JCWeetje nr. 4, oktober-november-december 2014 - driemaandelijkse uitgave van Jeugd, Cultuur en Wetenschap vzw, landelijk erkende jeugdvereniging v.u.: Anne-Lize Kochuyt, Vlaanderenstraat 101, 1800 Vilvoorde | ontwerp: pnuts.be
P509221 BELGIE/BELGIQUE P.B. GENT X BC10247 Afgiftekantoor 9099 GENT X
JCWEETJE JEUGD, CULTUUR & WETENSCHAP
Troubadour of Een teddybeer geschiedenis van BelgiĂŤ p. 4-7 p. 8-9
Je PC Wie wind zaait, binnenstebuiten zal energie oogsten p. 22-23
Robocup Junior De negen levens van papier p. 26-27 p. 26-28
Beste JCW’ers DE JACHT OP EEN KOMEET
Ik weet niet of jullie al gehoord hebben van Rosetta? Rosetta is een satelliet van ESA die momenteel rond de komeet 67P/ChuryumovGerasimenko vliegt. Waarom zul je je afvragen, is een komeet dan zo belangrijk? Eigenlijk wel, want kometen zijn bro kstukken die dateren uit de periode dat ons zonnestelsel nog volop in wording was. Zo’n 4,5 miljard jaar geleden was onze Zon een prille ster met een enorme stofwolk errond. De brokstukken in de stofwolk trokken elkaar aan en klitten samen tot er uiteindelijk hier en daar een planeet gevormd werd. Maar sommige brokstukken bleven zoals ze waren en enkele daarvan zijn kometen geworden die in een (meestal) elliptische baan rond de Zon vliegen.
Dus een komeet is eigenlijk een brokstuk uit het verleden dat ons zeer veel kan leren over hoe de planeten gevormd zijn en hoe er leven op Aarde ontstaan is. Rosetta is een ruimtemissie die onderzoek zal uitvoeren gebruik makend van de meest geavanceerde technologie. Een mooi voorbeeld hoe alle soorten wetenschappen en zelfs cultuur kunnen samenwerken om de grote mysteries die er nog zijn, te ontrafelen. Voor wie graag meer wil weten over Rosetta: rosetta.esa.int Ook Belgische wetenschappers werken mee aan deze prachtige missie: www.aeronomie.be
INHOUD 3
Uitgelicht: dag van de wetenschap
20 Bokrijk: mens en dier onder één dak
4
Historische JCWeetjes: een troubadour of teddybeer als knuffel
22 Techniek, Technologie en Wetenschap: je PC binnenstebuiten
8
Extra: JCW over de grenzen heen
24 Cultuurkriebels: het machientje van Michiels
10 Ruimtekids: ruimtenieuwtjes uit de VS en Rusland
26 Extra: de negen levens van papier
12 Flashback: onze afgelopen activiteiten in beeld
29 Boekentips
15 Kiddoe 19 Wist je datjes
2
30 Breinbrekers 32 In de kijker: Dolle kerstdagen in Vilvoorde
Uitgelicht
DAG VAN DE WETENSCHAP DAG VAN DE WETENSCHAP
BOUW JE EIGEN RAKET Doorlopend kan je met JCW zelf een raket bouwen die je vervolgens zelf mag lanceren.
PLANETARIUMVOORSTELLINGEN
Op zondag 23 november 2014 vliegt JCW het heelal in voor de Dag van de Wetenschap. Kom met ons mee naar het Planetarium in Brussel en beleef een geweldige dag!
Bewonder in de monumentale koepelzaal een planetariumfilm die uitleg geeft over het heelal, de sterren en de planeten. Ook de allerkleinsten (vanaf 3 jaar) kunnen mee genieten tijdens de speciale kleutervoorstellingen.
WETENSCHAPSSHOW Laat je tijdens de show van WiNaDoe verbazen door de vele proefjes en verschijnselen die voor je neus gebeuren. Een show voor het hele gezin!
Het volledige programma vind je binnenkort terug op onze website: www.jcw.be Kostprijs: Openingsuren: Locatie:
gratis 10u-17u Planetarium van de Koninklijke Sterrenwacht van BelgiĂŤ Boechoutlaan 10 1020 Brussel
Het Planetarium is gemakkelijk te bereiken met de auto en het openbaar vervoer: www.planetarium.be
3
Historische Historische JCWeetjes JCWeetjes
De meeste troubadours waren geen middeleeuwse singersongwriters die je bij feesten kon inhuren, maar ridders
EEN TROUBADOUR OF TEDDYBEER ALS KNUFFEL door Lode Melis
DE FIN AMORS VAN DE TROUBADOURS Er was eens … een heel groot kasteel dat “Ventadour” heette, met alles erop en eraan. Er was zelfs een bakkerij, en de zoon van de bakker was een knappe jongen die heel mooi kon zingen. De kasteelvrouw vond dat super! Ze kon uren naar hem luisteren. Maar de kasteelheer kwam erachter dat die twee ook nog wat meer deden dan zingen en luisteren … Bernard werd weggestuurd en trok als troubadour van kasteel naar kasteel. We weten niet of dit verhaal helemaal waar is, maar het is wel leuk om er een weetje over troubadours mee te beginnen.
4
Bernard de Ventadour leefde in de twaalfde eeuw, de riddertijd dus. Wat we zeker van hem weten, is dat hij terechtkwam in Poitiers aan het hof van hertogin Eleonora. Eleonora van Aquitanië (1121-1204) werd later koningin van Frankrijk en Engeland. Haar grootvader, Willem IX, werd de eerste troubadour genoemd. Het hof van de hertogin was een belangrijk centrum van hoofse cultuur. Jonge meisjes en jongens kregen er een opvoeding in “hoofse stijl”. De poëzie van de troubadours gaat daar nu net over. The-placeto-be voor Bernard dus!
Historische JCWeetjes
Nu zou je denken dat de kasteelheer behoorlijk jaloers en boos was op al die minnaars van zijn vrouw. Nee hoor! Die vond het net heel handig dat die troubadours in haar “liefdesdienst” stonden. Zo had hij altijd wat ridders bij de hand die zijn gebied konden verdedigen! Eigenlijk trok de kasteelheer aan de touwtjes … Daarom is dat verhaal van Bernard de Ventadour niet zo geloofwaardig.
Er bestonden ook “trobairitz”. Dat waren vrouwelijke troubadours en dat zou je niet direct verwachten in de middeleeuwen. Hier zie je een handschrift met een afbeelding van Azalaïs de Porcairagues, één van de vele …
De meeste troubadours waren geen middeleeuwse singer-songwriters die je bij feesten kon inhuren, maar ridders … en die waren van adel. Hun poëzie gaat over de “liefdesdienst” aan een dame en het deed er niet toe of je met haar mocht vrijen of trouwen. Je moest een dame aanbidden en volledig in haar dienst staan en vertellen hoe mooi ze wel was. “Ze” was een hofdame of de kasteelvrouw. Daar hoorde natuurlijk poëzie en muziek bij. Dat noemden ze de “fin’amors”, de hoofse liefde, een hele nieuwe trend in de twaalfde eeuw. Het veranderde ook het ruwe gedrag van de ridders. Ze gingen zich scheren om er mooi uit te zien. Ze gingen op hun kledij letten en begonnen zich netjes te gedragen aan tafel.
De jongleurs, rondtrekkende muzikanten en vertellers, waren geen troubadours. Ze zongen wel over de hoofse liefde en daar zat soms poëzie van troubadours tussen. Ons woord “minstreel” komt niet van minnen of beminnen maar van “ministerialis” en dat betekent “dienaar” (in dienst van de kasteelheer).
Bij toernooien en steekspelen koos een dame haar “kampioen”. Die verdedigde haar kleuren door haar mouw of haarlint aan zijn lans te binden. Mouwen kon je toen afnemen!
5
Historische JCWeetjes
De meeste troubadours kwamen uit Occitanië, in ZuidFrankrijk. Ze zongen in het Occitaans. Ook het woord troubadour is Occitaans. “Trobar” betekent “vinden” en trobadors, of troubadours, waren (uit)vinders van gedichten die ook gezongen werden. We hebben zo’n troubadourslied gevonden, en als je wat Frans kent, kan je het misschien verstaan. Voor alle zekerheid hebben we de Nederlandse vertaling erbij gezet. Het is van Bernard de Ventadour.
Anarposcsesvestidura, Nutz en ma chamiza, Que fin’amorsm’asegura De la frejabiza. Qu’elmon non a nul affaire Don eu tan cossire, Can de leis au re retraire, Que mo cor no i vire E mosemblanno’mn’esclaire. Que que’mn’aujatzdire, Si c’ades vos er veyaire C’aitalan de rire. Tan l’am de bon’amor Que manhtasvetz en plor Per o que melhorsabor M’en an li sospire.
Ik kan zonder kleren lopen, Naakt onder mijn hemd, Want hoofse liefde beschermt me Tegen de koude wind Want er is niets ter wereld Dat ik zo begeer: Als ik over haar hoor vertellen Draait mijn hart naar haar toe, En klaart mijn gelaat op. Wat u er mij ook over hoort zeggen, Steeds zult u de indruk hebben Dat ik zin heb om te lachen. Ik hou zo erg van haar Dat ik er vaak om moet huilen, Want dan smaken Mijn zuchten beter.
(Vertaling Paul Verhuyck)
6
Historische JCWeetjes
aanleiding om een pluchen beertje te ontwerpen met de naam ‘Teddy’. De Duitse firma Steiff, die heel gekend is voor de productie van allerlei pluchen knuffels, vertelt een ander verhaal. Zij stelden de eerste pluchen beren tentoon op een speelgoedbeurs in 1903. De verkoop wilde niet vlotten, tot er een Amerikaan opdook die meteen drieduizend exemplaren bestelde. De knuffels werden onder andere gebruikt als tafelversiering bij het huwelijk van Alice Roosevelt, de dochter van de president. Iedereen vond die beertjes geweldig, en het werd een echte hype. Zo komt de teddybeer aan zijn naam. Theodore “Teddy” Roosevelt, de 26e president van de Verenigde Staten van 1901 tot 1909.
In het Mechelse Speelgoedmuseum kan je alle soorten teddyberen vinden, waaronder die van mij. Echt waar!
DE TEDDYBEER In 1902 was Theodore Roosevelt president van de Verenigde Staten van Amerika. Zijn vrienden noemden hem Teddy. Hij vond het leuk om op beren te jagen. In de catalogus van het Speelgoedmuseum van Mechelen lees je dat de president het niet over zijn hart kon krijgen om een klein beertje neer te knallen. Dat verhaal was voor Morris Michtom de
Jef den Beer, knuffel van Lode Melis, op rust in het Mechelse Speelgoedmuseum
Een politiek cartoon van president Roosevelt voor de verkiezingen van 1912. Hij moet kiezen of hij al dan niet een derde keer president wil zijn. Zijn teddybeertje staat erbij!
7
Extra
JCW OVER DE GRENZEN HEEN Voor het organiseren van zomerkampen is JCW al enkele jaren niet meer beperkt tot de eigen landsgrenzen. Via internationale uitwisselingen konden onze deelnemers al een actieve, culturele en/of wetenschappelijke vakantie meemaken in bijvoorbeeld Estland, Finland, Italië of Slovakije. Het jeugdluik Youth In Action van Erasmus+ is een subsidieprogramma van de Europese Unie en maakt deze uitwisselingen mogelijk: door sterk te investeren in onderwijs, opleiding en niet-formeel leren draagt Erasmus+ bij aan de persoonlijke ontwikkeling, het opdoen van nieuwe vaardigheden en het verbeteren van de kansen op de arbeidsmarkt voor iedereen in Europa. In de praktijk ontmoeten groepen jongeren uit verschillende landen elkaar rond een zelfgekozen thema, werken ze zelf mee aan het programma en wisselen ideeën en ervaringen uit. Zo leren ze van elkaar en elkaars cultuur op een niet-formele manier (bv. via workshops, spelen, activiteiten ...)
WAT BIEDT DE TOEKOMST?
8
Op nieuwe projecten is het nog even wachten tot de kampbrochure in januari 2015 in je brievenbus valt. We kunnen je alleen vertellen dat we momenteel achter de schermen druk aan het overleggen zijn met onze buitenlandse partners om ook volgende zomer een heleboel jongeren de kans te geven om zo’n internationale ervaring op te doen. JCW is daarvoor aangesloten bij het Platform Netwerk voor Europese Jeugdactiviteiten en heeft bijgevolg persoonlijke contacten met de Europese partners waarmee ze samenwerkt.
Extra
NEW COLONISTS ON THE MOON Tijdens de zomer van 2014 was JCW gastland voor 30 jongeren uit Griekenland, Italië, Slovakije, Estland en Georgië. Gedurende 10 dagen bouwden ze aan hun ideale leefwereld, concreet vormgegeven als een kolonie op de maan. Vanaf nul beginnen betekent discussiëren over een eigen rechtssysteem, staatsvorm, werkgelegenheid, veiligheid … maar ook luchtige thema’s als een nieuw volkslied componeren, een nationale sport uitvinden of een gloednieuw recept bedenken voor je nationale gerecht.
YOUTH ON BOARD Met verkeersongevallen als doodsoorzaak nummer één bij jongeren was het thema verkeersveiligheid een goede en actuele keuze om een uitwisseling in Georgië te organiseren. Aan de hand van videoclips, straatacties en andere ludieke werkvormen werd aandacht gevraagd voor een betere verkeersveiligheid op Europees niveau.
9
Ruimtekids
RUIMTENIEUWTJES UIT DE VS EN RUSLAND Door Tine Simoens
In 2011 ging voor het laatst een Space Shuttle de ruimte in. Sinds die datum moeten de Verenigde Staten een beroep doen op Rusland om astronauten naar het Internationale Ruimtestation (ISS) te brengen. President Obama maakte snel duidelijk dat de grootste natie ter wereld niet mocht afhankelijk zijn van andere landen om naar de ruimte te reizen. En dus moet er keihard gewerkt worden. In september heeft NASA aangekondigd dat de CST-100 van Boeing en de Crew Dragon van SpaceX twee nieuwe ruimtetuigen zijn die Amerikaanse astronauten naar het ISS zullen brengen. Ze zullen dat pas in 2017 voor het eerst doen, maar het is een belangrijke stap dat de twee bedrijven geselecteerd zijn en dus zekerheid hebben dat ze een contract hebben met de overheid. Elk bedrijf zal vanaf nu kunnen testen met NASA-astronauten. Als alles goed verloopt, zullen beide ruimtetuigen minstens 2 en liefst 6 bemande vluchten naar het ISS uitvoeren. Als je de foto’s van SpaceX mag geloven, zullen de astronauten in de Dragon alvast een zee van plaats hebben. Alleen telt elke gram
10
Als je de foto’s van SpaceX mag geloven, biedt het Dragon ruimtetuig alvast een zee van plaats aan de astronauten
en elke cm3 in een ruimteschip, dus lijkt er nog veel werk aan de winkel …
De Orion zal ruimtereizen naar de maan en Mars maken
Daarnaast werkt NASA aan een eigen nieuw ruimtetuig. Daarbij liggen de ambities heel wat verder in ons zonnestelsel: Orion is gemaakt om naast toertjes rond de aarde, ook ruimtereizen naar de maan en Mars te maken. In september werd Orion grondig getest en op 4 december zal hij voor het eerst boven op een Delta IV Heavy raket geplaatst worden om naar de ruimte te reizen. Die eerste testvlucht zal nog onbemand zijn, waarna een tweede onbemande vlucht naar de maan gepland staat. Orion zal dan in 2017 een tiental
Ruimtekids
dagen reizen. Snel daarna wil NASA een bemande vlucht organiseren. Er is zelfs al een concrete missie gepland in 2021 en in 2026 wil men mensen sturen naar de asteroïde 1999AO10. Je merkt het al: “snel” is een relatief begrip in de ruimtevaart … Een enkele reis naar de asteroïde zou 155 dagen duren, reken dus op een heen-en-terug tripje in de ruimte van bijna een jaar. Wie stelt zich kandidaat?
begon Rusland in 2011 aan de bouw van een eigen lanceerbasis. En zo ontstond Vostochny Cosmodrome. De basis ligt in het oosten van het land, bij de rivier Amur. Daar woont geen kat, maar zijn er toch voldoende spoorlijnen en snelwegen. De Russen kozen die plek ook uit omdat ze op dezelfde breedtegraad als Baikonur ligt. De hoeveelheden brandstof die dan nodig zijn om een raket te lanceren blijven dan gelijk omdat de draaisnelheid van de aarde dezelfde is. Simpelweg: minder rekenwerk en geen verhoging van de brandstofkosten.
Deze kaart toont aan dat de Russen weinig keuze hebben om nog zuidelijker te kunnen gaan binnen hun grondgebied
Op 4 december zal Orion op deze Delta IV raket geplaatst worden voor een testvlucht in de ruimte
We reizen eventjes naar de andere kant van de wereld, naar Vostochny Cosmodrome. Nog nooit van gehoord, zeg je? Dat is normaal. In de periode van de Koude Oorlog (jaren ’50 tot ’90), toen de Sovjet-Unie een ruimtewedloop hield met de Verenigde Staten, lanceerde men de raketten vanop de lanceerbasis van Baikonur. Bij het uiteenvallen van diezelfde Sovjet-Unie begin jaren ’90, had Rusland plots een probleem. Baikonur lag vanaf dan in het buitenland en de Russen moesten de lanceerplatformen dus huren van hun nieuwe buur Kazachstan. De huurprijs werd vastgelegd op 115 miljoen $ per jaar en 50 miljoen $ onderhoudsgeld voor de omringende faciliteiten. Omdat beide landen de hele tijd kibbelen over de huurprijs,
In 2015 wil men er de eerste Russische raketten lanceren en vanaf 2020 staan bemande ruimtetuigen op het programma. Maar ondanks al die arbeiders aan het werk, gaat het volgens de Russische president Poetin nog niet snel genoeg. Toen hij er in september op bezoek was, klaagde hij dat er zeker 12.000 arbeiders aan het werk moesten zijn om de lanceerbasis op tijd af te krijgen. Meer dan 4000 mensen werken mee op de gigantische bouwwerf van de nieuwe lanceerbasis in Vostochny
11
Flashback Kampe n
Meer foto’s vind je in het online fotoalbum op www.jcw.be!
12
j R oz em aa i, A ct iv it ei te n bi pe n A nt w er
Dolle Zomerdagen, Vilvoorde
T ie n e rd a g e n
, V il vo o rd e
13
Flashback
Dag
Gent se F e e s te n ,
ms I n V la a u it s t a p
n e Ve ld e
Gent
Vo rm in gs tw ee da ag se , An tw er pe n
14
kiddoe
1. v
Op de volgende bladzijde gaat Chris tanken en leer je enkele dingen bij over brandstof. Ook op pagina 18 kan je zelf aan de slag met brandstof: aan de hand van een brandend kaarsje ontdek je wat er nodig is om het vlammetje brandend te houden. Op deze pagina zie je een doolhof met in het midden een kaarsje dat niet brandt. Vind je weg doorheen het doolhof om de lucifers tot bij het kaarsje te krijgen!
15
16
17
winadoe
Zoek twee petflessen waarvan de ene dunne is dan de andere. Snij de twee flessen door (let wel op, want op plastiek glijd je snel uit met een mes). Hou het onderste deel van de dikke en het bovenste deel van de dunne fles. Je hebt waarschijnlijk al begrepen dat die twee nu in elkaar passen. Plaats een brandend theelichtje in het onderste, dikke deel en zet het bovenste, dunne deel erover. Kijk wat het kaarsje doet. Probeer daarna hetzelfde, maar doe eerst water in de onderste fles. Zet opnieuw de hals van de dunne fles over de kaars. Gaat het kaarsje uit of blijft het branden? Gebeurt in de twee gevallen hetzelfde? Wat is de functie van het water in het tweede experiment? Probeer de proefjes te verklaren. Wat weet je over warme lucht? Eerst moet je weten dat een kaars altijd zuurstof nodig heeft om te branden. Ongeveer
21% van de lucht is zuurstof. Een brandend kaarsje ‘verbruikt’ die zuurstof (net als een mens die ademt) en heeft dus steeds verse lucht nodig. Die lucht kan niet door de hals van de fles naar binnen komen, want die opening wordt afgefloten door de warme, opstijgende lucht die uit de fles komt. (Er kan niet tegelijkertijd lucht in en uit de fles) In het eerste experiment is dit echter geen probleem: het kaarsje blijft branden want er kan langs de onderkant nog nieuwe lucht in de fles. Bij het tweede proefje is die doorgang afgesloten door water. Er komt geen nieuwe lucht in de fles en het kaarsje dooft uit. Bij verbranding is zuurstof nodig. Warme lucht stijgt. We hebben dit proefje ook zelf uitgevoerd. Het resultaat vind je op www.jcw.be/kiddoe.
Bron: “De proefjeskoffer”, Winadoe vzw - http://users.telenet.be/Winadoe/
18
wistjedat
WAAROM KRIJG JE WALLEN ONDER JE OGEN ALS JE MOE BENT? Alle volwassenen hebben in meer of mindere mate wallen, of je nu moe bent of niet. Maar als je moe wordt, trekt het bloed zich terug uit de bovenste laag van je huid. Je wordt bleker, waardoor de donkere kringen meer opvallen. Deze donkere kleur kan erger worden als het bloed door ziekte of slaapgebrek niet goed doorstroomt en in de haarvaten blijft zitten.
TOT WELKE HOOGTE KAN EEN VOGEL VLIEGEN?
De recordhouder hoogvliegen is de Ruppellgier. Deze aaseter uit Afrika werd ooit op een hoogte van 11 kilometer aangetroffen. De meeste vogels komen niet hoger dan 150 meter, behalve tijdens de trek: dan vliegen ze op hoogten waar ze het meest van de wind kunnen profiteren en verlagen met hoog vliegen het risico op uitdroging door de warme lucht dichter bij aarde.
WAAROM ZIJN NIET ALLE VOETBALVELDEN EVEN GROOT? Dat is historisch zo gegroeid. Toen voetbal in de 19de eeuw populair werd, was er geen standaard afmeting bepaald. Er waren zelfs voetbalvelden met bomen erop. Pas begin 20ste eeuw dacht men hierover na, maar toen waren een heleboel voetbalvelden en tribunes in de wereld al aangelegd. Om te zorgen dat weinig aanpassingen nodig waren, werden minimum- en maximumafmetingen bepaald. Voor de lengte is dat bijvoorbeeld tussen 90 en 120 meter.
WAAROM IS DE LASER BIJ EEN LASERSHOW (BIJNA) ALTIJD GROEN? Groen is een aangename kleur voor het menselijke oog en hij is goed zichtbaar tegen een donkere achtergrond, zelfs bijna 50 keer beter dan rood. Vandaar dat oude DOS-computerschermen een groene letter hadden op een zwarte ondergrond.
Bron: Quest scheurkalender 2011 (G+J uitgevers C.V.)
19
Openluchtmuseum Bokrijk
MENS EN DIER ONDER ÉÉN DAK VROEGER EN NU IN HET OPENLUCHTMUSEUM BOKRIJK
DIEREN OM VAN TE SNOEPEN? Lust jij lollies, kauwgum, marshmallows, ijsjes, of winegums? Wist je dat je die snoepjes aan het varken te danken hebt? In veel snoepjes zit gelatine, dat komt uit het beenmerg van de botten van het varken. En als je na wat te veel gesnoep naar de tandarts moet, kom je het varken weer tegen. Ja hoor, ook voor de röntgenfoto van je gebit is gelatine gebruikt. Van een varken kun je bijna alles gebruiken. Van de huid worden balletschoenen gemaakt. Van het vet wordt glycerine gemaakt. Dat zit bijvoorbeeld in je kleurpotloden. In het Openluchtmuseum Bokrijk kun je heel wat dierenweetjes van vroeger vergelijken met die van vandaag. Jouw lievelingssnoepjes kenden kinderen vroeger niet. Wel waren ze verzot op een stukje spek of ham, want dat kregen ze maar af en toe te eten. Het dagelijks menu van kinderen in een dorp meer dan 100 jaar geleden bestond vooral uit pap, aardappelen, en roggebrood met stroop. Als echte spotters gaan jullie op zoek naar je eigen dierenbende
20
Openluchtmuseum Bokrijk
Op de beestige tour ‘Mens en dier onder één dak’ wordt je klas of jeugdvereniging onderverdeeld in verschillende dierenfamilies: je komt terecht in de bende van het zwijn, het paard, het schaap, de kip of de hond. Jullie schuimen de oude boerderijen af op zoek naar sporen van hoe boerenfamilies samen leefden met hun dieren. Waarom moesten mensen en varkens naast mekaar naar het toilet? Voor wie kookt de boerin in de reuzenketel? Waarom slaapt de knecht in het bed bij de paardenstal? Door te gekke opdrachten te doen als hoefijzerwerpen, een eierkoers of blindproeven en het oplossen van dierenraadsels kom je aan de weet hoe belangrijk dieren waren.
TIP VOOR HET NAJAAR: BELEEF HERFSTKRIEBELS IN BOKRIJK OP 1 EN 2
Als echte spotters gaan jullie op zoek naar je eigen dierenbende. In het Openluchtmuseum Bokrijk kan je immers oude rassen van boerderijdieren vinden op stal of in de weiden: het landvarken, het Belgisch trekpaard, de grijze huisezel, het Vlaams schaap, oude kippen- en konijnenrassen, de Vlaamse geit. Die dieren waren ook handig als leverancier van speelgoed. Speelgoedwinkels waren er nog niet. De onderkaken van een paard waren geknipt om een kinderslee van te maken. De blaas van het varken was ideaal als zwemband, voetbal of muziekinstrument. Van de botten van het varken maakten ze speelgoed voor het bikkelspel. PRAKTISCH PRAKTISCHE INFO Op deze interactieve belevingsroute ontdek je met je klas of jeugdgroep onder begeleiding van een enthousiaste gids de bijzondere relatie tussen mens en dier vroeger en nu. Beestig interessant! De oude dierenrassen kan je ook in gezinsverband ontdekken. Het Openluchtmuseum opent opnieuw haar deuren voor klassen en jeugdgroepen vanaf 4 april tot en met 4 oktober 2015, van 10 tot 18 uur. Gesloten op maandag, behalve feestdagen en in juli en augustus. Meer info en boeken kan via bokrijksales@limburg.be of op het nummer 011 265385.
Herfstkriebels, boordevol kinderkriebelpret voor gezinnen met kinderen tot 12 jaar! Data: zaterdag 1 en zondag 2 november 2014 Openingsuren: 10u – 18u. Laatste toegang één uur voor sluiting. Toegang: enkel mogelijk via kassa’s Bokrijk bij P2 Evenementen. Tickets: volwassene € 12,00 / € 9,50* - Kind t.e.m. 12j € 10,00 / € 7,50* - kind tot 3j gratis * voordeeltarief via online verkoop t.e.m. 29 oktober. Meer info: www.bokrijk.be
21
Techniek, technologie en wetenschap
JE PC BINNENSTEBUITEN Door Emilie Laverge & Gert-Jan Andries Een computer is veel meer dan een scherm, een toetsenbord, een muis en een kast. Want hoe komt het dat de computer doet wat je vraagt? Wat zit er precies in die kast? Het moederbord is een belangrijk onderdeel, zoals de naam het al aangeeft. Het bepaalt niet zo zeer de snelheid van de computer, maar wel de mogelijkheden. Op het moederbord worden alle andere onderdelen van de computer aangesloten en zo met elkaar verbonden.
1 OPTISCHE SCHIJF Optische schijven zijn handig in een computer. Voorbeelden van optische schijven zijn CD-, DVD- en BluRay-spelers. Tegenwoordig worden ze wel steeds minder en minder gebruikt. De USB sticks veroveren stilaan de oude CD-rom.
3 2 CPU De CPU (Central Processing Unit) of processor is het hart van de PC. Het is het rekencentrum van de computer. Bij alles wat je met de computer doet, met je muis bewegen of naar muziek luisteren, moet de processor werken. De processor doet een hoop dingen, waaronder berekeningen maken, het geheugen beheren en beslissingen maken op basis van logische berekeningen. Er gaan data en instructies in de processor en er komt weer andere data uit die naar de andere onderdelen van de computer worden gestuurd. De snelheid van je computer wordt bepaald door hoe snel de processor de data kan verwerken.
22
HARDE SCHIJF Een computer gebruikt een harde schijf om gegevens en bestanden voor een langere tijd op te slaan. Ook programma's worden bewaard op de harde schijf. Wanneer je bijvoorbeeld een spelletje wil spelen op je computer, dan zal de computer het spel lezen van de harde schijf en het kopiĂŤren naar het RAM-geheugen. Zo kan de computer het spel dan uitvoeren. Alles wat in het RAM-geheugen zit, wordt namelijk gewist wanneer de computer wordt uitgeschakeld. Gegevens die op de harde schijf staan worden nog bewaard als de computer wordt uitgezet. Tegenwoordig ligt de grootte van een hard schijf tussen 80 Gigabyte en 1 Terabyte (= 1000 Gigabyte).
Techniek, technologie en wetenschap
4 INTERN GEHEUGEN Het intern geheugen of RAM-geheugen is het geheugen dat de computer als kladblaadje gebruikt tijdens het rekenen. Als er te weinig RAM-geheugen is, kan de processor minder snel rekenen. Er zijn verschillende soorten RAM-geheugen. Een standaard computer heeft tegenwoordig 2 Gigabyte RAM-geheugen.
5 DE VIDEOKAART De videokaart of de GPU (Graphic Processing Unit) is niet verplicht, maar wel aan te raden wanneer de computer iets grafisch moet weergeven. Voorbeelden hiervan zijn het spelen van computerspelletjes, het afspelen van filmpjes of gewoon het beeldscherm vullen. Dit zijn allemaal, net als alle taken van de computer, rekentaken. Dit kan de CPU dus uitvoeren. Maar bij zeer groot rekenwerk, zoals een film, kan de videokaart worden gebruikt waardoor de CPU minder werk heeft en er ruimte is voor de rest van de taken.
6 VOEDING Een voeding is van belang voor de computer. De voeding voorziet alle onderdelen van stroom. Er gaat netspanning in de voeding op 230 Volt en er komen verschillende (kleinere) spanningen uit. Op deze manier kunnen alle onderdelen van de computer onder de juiste spanning werken.
23
Cultuurkriebels
HET MACHIENTJE VAN MICHIELS Door Nick Vanhaute en Peter Meuris
Ons verhaal begint in 1860. België was nog een jong land, maar economisch ging het ons land voor de wind. De eerste treinen buiten Groot-Brittannië reden van Brussel naar Mechelen. En elektriciteit was nog niet te vinden. Zelfs de straatverlichting in de steden werkte nog op gas. Elke avond waren er lantaarnopstekers die het straatlicht aanstaken. Het is in die tijd dat ons verhaal zich afspeelt in Mechelen. De Sint-Romboutstoren was bekend in de streek. Het was de hoogste toren uit de omgeving, en je kon hem van ver zien. En vooral, je kon erop aflezen hoe laat het was. Aan de vier zijden van de toren zag men de grootste uurwerkplaten ter wereld!
Die 'leuzze', dat is Mechels voor 'uurwerk' werd aangedreven door een oude mechanische klok uit 1527. Een beetje te vergelijken met een koekoeksklok: een groot gewicht zorgt voor de aandrijving van tandwielen en radertjes die op hun beurt dan weer de grote wijzer van de vier wijzerplaten aandreef. Nu even terug naar 1860. De torenwachter zat met een torenhoog probleem. Hoe kon hij ervoor zorgen dat de wijzers gelijk bleven. Hij moest elke dag tenminste 20 minuten een groot wiel opdraaien om het tegengewicht van de klok omhoog te brengen. En dan nog liep de klok soms tot een kwartier per dag fout afhankelijk van de seizoenen en de temperatuur. De ijzeren tandwielen zetten uit als het warm wordt, dus in de zomer liepen ze anders dan in de winter. Dat was erg vervelend. Tot een zekere uitvinder uit Mechelen zich over het probleem boog. Edward Michiels, professor wiskunde aan het stadscollege van Pitzemburg had door dat het Sint-Romboutsuurwerk niet goed werkte. Hij en zijn broer Edward knutselden thuis aan een uitvinding die de werking van het Mechelse uurwerk spoedig zou verbeteren. Per brief lieten de gebroeders Michiels aan het schepencollege van de stad Mechelen weten een uitvinding te hebben om alle onregelmatigheden van het torenuurwerk uit de wereld te helpen. De stad gaf toestemming eerst het systeem bij wijze van proef toe te passen. Na enkele maanden was het resultaat zo goed dat het definitief in 1861 geïnstalleerd werd: het machientje van Michiels. De torenklokken hadden maar één wijzer, een uurwijzer van 3,62 meter groot, en de omtrek van de cirkel was (afhankelijk van de bronnen) 36,80 meter!
24
Cultuurkriebels
HOE WERKT HET?
UNIEK
Hoe gingen Edward en zijn broer te werk? Eerst en vooral gebruikten zij de beste staande klok die er was, een 'regulator' die hij in een het stadhuis zette. Die klok kon heel erg nauwkeurig de tijd aangeven, maar die kon natuurlijk niet die grote wijzers van de Sint-Romboutstoren aansturen. Nu hadden ze dus enerzijds een nauwkeurige regulator die de wijzer niet kon aansturen en anderzijds een mechanische klok die de wijzers aandreef, maar niet heel nauwkeurig liep.
Vandaag werkt het machientje opnieuw. We mogen van geluk spreken dat Mechelen dit systeem nog heeft. De werking is vandaag nog steeds dezelfde als in 1861, met het enige verschil dat de gewichten van het grote mechanisme niet meer met de hand moeten opgedraaid worden, dit gebeurt nu door een motor, maar het kan nog wel met de hand. In heel wat torenuurwerken heeft men ondertussen een 'Machientje van Michiels'.
Edward loste het simpel op. Hij verbond de regulator en de mechanische klok met een elektrische draad. Elke minuut van de regulator ging er een elektrisch signaal naar de mechanische klok. De klok werd dan 1 minuut verder gedraaid. Vanaf dan was de regulator de ziel van het grote mechanisme. Beide klokken waren vanaf dan even nauwkeurig.
WIJZERPLATEN
Opgelost met een elektrisch signaal … da’s toch simpel, niet? Alleen, in 1860 was er nog geen sprake van openbare elektriciteit. Michiels maakte gebruik van de “pila volta”, glazen bokalen met zink en zoutzuur, genoeg om een aantal volt op te wekken. Hij zorgde dus niet alleen voor een digitalisering van de mechanische klok, hij maakt ook zijn eigen elektriciteit.
De installatie draait tot op de dag van vandaag nog steeds zonder uurwijzers aan de buitenkant. Maar daar komt misschien verandering in! Heel wat Mechelaars willen namelijk de wijzerplaten terug aan onze toren. En dat is logisch want alle elementen zijn er: het mechanisch uurwerk en het 'machientje van Michiels'. Kunnen de Mechelaars binnenkort weer zien hoe laat het is?
Door het gebruik van elektriciteit via de “pila volta” werd voldoende volt opgewekt voor de werking van het mechanisme.
25
Extra
Consequent de pulp steeds weer recycleren tot vers papier: een fluitje van een cent om papier een tweede, derde … negende leven te geven
DE NEGEN (MOGELIJKE) LEVENS VAN PAPIER Door Druk In De Weer
Vorig nummer vertelden wij dat de Aarde er een paar miljard jaar aan gewerkt heeft om ons een levensvatbaar verblijf te bieden. Vooral door de verstikkende overmaat aan CO2 veilig op te bergen in de aardkorst en in de biosfeer. En door een vleugje ozon uit te spreiden tegen de kosmische straling en ook veel zuurstofgas los te maken uit die CO2. Met nog een vleugje parfum van kringloop: de subtiel geregelde opname van het restje CO2 uit de lucht door de planten op het land en het fytoplankton in de oceanen. Netjes omgezet in biomassa en zuurstof. En verder gebonden tot vloeibaar water. Eten, drinken en ademhalen: het komt allemaal voort uit de plantengroei. En uiteindelijk uit de koolstofkringloop. DE VERSTOORDE KOOLSTOFKRINGLOOP En van die planten maken wij ook papier, een echt natuurproduct en een schakel in de kringloop van het bos. Het bos groeit en bloeit en legt grote
26
hoeveelheden koolstof vast. Maar voortdurend sterft er ook bos af, door windval, bosbranden of door ziekte en ouderdom. En steeds komt die koolstof weer beschikbaar voor nieuw opgroeiend bos. Als wij daar “onderweg” ingrijpen en bomen verzagen tot timmerhout en het overschot vermalen tot papier is er eigenlijk niets gebeurd op voorwaarde dat we het bos laten groeien. Het echte probleem is de ontbossing en de “verstening” zoals wij die aanrichten. Als het verspreidingsgebied aan planten inkrimpt of aan kwaliteit inboet, dan krimpt ook de koolstofkringloop en de mogelijkheden van het leven mee in! En het tweede probleem is het opdelven van fossiele brandstoffen die een gedeelte van de vroegere overmaat aan CO2 weer aan de oppervlakte brengt. Beide processen (ontbossing en fossiele verbranding) versterken elkaar en voeren ons een beetje - terug naar de oorspronkelijke aarde die perfect onleefbaar was.
Extra
PAPIERPRODUCTIE IS NIET ZO ONSCHULDIG.
2. NIEUW WIT PAPIER IS BELASTEND EN EEN ENERGIEVERSLINDER
1. VAN NATUURBOS NAAR PRODUCTIEPLANTAGE
Zodra de boom vermalen is, wordt er erg verspillend mee omgegaan. Voor nieuw wit papier wordt eerst de lignine er uitgekookt (het is de lignine die vergeelt met de tijd). Hout bestaat zowat half om half uit cellulose en lignine, dat betekent dus al direct een rendementsval van 50 %.
De papierboeren toeteren luid dat zij voor elke omgehakte boom er twee in de plaats zetten. En dat is ook zo. Alleen wordt natuurbos meer en meer vervangen door productieplantages: monoculturen met snelgroeiende eucalyptusbomen, netjes in de rij. Van biodiversiteit is niet veel sprake. Van verdroging des te meer! Het probleem is niet zozeer het tropisch regenwoud, dat heeft veel meer te lijden van de handel in hardhout (waarvan je geen papier kan maken) en het omploegen naar sojavelden (Latijns-Amerika) en oliepalmplantages (Zuidoost-Azië). En jammer, maar ook hier hebben we ons huiswerk al lang geleden gemaakt: veel natuurbos is er niet meer over in Europa - al lang versteend of in industriële rijtjes gezet. Het is echter de zaak dit niet nog uit te breiden! Wij moeten onze bomen koesteren en onze bossen opwaarderen. En dus zuinig omspringen met de bosbouw. Natuurbossen worden vervangen door monoculturen met snelgroeiende eucalyptusbomen
Heel de zaak is dan nog erg bruin en wordt door de waterstofperoxide gehaald om te bleken. Er zijn al veel stappen vooruit gezet in de milieuvriendelijkheid (zo is het bleken met chloor bijna volledig verlaten). Maar het blijft een belastend en energieslurpend proces. Vooral als men bedenkt dat we hier over zeer grote volumes praten: alleen in ons klein landje wordt al bijna drie miljoen ton papier verbruikt! 3. DE KORTE LEVENSDUUR VAN PAPIER We moeten kiezen voor de “Best Beschikbare Technieken”. De zware, korte cyclus komt niet echt overeen met wat we hierboven een onschuldig “onderweg ingrijpen” noemden in de koolstofvastlegging door het bos. We hebben al de helft opgestookt en de andere helft slechts met zware bewerking kunnen vasthouden. En dan zou het normale einde nog eens storten of verbranden zijn, want papier kent meestal geen lange levensduur. En dan zijn al die inspanningen voor niets: de koolstofcyclus is eerder ingekort en opgefokt.
DE NEGEN LEVENS VAN PAPIER Het is mogelijk van papier het natuurlijkste en milieuvriendelijkste alternatief te maken voor communicatie en verpakking. Veruit te verkiezen boven allerhande kunststoffen of elektronische dragers. En dat kan door consequent de pulp steeds weer te recycleren tot vers papier.
27
Extra
Papier kent meestal geen lange levensduur
Eens papier opgehaald wordt, is het (bij manier van spreken) een fluitje van een cent om het een tweede, derde … negende leven te geven. Alles weken en de inktvervuiling eruit schuimen (met zeep) en de zaak kan weer in de papiermachine.
Door voor kringlooppaier te kiezen, is dit de verminderde milieu-impact van dit JCWeetje
Er wordt al veel papierafval opgehaald en verwerkt, maar jammer genoeg alleen in de krantensector en het “corrugated and Kraft” (dat is golfkarton en sommige verpakkingen). Het binnenlands verbruik van kringlooppapier beloopt maar 1,2 miljoen ton tegenover bijna 1,8 miljoen ton aan nieuw papier. Eén derde van het opgehaalde papierafval wordt op de boot gezet naar China, omdat er een conservatieve weerzin is in de drukkerijen, kantoren, bij de publicisten van communicatie en reclame. Zelfs het “non-woven” (bijvoorbeeld toiletpapier) is hier voor het allergrootste deel van nieuwe cellulose gemaakt, terwijl dit toch wel echt het eindstadium zou mogen zijn in de “negenlevige” cyclus. Het JCWeetje kiest al vele jaren voor kringlooppapier, omdat het bestaat, omdat het mooi en goed is, en omdat kringlooppapier een gemakkelijke en evidente toepassing is van de “cradle to cradle”. De drukkerij van het JCWeetje drukt principieel trouwens uitsluitend op 100 % kringlooppapier!
28
Druk In De Weer kiest ervoor om enkel op kringlooppapier te drukken
BOEKENTIPS
Historische JCWeetjes
Curieuzeneus – Edouard Manceau Dit is een boek voor curieuzeneuzen. Kijk door de opening en ontdek de wereld om je heen als nooit tevoren … Curieuzeneus is opgebouwd rond een groot gat in het midden van het boek. De lezer krijgt op elke pagina een nieuwe opdracht om de wereld om hem heen te (her)ontdekken. Zie je iets dat rood is of blauw? Iets dat heel hoog is of maar erg klein? Iets dat ver weg is of dichtbij? Zie je iets dat geluid maakt? Iets dat rond is of iets dat schittert? Zie je ergens letters of cijfers? Met Curieuzeneus leren jonge kinderen spelenderwijs hun omgeving beter te observeren en met meer verbeelding en fantasie te kijken naar alledaagse dingen. Voor alle leeftijden, 26 p., € 14,95 DIRK BRACKE
DE
BRU D
De Bruid - Dirk Bracke Mounna is vijftien en stapelverliefd op Abbou. maar die raakt in de ban van de oude Sjeik Barrada. In geen tijd verandert hij van een gewone tiener in een overtuigde moslim. Om Abbou niet kwijt te raken, gaat ook Mounna lessen volgen in de moskee en ruilt ze haar strakke topjes voor een niqaab. Wanneer Abbou naar Syrië trekt om er als jihadstrijder tegen het leger van Assad te vechten, volgt Mounna hem en ze is vastbesloten de bruid te worden van een martelaar. Maar eens in Syrië blijkt het er heel anders aan toe te gaan dan ze verwacht hadden. Vanaf 14 jaar, 215 p., € 16,95 HeinrichOoooh en het grandioos griezelige galabal Dit boek neemt je opnieuw mee naar de G&G Ooooh, een hotel speciaal voor geesten, spoken en skeletten. Nu de G&G vijf jaar bestaat, plannen uitbaters Heinrich en Hannelore een groot verkleedfeest. Heinrich is druk in de weer om het bal tot in de puntjes te plannen, terwijl Hannelore vooral bezig is met haar kostuum. Het feest zelf is een succes: iedereen swingt en maakt plezier. Maar als de klok twaalf uur slaat, gaan de maskers af. Niet iedereen is wat hij lijkt en sommige gasten zijn verdwenen. En van Hannelore blijft alleen een schoentje achter … Vanaf 8 jaar, 130 p., € 16,95 Mijn eerste groeiboek. Lies en Sep zijn vrienden - Brigitte Van Aken en Karolien Verbeek Lies woont naast Sep. Ze spelen samen in de tuin, gaan naar de kermis, eten frietjes en beleven vele avonturen met mam, pap en bee, de knuffel van Lies. En af en toe maken ze ruzie. Maar nooit voor lang, want Lies en Sep zijn beste vrienden! De belevenissen van Lies en Sep vind je nu terug in een groot boek, dat je al helemaal zelf kunt lezen! Letter na letter. Woord voor woord. Zin per zin. De verhalen volgen jouw eigen leesweg. Ontdek de magie van zelf leren lezen. Stap voor stap. Vanaf 6 jaar, 128 p., € 19,95 Veldslag om een hart - Michael De Cock en Gerda Dendooven Ben je ooit zo verliefd geweest dat de grond onder je voeten daverde? Zo verliefd, dat het even duurde voor je begreep, dat het niet de grond was die daverde, maar dat jij het zelf was die op je benen trilde? Als je dat ooit meemaakte, dan kan je geloven wat mij overkwam. Helena is getrouwd met Menelaos. Op een dag krijgen ze bezoek van Paris, zoon van koning Priamos uit Troje. Helena wordt verliefd op Paris. Nooit eerder voelde ze de liefde zo branden in haar borst. Ze verlaat man en kind en kiest voor de nieuwe liefde. Samen vertrekken ze, als twee dieven in de nacht, op de vleugels van de liefde. Maar Menelaos wil wraak. Met meer dan duizend schepen trekt hij naar Troje. Op zoek naar Helena. Op zoek naar wraak. Vanaf 8 jaar, 135 p., € 22,50
29
BREINBREKERS BREINBREKER 1 (P30-31, afbeelding01.jpg) Thomas wil een eitje koken. Hij vindt eieren het lekkerst als ze precies 9 minuten gekookt zijn. Gelukkig heeft hij twee zandlopers ter beschikking. Het nadeel ervan is dat eentje er 4 minuten over doet om helemaal leeg te lopen en de andere 7 minuten. Hoe moet Thomas de zandlopers gebruiken om het ei precies 9 minuten te laten koken?
BREINBREKER 2 (P30-31, afbeelding02.jpg) Los de rebus op. Een rebus is een woordpuzzel waarin afbeeldingen gebruikt worden om woorden of woorddelen voor te stellen. Bij de afbeeldingen staan letters die toegevoegd, verwijderd of vervangen moeten worden.
BREINBREKER (P30-31, afbeelding03.jpg) Dit is een sudoku: een puzzel met een aantal reeds ingevulde vakjes. De kunst is de overige vakjes ook in te vullen op zo'n manier dat in elke horizontale lijn én in elke verticale kolom de cijfers 1 tot en met 9 één keer voorkomen. Bovendien is de puzzel onderverdeeld in negen blokjes van drie bij drie, die elk ook weer eenmaal de cijfers 1 tot en met 9 moeten bevatten. (Oplossing is het getal van drie cijfers in de vakjes ABC)
30
DOE MEE EN WIN Geef het juiste antwoord op minimum twee van de drie breinbrekers op p. 30 en win dit leuke boek HeinrichOoooh en het grandioos griezelige galabal. Stuur ons jouw antwoorden, samen met je naam en adres:
per post naar het adres JCW, Vlaanderenstraat 101, 1800 Vilvoorde per fax op het nummer 02 253 39 14 per mail naar het adres jcweetje@jcw.be
Antwoorden van JCWeetje 2014, nr. 3: 1. Een mogelijke oplossing (K=kat, H=hond) ---KK HH--H-------K -HH-Door te spiegelen of te draaien zijn er nog minimum 7 andere juiste oplossingen mogelijk. 2. Rebus: roofoverval. 3. Sudoku: 163
COLOFON Verantwoordelijke uitgever: Anne-Lize Kochuyt / Redactie: Anne-Lize Kochuyt, Bart Bynens, Ellen Flamaing, Emilie Laverge, Gert-Jan Andries, Lise Van Dessel, Lode Melis, Nick Vanhaute, Nina Antonissen, Peter Meuris, Petra Nooyens, Sven Vervloet, Tine Simoens, Veerle Breugelmans. / Coördinatie publicaties: Bart Bynens / Lay-out: pnuts.be / Coverfoto: Dolle Zomerdagen, Vilvoorde, 25-29 augustus 2014
De auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun bijdragen.
Het JCWeetje wordt ondersteund binnen het Actieplan Wetenschapscommunicatie, een initiatief van de Vlaamse Overheid.
Onder de Hoge Bescherming van Zijne Majesteit de Koning
31
DOLLE KERSTDAGEN We eindigen het jaar met de Dolle Kerstdagen. Met het thema “WONEN” en de slogan 'Nergens beter dan Thuis!' gaan we aan de slag! Waar woon jij? Hoe woonden ze vroeger? Hoe ziet jouw droomwoning eruit? We gaan nog niet alles verklappen maar wat wel al met zekerheid vaststaat, is dat het allemaal weer tof, creatief, cool, kunstzinnig, leuk, cultureel, graaf, wetenschappelijk & bangelijk gaat zijn. Ook zal de nieuwste workshop hier uitgetest worden! Voor wie?
8 tot 12 jaar (geboren in 2006 t/m 2003)
Wanneer?
op maandag 22 en dinsdag 23 december 2014,
van 10.00u tot 16.30u (voor- en naopvang van 9u t/m 17u)
Waar?
Portaelsschool voor Beeldende Kunsten, Spiegelstraat 62, Vilvoorde
Kostprijs?
€ 18,00 per dag (niet-leden) / € 14,00 per dag (leden)
Inschrijven doe je via onze website www.jcw.be, via info@jcw.be, via het nummer 02 252 58 08 of je springt eens binnen op ons secretariaat, Vlaanderenstraat 101, Vilvoorde.
Jeugd, Cultuur en Wetenschap vzw Vlaanderenstraat 101, 1800 Vilvoorde Tel. 02 252 58 08 - Fax: 02 253 39 14 info@jcw.be - www.jcw.be
www.facebook.com/JCWvzw www.twitter.com/JCWvzw
Om in te schrijven op de JCW nieuwsbrief, mail naar nieuwsbrief@jcw.be