Het Doggersland, de kraamkamer van de Noordzee by Amsterdam Academy of Architecture

HET DOGGERSL A ND DE K R A A MK A MER VA N DE NOOR DZEE

Ziega van den Berk Master Landschapsarchitectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam september 2020 Pieter van der Doesstraat 17 T 1056 VB Amsterdam ziega vandenberk@gmail.com +31(0)6-46338313 Commissieleden: Marieke Timmermans (mentor) Bruno Vermeersch Philomene van der Vliet Toegevoegde leden voor het tentamen: Saline Verhoeven 2

Pierre Alexandre Marchevet

HET DOGGERSL A ND DE K R A A MK A MER VA N DE NOOR DZEE

Hoe kunnen we de energieopgave als een kans benutten om het ecosysteem van de Noordzee sterk te verbeteren?

Voor de Doggersbank, een ondiepte in de Noordzee, ontwierp ik een windpark waarbij ik de opgave benaderde vanuit het bestaande landschap en zeeleven.

INHOUD

Inleiding

Samenvatting

Aanpak

Het ontstaan van de Noordzee

De Noordzee 150 jaar geleden

De Noordzee nu

De Noordzee in de toekomst

De doggersbank, een unieke plek in de Noordzee

Wie zijn de bewoners van de Doggersbank?

Ontwerp-parameters

De methode

103

De fundering als habitat

127

Van stempel naar windpark

149

Van windpark naar landschap

173

Bronnen

219

Gesproken experts

218

Hoe nu verder?

221

< Historishe kaart van de Noordzee met de Doggersbank

INLEIDING

Onze tijd wordt gekenmerkt door een complexe verhouding tussen natuur en cultuur. De aarde is een menselijke planeet geworden. Overal heeft de mens zijn vingerafdrukken achtergelaten en dat heeft onvoorziene en vaakongewenste gevolgen. De mens is uitgegroeid tot eenkracht van geologische proporties wat heeft geleid totwat academici hebben uitgeroepen tot het geologischtijdperk van de mens: het Antropoceen. Het uitroepen van dit nieuwe geologische ‘tijdperk van de mens’ gaat gepaard met de roep om een nieuw bewustzijn. Niet alleen een bewustzijn omtrent de omvang van deproblematiek maar vooral een oproep om er iets aan tedoen. Ook ik voel me betrokken in dit debat, en vraag me af hoe we vanuit ons vakgebied hier een bijdrage aankunnen leveren. Moet de mens nog wel de maatstaf zijn voor hoe we ons tot de wereld verhouden? Ik denk van niet. Volgens mij is het tijd dat we de mens niet als middelpunt zien maar als onderdeel van een complex en alomvattend systeem dat bestaat uit zowel mensen, dieren, planten en dingen. Onze relatie met de natuur is op dit moment instrumenteel en hiërarchisch, dit is een kenmerkvan onze antropocene houding. We behandelen de natuurlijke entiteiten als louter dingen, die we eventueel kunnen gebruiken, en niet als dingen waarmee we een gemeenschappelijke wereld delen. Er dient een cultuurverandering plaats te vinden. Die begint bij het ‘echte’ besef, dat ook wij, niks anders zijn dan natuur. Vanuit dit basis besef wordt het logisch om nieuwsgierig te zijn naar de wensen, ideeën en behoeftes van andere, niet menselijke, dingen. Mijn aanname is dat wanneer we vanuit dit besef proberen te ontwerpen voor dieren, planten en dingen er een idee ontstaat over hoe: in de toekomst het leven op aarde op een duurzame en gelijkwaardige manier vorm te geven.

Maar de eerste belangrijke te beantwoorden vraag is: hoe geven we stem aan, of worden we gevoelig voor, dat en diegene die geen ‘menselijke’ stem hebben? De Noordzee met zijn Doggersbank heb ik als locatie uitgekozen om vanuit dit besef te ontwerpen. In de opgave wordt het menselijk medegebruik van de Doggersbank onder de loep genomen en zal ik op deze bijzondere plek in de Noordzee in dialoog gaan ontwerpen met alle landschapsvormende krachten, inwoners en gebruikers ervan, in het licht van de energieopgave. En daarnaast, van wie is de Doggersbank in de Noordzee eigenlijk? De grenzen vertellen je: Engeland, Denemarken, Duitsland, Nederland. Maar deze grenzen zijn getekend door de mens, een grens is een menselijk concept, dus daarmee de Noordzee ook. Juridisch gezien hebben we de Noordzee en daarmee de Doggersbank dus in bezit, de mens is de baas. De mens mag haar naar willekeur gebruiken. Maar hebben we daar het recht toe? Of heeft de Noordzee een waarde opzichzelf? Wat zou ze zeggen als je haar vraagt naar het concept bezit? Netbeheerder TenneT ziet de Doggersbank die licht op een relatief ondiep deel van de Noordzeeals geschikte locatie voor windparken ver op de Noordzee. Stel dat je naar de Doggersbank kijkt en luistert, niet slechts vanuit het perspectief de mens, maarook vanuit het perspectief van de dingen, de dierlijke inwoners zoals de mossel en een zeekoet of het perspectief van de landschapsprocessen die de biotoop gezondmoeten houden of het zeewater, het zout, het zand. Wat hoor je dan, wat voor ruimte zie je dan en welke mogelijkheden zijn er om haar in beweging te brengen en te verbeteren?

^ De Noordzee met in het midden de Doggersbank, de projectlocatie. 12

Oppervlakte Noordzee

575.000 km²

Oppervlakte Noordzee NL

57.000 km²

Oppervlakte Doggersbank

19.600 km²

Oppervlakte Doggrsbank NL

5.051 km²

SA MEN VATTING

Hoe kunnen we de energieopgave als een kans benutten om het ecosysteem van de Noordzee sterk te verbeteren? Voor de Doggersbank, een ondiepte in de Noordzee, ontwierp ik een windpark waarbij ik de opgave benaderde vanuit het bestaande landschap en zeeleven. Van de schaal van het gehele Doggerslandschap tot de schaal van de windmolenvoet maakte ik ontwerpkeuzes die gericht zijn op het stimuleren van groei van een divers en rijk zeeleven.

Aanleiding en opgave De Noordzee wordt al sinds het begin van de 20e eeuw geëxploiteerd door de visserij. Dit heeft onder meer geleid tot het bijna helemaal verdwijnen van het harde substraat; de voedingsbodem van het zeeleven. De bodem van de Noordzee is nu grotendeels vergelijkbaar met een kale woestijn. De Noordzee is ook zoeklocatie voor het plaatsen van windmolens die om de klimaatdoelstellingen te halen. In 2050 moeten er 15.000 windmolens gebouwd zijn in de Noordzee waarvan 8000 op de Doggersbank. Het harde substraat van een windpark kan – mits slim ontworpen - een kans bieden om als rif te gaan fungeren waarop een rijk zeeleven mogelijk is. Dat vraagt om een nieuwe benadering voor ontwerp en ontwikkeling van windparken. We moeten de zee niet als blanco ‘vel’ zien, maar als een landschap en dit landschap met al zijn inwoners leren kennen.

Wie zijn de bewoners van de Doggersbank? Met mijn onderzoek bracht ik het landschap en de bewoners van de Doggersbank in kaart. Wie zijn ze? Wat doen ze? Wat zijn hun wensen? Hoe ziet hun dag eruit? De een heeft hele specifieke levensbehoeftes en de ander voelt zich juist overal thuis. Maar voor alle bewoners geldt dat hard substraat nodig is als vaste grond onder de voeten van het zeeleven. Door me te verdiepen in het leven van de zeedieren, heb ik hun belangen kunnen benoemen. Vervolgens heb ik de belangen vertaald naar een reeks parameters die van invloed zijn op het ontwerp van een windpark; van het schaalniveau van een windmolenfundering tot aan die van een gigantisch windmolenpark over de gehele Doggersbank; Specifieke condities van het Doggerslandschap zoals bijvoorbeeld hoogte en licht beschikbaarheid vragen in het noorden om een andere ontwerpmethode van de windmolenvoet en landschap dan in het zuiden. Een kraamkamer voor de Noordzee Er is in de wetenschap tot nu toe vrij weinig bekend over de specifieke eisen en wensen van de verschillende diersoorten. Het uitgangspunt is daarom hoe diverser het habitat, hoe groter de biodiversiteit. Daarom vormt mijn voorgestelde cyclus van ontwerpen, aanleggen, onderzoeken en aanpassen van dit windmolenpark een kans om het landschap met haar zeeleven nog beter te leren kennen en de meerwaarde van deze ontwerpbenadering beter te onderbouwen. Wanneer de windmolens zijn afgeschreven is er een begin van een onderwater-natuurgebied achtergelaten, een kraamkamer van formaat, die een bijdragen kan leveren aan het herstel van de gezondheid van de Noordzee.

A A NPA K

Hoe ga je te werk in een landschap dat je niet of nauwelijks kent en dat verborgen ligt onder het zeewateroppervlak waar je niet zomaar naartoe kan? Dit was een van de vele uitdagingen in dit project. In mijn afstudeerproject laat ik zien hoe ik door specifieke keuzes in onderzoeksmethoden erin slaagde de vele onderzoeksthema’s te onderzoeken, ondanks de complexe omstandigheden. Zeelandschap Mijn doel was dit zeelandschap en specifiek de Doggersbank te leren kennen en te begrijpen. Ik zie de zee in zijn totaliteit als landschap, maar waar uit welke elementen bestaat dit landschap? Hoe functioneert een zeesysteem en waar wordt het door beïnvloed? Cartografie gaf me op deze thema’s meer inzicht. In mijn onderzoek heb ik vele atlassen en zeekaarten bestudeerd. Ook het verzamelen van alle mogelijke gis data maakte kennis inzichtelijk, bijvoorbeeld welke habitat en sedimenttypen er in de zee voorkomen, waar wrakken liggen en boorplatforms staan, maar ook waar de bestaande en toekomstige windparken in zee liggen. Ook sprak ik met een hydroloog die me snel veel specifieke kennis kon geven over de zeestromingen, getijden, amfidromische punten, fronten, stratificatie, fysische en hydrologische eigenschappen en de productiviteit van de Noordzee. Met de hulp van een geoloog heb ik een onderzoek en studie gedaan naar de geomorfologie van de zeebodem. Kortom, heel gerichte stappen om uit te vinden hoe dit landschap functioneert als systeem en hoe de zee en de zeebodem reageren op al die menselijke ingrepen. Zeeleven Om het zeeleven met haar habitat te leren kennen heb ik het vele videomateriaal dat gemaakt is door onderzoekers tijdens de jaarlijkse expeditie naar de Doggersbank bekeken. Online heb ik informatie verzameld over het zeeleven, ik leerde over hun habitat, leefsituatie en gedrag. Tevens heb ik onderzoek gedaan naar diersoorten die voorkomen op de Doggersbank en naar het leven op wrakken en boorplatforms (hard substraat). Waar bevinden de dieren zich en waarom op die specifieke plek? Welke soorten hebben hun leefomgeving gevonden op windmolens die in de afgelopen jaar geplaatst zijn; hier is recent onderzoek naar gedaan en dat laat zien hoe de kolonisatie in een bepaalde tijd verloopt. Voor vergelijking deed ik ook onderzoek naar riffen. Marien biologen heb ik benaderd om met me mee te kijken tijdens dit studieproces. Dit proces was van belang om kennis te kunnen vergaren over zeeleven, leefwijze en habitat en om gelijktijdig mijn (ontwerp)ideeën daarop te toetsen en te reflecteren. Ik was op zoek naar wat je als landschapsarchitect zou kunnen betekenen en waar je aan kan ontwerpen om al dit zeeleven te kunnen faciliteren in hun belangen en behoeften.

Ontwerp / techniek Vervolgens ben ik in het ontwerp, de techniek en materiaal gedoken van verschillende soorten windmolens, methoden en maakprocessen die op dit moment gebruikt worden. Wat kan je daarvan leren en waar kan je op verder bouwen, ontwerpen en doorontwerpen. Ik heb een beton- en materiaalexpert geïnterviewd om kennis te vergaren en mijn ideeën te toetsen. Het maken van maquettes, het ontwerpend onderzoek heeft me vooral doen ontdekken dat de ontworpen methode een eindeloze variatie aan windmolenvoeten kan creëren. oftewel veel schillende soorten habitat kan toevoegen aan het landschap. Daarnaast laat de methode ook een nieuw landschap achter wat ten goede komt aan het zeeleven. Ook zijn er nog vele bewerkingen aan de windmolenvoet mogelijk, maar hier is verder onderzoek voor nodig. Verbeelding Het belang van verbeelding is tweeledig. Enerzijds: als je een landschap wilt leren kennen begin je ook met je je tekenpen alles langs te lopen en te tekenen. Langzaam komt het landschap steeds meer in je vingers. Omdat ik niet naar dit landschap toe kon, was dit nog belangrijker. Ik wilde ook de dieren leren kennen dus ben ik ze gaan tekenen. Anderzijds kennen we de zee nog erg slecht, het bevindt zich in een dode hoek, wat invloed heeft op hoe we ons verhouden met de zee. Ik gebruik in dit project daarom de verbeeldingskracht ook om dit landschap voor anderen te onthullen, om interesse te wekken en de aandacht ervoor te vergroten. Door de schalen heen In ons vakgebied zijn we gewend om door de schalen heen te ontwerpen. Omdat dit landschap zo onbekend is, was het uitvinden hoe je ook hier door de schalen heen kon ontwerpen. Op het grootste schaalniveau van de Doggersbank waren er aanleidingen te vinden in het landschap, bijvoorbeeld in de ondergrond, om de condities te creëren voor het regenereren van dit landschap, maar ook voor het slim faseren van dit windpark door de tijd heen. Op de middenschaal, de schaal van een windpark, heb ik ontdekt wat voor landschap en habitat je kunt creëren door het maken van stempels van windmolens. Op de kleinste schaal heb ik diversiteit aan habitat toegevoegd door middel van het ontwerpen van een diversiteit aan windmolenvoeten. De verschillende schalen van een ecosysysteem en landschap staan in verbinding met elkaar en beïnvloeden elkaar. Daarom is het ook voor dit landschap van belang om door de schalen heen en in samenhang met elkaar te ontwerpen. De ontwerpkeuzes op het allergrootste schaalniveau, zijn beïnvloed door het allerkleinste, de dieren, maar visa versa zal het ook zo werken.

^ Schaalvergelijking Doggersbank met de Alpen

DE SCHAAL

Schaalvergelijking Doggersbank met Nederland ^

Oppervlakte Noordzee

575.000

km²

Oppervlakte Doggersbank

19.600

km²

Oppervlakte Nederland

41.543

km²

Oppervlakte Belgie

30.689

km²

1. HET ONTSTA A N VA N DE NOOR DZEE

^ Kaart van de laatste ijstijd, het Weichselien

1. Het ontstaan van de Noordzee

Het verdronken Doggersland Tot het midden van het Pleistoceen was Groot-Brittannië een schiereiland van Europa en verbonden door land, het Doggersland. De huidige Noordzee is geologisch gezien een jonge zee. Ze ontstond aan het einde van de laatste ijstijd, het Weichselien zo ongeveer 11.000 jaar geleden. Tijdens deze ijstijd waren de Noordzee en veel van de Britse eilanden bedekt met gletsjerijs en lag de zeespiegel ongeveer 120 m lager. Aan het einde van de laatste ijstijd werd het klimaat warmer, het enorme gewicht van het ijs nam af en de zeespiegel steeg. Het Doggersland raakte uiteindelijk onder water. De Doggersbank, een hooggelegen gebied van Doggersland, bleef een eiland tot minstens 5000 jaar voor Christus. Daana kwam door de stijgende temperatuur een snelle zeespiegelstijging waardoor de Doggersbank een eiland werd en Groot-Brittannië fsiek van het continent werd losgekoppeld.

^ Impressie van het verdwenen Doggersland >

1. Het ontstaan van de Noordzee

^ Het ontstaan van de Noordzee 36

HET DOGGERSL A ND, EEN V ER DRONK EN L A NDSCH A P WAT W E NOG NAU W ELIJKS K ENNEN.

10500 v. Chr

1. Het ontstaan van de Noordzee

8000 v. Chr

7000 v. Chr

2. DE NOOR DZEE 150 JA A R GELEDEN

^ Schoolplaat door wetenschappelijk tekenaar Adrianes Koekkoek.

2. De Noordzee 150 jaar geleden

Het beeld hiernaast is een schoolplaat getekend door wetenschappelijk tekenaar Adrianes Koekoek. Dit is natuurlijk een interpretatie, maar mariene biologen zijn het erover eens dat dit beeld toch aardig moet kloppen. Wat opvalt is dat het water vrij helder is en er wieren op de zeebodem groeien.

^ Olsen, O.T. (1883). The piscatorial atlas of the North Sea. Hier is te zien dat 1/5e deel van de Noordzee bestond uit hard substraat (harde ondergrond)

2. De Noordzee 150 jaar geleden

Hard substraat in de Noordzee. In 1983 is de Noordzee voor het eerst in beeld gebracht door Olsen, O.T ‘The piscatorial atlas of the North Sea’. Hiernaast is één van de kaarten uit de atlas te zien. Één vijfde deel van de Noordzeebodem bestond uit natuurlijk hard substraat. Hard substraat, dat wil zeggen, harde ondergrond. Veel zeeleven is afhankelijk van dit harde substraat. Vroeger in de Noordzee kwam het harde substraat voor in de vom van bijvoorbeeld stenen, oesterbanken, klei en moorlog (oud veen). Zoals je hiernaast op de kaart ziet was er wel zo’n 27.000 km2 aan oesterrif.

^ Olsen, O.T. (1883). The piscatorial atlas of the North Sea In de Noordzee was 27.000 km2 aan oesterrif te vinden.

2. De Noordzee 150 jaar geleden

3. DE NOOR DZEE NU

^ De Noordzeebodem

^ kale woestijn

3. De Noordzee nu

Kale woestijn. De Noordzeebodem heeft vooral de laatste 60 jaar onder invloed gestaan van intensieve visserij. Met als gevolg dat het benthos (het leven in, op en net boven de bodem) hoofdzakelijk bestaat uit pioniergemeenschappen en de Noordzeebodem is veranderd in een kale woestijn.

De Noordzeebodem heeft vooral de laatste 60 jaar ^ onder invloed gestaan van intensieve visserij.

^ Het artificiele hard substraat op de Noordzee, wrakken, boeien en windmolens

3. De Noordzee nu

Op dit moment is nog 1.5 % van de Noordzee hard substraat wat bestaat uit boeien, wrakken, boorplatforms en windmolens, artificieel hard substraat dus. Maar het harde substraat is de bron van veel zeeleven. Ze gebruiken het harde substraat als aanhechtingsplaats of als huis. 50 % van de biomassa in de Noordzee zit op of rondom hard substraat.

4. DE NOOR DZEE IN DE TOEKOMST

Onze relatie met de (Noord)zee In de afgelopen vijftig jaar is bijna de helft van alle ecosystemen op land en in zee ernstig aangetast door ons menselijk handelen. Meer dan één derde van alle zeezoogdieren staat op het punt van uitsterven; één derde van de koraalriffen dreigt voor altijd te verdwijnen; In vijftig jaar tijd aten we rond de 80 procent van het zwemmende leven op en dumpten tonnen plastic in de zee. De afgelopen eeuw hebben we de Noordzee geëxploiteerd. De Noordzee is één van de drukste zeeën ter wereld .We boren er naar olie en gas, winnen er zout en zand, het is een snelweg voor de scheepvaart, er zijn militaire gebieden en er wordt in grote hoeveelheden gevist. Het Nederlandse gedeelte van de Noordzee word EEZ genoemd (Nederlandse Exclusieve Economische Zone). Dit zegt naar mijn idee genoeg.

W E ZIEN DE NOOR DZEE A L S BL A NCO V EL

M A A R HET IS EEN L A NDSC A P 59

^ Windpark op zee

4. De Noordzee in de toekomst?

De toekomst van de Noordzee? Geconfronteerd met een enorme energieopgave kijkt men naar windmolenparken op de Noordzee maar ook specifiek naar de Doggersbank. De Doggersbank wordt gezien als een zeer geschikte locatie voor een windmolenpark. Belangrijke redenen hiervoor zijn dat er hoge windsnelheden worden behaald en dat het ondiep is en daarmee kostenefficiënt om de molens te plaatsen. Bij het ontwerp en de aanleg van een offshore windpark gaat men enkel uit van kosten efficiëntie, kabellengte en een compositie die leidt tot de hoogste opbrengt. Er wordt totaal voorbij gegaan aan wat dit landschap eigenlijk is, de intrinsieke waarde ervan en wie de inwoners zijn van dit landschap. “De Noordzee, daar is nog wel plek” hoor je daarom vaak als er gesproken wordt over de toekomstige plannen voor de energietransitie. We zien de Noordzee nu als blanco vel, maar het is een landschap, dus het word tijd dat we dat ook zo gaan zien!

Cijfers 1 GW stroom voor 1 miljoen huishoudens 1 windmolen gaat 30 jaar mee Doelstelling Europa

450 GW

30150 windmolens van 15MW

Doelstelling Noordzee

212 GW

14204 windmolens van 15MW

Doelstelling Nederland

60 GW

Doelstelling Doggersbank NSWPH

100 GW

100 GW is

6700 windmolens van

15MW

rotordiameter 250 (x 6= 1500 m tussenruimte)

100 GW is

9000 windmolens van

12MW

rotordiameter 150 (x 6= 900 m tussenruimte)

^ 2050 - AN ENERGETIC ODYSSEY H+N+S, Tungsten

4. De Noordzee in de toekomst?

De opgave De energieopgave geprojecteerd op de Doggersbank beschouw ik als mijn opgave. Een Offshore windpark is een kans door al het harde substraat wat wordt toegevoegd! Dan moeten we die kans wel benutten, we moeten niet alleen maar komen halen, maar ook iets komen brengen. Hoe gaat dit windpark er uit zien als je ook ontwerpt vanuit het perspectief van het landschap en het zeeleven?

Mogelijk senario voor windparken op de Doggersbank ^ van de Nort Sea Wind Power Hub.

4. De Noordzee in de toekomst?

60% VA N NEDER L A ND IS ZEE, W IE DE ZEE NIET K ENT, K ENT NEDER L A ND NIET

^ Van een kalde woestijn,

^ Naar oases van leven. 66

4. De Noordzee in de toekomst?

Doel Het doel van deze opgave is het regenereren van de Doggersbank. Van een kale woestijn als zandbodem, naar oases van leven als hard substraat. Een landschap wat kan doorgroeien naar een productieve kraamkamer van formaat.Een onderwater-natuurgebied wat de komende 300 jaar kan doorgroeien wanneer onze energietranstie gereed is. Om dit goed te doen moeten we dit landschap met zijn inwoners leren kennen. 70% van de aarde is zee. Wie de zee niet kent, kent de aarde niet. 60 % van Nederland is zee? Wie de Noordzee niet kent, kent Nederland niet. Het is tijd om de deze dode hoek te onthullen.

5. DE DOGGER SBA NK , EEN U NIEK E PLEK IN DE NOOR DZEE

Doorsnede Noordzee

Diepte Doggersbank

Flanken Doggersbank

Grind Doggersbank

De Doggersbank is een ondiepe zandbank, die de Noordzee splitst in een noordelijk en een zuidelijk deel. De bank strekt zich over een lengte van bijna 500 km uit van west naar oost en is gelegen in Engelse, Nederlandse, Duitse en Deense wateren, en is een voorbeeld van het habitattype: ondiepe, permanent overspoelde zandbank. Hij ligt in de noordelijke punt van het Nederlands continentaal plat. De waterdiepte boven de bank varieert tussen de 16 en 30 meter, terwijl de omgeving van de bank twee tot drie keer zo diep ligt. Door de geringe waterdiepte breken hier de lange golven, die in de diepe noordelijke Noordzee ontstaan, en mengen ze de waterkolom. Het verschil tussen het gemengde water op de bank en het gelaagde water ten noorden van de bank resulteert in een getijdenfront. Door zijn geringe diepte, oriëntatie en enorme afmetingen heeft de bank een groot effect op allerlei processen in de zee. Getijdenstromen, golfwerking en stromingen als gevolg van stormen zorgen voor een watermenging boven de ondiepe delen van de bank. Dankzij de helderheid en de geringe diepte dringt voldoende licht door tot op de bodem om groei van benthische diatomeeën mogelijk te maken. Deze situatie wordt verder in de Noordzee weinig aangetroffen, omdat het water daar of te diep of te troebel is. De Doggersbank is productiever dan de omliggende gebieden door een hoge benthische primaire productie en sterke groei van organismen in de waterkolom. Extra productie treedt op langs hydrografische fronten aan de noordkant van het gebied.

Stratificatie

5. De Doggersbank een unieke plek in de Noordzee.

Primaire productie in de winter

Lichtbeschikbaarheid op de bodem

Amfidrmisch punt en getijden

Frontsystemen 73

6. W IE ZIJN DE BEWONER S VA N DE DOGGER SBA NK ?

^ Noordzeekreeft

6. Wie zijn de bewoners van de Doggersbank?

Wie zijn ze? Wat doen ze? Wat zijn hun belangen en hoe ziet hun dag eruit? Om het zeeleven met haar habitat te leren kennen heb ik het vele videomateriaal dat gemaakt is door onderzoekers tijdens de jaarlijkse expeditie naar de Doggersbank bekeken. Online heb ik informatie verzameld over het zeeleven, ik leerde over hun habitat, leefsituatie en gedrag. Tevens heb ik onderzoek gedaan naar diersoorten die voorkomen op de Doggersbank en naar het leven op wrakken en boorplatforms (hard substraat). Waar bevinden de dieren zich en waarom op die specifieke plek? Welke soorten hebben hun leefomgeving gevonden op windmolens die in de afgelopen jaar geplaatst zijn; hier is recent onderzoek naar gedaan en dat laat zien hoe de kolonisatie in een bepaalde tijd verloopt. Voor vergelijking deed ik ook onderzoek naar riffen. Marien biologen heb ik benaderd om met me mee te kijken tijdens dit studieproces. Dit proces was van belang om kennis te kunnen vergaren over zeeleven, leefwijze en habitat en om gelijktijdig mijn (ontwerp)ideeën daarop te toetsen en te reflecteren. Ik was op zoek naar wat je als landschapsarchitect zou kunnen betekenen en waar je aan kan ontwerpen om al dit zeeleven te kunnen faciliteren in hun belangen en behoeften. 79

6. Wie zijn de bewoners van de Doggersbank?

7. ONT W ER PPA R A METER S

Gradiënt van grootte schuilplekken

Gradiënt van structuur van oppervlak

Hoogte / diepte gradiënt

Vorm onder invloed van stroming

Gradiënt onder invloed van stroming

Gradiënt flanken doorzetten

Uitsteeksels

Typografie diversificeren

Door me te verdiepen in het leven van de zeedieren, heb ik hen beter leren kennen en onderzocht wat hun belangen zijn. Zo ben ik tot een reeks ontwerpparameters gekomen. Ontwerpparameters zijn specten die invloed hebben op het ontwerp, knoppen waar je als ontwerper aan kan draaien en waar je dus mee kan ontwerpen.

Spleten en kieren

Orrientatie oppervlak

Aantrekken vrijzwemmende poliepen

Gradient verspreidingsmodel (afstand tussen hard substraat )

Sedimenttypen

Soorten materiaal

Ribbels oppervlak

Kleur

Typografie diversificeren

Ideale diepte voor vestiging van het zeeleven

Sommige dieren willen graag in de luwte zitten, anderen houden van de stroming. Sommigen hebben een grote schuilplek nodig, anderen zoeken liever een kiertje op. De een heeft hele specifieke levensbehoeftes, de ander is snel tevreden en voelt zich overal thuis. Het ene dier vindt de schaduw fijn, terwijl een ander van het licht houdt. Maar hard substraat is nodig, als vaste grond onder de voeten van het zeeleven. In de wetenschap tot nu toe vrij weinig bekend over de specifieke eisen en wensen van de verschillende diersoorten. Het uitgangspunt is daarom hoe diverser het habitat, hoe groter de biodiversiteit.

HOE GROTER DE DIV ERSITEIET IN H ABITATT Y PEN

100

HOE GROTER DE DIV ERSITEIT IN LEEFGEMEENSCH A PPEN

101

102

8. DE METHODE

103

^ Soorten offshore windmolens

104

Soorten windmolens Op de afbeelding hiernaast zie je de windmolens die op dit moment worden toegepast op zee. Het typen monopile wordt momenteel het meeste toegepast, zo’n 76 %. Dit type windmolen moet de grond in de zeebodem worden geheid. Het bezwaar daarvan is tweeledig: heien op zee is kostbaar, en het veroorzaakt ernstige geluidsoverlast, waar bijvoorbeeld bruinvissen veel last van hebben. De consequentie is dat er geluidsafschermende maatregelen nodig zijn en dat er alleen mag worden geheid in bepaalde periodes van het jaar wanneer er geen trek is van de dolfijnachtigen.

105

^ Gravity-based model

106

8. De methode

Uitgangspunt Hiernaast zie je een afbeelding en op de vorige pagina een tekening van het gravity based model. Het Gravity Based Foundation (GBF) is een betonfundering voor windturbines die aan land, in droogdok, wordt geproduceerd. De GBF is zelfdrijvend en wordt na voltooiing naar de juiste locatie gevaren en vervolgens afgezonken met ballast van water en zand. De GBF komt stevig op de harde zeebodem te staan. De windturbine wordt op deze fundatie gezet. Voor het ontwerp van nieuwe methode en windmolenvoet heb ik als uitgangspunt het gravity-based model genomen, het principe van een fundering met ballast van zand en minimaal de maatvoering hiervan. Dit model neemt alle nadelen van de monopile weg, zoals bijvoorbeeld het heien wat daar mee gepaard gaat, wat veel te schadelijk is voor het zeeleven. Daarnaast brengt het gravitiy-based model een groter oppervlak hard substraat met zich mee wat ten goede komt aan het zeeleven en kan als rif kan gaan fungeren. Op dit moment word het het gravity-based model aan land geproduceerd. Ik zag een kans on het maakproces naar de locatie van het windpark te halen, daar zal ik later meer over vertellen.

107

^ Methode zorgt voor meer diversiteit in hoogte

^ Methode Grotto

^ Methode Kegel 108

Methode Dit windpark zorgt voor één keer een grote ingreep en gaat één keer een beetje pijn doen maar op schaal van de Noordzee zijn het nog steeds speldenprikjes. In heb een methode ontworpen waarbij de bodem fungeert als bekisting en het grondverzet, wat ermee gepaard gaat, creëert de condities voor het regenereren van het landschap, omdat in eerste instantie het veel meer diversiteit in hoogte achterlaat. De methode Grotto laat heuvels achter en de methode Kegel laat gaten achter. Deze methoden laten een landschap achter met veel meer gradiënt in hoogteverschil. Een deel wordt gefixeerd met composiet. Het is waardevol om dit gradiënt te fixeren zodat je op al dat verschil in hoogte een betere voedingsbodem voor het zeeleven creëert.

109

de sleephopzuiger stort het gat vol met zand

eerste laag composiet word gestort, bodem fungeert als bekisting

Sleephopzuiger maakt gat

de fundering wordt gepositioneerd

Methode Grotto

De sleephopzuiger wordt ingezet voor het grondverzet ^ als gevolg van de methode en het creeren van het composiet van het gebiedseigen matteriaal.

110

8. De methode

111

zorgen voor een nieuw hoogtegradient

specefieke delen van het niewe gradient kunn verhard worden met het composiet

het zand wat word weggezogen kan op andere plekken

de sleephopzuiger haalt deels het zand onder de voet vandaan

de rest van de windmolen kan geinstalleerd wordn op de fundering

voet wordt afgedekt met nog een laag composiet

112

8. De methode

het zand wordt door de sleephopzuiger gestort op de locatie

de sleephopzuigerhaalt znad van een specefieke plek

eerste laag composiet word gestort en creert de bodem van de voet

de fundering word gepositioneerd

Methode Kegel

^ De sleephopzuiger wordt ingezet voor het grondverzet als gevolg van de methode en het creeren van het composiet van het gebiedseigen matteriaal.

113

specefieke delen van het niewe gradient kunn verhard worden met het composiet

delze methode laat kuilen achter wat zogt voor nieu gradient in hoogte

de rest van de windmolen kan geinstalleerd wordn op de fundering

voet wordt afgedekt met nog een laag composiet

114

8-2-2021

Met de QR code hieronder kun je een kort filmpje bekijken van een maquette van de windmolenvoet in zijn directe omgeving. about:blank

about:blank

1/1

115

DE METHODE CREËERT CONDITIES

116

VOOR HET REGENEREREN VAN DIT LANDSCHAP

117

118

119

^ Stills uit animatie van het maakprecoces. Via de QR code hieronder kun je de animatie bekijken 8-2-2021

about:blank

120

8. De methode

1/1

121

WAT HET WATER IS VOOR DE WOESTIJN,

122

8. De methode

IS HET H A R D SUBSTR A AT VOOR DE ZEE

123

Sahel village, Algerije

Foggara (ondergronds aquaduct), Algerije

124

8. De methode

Adjder oasis, Algerije

Potato farms near Oued Tork, Algerije

< Water brengt leven (terug) in de woestijn, hardsubstraat brengt leven terug in het water.

125

126

9. DE FU NDER ING A L S H A BITAT

127

^ Windmolenvoet als resultaat van de Grotto methode

128

9. De fundering als habitat

De funderingen worden gemaakt van gebiedseigen materiaal; zand, grind en een bindmiddel anders dan cement. Dus dan noem je het een composiet. De eerder besproken ontwerpmethode van de Grotto en de Kegel biedt de mogelijkheid om een rijkdom aan windmolenvoeten te creëren. Geen enkele basis is hetzelfde doordat ook het landschap, de ondergrond mede invloed uitoefenen op het maakproces van de windmolenfundering. Dan is er nog een bewerking mogelijk van de holtes in de voet, met bijvoorbeeld restmaterialen uit de bouwsector voor het creëren van extra diversiteit van de huid van de voet, kieren, holte, spleten. Dit is absoluut iets wat nog verder onderzocht moet worden in de wetenschap.

129

130

131

^ Stdies van windmolenvoet en landschap

132

9. De fundering als habitat

Hoe hoger de diversiteit aan habitat hoe hoger de diversiteit van hierop gevestigde levensgemeenschappen. Dus hoe meer variatie in alle ontwerpparameters, hoe beter dat is voor de ontwikkeling van het zeeleven. Deze windmolenvoeten kunnen in de loop van de tijd gaan dienen als kunstriffen en als stapstenen voor soorten met pelagische larven die nu gebieden kunnen bereiken die anders onbereikbaar waren. Mogelijk verbinden ze hiermee ook de van nature nog aanwezige riffen, en vormen deels een soort surrogaat voor het verdwenen natuurlijke hard substraat.

133

^ Visualisatie van Alexander von humboldt. Verschillende habitats in het Andes gebergte beinvloed door hoogte.

134

9. De fundering als habitat

De overgangen in habitattypen in zee zijn horizontaal over 100 meter heel geleidelijk, ^ maar in hoogte over 30 meter heel sterk aanwezig.

135

136

9. De fundering als habitat

137

138

9. De fundering als habitat

Kolonisatie van de voet. Twee soorten die zich meteen gaan vestigen zijn de dodemansduim en de juweelanemoon. Deze soorten zijn meerjarig en beschermen het substraat tegen aangroei van andere (uitheemse) soorten. De Dodemansduim geeft voorkeur aan helling met gradiënt tussen 10 en 50 m en vormt een kolonie van allemaal zelfstandige poliepen. Ze houden van plekken met stroming of waterbeweging, bijv dus op hoeken of kieren waar de waterbeweging net iets meer in versnelling komt. Op de voet hiernaaast zie je ook nog roodwier, degele haarkwal, de blauwe mossel, de Juweelanemoon en mosdiertjes.

< Fase 1 kolonisatie voet

139

140

9. De fundering als habitat

< Fase 2 kolonisatie voet. Daarna zullen onder andere de sponzen, hydropoliepen, zeedraden en zeeslakken volgen.

141

142

9. De fundering als habitat

< Fase 3 kolonisatie voet. Daarna zullen onder andere vissen komen zoals de: kabeljauw, klipvis en de zeebolk. Verder de octopus, benthos, (bodemleven) hydroïdpoliepen, mosdiertjes, zachte koralen, slang- en brokkelsterren, slakken,tweekleppigen, zakpijp en kreeften 143

144

8-2-2021

about:blank

Kolonisatie windmolenvoet. Met de QR code hierboven kun je de korte animatie bekijken

145

146

9. De fundering als habitat

Om even niet te vergeten waar we het over hebben qua schaal

147

148

10. VA N STEMPEL NA A R W INDPA R K

149

35-45 m diep

25-35 m diep

15-25 m diep

150

10. Van stempel naar windpark

Uitgangspunt Het uitgangspunt is hoe diverser het habitat, hoe groter de biodiversiteit. Dus ook op deze schaal zoek ik naar manieren om die diversiteit te creëren. Specifieke condities van het Doggerslandschap zoals bijvoorbeeld hoogte en licht beschikbaarheid vragen in het noorden om een andere ontwerpmethode van de windmolenvoet en landschap dan in het zuiden. Dat doe ik door de twee verschillende ontworpen windmolenvoeten, de Grotto en de Kegel te laten landen op een specifieke plek in de Doggersbank, waarbij hoogte leidend is.

< Type windmolen voet, de Grotto en de Kegel, landen op een specifieke plek op de Doggersbank, waarbij hoogte leidend is.

151

152

10. Van stempel naar windpark

Stempel van aantal windmolens Ik heb verschillende stempels ontworpen. Stempels van 4, 8, 16, 24 windmolens. Hoe groter de stempel van windmolens, hoe groter het nieuw gevormde landschap wat het achter laat door het grondverzet wat met het maakproces van de windmolens gepaard gaat. Op een gebied waar al wat meer gradiënt en afwisseling in habitat is kan je gaan experimenteren om een stempel speciaal toe te spitsen op een dier om dit onderzoek verder te dienen. Daarnaast maak ik hard substraat op de hoogte waar het meeste zeeleven zich gaat ontwikkelen, tussen 15 en 25 m diepte. Op de volgende pagina’s ga ik wat dieper in op het ontwerp van de versschillende stempels op de verschillende plekken op de Doggersbank. 153

35-45 m diep

25-35 m diep

15-25 m diep

154

10. Van stempel naar windpark

Zuidwest Doggersland De Grotto-methode komt voor in het meest ondiepe deel van de Doggersbank, waar het gemiddeld 20 meter diep is. Dit is de plek op de Doggersbank waar het meeste licht tot de bodem rijkt. Dit wordt af en toe weg genomen door dit model zodat ook de soorten die van iets meer schaduw houden daar een plek kunnen vinden. Deze methode geeft ook de mogelijk geeft om het gradiënt aan heuvels wat het achter laat zo nu en dan boven het water oppervlak te laten herrijzen. Zo kunnen daar rustplekken ontstaan voor een aantal vogelsoorten en bijvoorbeeld zeehonden.

< Type windmolen voet, de Grotto en de Kegel, landen op een specifieke plek op de Doggersbank, waarbij hoogte leidend is.

155

^ Tegel van 24 windmolens, met de methode Grotto, wat een landschap van heuvels achter laat op Zuidwest Doggersland.

156

10. Van stempel naar windpark

157

35-45 m diep

25-35 m diep

15-25 m diep

158

10. Van stempel naar windpark

< Type windmolen voet, de Grotto en de Kegel, landen op een specifieke plek op de Doggersbank, waarbij hoogte leidend is.

Noordoost Doggersland De Kegel-methode komt waar het gemiddeld 40 m diep is. De vorm van de kegel reikt richting het wateroppervlak en door de gaten die het achter laat wordt er veel variatie aan hoogte toegevoegd in het landschap. De paardenmossel, een rifbouwende soort die al op kleine schaal voorkomt in het noorden, krijgt op deze manier zo’n groot mogelijke kans om zich verder te gaan vestigen.

159

^ Stempel van 24 windmolens, met de methode Kegel, wat een landschap van kuilen achter laat. 160

10. Van stempel naar windpark

161

^ Tegel van 16 windmolens, met de methode Kegel, wat een landschap van heuvels achter laat op Noordoost Doggersland.

162

10. Van stempel naar windpark

163

35-45 m diep

25-35 m diep

15-25 m diep

164

10. Van stempel naar windpark

Doggersmidsland Hier komt de combinatie van de 2 verschillende voeten. Dus door de voet te laten landen op een specifieke plek in het Doggerslandschap, beïnvloedt door de wensen van de dieren, zorgt vooreen specifieke ontwerpkeuze.

165

^ Stempel van 16 windmolens, met combinatie van de methode Grotto en Kegel, wat een landschap van kuilen en heuvels achter laat.

166

10. Van stempel naar windpark

167

168

10. Van stempel naar windpark

^ Stempel van 16 windmolens, met combinatie van de methode Grotto en Kegel, wat een landschap van kuilen en heuvels achter laat op Doggersmidsland.

169

^ Maakproces naar locaties. Hierbij zal de sleephopzuiger het grondverzet verzorgen en het ander schip het mixen storten van het composiet verzorgen.

170

10. Van stempel naar windpark

Maakproces naar locatie Zoals eerder is kunnen zien bij de uileg over de methode Grotto en Kegel word het maakprecies naar de locatie gehaald. De funderingen worden gemaakt van gebiedseigen materiaal; zand, grind en een bindmiddel anders dan cement. Dus dan noem je het een composiet. Met de juiste specificaties zodat het niet uitspoelt tijdens het storten net zoals met het onderwaterbeton wat niet uitspoelt door een hulpstof. Onderzoek naar zandwinning toont aan dat de diepte van de winputten door sedimentatie van slib en organisch materiaal van positieve invloed is op de rekolonisatie van het zeeleven. Die winputten worden zo weer een eigen soort habitat.

171

172

11. VA N W INDPA R K NA A R L A NDSCH A P

173

174

11. Van windpark naar landschap

175

^ Van Stempels, naar windpark, naar landschap

176

11. Van windpark naar landschap

Op de allergrootste schaal, de schaal van de gehele Doggersbank, zijn er ook ontwerpparameters die het ontwerp van het windpark beïnvloeden wederom met als doel om zo veel mogelijk voor het zeeleven te betekenen. Ontwerpparameters op schaal van de Doggersbank worden op de volgende pagina’s toegelicht. 1. Geologie 2. Wrakken en boorplatforms 3. Flanken 4. Hoogte 5. Habitattypen, sediment 6. Aanwezigheid diersoorten

177

Geologie Tijdens de meest recente ijstijd, was de Noordzee bedekt met gletsjerijs en lag de zeespiegel ongeveer 120 m lager. Toen het ijs smolt aan het einde van de ijstijd, steeg de zeespiegel en begon het land te kantelen doordat het enorme gewicht van ijs afnam. De evolutie van de Doggersbank werd dus gedreven door het complexe samenspel tussen klimaatverandering, de dynamiek van ijskappen en de daarbij horende zeespiegelverandering. Multidisciplinair geologisch onderzoek in het zuidelijke deel van de Doggersbank heeft uitgewezen dat de ondergrond intern zeer complex is in plaats van een eenvoudige laagjeskoek van sedimenten zoals eerst werd gedacht.

178

^ Verbeelding doorsnede seismisch onderzoek morenen en smeltwaterkanlen

Glaciale landsystemen Seismisch onderzoek heeft aangetoond dat er een reeks glaciale landsystemen begraven zijn in de ondergrond met de bijbehorende sedimentafzettingen. Een grootschalige morenecomplexen en smelwaterkanalen gevormd door de tektonische krachten van gletsjers; een heel groot meer, het Doggersmeer en veel oude rivierbeddingen. Een enorme rijkdom aan diversiteit in de ondergrond zoals veen, klei, organisch materiaal en al die sedimentafzettingen van deze glaciale landschappen komt weer aan de oppervlakte door het maken van dit windpark. Een nieuwe rijkdom aan habitattype. Nu weten we dit alleen over het zuidelijke gedeelte van de Doggersbank omdat in het kader van de Engelse windparken daar onderzoek is gedaan. Maar de verwachting is dat deze ondergrondse landsystemen over de gehele Doggersbank aan te treffen. Dus ook hier kan tijdens het ontwikkelen van dit windmolenpark onderzoek naar gedaan worden.dat deze ondergrondse landsystemen over de gehele doggersbank aan te treffen. Dus ook hier kan tijdens het ontwikkelen van dit windpark onderzoek naar gedaan worden.

179

Een niewe rijkdom. Het ontwerp van het windpark volgt de oude rivierbedding en doorkruist het Doggersmeer, de morenen en smeltwaterkanalen. Dit het idee dat een enorme rijkdom aan versiteit in de ondergrond zoals veen, klei, organisch materiaal en al die sedimentafzettingen van deze glaciale landschappen weer aan de oppervlakte komt door het maken van dit windpark. Een nieuwe rijkdom aan habitattype.

180

11. Van windpark naar landschap

181

^ 182

Foto van maquette Doggerswindpark

11. Van windpark naar landschap

8-2-2021

Met de QR code hieronder kun je de korte animatie bekijken van de groei van windpark. about:blank

about:blank

1/1

183

^ Foto’s wrakken Doggersbank

184

11. Van windpark naar landschap

Wrakken en boorplatforms Criteria voor het uitrollen van het windpark: • Beginnen met het uitrollen van het windpark daar waar het zeeleven zich al bevindt, op de wrakken en boorplatforms. • fasering: op 3 verschillende plekken op de Doggersbank beginnen, waarna het windmolenpark naar elkaar toe kan groeien • Bij iedere volgende fase komt er een nieuwe zand en grind ontginning bij. • Tijdens het groeien van het windpark zo veel mogelijk wrakken en platforms insluiten. • Oude boorplatforms kunnen een rol gaan spelen tijdens het ontwikkelen van dit windpark.

Boorplatforms

Wrakken

185

186

11. Van windpark naar landschap

Fase 1 aanleg windpark Doggersland 187

188

11. Van windpark naar landschap

Fase 2 aanleg windpark Doggersland 189

190

11. Van windpark naar landschap

Fase 3 aanleg windpark Doggersland 191

Hoogte

Habitattypen

Sedimenttypen

192

11. Van windpark naar landschap

Hoogte, habitattypen en sedimenttypen • Alle Hoogte, habitattypen en sedimenttypen doorkruisen (kaart op volgende pagina)

193

194

11. Van windpark naar landschap

195

196

11. Van windpark naar landschap

197

Flanken

Paardenmossel

Gewone mossel

198

11. Van windpark naar landschap

Flanken • De flanken zijn heel productief, dat betekend dat de fysische omstandigheden gunstig zijn en en dat daar het zeeleven zich in gunstige maten kan ontwikkelen. Je wil daarom dat het windmolenpark wel in de buurt van de flanken om het zeeleven daar aan te spreken maar niet op de flanken omdat je de productiviteit niet wil verstoren. • Het noordelijke en zuidelijke deel van Noordzee met hun verschillende eigenschappen en daardoor ook verschillend in zeeleven wil je ook aanspreken door daarbij zo veel mogelijk in de buurt te komen met het windpark. Aanwezigheid diersoorten • Indien mogelijk de aanwezige diersoorten aanspreken met het ontwerp, zoals bijvoorbeeld de paardenmossel in het noordelijke deel van de Doggersbank.

199

200

11. Van windpark naar landschap

Ontwerpen, aanleggen en onderzoek Cyclus van ontwerpen, aanleggen en onderzoek. Zoals gezegd is er tot nu toe vrij weinig bekend over de specifieke eisen en wensen van de verschillende diersoorten. Daarom vormt de voorgestelde cyclus van ontwerpen en aanleggen, onderzoek doen naar de effecten op het zeeleven, en weer aanpassen van dit windmolenpark een kans om het landschap met haar zeeleven, nog beter te leren kennen.

Na fase 3 kan het Doggerswindpark gewoon door groeien. 201

Een kraamkamer van formaat Wanneer onze energietransitie gereed is en de windmolens zijn afgeschreven, hebben we een begin van een onderwaternatuurgebied achtergelaten, een nieuw landschap, een kraamkamer van formaat, die een bijdragen kan leveren aan het herstel van de gezondheid van de Noordzee die vervolgens de komende 300 jaar en langer kan doorgroeien.

202

11. Van windpark naar landschap

203

204

11. Van windpark naar landschap

205

HET DOGGERSWINDPARK, EEN NIEUW LANDSCHAP,

206

EEN KRAAMKAMER VAN FORMAAT VOOR DE NOORDZEE

207

208

209

210

10. Van stempel naar windpark

211

212

10. Van stempel naar windpark

213

214

10. Van stempel naar windpark

215

216

217

BRONNEN

Van Moorsel, G.W.N.M. (2011, Augustus 19) Species and habitats of the international Dogger Bank. ecosub North Sea Wind Power Hub consortium (2018). Beschikbaar op: https://northseawindpowerhub.eu/. Vrooman, J., Schild, G., Rodriguez, A.G., van Hest, F., (2018). Windparken op de Noordzee: kansen en risico’s voor de natuur. Stichting De Noordzee, Utrecht. C. van Duin, M. Vrij Peerdeman, H. Jaspers, A. (2017, December 18) Winning suppletiezand Noordzee 2018 t/m 2027. Sweco Nederland B.V., De Bilt. Carol J. Cotterill, Emrys Phillips, Leo James, Carl Fredrik Forsberg, Tor Inge Tjelta, Gareth Carter, Dayton Dove (2017, Juli 5) The evolution of the Dogger Bank, North Sea: (A complex history of terrestrial, glacial and marine environmental change) Elsevier. dr. L.A. van Duren, dr. A. Gittenberger, prof. dr. A.C. Smaal, dr. M. van Koningsveld, dr. R. Osinga, drs. J.A. Cado van der Lelij, drs. M.B. de Vries, (2016), Rijke riffen in de Noordzee. Verkenning naar het stimuleren van natuurlijke riffen en gebruik van kunstmatig hard substraat. Deltares. Interdepartementaal Directeurenoverleg Noordzee (IDON), (1987, 1992 en 2004) Noordzeeatlas. Noordzeeloket https://www.noordzeeloket.nl/beheer/noordzeeatlas ‘IN DE DIEPTE, hoogtepunten uit tien duikexpedities in de Noordzee’ Klaudie Bartelink, Willem Heijdeman en Ben Stiefelhagen ,Stichting Duik de Noordzee schoon, ISBN 978¬90¬9030008¬5 (2016) Hal R. van, O.G. Bos, R.G. Jak (2011). Noordzee: systeemdynamiek, klimaatverandering, natuurtypen en benthos; Achtergronddocument bij Natuurverkenning 2011. Wageningen, Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu Oscar G. Bos, Andrea Sneekes, 2016. Verslag Workshop ‘Herstel Noordzeenatuur’. Rijkswaterstaat LEF Future center, Utrecht, 2 december 2015. IMARES Wageningen UR (University & Research centre), IMARES rapportnummer C051/16 Wal, J.T. van der & W.A. Wiersinga, 2011. Ruimtegebruik op de Noordzee en de trends tot 2040; Achtergronddocument bij Natuurverkenning 2011. Wageningen, Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, WOt-werkdocument 262. Coolen, J.W.P. & R.G. Jak (eds.) 2017. RECON: Reef effect structures in the North Sea, islands or connections? Summary Report, Wageningen, Wageningen Marine Research, Wageningen Marine Research report C074/17A (2018) ECOncrete Case Study https://econcretetech.com 218

GESPROKEN EXPAIRS

Joop Coolen Marien bioloog wageningen Han Lindeboom Marien bioloog, Wageningen en Nioz Rob Witbaard Marien bioloog, Nioz Maarten Erich Marien bioloog, Ambasade van de noordzee De Noordzeeboerderij Marien bioloog, Kelp specialist Thijs de Zeeuw Landschapsarchitect Anne van Leeuwen Ambasade van de Noordzee Thijs Middeldorp Ambasade van de Noordzee Janco Heimgartner Beton expair, Sika onderwaterbeton Firmijn zijl Hydroloog, Deltaris Tim Raaijmakers van Senior Adviseur, Offshore Engineering, Deltaris Dr. S. (Sytze) van Heteren Coastal and marine geologist, Geological Survey of the Netherlands Saskia Jaarsma Tennet Jasper Vis Tennet, NSWPH 219

220

HOE NU VERDER?

Ambasade van de Noordzee Samen met de Ambasasde van de Noordzee gaan we in 2021 een nieuwe casus toevoegen: een onderzoek naar de bouw van windmolens op zee, en hiermee luisteren we naar de economische en maatschappelijke menselijke belangen in deze voor de zee ingrijpende ontwikkelingen. Als Ambassade doen we mee aan een tender in 2021: Windpark Hollandse Kust West. Met een constructief kritische deelname aan de tender doen we onderzoek naar zeggenschap en eigenaarschap van de windmolenparken. Welke koers vaart de Nederlandse overheid, en wat betekent dit voor niet-mensen? Welke bedrijven en maatschappelijke organisaties zijn op welke manier aangehaakt? Ook willen we door onze deelname aan het proces nieuwe manieren van eigenaarschap onderzoeken en een nieuwe meer inclusieve kijk op belangen en stakeholders naar voren brengen, met ook ontwerpvoorstellen die belangen van niet-mensen kunnen dienen. Dit afstudeerproject dient hiervoor als basis. Zeeonderzoek ism NIOZ Met het Nioz al trekker gaan we een 6 jarig onderzoek naar de Noordzee starten. We gaan onderzoek doen naar de we de voedsel, natuur en energietransitie en hoe die zo goed moegelijk in te ontwerpen. 221

Een zee van landschap. In zee steken. Op zee blijven. De zee ploegen. Geen zee te hoog. Zeeman geen man. Een zee van ruimte. Water in zee dragen. Recht door zee gaan. Hij is recht door zee. Stratenmaker op zee. Zeeën van tijd hebben. Met iemand in zee gaan. De vis wordt duur betaald. Wie zee i houdt wint de reis. Talrijk als het zand der zee. De zee is altijd zonder water. Hij is Me zo rijk als de zee diep is. Dat is water naar de zee dragen. Met iemand te diep in zee gaan. wint d Het is een zee om uit te drinken. Het water loopt altijd naar de zee. Heer en meester zijn op is zo rijk de oceaan. Dat wast al het water van de zee niet af. Hij heeft zijn graf in de golven gevonden. Een in zee gaa goed zeeman wordt ook wel eens nat. Een schip op het strand is een baken in zee. Op een stille Heer zeeen me kan iedereen stierman zijn. Dat kan al het water van de zee niet afwassen. Er verdrinken erzijn meer graf in in d het glas dan in de zee. Met een goed geloof en een kurken ziel drijft men de zee over. Een goed hetgeloof strand enis ee een kurken ziel dan drijft men de zee over. Een zee van landschap. In zee steken. Op zee blijven. water van De zee de zee ploegen. Geen zee te hoog. Zeeman geen man. Een zee van ruimte. Water in zee dragen. Recht geloof door en een zeeku gaan. Hij is recht door zee. Stratenmaker op zee. Zeeën van tijd hebben. Met iemand in zee mengaan. de zee Deover. vis E wordt duur betaald. Wie zee houdt wint de reis. Talrijk als het zand der zee. De zee is altijd te hoog. zonderZeeman water. g Hij is zo rijk als de zee diep is. Dat is water naar de zee dragen. Met iemand te diep in zeerecht gaan.Het door zee. is een Stra zee om uit te drinken. Het water loopt altijd naar de zee. Heer en meester zijn op de oceaan. duur betaald. Dat wastWie al ze het water van de zee niet af. Hij heeft zijn graf in de golven gevonden. Een goed zeeman is zo wordt rijk als ookdewel zee di eens nat. Een schip op het strand is een baken in zee. Op een stille zee kan iedereen omstierman uit te drinken. zijn. H Dat kan al het water van de zee niet afwassen. Er verdrinken er meer in het glas danwater in devan zee.de Met zee niet een goed geloof en een kurken ziel drijft men de zee over. Een goed geloof en een nat. kurken Een schip ziel op het dan drijft men de zee over. Een zee van landschap. In zee steken. Op zee blijven. het water De zee van de zee n ploegen. Geen zee te hoog. Zeeman geen man. Een zee van ruimte. Water ineen zeekurken dra- ziel drijft m gen. Recht door zee gaan. Hij is recht door zee. Stratenmaker op zee. Zeeën zeevan van landschap. In tijd hebben. Met iemand in zee gaan. De vis wordt duur betaald. Wie zee van ruimte. Water houdt wint de reis. Talrijk als het zand der zee. De zee is altijd van tijd hebben. Met zonder water. Hij is zo rijk als de zee diep is. Dat is als het zand der zee. D water naar de zee dragen. Met iemand dragen. Met iemand te diep in zee. Heer en meester golven gevonden. E zee. Op een stille z verdrinken er mee zee over. Een goe In zee steken. O van ruimte. W op zee. Zeeën zee houdt w is zo rijk a zee gaan Heer e Hij w

222

Een zee van landschap. In zee steken. Op zee blijven. De zee ploegen. Geen zee te hoog. Zeeman geen man. Een zee van ruimte. Water in zee dragen. Recht door zee gaan. Hij is recht door zee. Stratenmaker op zee. Zeeën van tijd hebben. et iemand in zee gaan. De vis wordt duur betaald. Wie zee houdt de reis. Talrijk als het zand der zee. De zee is altijd zonder water. Hij k als de zee diep is. Dat is water naar de zee dragen. Met iemand te diep an.Het is een zee om uit te drinken. Het water loopt altijd naar de zee. eester zijn op de oceaan. Dat wast al het water van de zee niet af. Hij heeft de golven gevonden. Een goed zeeman wordt ook wel eens nat. Een schip op en baken in zee. Op een stille zee kan iedereen stierman zijn. Dat kan al het e niet afwassen. Er verdrinken er meer in het glas dan in de zee. Met een goed urken ziel drijft men de zee over. Een goed geloof en een kurken ziel dan drijft Een zee van landschap. In zee steken. Op zee blijven. De zee ploegen. Geen zee geen man. Een zee van ruimte. Water in zee dragen. Recht door zee gaan. Hij is atenmaker op zee. Zeeën van tijd hebben. Met iemand in zee gaan. De vis wordt ee houdt wint de reis. Talrijk als het zand der zee. De zee is altijd zonder water. Hij iep is. Dat is water naar de zee dragen. Met iemand te diep in zee gaan.Het is een zee Het water loopt altijd naar de zee. Heer en meester zijn op de oceaan. Dat wast al het af. Hij heeft zijn graf in de golven gevonden. Een goed zeeman wordt ook wel eens t strand is een baken in zee. Op een stille zee kan iedereen stierman zijn. Dat kan al niet afwassen. Er verdrinken er meer in het glas dan in de zee. Met een goed geloof en men de zee over. Een goed geloof en een kurken ziel dan drijft men de zee over. Een zee steken. Op zee blijven. De zee ploegen. Geen zee te hoog. Zeeman geen man. Een in zee dragen. Recht door zee gaan. Hij is recht door zee. Stratenmaker op zee. Zeeën iemand in zee gaan. De vis wordt duur betaald. Wie zee houdt wint de reis. Talrijk De zee is altijd zonder water. Hij is zo rijk als de zee diep is. Dat is water naar de zee te diep in zee gaan.Het is een zee om uit te drinken. Het water loopt altijd naar de r zijn op de oceaan. Dat wast al het water van de zee niet af. Hij heeft zijn graf in de Een goed zeeman wordt ook wel eens nat. Een schip op het strand is een baken in zee kan iedereen stierman zijn. Dat kan al het water van de zee niet afwassen. Er er in het glas dan in de zee. Met een goed geloof en een kurken ziel drijft men de ed geloof en een kurken ziel dan drijft men de zee over. Een zee van landschap. Op zee blijven. De zee ploegen. Geen zee te hoog. Zeeman geen man. Een zee Water in zee dragen. Recht door zee gaan. Hij is recht door zee. Stratenmaker n van tijd hebben. Met iemand in zee gaan. De vis wordt duur betaald. Wie wint de reis. Talrijk als het zand der zee. De zee is altijd zonder water. Hij als de zee diep is. Dat is water naar de zee dragen. Met iemand te diep in n.Het is een zee om uit te drinken. Het water loopt altijd naar de zee. en meester zijn op de oceaan. Dat wast al het water van de zee niet af. heeft zijn graf in de golven gevonden. Een goed zeeman wordt ook wel eens nat. Een schip op het strand is een baken in zee. Op een stille zee kan iedereen stierman zijn. Dat kan al het water van de zee niet afwassen. Er verdrinken er meer in het glas dan in de zee. Met een goed geloof en een kurken ziel drijft

223

^ Forel-Ule ocean colour comparator scale 224

MET SPECIALE DANK AAN

Familie, vrienden en collega’s: Peter van den Berk Diek van den Berk Nellie scheigrond Maurijn Rouwet Vincent van Leeuwen Anne Nieuwehuis Mirthe van Laarhoven Fenne Spiekerman Tim Blaauw Ariadne Assimakopulos EleniAssimakopulos Sofie Smets Erik van Heesbeen Simeon Karsten Roeland Meek Willemijn van Manen Pieter Jannink Wouter Veldhuis Hein Comou Sebastian van Berkel Marcia Nolte

225

226