruikt in een internationaal ratingsysteem) kunnen worden gewonnen.
Het gaat om de hoogste aantallen sinds eind de jaren 1980, toen de prestigieuze Swift-toernooien plaatsvonden in Brussel. Daarin speelde de Brusselse grootmeester – een eretitel voor sterke spelers – Luc Winants tegen wereldkampioenen als Garry Kasparov en Anatoli Karpov.
Ook buiten Brussel is de sport aan een opmars bezig. De Belgische Schaakfederatie telt 6.000 leden, een toename van 18 procent tegenover 2018. En in de populairste schaakapp Chess.com staan zo’n 23.000 Belgische accounts geregistreerd.
Een deel van die sprong heeft de schaakwereld te danken aan het succes van de Netflix-serie The Queen’s Gambit die in 2020 uitkwam en waarin het weeskind Beth Harmon, gespeeld door een roodharige Anya Taylor-Joy, zich opwerkt tot de top van de schaakwereld.
Tegelijk vonden tijdens de covidperiode miljoenen mensen hun weg naar het onlineschaken en kregen ook populaire streamers en YouTube-sterren interesse. Dat hielp de sport om haar stoffige imago af te schudden. De streamers maakten met humor en entertainende commentaar het spel toegankelijk en onthulden de wereld achter de pionnen.
Bovendien heeft het schaakspel enkele unieke eigenschappen die een blijvende aantrekkingskracht uitoefenen. Bij welk ander spel volstaat een halve A4 aan regels om eraan te beginnen? Op een bord met slechts 64 vakjes, dat tegelijk grenzeloos in zijn uitkomsten is? Ter illustratie: al na zes zetten – drie voor wit en drie voor zwart –stijgt het aantal mogelijke opstellingen op het bord tot meer dan negen miljoen. Schaken raakt door die eindeloze resem mogelijkheden nooit ‘uitgespeeld’, waardoor het uitdagend blijft. “Het is easy to learn, maar hard to master,” beaamt Arno Sterck, die in Elsene woont en voorzitter is van de Vlaamse Schaakfederatie. “Omdat je eerder met je brein bezig bent, is winnen des te leuker dan wanneer je gewoon beter
mechanisch begaafd bent in pakweg een videospel. Meer mensen hebben het gevoel dat ze kunnen winnen.”
Toch is schaken volgens Sterck geen synoniem van intelligentie. “Schaken heeft dat imago – ik heb dat al uitgespeeld in mijn sollicitaties – maar het gaat maar om een bepaald deel van je brein. Dat zegt niets over je algemene intelligentie. Het blijft vooral een kwestie van wat je erin steekt, krijg je terug: als je traint, word je beter.”
Vigen Rshtuni, de oprichter van de Muntpunt-club, wijst dan weer op de afwezigheid van de factor ‘geluk’ in het spelletje. “It is a battle of minds en als je verliest, kan je dat enkel aan jezelf wijten, dat maakt het spel zo mooi.”
Schaken onder de WTC-torens
Rshtuni wijst op het verbindende karakter van het spel. “Zodra je de regels kent, kan je met iedereen spelen: drempels als taal of nationaliteit vallen weg. In ons clubje telde ik al meer dan twintig etniciteiten, onder wie ook twee Oekraïense vluchtelingen.”
Daarom zijn volgens hem schaakclubs in een grootstad belangrijk. “Veel mensen zijn hier erg eenzaam. Ironisch toch? Naarmate er meer mensen samen in een stad wonen, wordt het moeilijker om te connecteren.”
De verenigende eigenschappen vormden ook voor Jean Pierre Bellay de aanleiding om in zijn café Le Strof in de Hoogstraat verschillende schaakborden te voorzien.
“Het idee haalde ik in New York. Voor de aanslagen zaten daar altijd schakers onder de WTC-torens. Zwervers en Wall Streettraders speelden met toeristen en studenten: een mooie plek. Ze is nu verdwenen.”
Nog iets waarin schaken een verschil kan maken: het is inclusief voor mensen met een beperking. Alejandro Moledo, een Spanjaard die elf jaar geleden naar Brussel verhuisde en werkt voor het European Disability Forum, weet dat maar al te goed. “Ik beschik maar over vijf procent van mijn zicht in één oog, maar mijn club in Ukkel heeft een aangepaste klok aangeschaft, die de resterende tijd kan laten voorlezen.”
“Als mijn zicht nog verslechtert, overweeg ik een speciaal bord voor blinden te gebruiken. Daarbij zijn de zwarte vakjes wat verhoogd en hebben de zwarte stukken een extra uitstulping en een pinnetje om ze in het bord te bevestigen.”
De concurrentie met meer fysieke sporten zoals voetbal of atletiek is groot en de namen van topspelers klinken niet echt bekend in de oren. “Nochtans zijn ze er,”
De spelregels
Schaken is een strategisch bordspel voor twee spelers waarvan de oudste herkenbare versie afstamt uit de zesde eeuw. In de moderne regels wordt gespeeld op een bord van 64 vakjes.
Elke speler beschikt over zestien schaakstukken die voor de ene speler wit zijn en voor de andere zwart. Er zijn zes verschillende soorten stukken: pion, paard, loper, toren, koningin en koning. Die hebben elk hun eigen unieke eigenschappen. Iedere speler mag om beurten een stuk verplaatsen. Door handig te manoeuvreren en de stukken van de tegenstanders te ‘slaan’, waardoor ze van het bord verwijderd worden, kan een speler een winnende positie creëren. Het doel van het spel is de vijandelijke koning schaakmat zetten: dan wordt de koning aangevallen en is er voor hem geen mogelijkheid meer om te ontsnappen. Ook hij wordt ‘geslagen’. Opdat spelers evenveel bedenktijd zouden krijgen, wordt - zeker in competitieverband - gebruikgemaakt van een schaakklok. Die duwen spelers af nadat ze een zet hebben gedaan, waarna de tijd van de tegenstander begint te lopen.
zegt Arno Sterck van de Vlaamse Schaakfederatie. “Denk aan Daniël Dardha (19-jarige speler uit Antwerpen en viervoudig Belgisch kampioen, red.).” Inzetten op de jeugd is een grote uitdaging voor de schaakwereld. Jongeren vinden hun weg niet zo gemakkelijk naar een club, spelen
LE JEU D’ÉCHECS EN PLEINE ASCENSION
FR Ancien parmi les anciens, le jeu d’échecs connaît aujourd’hui un nouvel essor à Bruxelles. Dans les neuf clubs officiels de la capitale, on compte désormais 685 inscrits, une augmentation de plus de 50 % depuis 2018. Comment ce jeu de plateau, limité à 64 cases, peut-il captiver des millions de joueurs dans le monde ? « Le fait de s’être appuyé exclusivement sur son intellect rend la victoire d’autant plus gratifiante », confie un joueur. Le défi majeur : attirer davantage de jeunes et de femmes vers ce sport de réflexion.
tegen een ‘échte’ tegenstander in plaats van achter een scherm vormt voor velen een drempel. In Brussel verdubbelde het aantal minderjarigen sinds 2018 wel tot 140, onder meer door een initiatief van de Franstalige koepel om het lidgeld terug te betalen bij deelname aan een jongerentoernooi.
Ook scholen doen inspanningen: de toernooien tussen scholen winnen aan populariteit. “In Brussel nemen daar jaarlijks intussen zo’n 200 leerlingen aan deel,” vertelt Laurent Wery, voorzitter van de Belgische Schaakbond. “Scholen zoals de Singelijn in Sint-Lambrechts-Woluwe hebben schaken zelfs opgenomen in hun curriculum, omdat ze geloven in de pedagogische meerwaarde ervan.”
Sterck vindt dat lovenswaardige initiatieven, maar hekelt het gebrek aan institutionele steun. “Voor ons is het een prioriteit om schaken in Vlaanderen en Wallonië officieel erkend te krijgen als sport. In onze buurlanden is dat zo en ook het Internationaal Olympisch Comité erkent schaken als een sport.” Op die manier zouden clubs op heel wat meer subsidies kunnen rekenen voor materiaal, lessen of prijzengeld. “Om de volgende generatie te kweken en de talenten die we nu hebben op te krikken tot toppers van wereldniveau hebben we meer middelen nodig van zowel de overheid als de privésector.”
Laatste pijnpunt: schaken blijkt een mannensport. Slechts 56 aangesloten spelers in Brussel zijn vrouwen, amper 8 procent. “Veel meisjes die beginnen te schaken, stoppen op een bepaalde leeftijd,” vertelt Sterck. “Dat heeft onder meer te maken met de opmerkingen die ze soms krijgen als ze een man verslaan. Op dat vlak kunnen we nog veel meer bereiken.”
CHESS IS ON THE UP AMONG BRUSSELS RESIDENTS
Bodytekst samenvatting
EN Even though the game’s origins date back to thousands of years ago, more and more Brussels residents are today finding their way to a chess board. The nine official Brussels clubs currently have 685 members between them, an increase of more than 50 per cent compared to 2018. How does a board game on just 64 squares manage to enthrall millions of people around the world? “The fact that you only use your brain makes winning all the more fun.” The biggest challenge is getting young people and women excited about the mind game.
Vriendelijk bedankt
“Kan ik u helpen?” Een vriendelijke, ietwat opdringerige stem haalde me plots uit mijn diepe concentratie. Ik stond in Brussel-Centraal aandachtig te luisteren naar een dringende mail die werd uitgelezen door mijn smartphone. Ik glimlachte beleefd en bedankte kort maar vriendelijk voor de aangeboden hulp.
Karl Meesters is concertorganisator bij rien à voir en presentator van het VRT-programma Niks Te Zien, waar hij als slechtziende met bekende gasten op reis gaat. Hij schrijft tweewekelijks over zijn Brussel.
Op weg naar huis neem ik wel vaker de metro richting Sint-Katelijne. Die route is zowaar rustiger dan de korte, maar drukke en onvoorspelbare wandeling door het centrum. Als ik moet kiezen tussen de peatonale jungle van dwalende toeristen, racende Deliveroo’s en zigzaggende steps of de vertrouwdheid van mijn eigen trein der traagheid, dan weet ik het wel.
“Meneer, het stoort echt niet, hoor, ik heb tijd en wil u graag helpen.” Ik keek licht gegeneerd op, pauzeerde de mail en herhaalde met een glimlach dat dat echt niet nodig was. Ontgoocheld stapte ze verder.
Ik ken dit station intussen zo goed dat ik er haast blindelings mijn weg vind (pun
intended), maar had gewoon even tijd en ruimte nodig om die dringende mail te beluisteren en beantwoorden. Ik zette dus een paar stappen uit de mensenstroom, dook de eerst volgende nis in en focuste snel weer op de mail op mijn smartphone.
Gedwee mee
Haast meteen hoorde ik opnieuw stappen naderen. “Meneer, u bent verdwaald, nu ga ik u echt helpen!” Daar was ze weer, vastberadener dan ooit. Met lichte irritatie smeekte ik haar mij vijf minuten te geven om een werkmail te beantwoorden. “Oh, u werkt?” zei ze verbaasd. Ik moest even de neiging onderdrukken om haar met mijn stok onder de metro te duwen, maar ging uiteindelijk overstag en liet me gedwee meeleiden tot aan de metro.
Voor veel mensen is blindheid iets zwart-wits, nochtans kent slechtziendheid minstens 50 shades of gray Sommige slechtzienden zien alles door een mistgordijn, anderen hebben een scherp centraal zicht, maar moeten als het ware door een grote zwarte vlek heen kijken.
Ikzelf heb geen centraal zicht meer, maar kan wel nog
contouren ontwaren met mijn perifere zicht. Dat maakt lezen of tv-kijken onmogelijk, maar behoedzaam navigeren in een vertrouwde omgeving lukt. Zelfs voor vrienden die me al lang kennen, blijft het soms moeilijk om te weten wat ik wel of niet kan zien.
Dus wie ben ik om ondankbaar te zijn wanneer een wildvreemde weldoener een slechtziende ziet en wil helpen? Maar toegegeven, het geeft soms lastige situaties. Zoals die keer toen ik op het perron stond te wachten en iemand me zonder vragen bij de arm greep en nog snel de vertrekkende metro in werkte. Op hetzelfde moment stapte de persoon op wie ik al enige tijd stond te wachten uit en zag me verbouwereerd wegrazen. Aarzel zeker niet om hulp aan te bieden als je iemand met een visuele beperking tegenkomt, maar vraag misschien eerst even of je hulp nodig is. Dan zijn we er zeker van dat we niet hand in hand de greppel in sukkelen.
Reeks nalezen?
Wie alle columns van BRUZZ wil herlezen, kan de teksten terugvinden op BRUZZ.be/column
Uw gids door de culturele agenda 15 > 21/11
Shay laat haar tanden zien in de hiphopscene
Met haar kordate raps en glamoureuze flair veroverde Shay een unieke plek in de (Franstalige) hiphop. De zelfverklaarde ‘jolie garce’ uit
Molenbeek, die net zo onverbiddelijk kan verleiden als scherp uithalen, grijpt na een turbulent parcours de scepter in Vorst Nationaal.
door Tom Zonderman
Pas besoin d’un mec, j’fais des ravages seule,” zong Vanessa Lesnicki toen ze in 2016 debuteerde onder haar rappende alias Shay. De toon was meteen gezet. De straat had haar opgevoed, rapte ze, ze had zich een weg gebaand “zonder school.”
“T’as vu ma gueule, j’suis une bombe à retardement,” klopte ze zich op de borst, “Jolie garce, j’suis le poison et le calmant.”
Hier stond een rapster die balanceerde tussen schoonheid en rebellie, zelfverzekerd, stijlvol en uitdagend. Uit Brussel, nota bene. Dat ze vrouwelijke kracht en zelfvertrouwen uitstraalde in een genre dat vaak door mannen werd en wordt gedomineerd, zorgde ervoor dat ze snel haar eigen plek veroverde en succes oogstte. Op Spotify tikte ze miljoenen streams aan, op sociale media speelde ze zichzelf uit als harde tante. Ook in de modewereld scoorde ze. Zo stond ze op de cover van de Japanse Vogue en werkte ze samen met Burberry.
Bekendheid kreeg Shay vooral in Franstalige contreien, het gros van haar streamers zit in Parijs. In 2019 ontving ze in Frankrijk twee gouden platen voor haar album Antidote, deze zomer verkocht ze er het mythische Olympia uit. Die populariteit heeft ze onder meer te danken aan haar samenwerking met superster en enfant terrible van de Franse rap Booba. Dat hij haar meenam naar zijn stadionshow in Bercy, zorgde voor haar grote doorbraak.
Shays deelname aan de Netflix-hit Nouvelle école, een talentenjacht voor jonge rappers, bleek de ultieme brandversneller. In dat programma, dat twee seizoenen lang op zoek ging naar de strafste jonge rappers uit Parijs, Marseille en Brussel, zetelde Shay in de jury naast grote (Franse) namen als Niska en SCH. De Brusselse viel op door haar ravissante verschijning, maar nog meer door haar meedogenloze beoordeling van de kandidaten. De rapster deinsde er niet voor terug om haar tanden te tonen
(haar alias rijmt toevallig of niet op ‘haai’) en botste geregeld met de andere juryleden. Met haar kritische blik gaf de artieste in één ruk te kennen dat de hiphopscene in haar thuisstad op scherp stond.
Nouvelle école speelde slim in op de ‘concurrentie’ tussen de Belgische en de Franse rapscene. Franstalige Belgische rappers lonkten altijd gretig naar Frankrijk, soms lieten ze de wereld zelfs in het ongewisse dat ze Belg waren, maar toen Roméo Elvis & co. hier in het zog van Stromae de vaderlandse scene deden bloeien, begon Parijs vol bewondering naar Brussel te kijken. Shay was een van de eersten om dat potentieel te onderkennen.
Karikaturale bad bitch
Shay hechtte in Nouvelle école veel waarde aan de artistieke expressie van de
Shay zich na het harde leven op straat alsnog een weg naar de top heeft geknokt, toont haar veerkracht en vechtlust
kandidaten, ze beoordeelde de deelnemers niet alleen op hun rapskills, maar ook op hun presentatie en identiteit. Zo moedigde ze de deelnemers aan om een opvallende persoonlijkheid te ontwikkelen en daarbij uit te gaan van hun eigen kracht, iets wat ze zelf altijd hoog in het vaandel heeft gedragen. Empowerment is voor de zangeres een codewoord.
Shay dankt die veeleisendheid ongetwijfeld aan haar turbulente parcours. Als tiener spijbelde ze. Ze kwam in contact met het harde straatleven in Molenbeek en dealde een tijdje drugs. In de hoop dat ze haar leven zou omgooien, stuurden haar Poolse vader en Congolese moeder haar een jaar naar Kinshasa. Toen ze gelouterd terugkeerde naar Europa, besliste ze om het te wagen in de muziekindustrie. Maar het snelle succes speelde haar parten, ze raakte vervreemd van haar familie, kwam op het verkeerde pad terecht en werd zelfs even dakloos. Dat ze zich alsnog een weg naar de top heeft geknokt, toont de veerkracht en de vechtlust waar ze nu zo graag mee uitpakt. Op haar album Pourvu qu’il pleuve, dat in januari verscheen, drijft Shay dat imago op de spits. “Je me débrouille seul,” klonk het, “Dis-moi qui pourrait me dompter?” In een van haar songs verwijst ze naar Judy Moncada, een op wraak beluste, vastberaden vrouw van een drugsbaas uit de serie Narcos. Eerder sprak ze ook al haar bewon-
Shay staat op een kruispunt: kiest ze voor een toekomst als karikaturale bad bitch of als een icoon van kracht en authenticiteit?
dering uit voor drugskoningin Griselda Blanco. “Mes ennemis veulent ma mort, mais j’en ai rien à branler,” snoefde ze. Door zich te meten met stoere vrouwen die zich niet laten intimideren door mannen, onderstreept Shay haar zelfredzaamheid en onafhankelijkheid, maar de Brusselse moet ook uitkijken dat ze van zichzelf geen karikaturale bad bitch maakt. De huidige hiphopscene is die typecasting ook allang voorbij, veel rappers leggen de nadruk op hun twijfels, worstelingen en mentale kwetsbaarheid. Een mens van
vlees en bloed, met verlangens maar ook met zwaktes, is voor struggelende jongeren net zo goed een krachtig rolmodel.
Liefde, strijd en trots
Shay kan zich daarvoor spiegelen aan haar grootvader, Tabu Ley Rochereau, een van de grote wegbereiders van de Congolese rumba. Aan hem heeft ze ook haar artiestennaam te danken, die zoveel betekent als ‘zij die het licht brengt.’ Rochereau vermengde traditionele Congolese muziek met Latijns-Amerikaanse ritmes en soul, en creëerde zo een eigen geluid, dat wereldwijd weerklank vond. Als eerste Congolese artiest ooit stond hij in het Olympia. Rochereau zong vaak over de liefde en het leven, maar zijn nummers bevatten ook subtiele kritiek op het regime van Mobutu. Voor mensen die naar verandering verlangden, bracht hij een boodschap van verzet en hoop.
In interviews heeft Shay aangegeven dat de connectie met haar grootvader haar een diepere waardering voor muziek en cultuur heeft bijgebracht. In haar muziek sluimeren dezelfde thema’s van liefde, strijd en trots, die ook in het werk van haar grootvader weerklonken. Als Shay deze artistieke diepgang durft voorop te stellen en het bravoure-imago wat loslaat, ligt er voor haar een toekomst open waarin ze niet alleen de Franstalige hiphopscene verrijkt, maar ook een blijvende impact achterlaat als een icoon van kracht en authenticiteit.
Shay treedt op 16/11 op in Vorst Nationaal, vorst-nationaal.be
SHAY S’EMPARE DU TRÔNE
FR Shay, née Vanessa Lesnicki, s’est imposée en 2016 comme une rappeuse audacieuse et rebelle sur la scène hip-hop francophone. Avec son background brut, ses collaborations, notamment avec Booba, et son rôle de jurée impitoyable dans Nouvelle école sur Netflix, elle a trouvé sa place dans un univers dominé par les hommes. Son enfance difficile à Molenbeek, entre trafic de drogue et sansabrisme, a forgé une musique authentique et puissante. Bien qu’elle s’affiche comme une « bad bitch », elle puise aussi son inspiration dans la musique de son grand-père, le roi de la rumba congolaise, Tabu Ley Rochereau. À Forest National, elle saisit enfin le trône qu’elle convoitait.
SHAY CLAIMS THE SCEPTRE
EN Born Vanessa Lesnicki, in 2016 Shay broke through on the French-speaking hip-hop scene as a strong, rebellious female rap star. Thanks to her raucous background, collaborations with big names like Booba, and her role as the ruthless judge on the Netflix talent show Nouvelle école, she quickly cemented her place in a male-dominated genre. Her difficult childhood in Molenbeek – she was once a drug dealer and was homeless for a while – gave her music an authentic, powerful feel. Although she presents herself as a fearless “bad bitch”, she finds inspiration and depth in the music of her grandfather, the Congolese rumba king Tabu Ley Rochereau. At Vorst Nationaal/Forest National, she finally gets hold of the sceptre she has been coveting for so long.
RIRE (POUR EN FINIR AVEC SOI-MÊME)
Sara Selma Dolorès 21—30.11.2024 En coprésentation avec La Balsamine varia.be
Pop & JazzArt & Lit
Uit de schaduw
Wie de kleine letters graag onder een vergrootglas legt, is de naam Robert Glasper vast al tegengekomen. De Amerikaanse pianist en producer werkte al samen met onder meer Herbie Hancock, Anderson .Paak en Mac Miller. Op Kendrick Lamars magnum opus To pimp a butterfly speelde hij een prominente rol. Solo trad Glasper uit de schaduw met zijn Black radio-trilogie, waarop hij traditionele jazz mengde met hiphop, r&b, soul en elektronica. In 2013 won hij er de eerste van zijn vijf Grammy’s mee.
ROBERT GLASPER 15/11, Flagey, flagey.be
Van de straat naar de arena
Noblesse oblige
Alle lof voor de Zuid-Koreaanse Han Kang, maar de echte hoofdvogel schiet je niet af met de Nobelprijs voor de Literatuur. Pas wanneer Passa Porta’s Nobele Prijs op je schoorsteenmantel prijkt, weet je dat je als schrijver goed zit voor de eeuwigheid. Vraag maar aan lui als Virginia Woolf, Louis Paul Boon, Franz Kafka en Jorge Luis Borges. Dit jaar valt die eer de messcherpe Afro-Amerikaanse pionier van het afrofuturisme Octavia E. Butler (1947-2006) te beurt.
DE NOBELE PRIJS PASSA PORTA VOOR OCTAVIA E. BUTLER 19/11, Passa Porta, passaporta.be
Powerschrijver
Fontaines D.C. wierp zich vijf jaar geleden met zijn debuut Dogrel op als een van de meest tot de verbeelding sprekende bands uit de nieuwe postpunkgolf. Het vijftal uit Dublin combineerde referenties aan James Joyce met rauwe verhalen over de grootstad. Op zijn recente album Romance verbreedde de groep zijn geluid met shoegaze, elektronica en big beats, een recept waarmee ze nu arena’s proberen te veroveren.
“You’re a dumb cunt,” zingt Amy Taylor op het kersverse album Cartoon darkness van het door haar aangevoerde Amyl and the Sniffers, “Need to wipe your mouth after you speak ‘cause it’s an asshole.” De band uit Down Under wierp zich de voorbije jaren op als vaandeldrager van de Australische punkscene met rauwe songs over rebellie, feminisme en ongebondenheid. Taylor neemt daarbij geen blad voor de, euh, mond. (TZ) AMYL AND THE SNIFFERS 17/11, Ancienne Belgique, abconcerts.be
De Nobele Prijs mag nog heel lang buiten het bereik van Richard Powers blijven, die komt enkel schrijvers toe die het tijdelijke al voor het eeuwige inruilden. De Nobelprijs zou de Amerikaanse meesterschrijver dan weer wel als gegoten zitten. Na de bossen uit zijn magistrale Tot in de hemel, duikt Powers in zijn nieuwe roman Vrij spel diep in de oceaan. Bij Bozar zwemt hij langs thema’s als mensheid, technologie en natuur.
MEET THE WRITER: RICHARD POWERS 16/11, Bozar, bozar.be
Sierlijke eeuw
Denim op denim, snorren, Green Day, Donald Trump ... alles komt terug. Zo ook de art deco. De stijlrichting in architectuur en sierkunst viert in 2025 haar honderdste verjaardag, maar wordt nu al bedacht met een tentoonstelling in Villa Empain. Echoes of art deco echoot in de door architect Michel Polak in 1931 opgetrokken parel in Elsene via meubels, tekeningen, keramiek, houtwerk, siersmeedwerk en glas-in-loodramen. (KS) ECHOES OF ART DECO 15/11 > 25/5, Villa Empain, villaempain.com
Nobele Prijs: Octavia E. Butler
Robert Glasper
Klein onderhoud
Gerenommeerde stripgalerie Martel verovert na Parijs ook Brussel
‘Onze artistieke lijn bepaalt onze reputatie’
Samenwerkingen met gelauwerde striptekenaars en grafische kunstenaars als Chris Ware, Art Spiegelman of de Brusselse Dominique Goblet hebben in de loop van de afgelopen zestien jaar van Galerie Martel dé stripgalerie van Parijs en bij uitbreiding Europa gemaakt. Het is dus groot nieuws dat oprichter Rina Zavagli op 16 november een grotere vestiging opent in Elsene. “Dit is een belangrijke stap voor ons,” vertelt ze. “Het is absoluut niet onze bedoeling om in Brussel te hernemen wat in Parijs al is getoond. Je mag ervan op aan dat het om heel eigen expo’s zal gaan,” belooft Zavagli. “Brecht Evens (zie beeld) stelde het eerste deel van De bondgenoten in Parijs voor, het tweede wellicht in Brussel. Ook voor de tweede expo van Éric Lambé kiezen we voor zijn thuisstad. Dat houdt steek.”
Zavagli richtte Galerie Martel in 2008 op, nadat ze vaststelde dat er voor haar echtgenoot, de wereldvermaarde Italiaanse stripmaker en illustrator Lorenzo Mattotti, eigenlijk geen galerie bestond met een artistieke lijn die bij hem paste. “Over die lijn waken wij streng, want die vestigt onze reputatie. Ze wordt in essentie bepaald door de artiesten die wij naar voor schuiven, en die zie je elders niet. Om die redenen zijn we géén concurrentie voor andere galeries.” De openingstentoonstelling van Martel BXL wordt een visitekaartje, dat werk toont van de vele artiesten die de voorbije zestien jaar in Parijs aan bod kwamen.
De keuze om in Brussel uit te breiden gebeurde heel natuurlijk. “Je kan overal met een galerie beginnen. Maar voor mij én voor onze artiesten was Brussel een evidentie. Het is een dynamische stad, waar traditioneel veel grafisch talent thuis is. Hedendaagse kunst lééft er. En we hebben er veel klanten, kenners, vrienden en verzamelaars. Dat Brussel zo dicht bij Parijs ligt, is ook erg praktisch voor ons.”
De Brusselse galerie werd niet op één dag gebouwd. “Het heeft inderdaad even geduurd voor we een geschikte plek vonden, vergunningen verkregen en konden verbouwen. Makkelijk is het nooit, maar zaterdag is dat allemaal vergeten.” Martel BXL neemt haar intrek in een typisch negentiende-eeuws gebouw aan de Elsensesteenweg, met twee bloemrijke patio’s. “We zitten niet ver van het Flageyplein, en dus niet in de gekende galeriewijken. Mensen weten ons overal te vinden. Onze vernissages trekken altijd veel volk, de renommee van onze artiesten bepaalt ons succes.”
NIELS RUËLL
Martel BXL opent op 16/11 met een groepstentoonstelling die loopt tot 7/12, galeriemartel.com
Brusselse jongeren oog in oog met zichzelf in de Spaanse Pyreneeën
Studio Globo maakte een educatief pakket voor de derde graad van het SO en hogescholen. Het is geïnspireerd op werkvormen die ook in de film gebruikt worden, doorde begeleiders van D’Broej.
DOWNLOAD HET GRATIS LESPAKKET OP STUDIOGLOBO.BE/RUPTURE
Heimwee naar Gladiator is geschiedenis. De heerlijke, pompeuze peplum met Russell Crowe als razende gladiator en Joaquin Phoenix als tirannieke keizer kent eindelijk een vervolg. Ridley Scott, regisseur van Blade runner, Alien en Napoleon, nam op zijn 86e zelf de honneurs waar. De zachtaardige Paul Mescal uit Normal people en Aftersun staat meer dan zijn mannetje in de arena. En dit keer was er wel geld voor een neushoorn. Vae victis!
GLADIATOR II US, UK, dir.: Ridley Scott, act.: Paul Mescal, Pedro Pascal, Denzel Washington
Papa van de maffia
Corsica, 1995. Voor de 15-jarige Lesia wordt het om de verkeerde redenen een zomer om nooit te vergeten. Samen met haar vader, de baas van een maffiaclan, moet ze op de vlucht slaan. Regisseur Julien Colonna maakte iets soortgelijks mee. Het kan verklaren waarom zijn inkijk in het gangsterbestaan zo geloofwaardig overkomt. Ook als vader-dochterportret blijft Le royaume hangen.
LE ROYAUME FR, dir.: Julien Colonna, act.: Ghjuvanna Benedetti, Saveriu Santucci, Anthony Morganti
Tijd voor tissues
In Aziatische landen leidde deze kleurrijke feelgoodfilm tot een tekort aan papieren zakdoeken. De Thaise bioscoophit moet ook hier à la Intouchables zalen kunnen doen schateren en snotteren. In Bangkok slooft een jonge gamer zich uit voor zijn zieke oma in de hoop op een groter deel van de erfenis. Maar ze doorziet zijn opportunisme. Af en toe zoetsappig, meestal fijngevoelig. (NR) HOW TO MAKE MILLIONS BEFORE GRANDMA DIES TH, dir.: Pat Boonnitipat, act.: Usha Seamkhum, Putthipong Assaratanakul
Podium
Waugh winkelt warm
De Warme Winkel is een van de beste theatergezelschappen van Nederland en werd voor die renommee ‘beloond’ met het schrappen van subsidies. De Warme Winkel vergrijpt zich graag aan klassiekers en ‘misbruikt’ nu Evelyn Waughs roman Brideshead revisited uit 1945 voor een dissectie van de liefde en het bepalen van een seksuele identiteit. Topacteurs Florian Myjer en Abke Haring belijden hun liefdesfantasieën in onze huidige cynische tijden.
DE WARME WINKEL: BRIDESHEAD REVISITED 15/11, Westrand, kaaitheater.be
Bezoek uit Latijns-Amerika
Het Próximamente Festival brengt artiesten en organisaties uit Latijns-Amerika en de diaspora samen, en is tegelijk een coöperatief platform van partners uit Europa en acht Latijns-Amerikaanse landen. Met als thema ‘Futuro ancestral’ worden dit jaar verbindingen gelegd tussen generaties. Blikvangers van het programma zijn Avignon-revelatie Tiziano Cruz, Lukas Avendaño, Lisette Ma Neza, Carolina Mendonça en Moya Michael.
PRÓXIMAMENTE FESTIVAL 18 > 23/11, verschillende locaties, kvs.be
Dood van een dictator
Trump leeft, van Stalin weten we het niet zeker. De Sovjet-dictator met miljoenen doden op zijn geweten beleefde zijn laatste uren naar verluidt in 1953. Maar over zijn doodsstrijd deden al snel verschillende verhalen de ronde. Met Stalin sterft voegt het Brusselse amateurgezelschap D°eFFeKt er daar nog eentje aan toe. Al zal ook hier de ware toedracht overstemd worden door het getouwtrek van partijprominenten. (MB)
D°EFFEKT: STALIN STERFT 15 > 23/11, Comenius vrijetijdspunt, deffekt.be
Na zijn vlucht uit Syrië en de opening van een koffiebar in Brussel heeft de Damascener Bassel Abou Fakher nu een tweede, veel grotere zaak geopend met een patisserie-atelier als blikvanger. Een regelrechte voltreffer.
Zodra je in Stella Pastry Atelier binnenstapt, word je begroet door Stella, de hond die het handelsmerk werd van Bassel Abou Fakhers eerste, nog steeds razend populaire koffiezaak. De witte herder eet rustig haar brokjes tussen de werkbank en de prachtige glazen wand die het patisserie-atelier omsluit. Hoewel ze wat stijfjes beweegt door haar bewogen verleden, tovert haar aanwezigheid een glimlach op het gezicht van iedereen die haar bijzondere verhaal kent. Haar baasje, een muzikant, heeft na aankomst in België hemel en aarde bewogen om zijn trouwe viervoeter
Win Tickets
Cruce
5x2 tickets, Les Halles, 27/11
Marcos Arriola verandert in Cruce de dansvloer in een plaats van verzet voor vijf bevrijde lichamen. Mail ‘Cruce’
met een speciale reddingsactie via Beiroet en Istanbul tot hier te krijgen.
De hereniging lijkt Bassel Abou Fakher vleugels te hebben gegeven. Zijn tweede zaak, zo’n honderd meter verderop in de richting van het Stefaniaplein, is indrukwekkend. De grote ruimte, die opent met een toonbank waarachter het specialty coffee-aanbod van Wide Awake Coffee prijkt (4 tot 4,70 euro), bezit heel wat zitplaatsen. Het interieur is sfeervol aangekleed met houten meubilair, hetzelfde geldt voor het prachtige terras achteraan.
Naast de hoogwaardige koffiespecialiteiten kunnen liefhebbers hun hart ophalen aan een ‘All-day brunch’. Tijdens ons bezoek rond 13.00 uur verkenden we de hartige kaart, onderverdeeld in ‘Bowls’ (13 tot 16 euro) en ‘Burgers’ (11 tot 14 euro),
Something is approaching
5x2 tickets, Beursschouwburg, 23/11
Choreografe Carolina Mendonça onderzoekt of onze spieren ketens van geweld kunnen doorbreken. Mail ‘Something’
Stuur het trefwoord, samen met je adres en telefoonnummer, naar win@bruzz.be
allemaal bedacht door de Australische chef Sidney Lauwers. Wij gingen voor de halloumiburger (11 euro), een vegetarische creatie die alle verwachtingen overtrof. Het heerlijk zachte broodje was belegd met rode ui, halfharde kaas en, als kers op de taart, blokjes pompoen. Om je vingers bij af te likken.
Als drankje kozen we een gingerbeer van Bundaberg (4,50 euro), een industriële, wel erg zoete frisdrank die enigszins uit de toon valt bij het ambachtelijke karakter van de zaak. We sloten ons bezoek af met een Parijse flan van de hand van patissier Coline Vercruyssen. Een verleidelijk cilindervormig gebakje met een perfecte textuur, die deed denken aan de Portugese pastéis de nata. Petje af.
TEKST: MICHEL VERLINDEN FOTO: SASKIA VANDERSTICHELE
Memoria, verdad y justicia
5x2 tickets, KVS BOX, 19/11
Omar Jabary Salamanca, Lisette Ma Neza en Gerardo Salinas zoeken via film en debat verbinding in verlies. Mail ‘Memoria’
De vijf inzichten Jente Pironet
‘Luister naar je buik’
Jente Pironet komt met zijn band Portland in het Koninklijk Circus de nieuwe plaat Departures voorstellen. Net voor zijn vertrek liet hij nog deze inzichten optekenen.
door Michaël Bellon
Carpe diem
Op de eerste plaat van The Doors staat een leuk liedje dat ‘Take it as it comes’ heet. Beschouw elke dag als een nieuw avontuur. Overdenk niet te veel, houd je niet bezig met wat er achter de hoek kan schuilgaan. Je kan plannen maken, maar laat ze los als er iets anders en beters op je pad komt.
Toeval bestaat niet
Ik geloof dat alles circuleert in één energiestroom. Een steentje in de rivier kan alles veranderen. Ik geloof ook dat zaken elkaar aantrekken. Dingen die je liever wilt vermijden, kunnen toch op je pad komen, omdat je er onbewust mee bezig bent. Een zogenaamd toeval kan een signaal zijn dat je ergens op gefocust bent, dat je iets wílt zien.
Structuur kan een slechte wegwijzer zijn
Structuur kan handig zijn, maar impulsiviteit en buikgevoel kunnen iets veel mooiers opleveren. Ik word wat gek van indelingen als werk- en weekenddagen, dag en nacht, dalen spitsuren. Als ik zin heb om de nacht door te werken, dan doe ik dat. Soms kan ik een afspraak afzeggen, in de auto springen en twee dagen verdwijnen.
Niemand is voorspelbaar
Onderschat niet hoe mensen altijd groeien en evolueren. Iemand vertelde me onlangs dat mensen als slangen zijn: regelmatig vervellen ze helemaal. Als je elkaar ontgroeit, kan je daar triest over zijn, maar we krijgen nu eenmaal regelmatig een nieuwe huid. En misschien groei je later weer naar elkaar toe.
Gemis is betrouwbaarder dan wilskracht
Melancholie en droefenis vertellen je meer over wat je echt wilt dan geprojecteerde ambities. Het gat in je hart vertelt meer dan een voorgespiegeld ideaalbeeld. Soms is het nodig om terug te kijken om te weten welke richting je uit wilt. Zo kan je het gat in jezelf vullen in plaats van nog altijd de leegte te ervaren op het moment dat je je door de maatschappij ingefluisterde ambitie bereikt hebt.
Portland stelt Departures (uit bij PIAS) voor op 15/11 in het Koninklijk Circus, cirque-royal-bruxelles.be
Brussel Helpt
ZATERDAG 23.11.2024
De Grootste Spaghettislag ter Wereld
‘De Grootste Spaghettislag ter Wereld’ is zoveel meer dan spaghetti. Het is een uitzonderlijk warme actie die Brusselaars bij mekaar brengt om kwetsbare Brusselaars te helpen. Dit jaar zamelen we centen in voor Accolage, een organisatie die burenhulp-netwerken opzet in de strijd tegen eenzaamheid bij ouderen. Net zoals bij Brussel Helpt, staat bij Accolage het ‘kleine helpen’ en de verbinding tussen buren centraal.
Doe mee en maak spaghetti met je organisatie, bedrijf, of bij je thuis.
Info en registreren via brusselhelpt.be
KERSTCONCERT
22.12.2024 | 15:00
WWW.KVS.BE
BIJ LEVEN EN WELZIJN / DE EEUW VAN TOEN
ALICE TOEN
Le Plus Grand Souper de Spaghettis du Monde
« Le Plus Grand Souper de Spaghettis du Monde » est bien plus que des spaghettis. C’est une action exceptionnellement chaleureuse qui rassemble les Bruxellois pour venir en aide aux vulnérables. Cette année, nous collectons des fonds pour Accolage, un organisme qui met en place des réseaux d’entraide de quartier pour lutter contre la solitude des personnes âgées.
Allez manger des spaghettis chez quelqu’un dans votre quartier et soutenez ainsi Brussel Helpt.
Consultez le site brusselhelpt.be et commandez rapidement votre portion !
Zoek je een job met werk- zekerheid en flexibiliteit? Een job waarbij je ten dienste staat van anderen, maar toch een gezonde balans hebt tussen werk en privé? Met een correct loon en tegen uitstekende voorwaarden? Dan ben je bij lokaal bestuur Zaventem aan het juiste adres! Enkele voorbeelden van functies die de volgende maanden vrijkomen:
Roularta zoekt een gedreven Account Manager voor Kanaal Z en Canal Z, onze toonaangevende televisiezenders. Jij bent de spil in het realiseren van verkoopsobjectieven en het opbouwen van duurzame relaties met klanten. Met jouw commerciële flair en passie voor
“ Dankzij de Europese Unie kan ik op school altijd online. Een enorme troef voor onze digitale generatie.”
