2018 #43

Kinderbrein

AJN-lid Glenn Tan

‘Stress bij jongeren te weinig in beeld’ Ambassadeurs AJN in actie Anna van Duijvenvoorde, onderzoeker

‘Input, input, input; daardoor ontwikkelt het brein zich’

3 - 2018 #43

COLUMN VOORZITTER

Om te spelen Extra de handen gewassen, haren strak naar achter gebonden, witte jas. Licht gespannen open ik, als jonge co-assistent, de deur van de isolatiekamer waar Jessica van 6 ligt. De kamer is leeg. Tot ik ineens een Winnie de £Žīŋ‫ܧ‬ťųǁǴŃīŨǝŽŽƤĜŐŢǮŐīǝŨŐīńīų‫܋‬SťĤƤĀĀŐűīŽűīųťŐŢťƤīĝŋƹŐųŋīƹńīǮŐĝŋƹ van een vrolijk meisje. Ze kruipt achter de deur vandaan. Ze straalt. Kaal en bleek, slangetjes aan haar armen en in haar neus. Ze lacht open en ŽųƹƬơĀųųīųƹīƤǞŐŢŨǮīǮīńƹĤĀƹǮīűīܴǞīŨīĝŋƹŋīīǾƹŨĀƹīųƬĝŋƤŐťťīųܵ‫܋‬ Ik heb haar dag helemaal gemaakt! Een dag vol prikken, misselijkheid en andere ellende. Maar haar kinderbrein schreeuwt om geintjes, om grappen maken en zorgeloosheid. Ze wil ondeugend zijn, ontdekken en vertrouwen hebben in alles en iedereen. Dat is wat het werken met kinderen zo prachtig maakt. En dat is ook wat ik zie als het doel van mijn werk als jeugdarts; bijdragen aan een zorgeloze jeugd van zoveel mogelijk kinderen. Omstandigheden beïnvloeden, zodat ontspanning in gezinnen ontstaat en een kind weer kind kan zijn. Vroeg signaleren van ziekten en stoornissen, zodat daar nog iets aan te doen is en erger wordt voorkomen. Zodat het leven van een kind zo normaal mogelijk kan zijn. Want elk kind wil ‘normaal’ zijn, meedoen met anderen. Het kinderbrein zo optimaal mogelijk ontwikkelen om uiteindelijk een evenwichtige volwassene te worden, die ten volste mee kan draaien in de maatschappij. Daar kunnen wij als jeugdartsen aan bijdragen. Nu, voor het spelen!

Mascha Kamphuis voorzitter AJN Jeugdartsen Nederland voorzitter@ajnjeugdartsen.nl

Echte fotograaf “Mijn moeder vroeg aan mij of ik op de foto wilde. Voor het blad waar zij aan werkt. Toen ik hoorde dat een echte fotograaf de foto’s zou maken en mama erbij zou blijven, vond ik het goed. De fotograaf kwam gewoon bij ons thuis. Ik ben ik heel blij met de foto’s (coverpagina).

Julie Cohen Stuart

Gamen

Ons brein

“Healthgaming inzetten voor een gedragsverandering bij jongeren. Dat prikkelt de zinnen van een jeugdarts-redacteur. Welke visie zit daarachter? Hoe is een healthgame te realiseren? Met de inspiratie van Wico Mulder (pagina 47) en de zich spontaan vormende projectgroep van jongeren kom je een heel eind. Ik geloof dat gaming daadwerkelijk gaat helpen, buiten de spreekkamer.”

“Voor dit nummer met thema Kinderbrein heb ik een illustratie gemaakt bij de rubriek Casus van Reinet Bouma over radicalisering, pagina 34. Geïnspireerd door het boek Wij zijn ons brein van Dick Swaab vroeg ik mij bij het maken van de illustratie af: Is radicalisering een uiting van een agressief brein of ontstaat radicalisering door agressieve invloeden op een kwetsbaar brein?”

Ulco Schuurmans

Rosanne van der Lugt

Ja! magazine

2018 #43 - 4

INHOUD

INHOUDSOPGAVE

AJN-lid Glenn Tan doet onderzoek naar stress bij jongeren. Waar komt een burnout vandaan en hoe kun je de kans verkleinen dat jongeren dit ontwikkelen?

18

14

8 Dilemma Hoogbegaafde kinderen verdienen een aparte positie! Vier experts geven hun mening over deze stelling.

Expertise In het Brain and Development Research Lab (BDRL) van de Universiteit van Leiden onderzoekt Anna van Duijvenvoorde het leer-, keuze- en risicogedrag van pubers door het bestuderen van hersenscans. Wat vertelt de ontwikkeling van het puberbrein ons?

Casus Aandachtsfunctionaris Radicalisering bij GGD regio Utrecht ¦īŐųīƹŽǁűĀńīīǾƹĀĤǝŐīƬ wanneer er een vermoeden is van radicalisering bij jongeren. Ze vertelt over haar ervaringen.

Ja! magazine

34

5 - 2018 #43

INHOUD

Recensies Over de ontwikkeling van de hersenen is veel geschreven. Welke boeken zijn absolute aanraders?

32

Podium ‘Je kunt geen top 5 van gevaarlijke drugs samenstellen. De frequentie van gebruik, de hoeveelheid; er speelt zoveel mee,” zegt Lars van Driel, directeur van Bureau Maatschappelijke Zorg. Hij spreekt binnenkort op de NVK-AJN dag in Arnhem.

36 Colofon JA! magazine van de AJN

Frequentie: 3 keer per jaar ISSN: 1873-8346 EDITIE: 2018 #43

Verder in dit nummer

3 21 27 40 47

Voorwoord Mascha Kamphuis Column Geja Jol-Rikkers ®īŨȀīdt‫ܧ‬ŨŐĤtǁơǁƤfŽŋŨŐ Visie Ambassadeurs maken zich sterk voor de AJN Markant Vijf vragen aan Wico Mulder over games for health

Aan dit nummer werkten verder mee:

Reinet Bouma, Babette Diepeveen, Vasanthi Iyer, Dirk Jansen, Geja Jol-Rikkers, Eric Kampherbeek, Mascha Kamphuis, Rosanne van der Lugt COVER:

Foto: Eric Kampherbeek Model: Julie Cohen Stuart

Marieke Morssinkhof, Ulco Schuurmans

Rechten: Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk

ǞŽƤĤīųŽǝīƤńīųŽűīųǮŽųĤīƤƬĝŋƤŐǾ ƹīŨŐŢťīƹŽīƬƹīűűŐųńīų bronvermelding van de uitgever. SECRETARIAAT/CONTACT AJN: Churchilllaan 11,

ART DIRECTION/SALES:

Hoofdredacteur: Jeanne-Marie Hament Eindredactie: Bureau Bax Redactiecoördinatie: Louise Dijkmans Redactie: Paquita Gonzalez dos Santos,

Marktvisie: Advertenties, advertorials en pagina’s Marktvisie vallen niet onder de verantwoordelijkheid van de redactie.

Elma Media BV, Silvèr Snoek Salesmanager, s.snoek@elma.nl Postbus 18, 1720 AA Broek op Langedijk T: 0226 331 600, I: www.elma.nl ABONNEMENT: Alle AJN-leden ontvangen JA!

Niet-leden kunnen losse nummers bestellen of zich abonneren. Meer informatie bij het secretariaat van de AJN.

Ja! magazine

3527 GV Utrecht, T: 0854 894 980, F: 0854 898 988 ja@ajnjeugdartsen.nl www.ajnjeugdartsen.nl www.facebook.com/jeugdartsennederland www.twitter.com/jeugdartsen

1E FASE OPLEIDING ARTS MAATSCHAPPIJ EN GEZONDHEID 2018 Een basis voor eenlevenslang professioneel leren Wil jij een adequate bijdrage leveren aan het bevorderen van de gezondheid van de jeugd in jouw regio? Verwerf de competenties die je daarvoor nodig hebt in de opleiding jeugdarts KNMG bij TNO. Als je voor TNO kiest, kies je voor

3. Het digitaal portfolio EPASS met o.a. een competentiemeting waaraan je kunt aflezen hoe je competentieontwikkeling verloopt tijdens de opleiding.

1. Het volgen van het cursorische onderwijs in een jaargroep. Het leerrendementis groot door uitwisseling van kennis en praktijkervaringen. Je vergroot je netwerk in heel Nederland en je jaargroep biedt jou een steunende en veilige leeromgeving!

2. integratie van theorie en praktijk. Hierdoor word je goed voorbereid op de taken van de jeugdarts in het BasispakketJGZ waarbij veel aandacht is voor de sociaal-medische context.

STARTEN EN INSTROMEN! De opleiding is gestart in april 2018 in Eindhoven en start in september 2018 in Leiden. Daarnaast is het mogelijk om in bestaande groepen in te stromen: in september 2018 bij de groep in Eindhoven en t/m december bij de groep in Leiden. Per 2019 gaat de procedure van het Landelijke Werkgeverschap in. Onderwijssecretariaat T 088 866 6270 Wwww.tno.nl/onderwijs Eonderwijs@tno.nl

Spinnenwebdiagram, visualiseert competentieontwikkeling in EPASS (Electronic portfolio and assessment Support System).

Bij TNO ontstaat een hechte groep aios. Dit maakte dat ik met veel plezier naar de onderwijsdagen kwam en nog steeds kan sparren met collega’s buiten mijn instelling. Esther Pijl, jeugdarts KNMG, arts M&G i.o. Voor meer info: http://publications.tno.nl/publication/34625372/95pQiP/opl_jeugdarts_knmg_1e_fase.pdf

OrthoKennis clinic: De relatie tussen huid, luchtwegen en darmen bij kinderen Tijdens deze clinic wordt ingegaan op verstoringen binnen huid, luchtwegen en darmen bij kinderen. Er wordt gekeken naar oplossingen en invalshoeken op orthomoleculair gebied. Belangrijk uitgangspunt hierbij is dat kinderen geen kleine volwassenen zijn en een speciale benadering dus nodig is. Deze clinic is bedoeld voor therapeuten en artsen die nog niet zoveel ervaring hebben met orthomoleculaire geneeskunde, maar hier wel interesse in hebben. Datum: Locatie: Door:

vrijdag 29 juni 2018 Hotel Breukelen dhr. Jan Blaauw

Geïnteresseerd? Ga naar www.orthokennis.nl voor meer informatie en om u aan te melden.

Uw leverancier van orthomoleculaire kennis

ZIET U HET SYNDROOM VAN HUNTER OVER HET HOOFD?

Silas, 1,5 jaar

Silas, 5 jaar

HANDEL VROEGTIJDIG* HET SYNDROOM VAN HUNTER IS EEN PROGRESSIEVE ERFELIJKE ZIEKTE * Denk aan het belang van vroegtijdige herkenning, diagnose en

opvolging door een specialist

Een zeldzame combinatie van veel voorkomende klachten bij kinderen kan een indicatie zijn voor het syndroom van Hunter1,2

Leeftijd 1-2 jaar

Leeftijd 3-4 jaar

78% van HOS patiënten kregen een navelbreuk1

68% van HOS patiënten werden gediagnosticeerd met vergrote tonsillen of adenoïden1

72% van HOS patiënten hadden otitis media2

DOE GERICHT METABOOL ONDERZOEK OF VERWIJS NAAR EEN KINDERARTS METABOLE ZIEKTEN

Mediane leeftijd bij aanvang en prevalentie data uit HOS (Hunter Outcome Survey). 1. Wraith JE et al. Genet Med 2008; 10(7): 508–516. 2. Keilmann A et al. J Inherit Metab Dis 2012; 35(2): 343–353. C-APROM/NL//0085/ Datum van productie: februari 2018

Shire Netherlands B.V. Strawinskylaan 481, 1077 XX Amsterdam

INTERVIEW

2018 #43 - 8

Ja! magazine

9 - 2018 #43

INTERVIEW

‘Stress is nog onvoldoende in beeld’ Glenn Tan (42) is in opleiding tot arts Maatschappij & Gezondheid. Hij doet onderzoek naar stress bij jongeren. In het nieuws is veel aandacht geweest voor toename van burnout klachten bij scholieren. Waar komt burnout vandaan en hoe kun je de kans verkleinen dat jongeren dit ontwikkelen? Stress speelt hierin een belangrijke rol. Ook tijdens ziekteverzuimbegeleiding ziet Glenn regelmatig jongeren met stress-gerelateerde klachten. Tekst: Marieke Morssinkhof Beeld: Eric Kampherbeek

Wat was je motivatie om te starten met de opleiding tot

Voor je opleiding doe je onderzoek naar stress bij jongeren.

arts M&G?

Hoe kwam je op dit onderwerp?

“Ik wilde meer buiten de spreekkamer doen. Het het vak veran-

“In de media las ik dat het aantal scholieren met een burnout

dert. Jeugdartsen zijn nu veel meer bezig met netwerken en over-

toeneemt. En toen dacht ik: daar wil ik wat mee! In eerste instantie

leggen. Daar wil ik meer over leren. Als jeugdarts zie je gewoon

heb ik me gericht op burnout. Maar uiteindelijk realiseerde ik me

heel veel. Wat bijvoorbeeld de ontwikkelingen zijn binnen een

dat je dan eigenlijk aan de achterkant zit, bij een ziektebeeld wat

gemeente. En die kan je dan goed verwoorden richting beleidsad-

ǮŐĝŋĀŨīīƤĤīƤŋīīǾƹŽųƹǞŐťťīŨĤ‫܋‬NīƹŐƬǝīīŨĜīƹīƤŽűĀĀųĤīǝŽŽƤ-

viseurs en -makers.”

kant te zitten. Dus hoe kom je aan een burnout? Een belangrijke rol is weggelegd voor stress. Daar ben ik me op gaan focussen.”

Zijn er bepaalde onderwerpen waar je je verder in wilt verdiepen? “Kindermishandeling staat sowieso bovenaan mijn lijstje met

Dus toch meer de preventie…

onderwerpen waar meer aandacht voor mag zijn. De signalering

“Ja, waar de jeugdgezondheidszorg zich sterk voor maakt. En ik

ervan is een groot probleem. Als forensisch arts ben ik te benade-

denk ook dat we ons steeds meer gaan bezighouden met public

ren rondom letselbeschrijving en duiding ervan, maar dat gebeurt

mental health. Dus het signaleren van depressie, autisme en derge-

nog te weinig. Ook de thuiszitters zijn heel actueel. Jeugdartsen

lijke. Ik vind dat stress daarbij ook een onderwerp moet worden.”

krijgen steeds meer een rol in ziekteverzuimbegeleiding. En daarom ben ik ook blij dat we veel meer artsen M&G krijgen, want

Wat is je ervaring met stress in de spreekkamer?

ŢīǮŐīƹĤĀƹīŨťīńīűīīųƹīǮŐŢųīŐńīųĜīŨīŐĤŋīīǾƹ‫܋‬/ųĬĬųűĀųĀńīƤ

“Wisselend. Stress is sowieso een algemeen woord. Veel jongeren zien

vanuit de GGD kan moeilijk alle gemeenten kennen en aansturen.

het alleen maar als iets negatiefs, terwijl stress ook heel positief kan

Een arts M&G kan dat stukje binnen een gemeente oppakken, dat

werken. Je hebt gezonde stress en slechte stress. Maar het signaleren

werkt veel beter en directer.”

ervan is heel lastig. Je merkt wel dat jongeren uitvallen met SOLK-

Ja! magazine

INTERVIEW

2018 #43 - 10

klachten, psychosomatische klachten, wat bij sommige kinderen terug

de signalen van stress? Hoe kun je dat voor jezelf beter verwerken?

te herleiden is naar stress. Er zijn eigenlijk geen goede en korte instru-

Dat kan ook klassikaal. Richting leerlingen zelf is lastiger. Dat is

menten die wij als GGD kunnen gebruiken om stress te signaleren. Er

vaak individueel bepaald. Hoe kijken jongeren er zelf tegenaan en

zijn wel - heel lange - vragenlijsten; niet geschikt voor een screenend

waar zien ze mogelijkheden? Is het wel zo erg om er wat mee te

onderzoek. Binnen de GGD regio Utrecht nemen we in klas 2 en klas 4

doen? Want jongeren zien stress alleen maar als slecht, maar je hebt

de vragenlijst Jouw GGD Check af. Er zijn nu twee vragen toegevoegd

natuurlijk ook normale stress die nodig is om te functioneren. Dus

over stress. In mijn – verkennende – onderzoek willen we kijken: kun-

eigenlijk psycho- educatie: wat is stress en wat kun je ermee doen?”

nen we in elk geval de signalen oppikken die met stress te maken hebben? Mijn onderzoek kan een begin zijn voor een groter onderzoek.

Wat hoop je uiteindelijk te bereiken met jouw onderzoek?

Dat zich bijvoorbeeld richt op een valide vraag die te stellen is binnen

“Uiteindelijk hoop je dat de JGZ stress beter kan herkennen bij

Jouw GGD Check, om daar de kinderen met stress uit te halen.”

jongeren. En daardoor bepaalde groepen eerder in beeld krijgt; groepen die stress kunnen ontwikkelen, of in elk geval daar de

Wat is je onderzoeksvraag?

negatieve gevolgen van ervaren. En dan duidelijke adviezen kun-

“De prevalentie van stress ervaren onder scholieren die de Jouw

nen geven hoe om te gaan met stress. Er moet gewoon veel meer

GGD Check vragenlijst hebben ingevuld. Op welke gebieden ervaren

kennis komen. Wat is stress nou? En hoe kunnen we er preventief

jongeren stress en kunnen we determinanten vinden die een ver-

mee omgaan om te zorgen dat het niet resulteert in burnout of

band hebben met stressklachten? Kunnen we een relatie ontdekken

schoolverzuim?”

met de andere antwoorden in de Jouw GGD Check? Bijvoorbeeld de ®'¥‫܅‬ńīƬŨĀĝŋƹ‫®܅‬/®‫܅‬ŽơŨīŐĤŐųńƬųŐǝīĀǁīųŨīīǾƹŐŢĤ‫܋‬NīƹŐƬŽŽťĜīŨĀųń-

Zijn er bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen die lijken bij

rijk om te onderzoeken wat jongeren zelf onder stress verstaan.”

te dragen aan stress bij jongeren? “Ik denk dat de snelheid van de maatschappij daar wel een rol in

Waarom is het zo lastig om stress te herkennen?

speelt. De keuzes die jongeren moeten maken, op het gebied van

ܲűĤĀƹīƤīŐńīųŨŐŢťńīīųńŽīĤīīīųĤǁŐĤŐńīĤīȀųŐƹŐīǝĀųƬƹƤīƬƬŐƬ‫܋‬

alles. Er wordt veel meer verwacht van jongeren tegenwoordig.

®ƹƤīƬƬŋīīǾƹųŐīƹĀŨŨīīųűīƹƬĝŋŽŽŨƹīűĀťīų‫܅‬űĀĀƤűīƹĀŨŨīƬ‫܋‬/ųŽŽť

®ĝŋŽŽŨ‫܅‬ƬŽĝŐĀŨīűīĤŐĀ‫܅‬ȀŨűơŢīƬ‫ܐ‬ŽǝīƤĀŨűŽīƹīųǮīńŽīĤŃǁųĝƹŐŽ-

belangrijk is hoe je ermee omgaat, het coping gedrag. Sommigen

neren, zichzelf goed voordoen. Alles gaat zo snel, waar moeten ze

kunnen veel stress of veel werk hebben, zonder stress te ervaren. Bij

prioriteiten stellen?”

anderen zie je bij het minste of geringste al stressklachten.” Welke rol hebben ouders naar jouw idee in het verminderen van Heb je zelf wel eens stress?

stress?

“Natuurlijk ervaar ik zelf ook stress. Bijvoorbeeld wanneer er een

“Wel een grote rol denk ik. Zij kennen het kind en weten een

deadline gehaald moet worden voor mijn opleiding of als de werk-

beetje wat het aan kan. Zij kunnen een duidelijke rol spelen in het

druk oploopt. Ik herken het steeds beter of ik word erop gewezen

sturen en begeleiden van de prikkels die hun kind binnenkrijgt en

door mijn gezinsleden. Ik probeer dan voor mijzelf wat rustmomen-

soms remmen als dat nodig is. Alhoewel ik me kan me voorstellen

ten in te bouwen.”

dat dat bij pubers niet altijd even makkelijk is. Vroeger hadden we standaard adviezen voor beeldschermtijd per dag, maar daar

Hoe ver ben je met je onderzoek?

ben ik van afgestapt. Omdat je eigenlijk per kind individueel moet

“De onderzoeksopzet ligt er. In het voorjaar volgen de eerste resul-

kijken: wat is er nodig, waar ervaart hij stress van? Soms is het

taten, op basis van de vragenlijsten die in het eerste deel van het

beter om wat langer achter het beeldscherm te zitten, dan heb je

schooljaar zijn afgenomen. De andere resultaten komen waarschijn-

daarna meer energie en ruimte om naar buiten te gaan.”

lijk in juli 2018. Uit voorgaande jaren bleek dat ruim 18.000 klas 2 en klas 4 leerlingen de vragenlijst hebben ingevuld. In elk geval genoeg

Heb je nog tips voor collega’s rondom het onderwerp stress?

informatie. Ik ga kijken of daar relaties in te vinden zijn, waar een vol-

“Ik denk dat het vooral belangrijk is om het gesprek aan te gaan

gende AIOS misschien dieper op in kan gaan. Het was niet haalbaar

met jongeren en te onderzoeken hoe ze omgaan met stress.

binnen mijn onderzoek om te kijken of we een valide vraag kunnen

Iedereen ervaart stress, maar iedere jongere verwerkt het anders

ontwikkelen. Dat red ik niet binnen de tijd van mijn opleiding. Ik

īųŋīīǾƹĀųĤīƤīűīĝŋĀųŐƬűīųŽűĤĀĀƤűīīŽűƹīńĀĀų‫ܳ܋‬

hoop in december 2018 klaar te zijn met mijn onderzoek. ” Q

Is er al iets bekend wat je kunt adviseren richting leerlingen of scholen? “In eerste instantie telt vooral het coping gedrag: hoe ga je om met

Ja! magazine

11 - 2018 #43

Wie is... Glenn Tan (1976) is geboren en getogen in Zeist. Hij studeerde geneeskunde aan de Universiteit ÃƹƤīĝŋƹ‫܋‬tĀǮŐŢųƬƹǁĤŐīŋīīǾƹŋŐŢ gewerkt bij Kendle International en een arbodienst. In 2008 belandde hij bij de jeugdgezondheidszorg. Het werken met schoolkinderen en hun ouders bleek een schot in de roos te zijn. In 2012 rondde hij zijn jeugdartsen-opleiding af bij TNO. Daarnaast is hij sinds 2014 forensisch arts FMG, wat hij in de avond-, nacht- en weekenduren combineert met zijn werk als jeugdarts. In december 2016 is Glenn gestart met de tweede fase van de opleiding arts Maatschappij en Gezondheid bij de NSPOH. Voor deze opleiding doet hij nu onderzoek naar stress bij jongeren. Samen met zijn vrouw – jeugdverpleegkundige – ŋīīǾƹŋŐŢƹǞīīĤŽĝŋƹīƤƬǝĀų‫ڐ‬īų‫ډډ‬ jaar oud.

Ja! magazine

INTERVIEW

MARKTVISIE

Vergeet het ontbijt niet Snel naar school of werk, of gewoon geen trek hebben: er kun-

Nutriënten op peil

nen diverse redenen zijn waarom het ontbijt er bij veel fami-

Een goed ontbijt zorgt voor een hogere inname van essentiële nu-

lies soms bij inschiet. Het loont echter om stil te staan bij het

triënten en nieuwe energie voor de dag. Peilingen uit het Verenigd

ontbijt. Want een gezond en gevarieerd ontbijt levert energie

Koninkrijk (2008-2012) en de Verenigde Staten (1999-2006) bestu-

en nutriënten om de dag goed te starten. En jong geleerd is oud

ĤīīƤĤīųĤīŐųųĀűīǝĀųǝŽīĤŐųńƬƬƹŽǴŃīųīųīųīƤńŐīĜŐŢťŐųĤīƤīų

gedaan!

en adolescenten die al dan niet ontbeten2021. Zoals te verwachten, hadden de ontbijters een hogere nutriënten- en energie-inname dan de niet-ontbijters. Ontbijters kregen bijvoorbeeld meer vezel,

'żżƣ‫܇‬ßĪƣÿNżżŲģĪƣƸĪŲFƣÿŲĜŏƫ¦ŏĪŤŊżDzł‫܈‬FƣŏĪƫŧÿŲģ ÿŰƠŏŲÿSŲƫƸŏƸǀƸĪ

foliumzuur, ijzer en calcium binnen, en voldeden daardoor beter aan de nationale voedingsaanbevelingen.

MARKTVISIE

Actief bij de les Het ontbijt is de eerste maaltijd van de dag na een lange periode (8-12 uur) niets te hebben gegeten. Ontbijten voorziet het lichaam van energie en nutriënten om de dag te starten en de hele ochtend zowel lichamelijk als geestelijk actief te kunnen zijn1. /ƤǮŐŢųĀĀųǞŐŢǮŐųńīųĤĀƹŽųƹĜŐŢƹīųīīųńǁųƬƹŐńīǴŃīĝƹŋīīǾƹŽơĤī metabole gezondheid234, een belangrijke voorwaarde om je goed

ƹīǝŽīŨīųīųŽŽťŽơŨĀųńīƹīƤűŐŢųńīǮŽųĤīųȀƹƹīĜŨŐŢǝīų‫܋‬NŽīǞīŨ

er op basis van observationeel onderzoek vaak een link gelegd wordt tussen ontbijten en een gezond gewicht567, wordt dit beeld in interventiestudies tot nu toe niet duidelijk bevestigd8. Moge-

lijk komt dit doordat de associatie beïnvloed wordt door andere leefstijlfactoren, zoals slaapgewoonten, maaltijdfrequentie en energieverbruik. 91011. Wel zijn er aanwijzingen uit zowel observationeel1213 als interventie-onderzoek 14ǝŽŽƤīīųńǁųƬƹŐńīǴŃīĝƹǝĀų

ontbijten op het koolhydraatmetabolisme. Ook naar ontbijten en leerprestaties van met name kinderen wordt veel wetenschappelijk onderzoek gedaan. Drie recente systematische reviews van interventiestudies laten zien dat kinderen ĤŐīŽųƹĜŐŢƹīųŽơťŽƤƹīƹīƤűŐŢųŐīƹƬĜīƹīƤīĤŽűīŐųƬơīĝŐȀīťīŨīīƤresultaten laten zien bij taken waarvoor aandacht, geheugen en planning & organisatie belangrijk zijn151617. Dit wordt ondersteund door twee reviews uit 2008 en 20131819.

Ja! magazine

MARKTVISIE

gram/dag tijdens ontbijt

140 120 100 80 60 40 20

s es na ck

Ha r

tig

en te n Gr o

od Su uc ike te n re ns no ep Fr go ui ed t, no te n, ol ijv en Ve t te ne no lië Vl n ee s(p ro du ct en ) Ko ek en ge ba k Ei( pr od uc te n)

ra

an pr

dr he

de ng

Br

oo

oh ol isc

Ni et -a lc

Zu i

ve lp r

od

uc

an ke n

te n

0

Figuur 1. Gemiddelde consumptie tijdens het ontbijt voor Nederlandse kinderen van ‘-12 jaar in 2012-2014 (gebaseerd op VCP 2012-2014; n=505).

dranken (bijvoorbeeld sap en thee) en brood & graanproducten

Voedingsrichtlijnen wereldwijd adviseren een gezond ontbijt met

zijn de meest gegeten voedingsmiddelengroepen bij het ontbijt.

voldoende koolhydraten, eiwitten, voedingsvezel en vitamines

Van de laatste groep bestaat tweederde uit volkoren- of bruin-

en mineralen. In Nederland raadt het Voedingscentrum aan om,

brood en volkoren graanproducten. Bij de zuivelproducten dragen

rekening houdend met de ontbijtgewoontes van verschillende

met name melk en gefermenteerde melkproducten (zoals yoghurt

bevolkingsgroepen, voedingsmiddelen uit de Schijf van Vijf te kie-

en karnemelk) hieraan bij. 28

zen. Goede keuzes zijn volkorenbrood of volkoren graanproducten

MARKTVISIE

Een gezond ontbijt

(zonder toegevoegd suiker en zout). Daarnaast zijn magere of

Goed voorbeeld doet volgen

halfvolle zuivelproducten zoals melk of yoghurt (bijvoorbeeld met

Diverse onderzoeken tonen aan dat het (voedings)gedrag van de

fruit en muesli) aanbevolen. Melk bevat namelijk van nature eiwit,

ouder bepalend is voor de voedingsgewoonten die jonge kinderen

vitamine B2, vitamine B12, calcium, fosfor, kalium en jodium.

ontwikkelen2930. Eenmaal aangeleerde voedingsgewoontes gaan

àĀƹīƤīųƹŋīī‫ܜ‬ŽŃťŽǴȀīǝŽŽƤǝŽŨǞĀƬƬīųīų‫ܝ‬ǮŽųĤīƤƬǁŐťīƤǮŐŢųŽŽť

vaak het hele leven mee en zijn daarom sterk bepalend voor het

goede keuzes om te drinken bij het ontbijt.

īīƹńīĤƤĀńŽơŨĀƹīƤŨīīǾƹŐŢĤ3132. Ontbijt is daarom een goede eetge-

22

woonte voor de gehele familie.

Nederlandse kinderen In Nederland ontbijt een groot deel (95%) van de basisschoolkin-

Conclusie

deren (4-12 jaar) nog dagelijks . Maar des te ouder de kinderen

Ontbijt zorgt voor een hogere inname van essentiële nutriënten

ǞŽƤĤīų‫܅‬ĤīƬƹīűŐųĤīƤǮīĤĀńīŨŐŢťƬŽųƹĜŐŢƹīų‫܋‬ðŽńīīǾƹǝĀųĤī‫ڑ‬

en nieuwe energie voor de dag. Een gevarieerd ontbijt bestaat

tot 18 jarigen nog maar 85% van de jongens versus 82% van de

uit voedingsmiddelen uit de Schijf van Vijf, zoals volkorenbrood,

meisjes aan iedere ochtend iets te eten of drinken en 4% ontbijt

volkorenontbijtgranen zonder toegevoegd suiker en zout, magere

23

helemaal niet . Uit onderzoek van o.a. de GGD Rotterdam-Rijn-

of halfvolle zuivel en/of fruit. Kinderen kopiëren het gedrag van de

mond blijkt dat kinderen van Turkse, Marokkaanse, Surinaamse

ouders dat daardoor ook sterk bepalend is voor hun eetgedrag op

of Antilliaanse/ Arubaanse herkomst minder vaak ontbijten in

ŨĀƹīƤīŨīīǾƹŐŢĤ‫܋‬

vergelijking tot Nederlandse kinderen252627.

Op de website van het FrieslandCampina Institute kunt u het

24

gehele artikel, inclusief referentielijst, nalezen. In Nederland is via de landelijke voedselconsumptiepeiling (VCP)

www.frieslandcampinainstitute.nl

van het RIVM in kaart gebracht waaruit het gemiddelde dagelijkse

‫ޓ‬

ŽųƹĜŐŢƹǝĀų‫ڊډܧڌ‬ŢĀƤŐńīųĜīƬƹĀĀƹ‫ܜ‬ǮŐīȀńǁǁƤ‫܋ܝډ‬ðǁŐǝīŨơƤŽĤǁĝƹīų‫܅‬

Ja! magazine

Friesland Campina

DILEMMA

Hoogbegaafde kinderen verdienen een aparte positie! In de loop van de tijd is er meer kennis over en begrip voor hoogbegaafdheid gekomen. Kinderen verdienen het vooral om ‘gezien’ te worden; daar is ieder het toch wel over eens. Maar een aparte positie? Vier zienswijzen in ĤīǮīĀǶŨīǝīƤŐųń van Dilemma.

2018 #43 - 14

“Hoogbegaafdheid moet herkend en erkend worden in

“Een aparte positie is natuurlijk een gekleurde

het onderwijs. Of de hoogbegaafdheid nu wel of niet

omschrijving om te zeggen dat deze groep kinderen

is aangetoond met een IQ-test doet er voor mij niet zo

ŐīƹƬĀųĤīƤƬųŽĤŐńŋīīǾƹŐųĤīĜīńīŨīŐĤŐųńǝĀų

heel veel toe. Er zijn in elke groep wel enkele kinderen

volwassenen. Een aparte positie klinkt nogal elitair.

met gedragsproblemen. Mijn ervaring is dat verveling

In praktijk hebben wij als maatschappij onze

regelmatig de oorzaak is. Op het moment dat je dit

verantwoordelijkheid om ook deze kinderen de kans

herkent, in gesprek gaat met het kind en je aanbod

ƹīĜŐīĤīųŽơīīųńīǮŽųĤǮīŨǶĜīīŨĤīųīīųĤŽŽƤńĀĀųĤī

aanpast, zijn de gedragsproblemen vaak grotendeels

ontwikkelingslijn, net zoals kinderen met dyslexie,

opgelost. Kinderen verdienen het gezien te worden en

autisme, ADHD en lage intelligentie. Hoogbegaafde

te worden aangesproken op de mogelijkheden die ze

kinderen bieden wat zij nodig hebben om zichzelf te

hebben. Als dat, in het geval van hoogbegaafdheid,

ontwikkelen, is niet eenvoudig. Ik ken veel kinderen

inhoudt dat ze versnellen in het onderwijs dan is dat prima.

die depressief zijn, tics ontwikkelen en een negatief

Er moet oog zijn voor de ontwikkeling van deze kinderen

ǮīŨǶĜīīŨĤŋīĜĜīų‫܅‬ŽűĤĀƹǮŐŢǮŐĝŋűŽīƬƹīųĀĀųơĀƬƬīų

buiten het cognitieve vlak. Welke executieve functies

aan ‘de norm’. Zo bezien verdienen hoogbegaafde

hebben ontwikkeling nodig en hoe kun je dat bereiken?

kinderen net zo goed een uitzonderingspositie.

Wat is er nodig om te kunnen functioneren in een groep

ŨƬĤīĤīȀųŐƹŐīǁŐƹńĀĀƹǝĀųĤīīīƤĤīƤńīųŽīűĤī

met oudere kinderen? Wat vraagt het bijvoorbeeld van

ťĀųƬŽơīīųńīǮŽųĤǮīŨǶĜīīŨĤīųĤŽŽƤńĀĀųĤī

de zelfstandigheid of het vermogen tot samenwerken

ontwikkelingslijn, dan is het zeker zo dat voor deze

ĀŨƬťŐųĤīƤīųĀŨŽơŢŽųńīŨīīǾƹŐŢĤĤŽŽƤƬƹƤŽűīųųĀĀƤŋīƹ

kinderen uitzonderingen nodig zijn. In de praktijk zijn

voortgezet onderwijs? Samenwerking en wederzijds

dit aanpassingen die we ook maken voor kinderen

vertrouwen tussen school en ouders zijn een must om

met ontwikkelingsproblematiek of een aandoening.

tot een goede afstemming te komen. Vaak wordt gesteld

Als je dat een aparte positie wilt noemen, dat ben ik

dat versnellen niet goed is voor de sociaal-emotionele

het met de stelling eens. Elk kind verdient het immers

ontwikkeling van een kind, maar is het beter om een kind

om passend begeleid te worden! Echter, ik kan me

in een groep te houden waar het cognitief geen aansluiting

voorstellen dat door beperkte kennis voor velen de

ŋīīǾƹ‫܌‬àĀƹĤŽīƹĤĀƹűīƹŋīƹǮīŨŃǝīƤƹƤŽǁǞīų‫'܌‬īǝƤĀĀńŐƬ

noodzaak voor aanpassingen voor hoogbegaafde

dan wat de verstandige keuze is? Geen kind is hetzelfde

kinderen niet duidelijk is. Hier moet echt verandering

en geen kind ontwikkelt zich op dezelfde manier. Kijk naar

in komen; het zou bijvoorbeeld al tot veel winst leiden

het kind, praat met het kind en maak een zorgvuldige

als opleidingen het onderwerp hoogbegaafdheid

afweging, maar waak ervoor om kinderen altijd in een

opnemen in hun curriculum. Tot die tijd biedt

aparte positie te plaatsen. Uiteindelijk zullen ze toch

nascholen op dit onderwerp uitkomst.”

gewoon moeten functioneren in de samenleving.”

Monique Koopman-Stamsnieder

Fanny Cattenstart

Leerkracht Basisschool De Compaan, Almelo, moeder van twee hoogbegaafde kinderen

Expert hoogbegaafdheid en ontwikkelingsvoorsprong, Expertgroep Ontwikkelingsvoorsprong en Grip op Talent, moeder van een hoogbegaafde dochter en ervaringsdeskundige, Amsterdam

Ja! magazine

15 - 2018 #43

“Hoogbegaafde kinderen vormen een kleine minderheid

“Hoogbegaafde kinderen zijn kinderen met een

en het onderwijs is ingericht op gemiddelde begaafdheid.

combinatie van uitzonderlijk hoge intelligentie, creativiteit

Het tempo ligt voor hen te laag, ze vervelen zich, voelen

īųńīĤƤīǝīųŋīŐĤ‫܋‬ðŐŢǝĀŨŨīųŽơƹǁƬƬīųŋǁųŨīīǾƹŐŢĤƬńīųŽƹīų

zich vaak niet begrepen en dus eenzaam. En als niet het

ǞĀƹĜīƹƤīǾƹĤīųťƹīűơŽ‫܅‬ŋǁűŽƤīųĜīŨĀųńƬƹīŨŨŐųń‫܋‬NŐīƤĤŽŽƤ

maximale rendement uit deze kinderen wordt gehaald,

alleen al nemen zij vaak thuis, in hun directe omgeving

mist de samenleving kansen! Het zijn immers de toppers

en op school een aparte positie in. Binnen het onderwijs

die grenzen weten te verleggen in wetenschap, techniek,

ǮŐŢųīƤǝīƤƬĝŋŐŨŨīųĤīűŽńīŨŐŢťŋīĤīųŽűŐųĤīĜīŋŽīǾƹīų

talen, zorg, ICT etc. Genoeg argumenten voor een aparte

van hoogbegaafden te voorzien: van verrijken, compacten

positie voor hoogbegaafde kinderen, toch? Maar je kunt er

en verbreden van de lesstof in de groep, versnelling,

DILEMMA

ook anders tegenaan kijken. Ons land legt teveel nadruk

plusklassen (soms alleen voor groep 8) tot speciale

op de cognitieve ontwikkeling. Het is in het onderwijs het

scholen voor hoogbegaafden. Echter: niet elke school is

leidende principe om kinderen in te delen en hun route te

in staat om hoogbegaafdheid adequaat te signaleren en

bepalen. Daarom zijn we geneigd om zwakbegaafden en

om na signalering hiervan passende ondersteuning aan

hoogbegaafden afzonderlijke routes aan te bieden. Ons

te bieden zodat het kind zich in zijn eigen tempo verder

land sorteert alle kinderen al rond hun twaalfde op hun

kan ontwikkelen. Verschillende factoren spelen hierbij

cognitieve niveau en stuurt ze naar verschillende scholen.

een rol. Kunnen de school en de directe omgeving van

Tijdens een bezoek aan Toronto was ik diep onder de

het kind voldoende uitdaging bieden? Kan het kind zich

indruk van het inclusief onderwijs daar. De Canadezen

in zijn eigen tempo ontwikkelen, zonder zich te vervelen,

leggen veel meer dan wij nadruk op community building.

onder te presteren of motivatieproblemen te ontwikkelen?

Hoog- en laagbegaafde kinderen krijgen waar nodig in

Hoe is het welbevinden van het kind? Past het kind zich

Facebook. Liever mailen?

aparte kleine klassen les, maar tijdens activiteiten als

aan de gemiddelde groep aan om er maar bij te horen of

sport, tekenen en buiten spelen waren alle kinderen bij

kan het zichzelf zijn en zijn eigen identiteit ontwikkelen?

Stuur je bericht naar:

elkaar en leerden ze dat je niet op alle terreinen hoog- of

Is er contact met ontwikkelingsgelijken - eventueel via

laagbegaafd bent. Ze leerden elkaar te begrijpen, met

een activiteiten- of oudervereniging? Veel hoogbegaafde

elkaar om te gaan en zorg te hebben voor elkaar. Ze

kinderen, die eerder sociaal onhandig leken, kunnen wel

ĜŨīǝīųŽŽťƹŽƹŋŽńīƤīŨīīǾƹŐŢĤĜŐŢīŨťĀĀƤ‫܅‬ǞĀĀƤĜŐŢīƤǝīīŨ

goed kunnen communiceren met ontwikkelingsgelijken.

aandacht was voor special needs. Een land dat kinderen

Is er een school die beter tegemoet kan komen aan de

in onderwijs en andere activiteiten al vroeg segregeert

ĜīŋŽīǾƹīųǝĀųĤŐƹťŐųĤŐųĤīŽűńīǝŐųńīųǞĀƹĜīƹīťīųƹ

op cognitieve vermogens, moet niet verbaasd zijn dat

het voor een kind om een andere school te moeten

de verschillende groepen in de samenleving langs elkaar

bezoeken? Kortom: hoogbegaafde kinderen nemen een

heen leven, elkaar wantrouwen en dat de gewenste

aparte positie in en verdienen maatwerk op het gebied van

inclusieve arbeidsmarkt ook geen succes wordt.”

onderwijs.”

Erik Dannenberg

Ria Brouwer

Voorzitter Divosa, de vereniging voor gemeentelijke leidinggevenden in het sociaal domein. Dannenberg was ook negen jaar wethouder in Zwolle, met portefeuilles in het sociale en fysieke domein.

Stafarts Jeugdgezondheidszorg 0-19 at GGD Fryslân, voorzitter St. Jeugdgezondheidszorg Noord Nederland, bestuurslid AJN.

Ja! magazine

Doorpraten over hoogbegaafdheid? Dat kan in de ABCraad van de AJN op

ja@ajnjeugdartsen.nl

Informatiematerialen ‘Goede voeding voor kinderen’ Het FrieslandCampina Institute heeft verschillende informatiematerialen over ‘Goede voeding voor kinderen’ verkrijgbaar: een brochure om aan ouders mee te geven, een poster voor in de wacht- of spreekkamer en een gesprekskaart voor uitleg over goede voeding tijdens het consult. Hierin worden de voedingsaanbevelingen voor kinderen in de leeftijd van 1 t/m 8 jaar in beeld weergegeven. NIEUW: Brochure voor kinderen 9 t/m 18 jaar! Aanvragen? Bestel deze materialen kosteloos via www.frieslandcampinainstitute.nl

Ben je een voeding- of gezondheidsprofessional en wil je meer weten over zuivel, voeding en gezondheid? Bezoek onze website en schrijf je in voor onze nieuwsbrief: www.frieslandcampinainstitute.nl institute.nl@frieslandcampina.com Facebook: /FrieslandCampina Institute Twitter: FCInstitute_NL

“Hoogbegaafdheid is niet wat je doet of hoe hard je werkt. Hoogbegaafdheid is wie je bent.”

~ Dr. Linda Kreger Silverman

Hoogbegaafde kinderen ontwikkelen zich vaak a-synchroon; een 9-jarig hoogbegaafd kind kan bijv. cognitief functioneren op 12-jarige leeftijd, sociaal en/of emotioneel op 8-jarige leeftijd en motorisch leeftijdsadequaat. Voor elke hoogbegaafde is dit anders. Daarnaast is bijna elke hoogbegaafde hoogsensitief op één of meerdere gebieden.

Voor het kind en zijn ouders kan dit zorgen, onbegrip en (levens)vragen opleveren. De unieke eigenschappen van een HB-kind vragen om een aanpak die past bij dát kind. Door middel van het sociaal-fysieke trainingsprogramma Jongens in hun Kracht®, psycho-educatie, (uitdagend) spel en coaching leert de jeugdige te begrijpen wie hij is.

iQ

iQBegrijp | Meppel | 06-42151759 info@iQBegrijp.nl | www.iQBegrijp.nl Gecontracteerd jeugdzorgaanbieder (ZIN) in diverse gemeenten in Noord- en Oost-Nederland. E IT

ITSREG T IS

D

ER

HO

G

O

(Vermoedelijk) hoogbegaafde jeugdigen en hun ouders kunnnen bij iQBegrijp terecht voor advies, begeleiding en coaching. Bij iQBegrijp werkt een ECHA Specialist Hoogbegaafdheid (i.o.) en Jongens in hun Kracht® Advanced Coach.

EI


 

KWA L

Begrijp

BE

GA A F D

H

TIP: download de nieuwe BoekStartapp met filmpjes, voorleestips en boekentips.

Nieuw e-learning Taalstimulering door voorlezen Voorlezen maakt groot verschil Van de kinderen die niet worden voorgelezen heeft maar 30% voldoende woordenschat voor een goede start op school. Van de peuters en kleuters die geregeld zijn voorgelezen heeft bijna 70% voldoende woordenschat. Het is belangrijk om ouders en kinderen vanaf jongs af aan te laten ervaren hoe leuk voorlezen is. Dit bevordert het leesplezier op latere leeftijd. U kunt in uw contact met ouders heel effectief de taalontwikkeling beïnvloeden. Informeer ouders aansluitend over het gratis BoekStartkoffertje met boekjes voor hun baby.

>>> boekstartpro.nl

De e-learning . helpt JGZ-professionals bij het bespreken van het belang van voorlezen met ouders . frist uw kennis op en vergroot uw deskundigheid . biedt veel voorbeeldmateriaal dat direct aansluit bij de praktijk . bevat ook een reader met verdiepend materiaal . wordt met een toets afgesloten en is geaccrediteerd . is gratis en te vinden in de JGZ-academie van het NCJ: jgzacademie.nl.

Expertise

2018 #43 - 18

Ja! magazine

19 - 2018 #43

Expertise

‘Het brein van pubers is perfect voor avontuur’ Ze is gefascineerd door het puberbrein. In het Brain and Development Research Lab (BDRL) van de Universiteit van Leiden onderzoekt Anna van Duijvenvoorde het leer-, keuze- en risicogedrag van pubers door het bestuderen van hersenscans. Wat vertelt de ontwikkeling van het puberbrein ons? Tekst: Jeanne-Marie Hament

Wat maakt het puberbrein voor jou zo boeiend? “De adolescentie - en de puberteit is daar een kleiner onderdeel van - kenmerkt zich door specifiek gedrag. Hoewel elke adolescent uniek is, zie je toch dat deze groep op een andere manier keuzes maakt dan volwassenen dat doen. Ze zijn avontuurlijk, willen ontdekken, vriendschappen ontwikkelen en nemen makkelijker

Ja! magazine

Expertise

2018 #43 - 20

risico’s. Het puberbrein is nog niet volwassen en dus zou je denken

Wat betekent dat in de praktijk?

dat het nog niet perfect is. Maar ik denk dat het puberbrein

“We kunnen dus concluderen dat je nog een relatief flexibel

perfect is voor juist die fase waarin de adolescent zit. Ze zijn nog

brein hebt tot ver in de twintig. Je kunt tot die tijd nog veel leren,

flexibel, veel circuits in de hersenen moeten nog vorm krijgen en

ontdekken en uitvinden.”

dat maakt dat ze veel leren in deze fase.” En wat is dan kenmerkend voor het puberbrein? Wat voor puber was jijzelf?

“We weten dat niet alle gebieden in de hersenen zich even snel

“Grappige vraag! Ik denk een normale puber. Wat mij typeert is

ontwikkelen. De prefrontale cortex zorgt voor regulatie en controle

dat ik heel gedreven en gemotiveerd kan zijn. En dat was ik ook

op gedrag, zoals concentratie en planning. Deze cortex ontwikkelt

al als puber. Mijn gedrevenheid richtte zich toen wel op andere

zich relatief langzaam. De diepere kernen, die voor de emoties en

dingen dan school. Ik wilde uitgaan en met mijn vrienden zijn. En

impulsieve reacties zorgen en onder invloed van hormonen staan,

ik ben een jaar op reis geweest naar Australië. Natuurlijk wilde ik

ontwikkelen zich sneller. Het brein van de adolescent kenmerkt

ook alcohol uitproberen. Ik denk dat mijn moeder zich wel zo nu en dan zorgen maakte.” Hoe gaat onderzoek naar de werking van hersenen van adolescenten in zijn werk? “Voor ons onderzoek is het belangrijk dat we gewone jongeren kunnen testen. We doen de inclusie van jongeren door outreachend te werk te gaan. Daarvoor hebben we contact met diverse scholen opgebouwd. Samen met de school organiseren

Wie is...

we bijvoorbeeld een ouderavond, waarbij we ouders en kinderen

Anna van Duijvenvoorde (1983) is in Hoorn geboren

voor onze onderzoeken proberen te interesseren. In het Leids

en opgegroeid. Ze studeerde psychologie aan de

Universitair Medisch Centrum staat een hersenscan, die speciaal

Universiteit van Amsterdam. In haar studenten-

voor onderzoeksdoeleinden gebruikt wordt. Omdat we vooral

tijd maakte ze kennis met het wetenschappelijk

geïnteresseerd zijn in leer- en beslisgedrag, waaronder het nemen

onderzoek. Geboeid hierdoor volgde ze een Master

van risico’s, ontwikkelen we spelletjes. Die spelletjes laten we de

in Research Psychologie. Tijdens haar stage ont-

jongeren doen, alleen of in een groepje. Of we stellen hen voor

moette ze Eveline Crone, schrijfster van het boek

dat hun moeder over hun rug meekijkt. Met knoppen, een spiegel

Het Puberende Brein. Crones onderzoeken op dit

en een scherm kunnen ze reageren en wij kunnen observeren en

ńīĜŐīĤǮŐŢųǞīƤīŨĤǞŐŢĤĜīťīųĤ‫܋‬ųųĀťŽŽƬĤīȀųŐ-

meten.”

tief voor de wetenschap en promoveerde in 2013 op de ontwikkeling van het puberbrein in relatie tot

Welke recente inzichten zijn er over de ontwikkeling van de

keuze- en risicogedrag. Na haar promotie startte ze

hersenen?

als senior onderzoeker en universitair docent aan

“We weten nu dat hersenen veel langer in ontwikkeling zijn dan

het Brain and Development Research Lab van de

we voorheen dachten. De corticale en subcorticale velden blijven

Leidse Universiteit (BDRL), dat in 2005 door Eveline

veranderen tot iemand ver in de twintig is. Het brein rijpt als het

Crone werd opgericht. Anna woont in Amsterdam

ware, waarbij de grijze stof afneemt en de witte stof toeneemt.

met haar partner en dochtertje van 1 jaar.

De witte stof zijn de geleidende systemen, en deze connecties en circuits worden steeds talrijker en beter, naarmate het brein volwassener is. Pas als je ver in de twintig bent, lijkt het brein niet meer te veranderen.”

Ja! magazine

Expertise

21 - 2018 #43

zich eigenlijk door een disbalans tussen controlerende functies

wetenschap in je achterhoofd. Je moet de lat in deze fase gewoon

en emotionele reacties. Bij een kleiner kind zijn de controlerende

niet te hoog leggen voor bepaalde taken.’

functies nog minder ontwikkeld en bij een volwassene juist meer.” Wat is belangrijk voor een optimale ontwikkeling van het Kan je daardoor het typisch pubergedrag verklaren?

groeiende brein?

“Ja, het geeft zeker inzicht in het gedrag van pubers. Je kunt hieruit

“Input, input, input! Het brein ontwikkelt zich grotendeels door het

afleiden dat pubers erg onder invloed staan van hun emoties. En

geven van input. Het is een flexibel orgaan dat door het reageren

dat ze eigenlijk wel controle kunnen hebben, bijvoorbeeld kunnen

op de buitenwereld zich verder ontwikkelen kan. Ik weet zeker dat

plannen of organiseren. Maar dat ze daar voornamelijk bereid toe

omgevingsfactoren zoals SES en armoede de ontwikkeling sterk

zijn, als daar beloning tegenover staat. Dat kan zijn; dat het indruk

beïnvloeden. Evenals slaap en dieet.”

maakt op vrienden, of dat de jongere iets wil bereiken op school, of dat hij juist daardoor op onderzoek uit kan.

Welk onderzoek wil jij hierna graag doen? “In het kader van ons huidige onderzoek mag ik meedenken met de

Denk je dat deze hersenontwikkeling ook evolutionair een doel

Nederlandse Wetenschapsagenda. Dat is een platform voor weten-

ŋīīǾƹ‫܌‬

schappers en mensen uit de praktijk, om samen te bedenken wat

“Dat is speculatie, want ik doe geen evolutionair onderzoek. Maar

onderzoek kan betekenen voor kinderen en jongeren in de samen-

als ik durf te speculeren, denk ik dat het puberbrein het perfecte

leving en het onderwijs. Dat is erg waardevol. Zelf zou ik me graag

ontwerp is om juist dat te doen, wat in deze fase nodig is. De drang

verder verdiepen in de individuele verschillen tussen de diverse

naar exploratie en sociale gevoeligheid zorgt ervoor dat een puber

pubers. We kijken nu bijvoorbeeld naar de verschillen in hersenen

niet bij zijn ouders op de bank blijft zitten. Het doel is dat ze erop

in relatie tot de mate van alcoholgebruik. We constateren dat er

uitgaan, hun eigen wereld gaan ontdekken en vormgeven.”

een dosis-afhankelijk effect te zien is. Hoe meer alcoholgebruik hoe slechter de connectiviteit tussen de subcorticale gebieden en de

Wat kunnen opvoeders en jeugdartsen met deze inzichten?

prefrontale cortex. Doordat het een cross-sectionele studie is, weten

“Ik denk dat we door de resultaten van deze onderzoeken pubers

we eigenlijk niet wat de kip of het ei is. Misschien is de verminderde

beter leren begrijpen. Je moet dus proberen te begrijpen wat hen

connectiviteit wel een voorspeller voor gevoeligheid voor extra alco-

op dat moment boeit. Is dat hun vriendengroep? Misschien willen ze

holgebruik. Daar zou ik wel meer over willen weten, namelijk: zijn er

dan wel plannen en leren in groepsverband. Of schamen ze zich als

voorspellende factoren te zien in het brein? Daarnaast gaat men hier

ze betere of juist slechtere cijfers halen dan hun vrienden? Wat is hun

ook kijken naar kinderen met ADHD in relatie tot de ontwikkeling

talent? Daar is winst te halen, want daar zijn ze gevoelig voor.

van hun hersenen. Daar ben ik ook heel benieuwd naar.”

Jullie verklaren gedrag vooral vanuit de neuropsychologie, is dat

Q

niet te beperkt? “De valkuil van neuropsychologie is dat men gaat denken: ze kunnen er niets aan doen dus we hoeven er nu niets aan te doen. En dat is een misvatting.” NīīǾƹŋīƹǞīŨǮŐųŽűǮīƹīŋīŨơīųűīƹơŨĀųųīų‫܅‬ŽƤńĀųŐƬīƤīųīų

Meer informatie:

leren?

www.brainanddevelopmentlab.nl

“Jazeker, het brein legt circuits aan doordat bepaalde paden vaak

https://wetenschapsagenda.nl

worden gebruikt. Hoe meer je dus stimuleert om een jongere

www.neurolab.nl

bijvoorbeeld te laten plannen, hoe groter de kans dat het ook echt

https://juniorhersenen.nl/

aangeleerd wordt. Gewenst gedrag is dus goed om te stimuleren. Maar verwachtingen moet je durven bij te stellen met deze

Ja! magazine

Dit materiaal is uitsluitend bestemd voor zorgprofessionals

Nieuw NUTRAMIGEN* 3 LGG® DE EERSTE EN ENIGE eHF VOOR KINDEREN MET KMA, VANAF 12 MAANDEN

ADVERTENTIE NUTRAMIGEN* 3 LGG®: SPECIAAL AANGEPAST AAN DE VOEDINGSBEHOEFTEN VOOR KINDEREN MET KMA VANAF 12 MAANDEN∏ • Aan de leeftijd aangepaste voeding die de voedingsstatus helpt te verbeteren • Uniek LGG®# en caseïne peptiden voor een snellere terugkeer naar melk°† 1 • Met toegevoegde vanillesmaak om een goede dieettrouw te ondersteunen

eHF = Intensief gehydrolyseerde voeding. KMA = Koemelkallergie. ∏ Als onderdeel van een gevarieerd dieet. # Klinische studies zijn gedaan met Nutramigen 1 LGG® en Nutramigen 2 LGG® . ° Onder terug naar melk wordt hier verstaan het normale fysiologische proces waarin de dagelijkse voeding een grote rol speelt: Het geeft de mogelijkheid wanneer tolerantie is bereikt, om melk en melkproducten weer volledig te introduceren zonder het veroorzaken van een allergische reactie. † Vergeleken met een caseïnehydrolysaat zonder LGG®, een soja voeding, een rijsthydrolysaat en een voeding op basis van aminozuren. 1. R Berni Canani et al. Formula Selection for Management of Children with Cow’s Milk Allergy Influences the Rate of Acquisition of Tolerance: A Prospective Multicenter StudyJ Pediatr. 2013;163:771–777. Belangrijke Mededeling: De beste voeding voor zuigelingen is borstvoeding. Nutramigen* 3 LGG® is een voeding voor medisch gebruik en dient te worden gebruikt onder toezicht van een zorgprofessional. *Gedeponeerd merk van Mead Johnson & Company, LCC. ©2017 Mead Johnson & Company, LCC. All Rights Reserved. Trademark and copyright used under license. LGG® en het LGG®-logo zijn geregistreerde handelsmerken van Valio Ltd, Finland. Mead Johnson Nutrition, WTC Toren H, 17e verdieping, Zuidplein 142, 1077 XV Amsterdam, Servicenummer: 088 – 44 55 001 (tijdens kantooruren).

23 - 2018 #43

COLUMN

Angst voor de dokter?! Een vrijdagmorgen: kleutergroep de Regenboog krijgt visite, er komt een echte dokter. Het aantal leerlingen is acht en naast de leerkracht is er een onderwijsassistent. Een cluster 4 groep, gedragsproblematiek. Ze zijn allemaal heel enthousiast. De ŨīīƤťƤĀĝŋƹńīīǾƹĤǁŐĤīŨŐŢťŐųƬƹƤǁĝƹŐīŽǝīƤǞĀƹīƤńĀĀƹńīĜīǁƤīų‫܋‬ Met het aantrekken van een witte jas start mijn doktersrol. Eerst de dokterstas, wat zit er allemaal in? De kinderen willen het liefst alles tegelijk aanraken. De stethoscoop, de otosĝŽŽơ‫܅‬ĤīƤīǶŨīǣŋĀűīƤ‫ܐ‬ŋīƹĬĬųǝŐųĤīųǮīųŽńűŽŽŐīƤĤĀųŋīƹ ander. Het eerste kind haakt af na een minuut en krijgt snel een aparte taak van de juf. Voor de andere kinderen is het nog even leuk, maar dan worden zij ook onrustig. Ze wachten Žơ£ŽűơŽű‫܅‬ĤīťŨĀƬƬīơŽơ‫܋‬NŐŢŋīīǾƹǮŐŢųĀƤűńīĜƤŽťīųīųŐƬ bang voor de dokter. Om de beurt spreken de kinderen voor Pompom. Ze worden Pompom. Zodra ik in de richting van het sprekende kind kijk, krijg ik een por in mijn zij van het jongetje naast me: je moet naar Pompom kijken! Samen met twee kinderen geven we hem een nieuwe mitella. Pompom is niet meer bang, ‘dankuwel, dokterjuf!’. Als ik vertrek is het: ‘dag dokterjuf, dag dokterjuf!!’ Een vrijdagmiddag: reguliere kleutergroep 1/2 van de Prinses Alexiaschool krijgt visite van een dokter. In de klas zitten 30 leerlingen met een juf. Na het aantrekken van een witte jas ga ik mijn rol als dokter spelen. De dokterstas wordt uitgepakt samen met de ‘hulpjes’. De kinderen blijven bijna allemaal vol verwachting meekijken. Willen de spullen uitproberen. Vinden ŋīƹųŐīƹīųń‫܅‬ŽơīīųīųťīŨŐųńųĀ‫܋‬/ĬųƬƹŐŨ‫܅‬ĀųńƬƹŐńťŐŢťīųĤ űīŐƬŢīŋīīǾƹĤƤĀĀťŢī'ŢŽƤĤŢŽŽơƬĝŋŽŽƹ‫܅‬ĤŐīŐƬǮŐīť‫܋‬ŨƬŐťŽơ mijn knieën bij haar ga zitten, mag ik Djordjo onderzoeken. Drakensnot, vies hè? We lachen samen, het ijs is gebroken. Angst voor de dokter? Zowel in de speciale als reguliere kleutergroep was de angst voor de dokter te doorbreken met het leggen van contact. Niet alleen door praten, maar ook met gebaren en met een pop als Pompom of een draakje als Djordjo. En passant is ook mijn eigen angst om als dokter voor de groep te staan, genezen. Passend onderwijs voor de dokter! ݊

Geja Jol - Rikkers jeugdarts/forensisch arts, Kinderpraktijk Zoetermeer

Ja! magazine

ADVERTENTIE

Moedermelk 80

Koemelk zuigelingenvoeding 60

40 40 Stikstof (% inname)

Cumulatief stikstof (% inname)

Kabrita zuigelingenvoeding

20

30

20

10

0

0 0

1u

2u

3u

4u

Tijd (uren)

0 1u

1 2u Tijd (uren)

ADVERTENTIE

2 3u

3 4u

Twee problemen, twee voedingsoplossingen Problemen in de slokdarm en maag Regurgitatie 50%

van de kindjes heeft regurgitatie1

48%

van de ouders ziet regurgitatie als een probleem waar ze alles aan willen doen om dit op te lossen2

Nutrilon A.R. is bewezen effectief bij regurgitatie3-8

Problemen in de darm

ADVERTENTIE

Krampjes 42% 54%

van de kindjes heeft krampjes2 van de ouders ziet krampjes als een probleem waar ze alles aan willen doen om dit op te lossen2

Moeizame ontlasting 12%

van de kindjes heeft moeizame ontlasting2

43%

van de ouders ziet moeizame ontlasting als een probleem waar ze alles aan willen doen om dit op te lossen2

Nutrilon Omneo-Comfort is bewezen effectief bij krampjes9-11 en moeizame ontlasting9,11-14

Referenties; 1. Kneepkens CMF et al. (2014) NtvD. 2. Brand E et al. (2014) It’s normal to be special - results of quantitative research. 3. Wenzl TG et al. (2003) Pediatrics 111 (4 Pt 1): e355-92. 4. Vandenplas Y et al. (1994) Eur J Pediatr Jun;153(6):419-23. 5. Horvath A et al. (2008) Pediatrics Dec;122(6):e1268-77. 6. Nutricia Research (1997) Report: Artificial digestion model measuring viscosity of different thickeners. 7. Abrahamse E (2009) Intern report Nutricia Research, ARTIS study. 8. Borrelli O et al. (1997) Ital J Gastroenterol Hepatol. Jun;29(3):237-42. 9. Savino F et al. (2003) Acta Paediatr Suppl 441, 86-90. 10. Savino F et al. (2006) Eur J Clin Nutr 60, 13041310. 11. Veitl V et al. (2000) J Ernährungsmed 2:14-20. 12. Savino F et al. (2005) Acta Paediatr Suppl 94:120-4. 13. Bongers MEJ et al. (2007) Nutr J 6:8. 14. Schmelzle H, Wirth S, Skopnik H et al. (2003) J Pediatr Gastroenterol Nutr 36: 343-51

www.nutriciavoorprofessionals.nl

27 - 2018 #43

Wie: Nupur Kohli (28) Werkt: als jeugdarts 0-4 bij JGZ Kennemerland Opleiding: ze rondde haar basisarts-opleiding in 2014 af aan AMC-UvA in Amsterdam. Ze deed ook Fundamentals of Business aan Harvard Business School in Boston en Medical Entrepreneurship aan de Universiteit van Utrecht en de introductiecursus NSPOH. AJN-lid: sinds april 2017

‘Tranen bij moeder’ Beeld: Fons Strijbosch

“Het is mijn passie om de gezondheidszorg beter te maken. Ik houd ervan om mensen gezond te zien en daaraan bij te dragen. Ik kijk graag verder dan het medische gedeelte alleen. Naar mijn mening is preventie de toekomst en daarom heb ik ervoor gekozen om jeugdarts te worden. Het voelt goed om een bijdrage te leveren aan de publieke gezondheid. Op individueel niveau vind ik het fijn om samen te werken met teams die elk hun eigen doelen hebben. En samen met ouders kan ik werken aan een goede gezonde basis met en voor hun kinderen. Zo zag ik laatst op het spreekuur ouders met hun vier weken oude baby. In eerste instantie leken ze heel blij met het ouderschap. Maar bij doorvragen bleek dat er toch meer aan de hand was. Voorzichtig benoemde vader dat moeder steeds vaker angstige momenten had en dat haar gedrag veranderde. Onlangs raakte zij in een openbare ruimte volledig in paniek. Terwijl hij dit vertelde, kwamen er tranen bij moeder en na het afnemen van de EPDS (Edinburgh Postnatal Depression Scale) vragenlijst scoorde zij hoog op postnatale depressie. Door vroegtijdig te signaleren, wil ik er ook op deze manier voor ouders en hun kind zijn.” Q

Ja! magazine

SELFIE

ONDERZOEK

2018 #43 - 28

Hoe herken je een kind met TOS? Een verstoorde taalontwikkeling zonder duidelijk aanwijsbare oorzaak wordt een taal ontwikkelingsstoornis (TOS) genoemd. Een aandoening die veelvuldig voorkomt bij opgroeiende kinderen. Daarom is het heel belangrijk dat jeugdartsen goed leren hoe ze deze stoornis kunnen herkennen. Jeugdarts Babette Diepeveen vertelt over haar promotieonderzoek naar TOS. Tekst: Babette Diepeveen

Kinderen worden geplaatst op een school voor speciaal onder-

Onderzoek

wijs cluster 2 als zij een taalontwikkelingsstoornis hebben. Er zijn

“Samen met de afdeling Child Health van TNO heb ik een subsidie-

verschillende oorzaken voor problemen met de ontwikkeling van

aanvraag gedaan bij ZonMW om onderzoek te doen naar de ken-

taalvaardigheden. Zo kan er sprake zijn van onvoldoende kwantiteit

merken van kinderen met TOS. Ik wilde deze in kaart brengen zodat

of kwaliteit van het taalaanbod. Dat heet een blootstellingsachter-

deze kinderen eerder herkend kunnen worden,” vertelt Babette. “De

stand. “Als een kind thuis alleen een buitenlandse taal hoort, kan er

kenmerken die we wilden onderzoeken waren kenmerken die in het

een achterstand onstaan met het Nederlands. Als de taalontwikke-

JGZ-dossier worden vastgelegd. Op die manier hoopten we aankno-

ling achterloopt vanwege een ander probleem, zoals een vermin-

pingspunten te vinden om in de JGZ 0-4 jaar kinderen met TOS eerder

derd gehoor, beperkte cognitieve capaciteiten of een stoornis in het

te kunnen opsporen.”

autistisch spectrum heet het een secundaire taalontwikkelingsstoornis. Als er geen duidelijke oorzaak te zien is van de verstoorde

‘Een ‘minnetje’ bij een taalkenmerk van het Van Wiechenschema is reden tot zorg’

taalontwikkeling, spreken we van TOS,” vertelt Babette. Belemmering TOS is geen zeldzaamheid. In de literatuur worden prevalenties genoemd van 2 tot 12 procent, maar het meest wordt een prevalentie van circa 7 procent geciteerd. Daarmee is TOS de meest voorkomende ontwikkelingsstoornis, en daardoor van grote ĜīƹīťīųŐƬǝŽŽƤŋīƹǞīƤťǝĀųĤīŢīǁńĤĀƤƹƬ‫܋‬/ĬųǝĀųĤīĜīŨĀųńƤŐŢťī taken van de jeugdgezondheidszorg is het vroegtijdig opsporen van ontwikkelingsstoornissen. En juist daar ligt bij TOS een knelpunt. Er zijn veel aanwijzingen dat kinderen met TOS niet of te laat

De opzet van het onderzoek was de kenmerken van kinderen met

worden opgespoord. Dit is niet alleen een probleem in Nederland,

TOS te vergelijken met kinderen zonder deze aandoening. Hiervoor

blijkt ook uit internationaal onderzoek.

vergeleken de onderzoekers kinderen van scholen voor speciaal onderwijs cluster 2 met kinderen zonder TOS of andere ontwikkelings

Het hebben van TOS vormt een ernstige belemmering voor het gezond

stoornissen die regulier basisonderwijs volgden. Belangrijk voor de

ŽơńƤŽīŐīųīųŋīīǾƹǝīīŨŐűơŨŐĝĀƹŐīƬǝŽŽƤĤīŽųƹơŨŽŽŐŐųńǝĀųĤīơŽ-

studie was dat de kinderen van speciaal onderwijs cluster 2 scholen

tentiële capaciteiten van een kind. Uit langdurige follow up van deze

duidelijk waren gediagnosticeerd als hebbende TOS. “Elk kind van de

ťŐųĤīƤīųĜŨŐŢťƹĤĀƹǮŐŢŽơŨĀƹīƤīŨīīǾƹŐŢĤűīīƤīűŽƹŐŽųīŨīīųńīĤƤĀńƬ-

SO school werd op basis van geslacht en geboortedatum gematched

problemen op allerlei gebieden hebben dan kinderen zonder TOS.

met een kind van het regulier basisonderwijs uit dezelfde GGD-regio.

Ja! magazine

29 - 2018 #43

Babette Diepeveen Babette is werkzaam geweest als jeugdarts 0-4 en 4-18 jaar in de regio’s Zuid Limburg, Rotterdam en Nijmegen. In Nijmegen was ze ruim 12 jaar jeugdarts op een SO school cluster 2. Van daaruit werd ze gevraagd als coördinator van het spraaktaalteam van het kinder audiologisch centrum van het Radboud UMC. Daar is ze gestart met wetenschappelijk onderzoek naar de kenmerken van kinderen met TOS. Dat ŋīīǾƹǮīǝŽŽƤƹńīǮīƹűīƹŋǁŨơ van een ZonMW subsidie samen met TNO. Inmiddels is dat een promotietraject geworden. Daarnaast is ze nu werkzaam als jeugdarts binnen de jeugd-GGZ en als ZZP’er voor scholingsdoeleinden, vooral op het gebied van TOS.

Ja! magazine

Ja! magazine

ONDERZOEK

ONDERZOEK

2018 #43 - 30

Voor het onderzoek hebben we van al deze kinderen de gegevens uit

De onderzoekster vertelt dat ze ook data over de zwangerschap

het JGZ-dossier verzameld.”

en bevalling uit de JGZ-dossiers hebben verzameld. Opvallend was daarbij dat er bij geen van de perinatale variabelen (zwangerschap,

Uitkomsten

bevalling en pasgeboren) van het (oude) papieren JGZ-dossier, een

De taalkenmerken van het Van Wiechenschema zijn in het onder-

ƬŐńųŐȀĝĀųƹǝīƤƬĝŋŐŨƹīǮŐīųǞĀƬƹǁƬƬīųĤīĜīŐĤīńƤŽīơīų‫ܲ܋‬/ƤĜŨīīť

zoek meegenomen. In de tabel is te zien hoeveel kinderen van beide

geen relatie tussen het hebben van TOS en problematiek tijdens de

groepen een ‘minnetje’ scoorden op een taalkenmerk: “Al vanaf de

zwangerschap of geboorte.”

ŨīīǾƹŐŢĤǝĀų‫ڐډ‬űĀĀųĤīųǮĀńīųǞīīīųƬŐńųŐȀĝĀųƹǝīƤƬĝŋŐŨƹǁƬƬīųĤī twee groepen kinderen. Opvallend is dat in de groep kinderen op het regulier basisonderwijs bijna geen ‘min-scoorders’ voorkomen. Dat is logisch omdat zij ook geen TOS hebben. Echter, in de groep kinderen op het speciaal onderwijs scoren niet alle kinderen die later een TOS blijken te hebben een minnetje op een taalkenmerk. Een behoorlijk ĀĀųƹĀŨťŐųĤīƤīųĤŐīŽơŨĀƹīƤīŨīīǾƹŐŢĤīīųīƤųƬƹŐńīƹĀĀŨƬƹŽŽƤųŐƬĜŨīťīų ƹīŋīĜĜīų‫܅‬ƬĝŽŽƤĤīųŽơŢŽųńīŨīīǾƹŐŢĤƹŽĝŋīīųܴơŨǁƬܵŽơīīųƹĀĀŨťīųmerk. Kinderen met TOS kunnen dus een ‘normale’ start hebben van ĤīƹĀĀŨŽųƹǞŐťťīŨŐųń‫܅‬űĀĀƤŽơŨĀƹīƤīŨīīǾƹŐŢĤơĀƬܴĤŽŽƤĤīűĀųĤǝĀŨŨīųܵ‫ܳ܋‬

‘Geen aanwijzingen ģÿƸŤŏŲģĪƣĪŲŊǀŲ taalachterstand later inhalen’

Ja! magazine

31 - 2018 #43

ONDERZOEK

hīīǾƹŐŢĤƬųŽƤűŐųűųĤ

Taalkenmerken

Cases % min

Controles % min

P

15

ðĪŃƸ‫ڍ‬ŃĪŧǀŏģƫǝżżƣģĪŲŰĪƸěĪŃƣŏƠ

32

23

0.04

15

ĪŃƣŏšƠƸĪŲŤĪŧĪģÿŃĪŧŏšŤƫŃĪěƣǀŏŤƸĪǭŏŲŲĪŲ

3

3

0.72

18

Zegt 3 “woorden”

46

12

< 0.01

18

Begrijpt spelopdrachtjes

12

1

< 0.01

24

Zegt “zinnen” van 2 woorden

73

12

< 0.01

24

Wijst 6 lichaamsdelen aan van pop

39

5

< 0.01

30

Noemt zichzelf bij eigennaam of ik

53

2

< 0.01

30

Wijst 5 plaatjes aan in boek

36

1

< 0.01

Consequenties praktijk

Q

Voor de praktijk van de JGZ betekent dit dat als een kind een minnetje scoort op een taalkenmerk van het Van Wiechenschema, de kans groot is dat het niet op het regulier basisonderwijs terecht zal komen. Bijvoorbeeld bij het kenmerk ‘zegt zinnen van 2 woorden’ op ĤīŨīīǾƹŐŢĤǝĀų‫ڌڊ‬űĀĀųĤīųǝŽųĤīųĤīŽųĤīƤǮŽīťīƤƬīīųƬơīĝŐȀĝŐteit van 88% en een sensitiviteit van 73%. “Dit betekent dat als een ťŐųĤŽơĤīŨīīǾƹŐŢĤǝĀų‫ڊ‬ŢĀĀƤĤŐƹťīųűīƤťųŐīƹŋĀĀŨƹ‫܅‬ŐųŽųǮīŽųĤīƤzoekspopulatie de kans 88% was dat het kind op een SO school clus-

Meer lezen

ter 2 zat. Andersom wil een plusje scoren niet zeggen dat het kind

Siu AL. Screening for Speech and Language Delay

later geen TOS zal blijken te hebben. De vraag is of er ‘late rijpers’

and Disorders in Children Aged 5 Years or Younger:

zijn. Dit zouden kinderen zijn die laat starten met de taalontwikke-

US Preventive Services Task Force Recommendation

ling, maar hun achterstand weer inhalen. Uit onze cijfers blijkt, dat

Statement. Pediatrics. Augustus 2015.

deze groep helaas maar heel klein is,” vertelt Babette. “Verder zijn we gewend om bij een kind waar zorgen over zijn een

Diepeveen FB, Dusseldorp E, Bol GW, Oudesluys-Murphy

anamnese over zwangerschap en bevalling af te nemen. Gezien de

AM, Verkerk PH. Failure to meet language milestones

uitkomsten van ons onderzoek is het twijfelachtig hoeveel relevante

ĀƹƹǞŽǤīĀƤƬŽŃĀńīŐƬơƤīĤŐĝƹŐǝīŽŃƬơīĝŐȀĝŨĀųńǁĀńī

ŐųŃŽƤűĀƹŐīĤŐƹńīīǾƹ‫܋‬/ƤŨŐŢťƹńīīųƤīŨĀƹŐīƹǁƬƬīųơīƤŐųĀƹĀŨīơƤŽĜŨī-

impairment. Acta Paediatr Int J Paediatr. 2016.

matiek en TOS.” Diepeveen FB, van Dommelen P, Oudesluys-Murphy Vervolgonderzoek

r‫܅‬ßīƤťīƤť£N‫®܋‬ơīĝŐȀĝŨĀųńǁĀńīŐűơĀŐƤűīųƹŐƬ

Het onderzoek is ondertussen veel verder uitgebreid. Met dank aan nog

associated with maternal and family factors. Child

űīīƤĤĀƹĀǁŐƹĤīdGð‫ܧ‬ĤŽƬƬŐīƤƬ‫'܋‬ŐƹŋīīǾƹƹŽƹųǁƹŽīńīŨīŐĤƹŽƹǝŐŢŃĀƤƹŐ-

Care Health Dev. 2017.

ťīŨīų‫܅‬ĤŐīĜŐųųīųťŽƤƹńīĜǁųĤīŨĤǞŽƤĤīųƹŽƹīīųơƤŽīŃƬĝŋƤŐǾƹ‫ܲ܄‬SťĤīųť dat we ons binnen het werkveld van de JGZ onvoldoende realiseren dat

Yew SGK, O’Kearney R. Emotional and behavioural

we een schat aan data hebben, waarmee zeer zinvol epidemiologisch

outcomes later in childhood and adolescence for

onderzoek mogelijk is. Het ligt allemaal klaar op de plank, we moeten

ĝŋŐŨĤƤīųǞŐƹŋƬơīĝŐȀĝŨĀųńǁĀńīŐűơĀŐƤűīųƹƬ‫܄‬űīƹĀ‫ܧ‬

het alleen verzamelen en op een rij zetten.”

analyses of controlled prospective studies. J Child Psychol Psychiatry. 2013

Ja! magazine

Geef ze de juiste bagage mee! EPA 9

DHA 3

GLA1

Een slimme formule met omega 3 & 6 uit visolie en teunisbloemolie Belangrijk, juist ook voor kinderen! Vetzuren – zoals omega 3 (visolie) en omega 6 (plantaardige olie) – spelen een belangrijke rol in ons lichaam. Het lichaam kan deze vetzuren in kleine hoeveelheden zelf maken, maar is verder afhankelijk van voeding.

BIJZONDERE VERHOUDING Eye Q is een natuurlijk voedingssupplement met een bijzondere combinatie van omega 3-vetzuren EPA en DHA en het omega 6-vetzuur GLA in de verhouding 9 : 3 : 1. Deze combinatie wordt goed door het lichaam opgenomen.

EYE Q + bevat natuurlijke vetzuren zoals deze oorspronkelijk in de natuur voorkomen

VERSCHILLENDE VORMEN + Eye Q capsules – kleine softgels, geuren smaakloos – 60 of 210 capsules + Eye Q chews – kauwcapsules met aardbeiensmaak – 180 capsules

+ wordt goed gezuiverd en wordt niet bewerkt met chemische stoffen

+ Eye Q liquid – vloeibare olie met frisse citrussmaak – 200 ml

+ heeft een bijzondere verhouding

Eye Q producten zijn zonder toevoeging van kunstmatige stoffen of suiker.

+ heeft vanwege de samenstelling, de hoge kwaliteit en de zuiverheid al jarenlang de voorkeur van vele ouders in de wereld!

De specifieke samenstelling van vetzuren, zoals in Eye Q, is de laatste jaren regelmatig in het nieuws geweest. Wilt u hier meer over weten? Neem dan contact met ons op. Wij informeren u graag!

WILT U EERST PROBEREN OF EEN KIND DE CAPSULES / CHEWS LUST? Vraag een probeerverpakking* aan via FACEBOOK.COM/EYEQOMEGA3EN6 of via email info@springfieldnutra.com *Bevat enkele capsules om te zien of een kind ze lust.

Meer informatie: E info@springfieldnutra.com | T 0186 - 626173 | W springfieldnutra.com

Jarenlang medicijngebruik is iets waar veel jongeren en hun ouders moeite mee hebben â&#x20AC;&#x201C; LTO3 biedt een natuurlijk alternatief zonder bijwerkingen

Steeds meer kinderartsen gebruiken LTO3 als natuurlijk alternatief voor medicatie bij concentratiestoornissen en ADD/ADHD Sander Feith is kinderarts bij AlleskITs, een Zelfstandig Behandelcentrum (ZBC) met drie locaties in Rotterdam en Krimpen aan de IJssel voor kinderen van 4 tot 18 jaar met leer-, gedrags- en ontwikkelingsstoornissen zoals ADHD of ADD. Drs. Scarlett Kooijmans is psycholoog en zorgmanager bij het Multifunctioneel Instituut voor ADHD te Schiedam. Ze vertellen over hun ervaringen met LTO3. Wat is de reden dat u LTO3 adviseert? Sander Feith: â&#x20AC;&#x153;Er zijn altijd discussies of je kinderen met leer-, gedrags- en ontwikkelingsproblemen bepaalde medicijnen zou moeten geven. Vanwege mogelijke bijwerkingen is het begrijpelijk dat sommige mensen moeite hebben met het gebruik van deze middelen. Andersom is niets doen ook geen optie. Deze mensen zitten vaak in een spagaat. Bij LTO3 zien we deze bijwerkingen niet. LTO3 biedt een uitbreiding van het palet van mogelijkheden, zeker waar een weerstand tegen medicatie bestaat. Sinds een jaar of vijf adviseren wij om LTO3 te gebruiken als alternatief voor deze traditionele chemische medicatie. LTO3 is een voedingssupplement en geen medicijn, maar gebruikers zijn vaak enthousiast.â&#x20AC;? Scarlett Kooijmans: â&#x20AC;&#x153;Bij de reguliere medicatie is er een groep die last heeft van bijwerkingen en rebound, daar loop ik bij dit natuurproduct niet tegenaanâ&#x20AC;?. In welke gevallen adviseert u LTO3? Sander Feith: â&#x20AC;&#x153;Het zijn vooral de klassieke gevallen van de combinatie van concentratiestoornissen met motorische onrust en impulsief gedrag, waarin ik direct voorstel LTO3 te gebruiken. En natuurlijk als er weerstand bestaat tegen het gebruik van chemische medicatie. Verder is LTO3 een alternatief als er sprake is van al aanwezige stemmingswisselingen. Als er sprake is van meer complexe problematiek, dan begin ik vaker met de meer traditionele medicatieâ&#x20AC;?.

Sander Feith, kinderarts

Wat zijn uw ervaringen met LTO3 in uw ZBC? Sander Feith: â&#x20AC;&#x153;De ervaringen van mij en mijn collegaâ&#x20AC;&#x2122;s met LTO3 zijn goed. Het biedt in een groot deel van de gevallen positieve effecten op de concentratieproblemen en achterblijvende schoolprestaties waar kinderen met deze problemen vaak mee kampen. Verder is mijn ervaring dat ouders blij zijn met dit alternatief, omdat het een natuurproduct is en omdat er geen noemenswaardige bijwerkingen bekend zijn.â&#x20AC;? Wat kunt u vertellen over de werking van LTO3? Sander Feith: â&#x20AC;&#x153;LTO3 bevat drie hoofdbestanddelen: LTheanine, Omega 3 en 6 en Blauw Glidkruid (Scutellaria LateriďŹ&#x201A;ora). Naar de werking van L-Theanine is onderzoek gedaan en daar is uit gebleken dat het positieve effecten heeft op de neurotransmitters. Het feit dat de genoemde problemen in landen zoals bijvoorbeeld Japan veel minder voorkomen wordt vaak toegeschreven aan onder andere Omega 3, dat veel voorkomt in vette vis als tonijn en zalm. Daarnaast lijken de bestanddelen elkaar te versterken.â&#x20AC;? Welke effecten heeft LTO3? Sander Feith: â&#x20AC;&#x153;Wat ik het meest zie is verbetering van het concentratievermogen en een positief effect op motorische onrust. Andere effecten zijn meer ontspanning, een beter algemeen welbevinden en betere nachtrust. LTO3 gebruikers zijn vaak ook opgewekter en beter aanspreekbaar. Het werkt zowel bij kinderen als bij jongeren en volwassenen en biedt zo een belangrijke uitbreiding van het palet van behandelingsmogelijkheden.â&#x20AC;? Scarlett Kooijmans: â&#x20AC;&#x153;PatiĂŤnten zijn beter beschermd tegen prikkels van buitenaf en zijn beter te corrigeren in hun gedrag. In de klas kunnen ze beter aan het werk blijven. Gebruikers ervaren minder stress, zien minder tegen dingen op, maken zich minder zorgen, zijn minder prikkelbaar, minder impulsief en explosief. Ze zijn rustiger en ontspannener. Ze functioneren beter op school, op het werk, thuis en in de vriendenkring. Dat heeft een grote positieve impact op hun kwaliteit van leven.â&#x20AC;?

-%%2ÂŹ).&/ÂŹWWWLTOINFOÂŹsÂŹWWWSMARTVITALEU

CASUS

2018 #43 - 34

Ja! magazine

35 - 2018 #43

CASUS

Radicalisering en het brein ĀųĤĀĝŋƹƬŃǁųĝƹŐŽųĀƤŐƬ¦ĀĤŐĝĀŨŐƬīƤŐųńĜŐŢGG'ƤīńŐŽÃƹƤīĝŋƹ¦īŐųīƹŽǁűĀńīīǾƹĀĤǝŐīƬ wanneer er een vermoeden is van radicalisering bij jongeren. Zo werd haar hulp ingeroepen door een middelbare school die problemen had met een leerling. Ze vertelt over haar ervaringen. ¼ĪŤƫƸ‫¦܇‬ĪŏŲĪƸżǀŰÿ ĪĪŧģ‫¦܇‬żƫÿŲŲĪǜÿŲģĪƣhǀŃƸ‫܈‬ǝǝǝ܎ƣżƫÿŲŲĪǜÿŲģĪƣŧǀŃƸ܎ěŧżŃƫƠżƸ܎Ųŧ

“De school is erg geschrokken van de uitlatingen van een

psychologische benadering ook de context te bekijken. Het

13-jarige jongen en heeft zelfs aangifte gedaan. Hij dreigde

Sociaal en Cultureel Planbureau onderscheidt drie punten in

per mail en in de klas dat hij iemand zou neersteken en veroor-

de sociaal- culturele afstand van migrantengroepen tot de

deelde openlijk een homoseksuele docent. De school denkt

ĤŽűŐųĀųƹīĝǁŨƹǁǁƤ‫܋‬/ĬųĤĀĀƤǝĀųŐƬĤīīűŽƹŐŽųīŨīĤŐűīųƬŐī‫܅‬

dat hij mogelijk is geradicaliseerd. Hij lijkt wel ‘schizofreen’: ra-

de identificatie. Jongeren geven aan dat er met twee maten

ĤŐĝĀĀŨĬųĤīơƤīƬƬŐīŃ‫'܋‬īƬĝŋŽŽŨŐƬŽŽťǝīƤŽųƹǞĀĀƤĤŐńĤŽűĤĀƹ

wordt gemeten: als individu toch gezien worden als behorend

zijn ouders geen hulp zoeken wat hen geadviseerd was.

tot de moslimgroep, ook als dat niet relevant is, bijvoorbeeld

De jongen op zijn beurt vindt de docenten niet aardig. Hij heeft

bij een sollicitatie. En tegelijkertijd ervaren dat je nooit Neder-

het gevoel dat ze hem niet mogen en daarom is hij boos en

lander genoeg bent. Willem Schinkel, socioloog, vindt dan ook

uitte hij zijn verwensingen. School noemt hem een terrorist,

dat we moeten stoppen met het integratiedebat omdat het

zegt hij. Hij vindt school saai, hij doet mavo en hoopt op een

tot uitsluiting leidt en ons moeten richten op het terugdringen

schoolwissel door zich dommer voor te doen dan hij is. Hij leest

van sociaal- economische achterstanden.

thuis de Koran, een moskee bezoekt hij niet. Moeder ziet wat hij op internet doet en is niet ongerust. Hij zegt dat ze thuis,

De jongen uit de casus doet uitspraken op basis van zijn

vader, moeder en zus, langs elkaar heen leven. Moeder vindt dat

waardenoriëntatie, de school beoordeelt de uitspraken op

hij moeite heeft met accepteren van gezag en dat hij star is. Zij

basis van de wet, zijn moeder analyseert psychologisch. Zijn

verklaart het gedrag op school door de puberteit en zij ziet de

sociaal isolement versterkt de vervorming van zijn gedachten

overgang naar de middelbare school als luxerend moment.

over de wereld. Dat wordt cognitieve vervorming genoemd. Ik heb de jongen verwezen naar de GGz, niet omdat hij een

Radicalisering op deze leeftijd kan, maar meestal zijn de jonge-

potentieel gevaar vormt voor de samenleving, maar omdat hij

ren wat ouder. Ná de adolescentie, dus de fase van identiteits-

vastloopt in zijn identiteitsvorming en met zijn gedrag. GGz

vorming, is er zelden meer sprake van radicalisering. In die zin

instelling De Waag heeft een heel specifiek aanbod: PRO-zorg,

heeft radicalisering zeker met de ontwikkeling van het brein te

Programma Omtrent Zorgen Over Radicalisering met Geweld.

maken. David Kenning, de Noord-Ierse terrorisme-expert die

Voor jeugdartsen die sterke verdenkingen hebben, is het een

ook de gemeente Amsterdam adviseerde, ziet onderhande-

goed idee om te overleggen met een leidinggevende, net als

ŨīųĤĀųŽŽťĀŨƬĤĬŽơŨŽƬƬŐųńŐųĤīǮīŨīīŃƹŐŢĤƬŃĀƬī‫܄‬ŐīűĀųĤĤŐī

bij een vermoeden van kindermishandeling. Ook bij politie en

kan terugkomen op een eerder ingenomen standpunt is geen

Veilig Thuis zijn experts die advies kunnen geven. Maar het

fundamentalist. Overigens is radicalisme nog geen extremisme.

begint met de belangrijkste vraag die je íedere jongere kunt

Extremisme is de bereidheid geweld te gebruiken en de Neder-

stellen: voel je je weleens buitengesloten?”

landse democratie en rechtsstaat teniet te willen doen. In de beoordeling van de situatie is het goed om naast de

Q

Ja! magazine

ADVERTENTIE

Wij begrijpen, dat jij het soms niet begrijpt en dat de wereld jou vaak niet begrijpt.

We teach...

PLUIS - NIET PLUIS INCOMPANY Ruim 200 verpleegkundigen zijn reeds geschoold om “pluis-niet pluis kinderen” te kunnen onderscheiden in de frontoffice van de JGZ in het kader van de taakherschikking. De jeugdartsen hebben hier een belangrijke rol in. Het incompany traject biedt de NSPOH op maat voor iedere organisatie.

Voor jongeren met een psychische beperking

INTRODUCTIECURSUS JEUGDGEZONDHEIDSZORG 0-18 • 7 en 21 september, 5 oktober, 2 en 16 november en 7 december 2018, Utrecht • 14 en 28 september, 12 oktober, 9 en 23 november en 14 december 2018, Zwolle

Molendijk 23 3212 LH Simonshaven (0181) 45 32 17 www.bernisserhanden.nl info@bernisserhanden.nl

RADICALISERING EN INTERCULTURELE COMMUNICATIE 26 september 2018, Utrecht

NIEUWE TAAK VOOR DE JEUGDARTS: INDICATIESTELLING 27 september 2018, Utrecht

TERUGKOMDAG VAN WIECHEN INSTRUCTEURS 3 oktober 2018, Utrecht

VISUSONDERZOEK EN SCREENING OP VISUELE STOORNISSEN BIJ JONGE KINDEREN 8 oktober 2018, Utrecht NIEUW

SKILLS PRAKTIJKLEREN ANDERE LEEFTIJDSGROEP 0-18 31 oktober 2018, Utrecht

PSYCHOPATHOLOGIE BIJ KINDEREN 14 en 21 november 2018, Utrecht

TOP 10 KLEINE KWALEN IN DE SPREEKKAMER VAN DE JGZ 14 november 2018, Utrecht

TERUGKOMDAG VOOR GECERTIFICEERDE VISUSINSTRUCTEURS 22 november 2018, Utrecht

...en nóg 170 modulen! Bekijk het volledige bij- en nascholingsaanbod op www.nspoh.nl. Of vraag de brochure aan.

De NSPOH wil een waardevolle bijdrage leveren aan de verbetering van de volksgezondheid, de arbeidsomstandigheden en participatie in Nederland. Dit doen wij door professionals kwalitatief goed en vraaggestuurd op te leiden voor de hedendaagse praktijk van public en occupational health. Wij ontwikkelen en organiseren opleidingen, bij- en nascholing, in-company programma’s en symposia op academisch en post-hbo niveau.

Podium

2018 #43 - 38

NVK-AJN dag De gezamenlijke dag met de Nederlandse vereniging voor Kindergeneeskunde vindt plaats op woensdag 13 juni 2018 van 9 tot 17.30 uur in congrescentrum Papendal in Arnhem. Aanmelden en meer informatie: www.ajnjeugdartsen.nl/ events/ajn-dag-13-juni-2018

‘Zo veilig mogelijk gebruiken’ ܲSīĤīƤűŐĤĤīŨŋīīǾƹŐųǝŨŽīĤŽơŋīƤƬīųīų‫܅‬űĀĀƤŢīťǁųƹńīīųƹŽơ‫ڍ‬ǝĀųńīǝĀĀƤŨŐŢťīĤƤǁńƬƬĀűīų‫ܧ‬ stellen. De frequentie van gebruik, de hoeveelheid; er speelt zoveel mee,” zegt Lars van Driel, ĤŐƤīĝƹīǁƤǝĀųǁƤīĀǁrĀĀƹƬĝŋĀơơīŨŐŢťīðŽƤńŐųàīƬƹīƤǝŽŽƤƹ‫܋‬NŐŢńīīǾƹǝŽŽƤŨŐĝŋƹŐųńŽǝīƤ middelengebruik aan uiteenlopende beroepsgroepen, van jeugdarts tot portier; woensdag 13 juni spreekt hij op de NVK-AJN dag in Arnhem. ¼ĪŤƫƸ‫܇‬hżǀŏƫĪ'ŏšŤŰÿŲƫ

Ja! magazine

39 - 2018 #43

Podium

Van Driel is een vlotte prater met veel kennis. Voor hem zijn roken en alcohol niet zo interessant: “Het gebruik van beide is dalend in Nederland.” Interessanter vindt hij de achterliggende redenen van middelengebruik: “Pijn, angst, onzekerheid. Er is altijd een reden. Een gezin met veel stress is een risico-factor. Gebruiken ouders zelf? Of is er psychiatrische problematiek? Dan heb je als kind fors meer kans om een verslaving te ontwikkelen. En vergis je niet; in elke wijk speelt dit. De een zit met vier kratten in de voortuin, de ander in de achtertuin.” Van Driel is trainer en EHBDD-hoofdinstructeur, Eerste Hulp Bij Drank en Drugsongevallen. Ooit begon hij als ‘straatpsycholoog’ en was werkzaam in verschillende Arnhemse wijken: “Intelligentie kan een beschermende factor zijn, tenminste als die

Drankgebruik daalt

lager is. Bij een lagere SES kun je veel beter mensen begeleiden. En

Zwaar drankgebruik kwam in 2016 bij circa 16

ĜǁǁƤƹńīųŽƹīųĝŽƤƤŐńīƤīųűīī‫ܴ܋‬NĬdĀơŐīǮŐƹŢīĀŨǞīīƤƹīǮǁŐơīų‫'܌‬Āƹ

procent van de 16- tot 20-jarigen voor. Ten opzichte

gaat niet goed!’ Er is meteen contact. Op de hockeyclub gaat dat

van 2015 is er een daling. Toen ging het om bijna 23

veel moeilijker. De omgeving kan dus een risicofactor zijn, maar

procent van de 16- tot 20-jarigen. Bron CBS, 2017.

ook juist beschermend werken.” Van Driel verwijst daarbij naar het biopsychosociaal model, waarin niet alleen aandacht is voor biomedische aspecten, maar ook voor psychologische en sociale factoren, die medebepalend zijn voor ziekte en het genezingsproces. invloed kan een BSO of VSO hebben om bepaalde emoties te on-

‘Blijf weg van ÿÿŲŲÿŰĪƫ‫܈‬żżƣģĪĪŧ niet meteen’

derdrukken? Heel hypothetisch hoor, maar verwaarloos je kinderen dan ook niet? In de ochtend brengen we ze weg en tegen de avond halen we ze op en half acht naar bed. Hoe zit het dan met de oprechte aandacht? Even kleuren, samen voetballen. Heel belangrijk.” Hij vervolgt: “Verslaving openbaart zich vaak laat. Het vraagt om een specifieke aanpak. Niet meteen een interventie uitzetten. Kom ook nooit met de oplossing aan: dat werkt niet. Dan komen juist de emoties naar boven die iemand wil onderdrukken.”

Aan de voorkant In plaats van letsel, behandeling en meer focust Van Driel liever op

Geef een compliment

het gezonde kind: “Niet aan de achterkant, maar juist aan de voor-

Van Driel is regelmatig als hulpverlener aanwezig bij evenemen-

kant helpen”, stelt hij. “Vroegsignalering. Heb oog voor intelligentie,

ten: “Ik ga altijd uit van het positieve van gebruik. Als jongeren

opvoeding en omgeving. ‘Life events’ overkomen je. Verwaarlozing

gaan praten of merken dat ze te hard gaan, als jongeren naar je

door ouders zoek je niet op, dat overkomt je. Maar wat is wel te

toe komen bij angst of paniek, dan is een compliment op zijn

voorkomen?” Dat moet je breed zien, vindt Van Driel. Zo peinst hij

plaats! Die reactie geeft een ingang. Het begint altijd bij jezelf.

wel eens over de buitenschoolse en voorschoolse opvang: “Welke

Je moet moeite doen om de belevingswereld van een jongere te begrijpen. Blijf weg van aannames, oordeel niet meteen, jij weet niet hoe het voelt. Een jongen gamet zes uur per dag, maar wat als hij moeilijk sociale contacten legt? In de virtuele wereld is dat anders. Dus dan vind ik het niet zo gek dat hij daar langer zit. Voor

Lachgas

die jongere kan het een vlucht of opluchting zijn.”

Recent was er veel ophef over lachgas. Van Driel:

aantal aanmeldingen voor een voorlichtingsavond ook niet meer

“Het was even een hype, maar eigenlijk is het nooit

leidend. “Bij een voorlichting over gamen kwamen er ooit vier

weggeweest. Het was er al in de jaren 70. LSD piekt

aanmeldingen. Mijn verwachting was 50, dus we bliezen het af.

nu ook weer! En GHB is de nieuwe loser-drug. Het

Achteraf bezien waren dat juist de vier die ik had moet hebben!”

Proefondervindelijk is Van Driel zelf ook wijzer geworden. Zo is het

gebruik zakt overigens, want jongeren weten ƹīńīųǞŽŽƤĤŐńǝīīŨĜīƹīƤǞīŨťīīǴŃīĝƹīųŋīƹŋīīǾƹ‫ܳ܋‬

Q

Ja! magazine

Visie

2018 #43 - 40

AJN-ambassadeurs: stevig op inhoud en presentatie AJN Jeugdartsen Nederland kent sinds 2013 ambassadeurs. Deze ambassadeurs ǝīƤƹīńīųǞŽŽƤĤŐńīųĤīdtŽơƬơīĝŐȀīťīƹŋīűĀܵƬŐųŨĀųĤīŨŐŢťīŽǝīƤŨīńńīų‫܅‬ŽơĀųĤīƤīơŽĤŐĀ en in de media. ¼ĪŤƫƸ‫܇‬rÿƫĜŊÿfÿŰƠŊǀŏƫ Beeld: AJN

Els Jonker is de eerste AJN-ambassadeur: “Het ambassadeursschap

ambassadeur maakt zich namens de AJN sterk voor dit onderwerp;

ńīīǾƹűīűīīƤŨīńŐƹŐűŐƹīŐƹīųŃǁųĤĀűīųƹŽűűŐŢųĜŽŽĤƬĝŋĀơŽǝīƤ

als het onderwerp actueel is, kan de AJN-ambassadeur ook extern

jonge mantelzorg uit te dragen”, vertelt Els. “Het faciliteert me om

worden ingezet. Regelmatig wordt de AJN benaderd door diverse

de meerwaarde van de JGZ in het algemeen en jeugdartsen in het

media en dan is het fijn om te kunnen schakelen met een ambassa-

bijzonder voor het voetlicht te brengen. En daarnaast om me binnen en

deur met specifieke kennis.

ĜǁŐƹīųĤīdGðĀŨƬǝīƤĜŐųĤīƤǝŽŽƤĤīŢŽųńīűĀųƹīŨǮŽƤńƹīơƤŽȀŨīƤīų‫ܳ܋‬ Tien ambassadeurs Persvragen

De AJN heeft inmiddels tien ambassadeurs, die allen op hun eigen

Een AJN-ambassadeur is een AJN-lid met aantoonbare belangstel-

manier bijdragen aan het inhoudelijke thema in combinatie met de

ling voor en kennis over een maatschappelijk relevant of actueel

positie en rol van de jeugdarts. Naast Els Jonker, die op vele podia

onderwerp dat nauw verbonden is met het vak van jeugdarts. De

een lans breekt voor jonge mantelzorgers, telt de AJN negen andere

Ja! magazine dĪǀŃģÿƣƸƫ/ŧŧĪŲǜÿŲģĪƣhŏŲģĪŲƸĪŰŏģģĪŲǜÿŲŧŏŲŤƫŤŏŲģĪƣÿƣƸƫtżżƣ ¦ŏŤŤĪƣƫĪŲƣĪĜŊƸƫ ŧÿƫŏĪŲǜÿŲģĪƣNżǀǝĪŲ‫¼܈‬ÿƫŤłżƣĜĪ¦żżŤǜƣŏšĪ®ƸÿƣƸ܎

41 - 2018 #43

Visie

Een AJN-ambassadeur is een AJN-lid met aantoonbare belangstelling voor en kennis over een maatschappelijk relevant en/of actueel onderwerp dat nauw verbonden is met het vak van jeugdarts. De ambassadeur maakt zich namens de AJN sterk voor dit onderwerp en zet zich belangeloos hiervoor

zame aandoeningen onder jeugdartsen te vergroten en daarnaast

in. De titel is persoonlijk van aard. (Bron: Kaders AJN

de beroepsgroep jeugdartsen te profileren in het werkveld dat

ambassadeur, juli 2017)

betrokken is bij de problematiek van zeldzaam. Wico Mulder maakt zich sterk voor Adolescenten. Hij is werkzaam op ROC’s en publiceerde over dit thema in diverse tijdschriften en boeken. Wico verzorgt regelmatig presentaties en doet ook onderzoek. Zijn wens is dat elke JGZ-organisatie in Nederland zorg voor

ambassadeurs. Zo is Henrique Sachse ambassadeur kinderveilig-

adolescenten gaat aanbieden.

heid. Zij is ook vertrouwensarts en oud-bestuurslid. Henrique maakt zich sterk voor het thema kindermishandeling. Ze vertegen-

Via sociale media

woordigt de AJN onder meer in de werkgroep van de KNMG artsen.

Celine van Klei is ambassadeur laaggeletterdheid. Via sociale media

Het thema geboortezorg wordt onder de aandacht gebracht door

besteedt zij veel aandacht aan het thema en spreekt er veel over.

ambassadeur Anneke Kesler. Ze maakt zich hard voor zaken rondom

“Elke kans die ik krijg om laaggeletterdheid te bestrijden, pak ik aan.

pre- en interconceptie en de samenwerking van geboortezorg-

Ik wil dat straks iedere zorgprofessional weet hoe een laaggelet-

professionals met de JGZ tijdens de zwangerschap, om zo samen te

terde denkt, leert en onthoudt.” Ze sprak onder meer bij de start van

werken aan een gezonde kansrijke en veilige start voor ieder kind.

een taalcampagne, scholing aan de buurtteams in Utrecht en gaf

Ze voert daarvoor gesprekken met het College Perinatale Zorg

presentaties voor de AJN en NVK, tijdens congresdagen.

(CPZ) en werkte mee aan de Preconceptie Indicatie Lijst (PIL) en de

Ellen van der Linden zit in de Taskforce Rookvrije Start en de Al-

Zorgstandaard.

liantie Nederland Rookvrij. Ze is is ambassadeur rookvrije jeugd en stelde samen met de jeugdverpleegkundigen het standpunt ‘Stop

Invloedrijk

rookschade’ op. Ellen was betrokken bij de ontwikkeling van het

Ambassadeur jeugdarts in beeld is Willemien Boland. Ze vraagt

addendum voor zwangeren bij de richtlijn tabaksverslaving en van

onder meer aandacht voor de gevaren van vuurwerk. Willemien

materialen zoals e-learning, folder en bureaukaart voor de JGZ ter

kwam al meerdere malen - ook voordat ze ambassadeur werd - in

bevordering van het rookvrij opgroeien en opvoeden van kinderen.

de media, omdat ze actuele thema’s onder de aandacht bracht en

De meest recente loot aan de ambassadeursboom is Vasanthi Iyer.

ook landelijk samenwerking zocht met bijvoorbeeld oogartsen

Zij versterkt de AJN als ambassadeur Visus InZicht. In het bijzonder

rondom vuurwerk.

vanuit haar passie voor het voorkomen van vermijdbare slecht-

‘Meest invloedrijke persoon in de media publieke gezondheid 2014’

ziendheid. Vasanthi is onder meer nauw betrokken bij de promotie

was Yvonne Vanneste. Voor de AJN is zij ambassadeur ziektever-

van projecten als Gezonde Kinderogen.

zuim. In 2015 promoveerde Yvonne op onderzoek naar ziekteverzuim onder scholieren en de ontwikkeling van de methode

Visie AJN

M@ZL (Medische Advisering Ziekgemelde Leerling). Ze geeft les

De AJN is er voorstander van dat meerdere deskundige jeugdartsen

over ziekteverzuim en regelmatig toelichtingen op haar thema,

artikelen schrijven, scholingen oppakken en media te woord staan.

zowel nationaal als internationaal.

Ze ondersteunt ambassadeurs met onder meer mediatraining en de vergoeding van een aantal onkosten. De ambassadeur treedt

Awareness

zelfstandig op, maar als de ambassadeur namens de AJN spreekt is

Sigrid Hendriks is ambassadeur Zeldzaam (zeldzame aandoe-

dit een gedeelde mening of gedeeld standpunt. Met een standpunt

ningen). Zij is voormalig jeugdarts en werkt al vele jaren bij de

krijgt het thema meer inhoud en focus; hier wordt in 2018 aan ge-

Vereniging Samenwerkende Ouder- en Patiëntenorganisaties, de

werkt. Een ambassadeur wordt benoemd voor de periode van twee

koepelorganisatie voor zeldzame en genetische aandoeningen in

jaar. Voor meer informatie: beleid@ajnjeugdartsen.nl

Nederland. In 2015 startte zij samen met een aantal collegae de AJN Commissie Zorg voor Zeldzaam om de awareness rondom zeld-

Q

Ja! magazine

OrthoKennis clinic: De relatie tussen huid, luchtwegen en darmen bij kinderen Tijdens deze clinic wordt ingegaan op verstoringen binnen huid, luchtwegen en darmen bij kinderen. Er wordt gekeken naar oplossingen en invalshoeken op orthomoleculair gebied. Belangrijk uitgangspunt hierbij is dat kinderen geen kleine volwassenen zijn en een speciale benadering dus nodig is. Deze clinic is bedoeld voor therapeuten en artsen die nog niet zoveel ervaring hebben met orthomoleculaire geneeskunde, maar hier wel interesse in hebben. Datum: Locatie: Door:

vrijdag 29 juni 2018 Hotel Breukelen dhr. Jan Blaauw

Geïnteresseerd? Ga naar www.orthokennis.nl voor meer informatie en om u aan te melden.

Uw leverancier van orthomoleculaire kennis

“Hoogbegaafdheid is niet wat je doet of hoe hard je werkt. Hoogbegaafdheid is wie je bent.”

~ Dr. Linda Kreger Silverman

Hoogbegaafde kinderen ontwikkelen zich vaak a-synchroon; een 9-jarig hoogbegaafd kind kan bijv. cognitief functioneren op 12-jarige leeftijd, sociaal en/of emotioneel op 8-jarige leeftijd en motorisch leeftijdsadequaat. Voor elke hoogbegaafde is dit anders. Daarnaast is bijna elke hoogbegaafde hoogsensitief op één of meerdere gebieden.

Voor het kind en zijn ouders kan dit zorgen, onbegrip en (levens)vragen opleveren. De unieke eigenschappen van een HB-kind vragen om een aanpak die past bij dát kind. Door middel van het sociaal-fysieke trainingsprogramma Jongens in hun Kracht®, psycho-educatie, (uitdagend) spel en coaching leert de jeugdige te begrijpen wie hij is.

iQ

iQBegrijp | Meppel | 06-42151759 info@iQBegrijp.nl | www.iQBegrijp.nl Gecontracteerd jeugdzorgaanbieder (ZIN) in diverse gemeenten in Noord- en Oost-Nederland. E IT

ITSREG T IS

D

ER

HO

G

O

(Vermoedelijk) hoogbegaafde jeugdigen en hun ouders kunnnen bij iQBegrijp terecht voor advies, begeleiding en coaching. Bij iQBegrijp werkt een ECHA Specialist Hoogbegaafdheid (i.o.) en Jongens in hun Kracht® Advanced Coach.

EI


 

KWA L

Begrijp

BE

GA A F D

H

43 - 2018 #43

RUBRIEK

Schrijvers en redacteuren welkom JA! Ik doe mee! Wil je meeschrijven aan het novembernummer van magazine JA!? Meld je dan aan voor de redactievergadering van vrijdag 8 juni in Utrecht. Kun je niet aanwezig zijn, maar wil je wel aan de hand van een ĜƤŐīȀųńīīųĜŐŢĤƤĀńīŨīǝīƤīų‫܌‬rīŨĤŢīĤĀųŽŽťĀĀųǝŐĀ ja@ajnjeugdartsen.nl. Twijfel niet, maar kom erbij! Gewoon doen …

Ja! magazine

Kabrita opvolgmelk en peutermelk (op basis van geitenmelk) zijn ontstaan vanuit liefde. Onze nationale liefde voor zuivel, de liefde van onze boeren voor hun geiten en de liefde van onze experts voor het Nederlandse geitenmelk samen met waardevolle ingrediënten zoals DHA omega-3 vetzuren* en GOS voedingsvezels. Dat maakt Kabrita een geschikte keuze voor baby’s en peuters.

* Net als in andere opvolgmelken. Borstvoeding is de beste voeding voor baby’s.

ADVERTENTIE

45 - 2018 #43

Recensies

Waarom liefde zo belangrijk is - Hoe de liefde voor je baby zijn hersenen vormt ܴŨƬŐīűĀųĤīīųńīǞīŨĤŐńűīųƬŐƬ‫܅‬ťĀųĤĀƹűĀĀƤĬĬųĤŐųńĜīƹīťīųīų‫܋܋܋‬/ƤǞīƤĤǝĀųŋīűŽŃŋĀĀƤńīŋŽǁĤīų‫ܵ܇‬ űơƤīǝīųƹŐīīǴŃīĝƹŐīŃƹīŨĀƹīųǮŐŢų‫܅‬űŽīƹĤīŢīǁńĤĀƤƹƬǮŐĝŋƤŐĝŋƹīųŽơĤīƹŐŢĤǞĀĀƤŐųŋīƹńƤŽŽƹƬƹīǝīƤƬĝŋŐŨƹī maken is; tijdens de zwangerschap en de eerste twee jaar van het leven, als het sociale en emotionele brein wordt gevormd. Deze wetenschappelijk onderbouwde bestseller van de Britse psychotherapeute Sue Gerhardt gaat over het belang van de eerste levensjaren van de mens. In het eerste deel komen de babyhersenen aan bod en ǞŽƤĤƹĜīųĀĤƤǁťƹĤĀƹĤīńƤŽīŐǝĀųĤīŋīƤƬīųīųƬƹīƤťĀǶŋĀųťīŨŐŢťŐƬǝĀųĤīƬŽĝŐĀŨīŐųǝŨŽīĤīųĤŐīĤīĜĀĜǤƹīǝīƤǞīƤťīųťƤŐŢńƹ‫܋‬ Ongunstige omstandigheden kunnen zelfs leiden tot aandoeningen. In deel twee worden verbanden gelegd tussen verschillende stoornissen en verslavingen in de volwassen jaren en de babytijd. In deel drie worden ouders geholpen om de schade zoveel mogelijk te beperken, zodat deze baby’s kunnen opgroeien tot normale volwassenen. (LD)

schrijver: Sue Gerhardt uitgever: Scriptum Books prijs: € 22,50

Alles wat ik voel; Het grote emotieboek Heb je een moeder in de spreekkamer, die maar niet begrijpt wat er in haar kind omgaat? Of een kind, dat dichtklapt bij elke vraag? Misschien ben je zelf op zoek naar hoe je het beste over gevoelszaken met kinderen kan praten? Het Grote Emotieboek biedt hulp! In dit prachtig geïllustreerde boek, bekroond door de Kinderjury 2018, passeren twintig verschillende emoties de revue. Van verlegenheid tot eenzaamheid en via schaamte naar schuld. Per hoofdstuk wordt een gevoel grondig doorgenomen en onderzocht. Voorbeelden en vragen nodigen uit tot een dialoog met je kind, cliënt ŽŃťŨīŐųťŐųĤ‫'܋‬īƬĝŋƤŐŢŃƬƹŐŢŨǝĀų®ƹŐųīdīųƬīųŐƬńīǝĀƤŐīīƤĤīųųĀƹǁǁƤŨŐŢťȀŨŽƬŽȀƬĝŋ‫܋‬àĀųƹǝƤĀńīųǮŽĀŨƬ‫܄‬ ‘Vind jij dat ongelukkig voelen bij het leven hoort?’ laten je nadenken op een onalledaagse manier. Het is dan ook een boek om zo nu en dan op te pakken en weer even neer te leggen. Een (kinder-) ǮīŨǶŋǁŨơĜŽīťĤĀƹīīųŋŽǁǝĀƬƹťĀųĜŐīĤīųŽűƹīơƤĀƹīųŽǝīƤńīǝŽīŨīųƬŽŃŽűƹīŨīƤīųĜīńƤŐŢơīųǞĀƹ je voelt. Want, al voelende leert men. (JH)

schrijver: Stine Jensen uitgever: Kluitman prijs: € 18,95

ADHD: Hoe haal je het uit je hoofd? 'īƹŐƹīŨĜīŨŽŽǾƹŋīīŨǞĀƹ‫ܐ‬ŋŽīŋĀĀŨŢī'N'ǁŐƹŢīŋŽŽŃĤǮŽųĤīƤĤīńīŐŢťƹīűĀųƹƤĀܵƬǝĀųƤǁƬƹ‫܅‬ƤīŐųŋīŐĤīų¦ŐƹĀŨŐų‫'܌‬ŐƹĜŽīťŐƬ geschreven voor volwassenen met ADHD/ADD en voor ouders en professionals. Het doel van de auteur is om de lezer anders naar ADD/ADHD te laten kijken. Om gedrag wat ongewenst is voor jezelf en anderen te herkennen en te verminderen. En dat wat je mooi en functioneel vindt uit te bouwen. Met een heldere schrijfstijl en veel voorbeelden leert Cathelijne Wildervanck de lezers dat oorzaak en diagnose minder belangrijk zijn dan het resultaat. En dat begrijpen minder belangrijk is dan zelf voelen en ŐųƹīńƤīƤīų‫܋‬ߎŽƤŽǁĤīƤƬĤŐīǮīŨŃ''ܑ'N'ŋīĜĜīų‫܅‬ťĀųŋīƹŨīīƤơƤŽĝīƬĤĀƹǞŽƤĤƹĀĀųńīĜŽĤīųīīųơŽƬŐƹŐīŃīǴŃīĝƹŋīĜĜīųŽơĤī kinderen. Voor jeugdartsen is het zeker een waardevolle aanvulling op de kennis over ADD/ADHD, omdat dit een alternatief biedt aan ouders die graag zonder medicatie willen proberen hun kind te begeleiden. (JH)

schrijver: Cathelijne Wildervanck uitgever: Scriptum Psychologie prijs: € 18,99

¼ĪŤƫƸ‫܇‬dĪÿŲŲĪ‫ܪ‬rÿƣŏĪNÿŰĪŲƸĪŲhżǀŏƫĪ'ŏšŤŰÿŲƫ

Ja! magazine

MARKANT

2018 #43 - 46

Meer bewegen met Pokémon Go GĀűŐųńŃŽƤNīĀŨƹŋīų/ĤǁĝĀƹŐŽųĀŨ/ųƹīƤƹĀŐųűīųƹǮŐŢųĜŐųųīųĤīī‫ܧ‬ŋīĀŨƹŋīǴŃīĝƹŐīǝīűīƹŋŽĤīųŽűĤī jeugd te bereiken. Een aansprekende, intrinsiek motiverende en enerverende aanpak voor gedragsverandering en het verbeteren van de eigen leefstijl. Jeugdarts en AJN-ambassadeur Wico Mulder startte samen met het bedrijf Games for Health het Pokémon Go project de Serious Game Lifestyle. ¼ĪŤƫƸ‫܇‬ÃŧĜż®ĜŊǀǀƣŰÿŲƫ

Leven pubers echt zo ongezond dat Pokémon moet ingrijpen?

willen opgeven voor een betere gezondheid en minder leefstijlziek-

“Publicaties van ZONMW en het Trimbos-instituut en wetenschap-

ten. Het ontwikkelen van een definitieve en goed geteste versie gaat

pelijke artikelen over (on)gezond gedrag bij schoolgaande kinde-

zo’n twee jaar duren. Ik ben nu bezig met de benodigde funding.”

ren, vertellen ons bijvoorbeeld dat slechts veertig procent van de Nederlandse jongeren voldoet aan de geadviseerde richtlijnen voor

Moeten jongeren juist niet weg van de smartphone?

lichamelijke activiteit. Behalve dreigend overgewicht, achterstand in

“Inderdaad zijn jongeren te vaak online en is chillen in en bewegen uit.

de motorische ontwikkeling en problemen met het bewegingsappa-

Aan de andere kant bieden online en social media effectieve moge-

raat krijg je te maken met mentale gezondheidsproblemen. Inactivi-

lijkheden voor aansprekende communicatie, activatie, onderwijzen

teit versterkt mentale klachten en vermindert de broodnodige sociale

en het verwerven van inzicht. Hiermee bereiken we ook de lage SES-

contacten. Gebrek aan (gezonde) slaap heeft invloed op leerpresta-

jongeren en dat is van groot belang.”

ties, stemming, risicogedrag en ongezonde eetgewoonten.” Wat is het einddoel? Hoe is het Pokémon Go Project ontstaan??

ܲNīƹ£ŽťĬűŽųGŽ£ƤŽŢīĝƹƬƹīŨƹīīųīŃŃīĝƹŐīǝīŐųƹīƤǝīųƹŐīŐųŋīƹ

“In het kader van de eerste 1000 dagen heb ik meegewerkt aan het

vooruitzicht die pubers en adolescenten integraal helpt bij het zelf

ontwikkelen van een serious game voor mentaliseren. Door deze

verbeteren en bevorderen van hun leefstijl. Het beoogde effect is een

ervaring en opgedane contacten kon ik mijn huidige serious game

betere algemene fysieke en mentale gezondheid waardoor onder

idee presenteren tijdens de conferentie van Games for Health Europe.

meer schoolprestaties verbeteren en de weerbaarheid wordt vergroot

In januari hebben we ter ere van de e-healthweek 2018 (VWS) een

en hopelijk psychosociale problemen afnemen.”

evenement gehouden in de gemeente Laarbeek. De zogenaamde Game Ready Sessie met de doelgroep, fungeerde als kick-off van het

Q

project, een eerste aanzet tot de creatie van een serious game die een gezonde leefstijl bij jongeren bevordert. En dat is gelukt!” Hoe was de respons van de jongeren? “De respons van de 20 aanwezige jongeren was boven verwachting

Voor meer informatie:

goed. Verrassend was ook dat ze intensief gebruik van de smartphone

Wico Mulder wmulder@ggd.amsterdam.nl

Ja! magazine

Inzicht in jeugdrecht Rechten, plichten, maatregelen en straffen Wie is juridisch ouder van het kind? Wat betekent dat voor mijn behandelplan? Wie heeft er recht op informatie, en wanneer is er zelfs een informatieplicht? Als professional in de jeugdzorg is kennis van het snel veranderende jeugdrecht essentieel om uw minderjarige patiënt van dienst te kunnen zijn.

Woensdag 3 oktober In de Driehoek, Utrecht

Waar moet u op letten met betrekking tot het beroepsgeheim? Wat zijn de belangrijkste ontwikkelingen en knelpunten met betrekking tot de kinderbeschermingswetgeving? En wanneer is toestemming voor behandeling van de minderjarige, van beide of één van de ouders vereist? Bent u op de hoogte? Voor meer informatie of aanmelden: medilex.nl/jeugdrecht

Jeugdrecht voor zorgprofessionals - 2-daagse cursus Ouderschap en gezag, kinderbescherming, het jeugdzorgstelsel en privacy De vader van een patiëntje, gescheiden van de moeder, wil inzage in het medisch dossier. Mag dat zomaar? Ouders hebben grote moeite met de opvoeding van hun kinderen maar zien dat zelf niet. Welke hulp is er, al dan niet gedwongen, mogelijk? Welke informatie kunt u verstrekken over jeugdige patiënten binnen samenwerkingsverbanden met andere zorgverleners?

ADVERTENTIE

Werkt u als zorgprofessional met jeugdigen, dan krijgt u ongetwijfeld met deze en vergelijkbare vragen te maken. Een goed begrip van het jeugdrecht én de betekenis daarvan voor uw praktijk komen dan ook zeer goed van pas.

Start: woensdag 7 november La Vie Meeting Center, Utrecht

Voor meer informatie of aanmelden: medilex.nl/cursus_jeugdrecht

Slapen, eten en zindelijk worden Over problemen in de ontwikkeling bij het jonge kind Slecht slapen, niet eten en natte broeken... Indien deze problemen lange tijd aanhouden zorgt dit bij zowel het kind als de ouders voor veel stress. Professionele begeleiding is noodzakelijk om de problemen aan te pakken. Leer welke factoren een rol spelen bij slaap-, eet- en zindelijkheidsproblemen en bied de juiste ondersteuning! Voor onder andere kinder- en jeugdartsen, psychologen en verpleegkundigen is accreditatie toegekend (5 punten).

Donderdag 8 november NH, Amersfoort

Voor meer informatie of aanmelden: medilex.nl/ontwikkelingkinderen

Medilex |

Medilex |

Medilex | info@medilex.nl | www.medilex.nl

De oplossing bij koemelkallergie

Hero Baby Nutrasense® Pep is speciaal ontwikkeld voor de behandeling van koemelkallergie De eiwitten in Hero Baby Nutrasense® Pep zijn in kleine stukjes geknipt, zodat het lichaam deze niet als koemelkeiwit herkent. Hierdoor is de voeding geschikt bij koemelkallergie.

• Bewezen effectief 98% tolerantie in klinisch onderzoek met kinderen met een bewezen koemelkallergie.

Borstvoeding is de beste voeding voor zuigelingen

ADVERTENTIE

• Combinatie van gehydrolyseerd wei-eiwit en caseïne Gebaseerd op de samenstelling van moedermelk die ook een combinatie* van deze eiwitten bevat.

• DHA en AA Belangrijke vetzuren die de hersenontwikkeling ondersteunen. *Zowel de JGZ-Richtlijn als de NVK-Richtlijn maken geen onderscheid tussen een wei-eiwit hydroysaat en een caseïne hydrolysaat. Matencio, E. et al. (2016) J Hum Nutr Food Sci 4(3): 1090.

www.heromedisch.nl