Adessium Foundation - Jaarbericht 2022

Jaarbericht 2022

Onze partners

Sociale Initiatieven

• ASKV/Steunpunt Vluchtelingen

• Critical Mass

• Defence for Children

• De Pauluskerk Rotterdam

• De Regenboog Groep

• Dokters van de Wereld

• European Council on Refugees and Exiles (ECRE)

• European Programme for Integration and Migration (EPIM)

• Fonds Bijzondere Noden Rotterdam (FBNR)

• House of Hope

• Human Rights Watch

• Justice and Peace Netherlands

• Kansfonds

• Leger des Heils

• Nationale Jeugdraad (NJR)

• Nederlands Debatinstituut

• New Dutch Connections

• ONSbank

• Platform for International Cooperation on Undocumented Migrants (PICUM)

• Protestantse Diaconie Amsterdam

• Quiet Nederland

• SchuldHulpMaatje

• Stek - stichting voor stad en kerk

• Stem in de Stad

• Sterk Huis

• Stichting de Vrolijkheid

• Stichting Het Vergeten Kind

• Stichting Move

• Stichting Movement On The Ground

• Vereniging Samenwerkende

Gezondheidsfondsen (SGF)

• Villa Pinedo

• Voedselbanken Nederland

• Welcome App

• Young Impact

Mens & Natuur

• ARK Rewilding Nederland

• CHEM Trust

• ChemSec

• ClientEarth

• Environmental Coalition on Standards (ECOS)

• Enviu

• European Environmental Bureau (EEB)

• Fauna & Flora International

• Global Fishing Watch

• Health and Environment Alliance (HEAL)

• Herenboeren

• Marilles Foundation

• Marine Stewardship Council (MSC)

• MedReAct

• Med Sea Alliance

• Natuur & Milieu

• Oceans 5

• Plastic Soup Foundation

• Recycling Netwerk Benelux

• Rewilding Europe

• Seas At Risk

• Stichting Tegengif

• Transitiecoalitie Voedsel

• Wildlife Justice Commission (WJC)

• Zero Waste Europe

Publiek Belang

• Arena for Journalism in Europe

• Bureau Burgerberaad

• Bureau Européen des Unions de Consommateurs (BEUC)

• Civitates

• Corporate Europe Observatory (CEO)

• EUobserver

• Bits of Freedom

• Digital Freedom Fund

• Disclose

• Dutch Institute for Vulnerability Disclosure (DIVD)

• European AI & Society Fund

• European Digital Rights (EDRi)

• International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ)

• Investico

• Investigate Europe

• Journalismfund Europe

• Lab Toekomstige Generaties (LabTG)

• Lighthouse Reports

• Media Defence

• mySociety

• Network of European Foundations

• Public Interest Litigation Project (PILP)

• Transparency International EU office en NL office

• University of Oxford

Vrije Ruimte

• Amnesty International

• Artsen zonder Grenzen

• De Balie

• Earth Journalism Network

• Free Press Unlimited

• Natuur en Milieufederatie Noord-Holland

• Prinses Máxima Centrum

• SpaceBuzz

• Stichting TAAI

• Universiteit Leiden

Kleine en eenmalige giften zijn niet opgenomen in dit overzicht.

Brian bekijkt op zijn vaste bankje een film op zijn smartphone. Op deze bank kan hij namelijk gratis wifi ontvangen. Deze foto is gemaakt voor de beeldbank van het Beelddepot, dat zich bezighoudt met de beeldvorming over dak- en thuisloosheid. Het Beelddepot maakt onderdeel uit van het Bouwdepot van Stichting Zwerfjongeren Nederland. Pagina 19

Akkerbouwer Henk Janknegt uit Zeewolde is overgegaan op de productie van eiwitrijke veldbonen. De eitwittransitie draait om een overgang naar meer plantaardig en minder dierlijk in onze productie en consumptie. Deze transitie is volgens Transitiecoalitie Voedsel (TcV) één van de belangrijkste interventies om te komen tot een gezond en duurzaam voedselsysteem. Meer over TcV op pagina 30

Een Oekraïense journalist aan het werk in een gebombardeerde wijk. Free Press Unlimited biedt noodhulp aan journalisten in Oekraïne. Daarnaast heeft de organisatie in onder meer Polen mediahubs geopend voor gevluchte journalisten. Pagina 54

Christine Bosker woont in de omgeving van een chemiefabriek in Dordrecht. Zij was een van de vrouwen die gehoor gaf aan de oproep van Stichting Tegengif om de borstvoeding te laten testen op PFAS (chemische stoffen). “In het puurste en gezondste wat je aan je kindje wil geven zit deze verontreiniging”, zegt Christine in de uitzending ‘het PFAS-schandaal’ van tv-programma Zembla. Meer over Stichting Tegengif op pagina 32

De basis van ons dagelijks werk

Adessium Foundation streeft naar een samenleving waarin mensen in harmonie leven met elkaar en met hun omgeving. Een samenleving waarin gehandeld wordt in het brede maatschappelijke belang, waarin we verantwoord omgaan met de natuur en zorgdragen voor elkaar.

We ondersteunen initiatieven en organisaties in Nederland en Europa die zich sterk maken voor een open en rechtvaardige samenleving, gezonde ecosystemen en gelijke kansen voor iedereen. We stellen begunstigde organisaties in staat om te werken aan een blijvend positieve verandering in onze maatschappij.

Inhoudsopgave

11 Opening bestuursvoorzitter

12 Voorwoord directie

14 Onze werkwijze

Programma Sociale Initiatieven

18 Doelen, aanpak en partnerorganisaties

23 Programmamanagers aan het woord

24 Een goed gesprek over werken met vertrouwen

Programma Mens & Natuur

30 Doelen, aanpak en partnerorganisaties

35 Programmamanagers aan het woord

36 Med Sea Alliance over de resultaten en uitdagingen

Programma Publiek Belang

42 Doelen, aanpak en partnerorganisaties

47 Programmamanagers aan het woord

48 Interview over de staat van de democratie

Vrije ruimte

52 Het werk van onze partners in Oekraïne, de omringende landen en Nederland

En ook:

56 Onze manager strategic learning over de kritische vragen aan onszelf, collega-fondsen en partnerorganisaties

59 Achtergrond van onze organisatie

60 Onze mensen

61 Financieel overzicht

66 Colofon

“We richten ons op de lichtpuntjes”

Recentelijk woonde ik een avondwedstijd bij in een voetbalstadion. Wat me is bijgebleven, was het moment dat op de tribune iedereen het lampje op de telefoon aan deed. Lichtpuntjes in de duisternis, het leken wel sterren aan de hemel.

Het groepseffect is vooral bijzonder, want het werkt alleen als er in een gevuld stadion voldoende mensen aan meedoen. Zoals dat in het dagelijks leven ook werkt als je verandering wilt bewerkstelligen. Het geeft een enorm gevoel van verbondenheid en samenhorigheid, vooral als je er ook zelf in meegaat. Letterlijk een schitterend fenomeen.

Het afgelopen jaar was wederom een jaar vol uitdagingen en onzekerheden, vooral ook door geopolitieke krachten. Toch hebben we ook gezien dat er veel veerkracht en solidariteit is in onze samenleving.

Bij Adessium Foundation geloven we dat we onze wereld kunnen veranderen door ons te richten op de lichtpuntjes en de kracht van de gemeenschap. In dit Jaarbericht willen we enkele van deze lichtpuntjes delen en laten zien hoe we samen kunnen werken aan een betere toekomst voor iedereen en met iedereen. We zijn trots op de vooruitgang die we hebben geboekt en willen onze partners bedanken voor hun inzet en toewijding.

Laten we blijven streven naar een samenleving waarin iedereen de kans krijgt om te groeien, te bloeien en bij te dragen aan een betere wereld.

Rogier van Vliet Bestuursvoorzitter

“Solidariteit en vertrouwen als antwoord op een crisisjaar”

Met ongeloof en afschuw zagen we hoe Rusland Oekraïne binnenviel. Oorlog op het Europese continent: een onvoorstelbaar scenario met verschrikkelijke gevolgen voor de Oekraïense bevolking. “Het was een jaar van pijn”, zei president Zelensky toen hij een jaar later terugblikte op de inval. Maar het was, zo zei hij, ook een jaar van veerkracht, van zorgzaamheid en van hoop. Het was hartverwarmend om te zien hoe velen zich inspanden om de miljoenen vluchtelingen op te vangen of op andere manieren te helpen. En het is hoopgevend dat Europa in deze donkere dagen de eenheid weet te bewaren en zich solidair toont.

De economische instabiliteit en de hoge inflatie, mede veroorzaakt door de oorlog, hebben gevolgen voorbij de landgrenzen van Oekraïne, ook hier in Nederland. Stijgende kosten voor levensonderhoud betekenen dat steeds meer mensen moeite hebben rond te komen. Er wordt een steeds groter beroep gedaan op onze partners om aan deze hulpvraag te voldoen. Adessium heeft in gesprek met onze partnerorganisaties gekeken waar wij konden helpen. In het hoofdstuk over onze Vrije Ruimte (pagina 52) lees je hier meer over.

In gesprek met onze partners Voor dit Jaarbericht zijn we in gesprek gegaan met partnerorganisaties waarmee we samenwerken in onze programma’s.

We hebben hierbij in het bijzonder stilgestaan bij de kracht van samenwerking, innovatie en vertrouwen in het oplossen van maatschappelijke vraagstukken.

Mens & Natuur

Hoe bouw je een succesvolle alliantie met vijftien verschillende organisaties? Wat kunnen we leren van de uitdagingen die je daarbij tegenkomt? We legden deze vragen voor aan Anne Rémy, coördinator van de Med Sea Alliance, directeur Aniol Esteban van lidorganisatie Marilles Foundation en onze programmamanager Mens & Natuur Karlijn Steinbusch.

Sociale Initiatieven

Tjerk Mulder, zakelijk leider van Quiet Nederland, Bas Pieck, programmaleider bij Kansfonds en Job Rijneveld, onze programmamanager Sociale Initiatieven, hadden een goed gesprek over het thema vertrouwen. Hoe kunnen we als samenleving werken aan meer vertrouwen bij het helpen van mensen in kwetsbare situaties? En wat kan de overheid leren van het maatschappelijk middenveld?

Publiek Belang

Hoe is de staat van de democratie? En wat is het belang van transparantie voor het vertrouwen van de burger? Lousewies van der Laan, directeur van Transparency International Nederland, Yves Dejaeghere, directeur van Federation for Innovation in Democracy Europe (FIDE) en onze programmamanager Publiek

Martijn Meijer

Directeur programma’s

Belang Martijn Roos gingen hierover met elkaar in gesprek.

Lerende organisatie

In dit jaarbericht kun je ook een interview lezen met Lizzy Eilbracht (pagina 56). Zij is sinds februari 2022 bij Adessium werkzaam in de nieuwe rol van manager strategic learning. Met deze rol hebben we invulling gegeven aan onze wens om verdere verdieping te zoeken in de thema’s waarop we werken. Lizzy helpt het team met het uitwerken van inhoudelijke leervragen. In het interview geeft zij inzicht in een aantal belangrijke lessen die zij voor onze eigen organisatie heeft geformuleerd.

Afscheid Saskia van den Dool

We nemen dit jaar afscheid van algemeen directeur Saskia van den Dool. Een bevlogen directeur en voortrekker die onze projecten, programma’s en team verder heeft uitgebouwd. We zijn Saskia enorm dankbaar voor haar inzet en wensen haar veel succes bij haar toekomstige inspanningen.

Veerkracht, zorgzaamheid en hoop

In aansluiting op de woorden van Zelensky, spreken wij onze trots uit over de veerkracht waarmee onze partners zich ondanks de moeilijke omstandigheden hard blijven maken voor de belangrijke thema’s van deze tijd. We zijn geraakt door de zorgzaamheid en betrokkenheid waarmee zij zich iedere

dag weer inzetten voor de mensen die het door omstandigheden minder goed treffen. En we zijn hoopvol dat wanneer we onze krachten bundelen met onze begunstigden, samen echt het verschil kunnen maken.

Een medisch team op de intensive care van de medische trein van Artsen zonder Grenzen. Ze monitoren en stabiliseren de ernstig gewonde patiënt tijdens de lange reis van Oost- naar West-Oekraïne.

Leren, ontwikkelen en delen

Adessium Foundation is een filantropisch fonds dat bijdraagt aan een open en rechtvaardige samenleving, aan gezonde ecosystemen en aan gelijke kansen voor iedereen. We stellen begunstigde organisaties in staat om te werken aan een blijvend positieve verandering in onze maatschappij.

In onze drie programma’s Publiek Belang, Mens & Natuur en Sociale Initiatieven ondersteunen we maatschappelijke organisaties en initiatieven. Zo pakken we grote en complexe maatschappelijke problemen aan. Het aanpakken van structurele oorzaken van problemen en het bewerkstelligen van systeemverandering vragen een gedurfde aanpak, doorzettingsvermogen en langere betrokkenheid. We gaan zelf op zoek naar potentiële begunstigden en waar passend nodigen we hen uit voor samenwerking. We steunen zowel gevestigde organisaties als vernieuwende initiatieven. We zoeken een goede balans tussen directe vormen van hulp en ondersteuning aan doelgroepen en het streven naar structurele verbetering.

Open zijn over obstakels

Adessium is een onafhankelijke en ongebonden organisatie. Dat geeft ons autonomie en ruimte in onze keuzes voor samenwerkingspartners en werkwijze. Hierdoor kunnen we werk ondersteunen dat bijvoorbeeld door de overheid of door andere fondsen (nog) niet gefinancierd wordt. We zijn flexibel om in snel veranderende omstandigheden en een weerbarstige praktijk onze strategie en uitvoering aan te passen waar dat nodig is. We vragen onze partners daarom om open te zijn over obstakels die zij ondervinden, zodat we samen naar gepaste oplossingen kunnen zoeken.

Organisatieversterking

In de meeste gevallen kiezen wij ervoor om organisaties niet slechts voor een specifiek project te ondersteunen, maar hen middels brede institutionele of programmatische ondersteuning in staat te stellen aan hun missie te werken. We kijken in onze verkenning uitvoerig naar visie, aanpak en uitvoeringscapaciteit (inclusief governance) van organisaties. Daarnaast kijken we samen met partners of er organisatieversterking nodig is om hun missie te bereiken. Indien nodig stellen we aanvullende financiële middelen beschikbaar voor de inbreng van externe expertise, bijvoorbeeld in de vorm van een adviestraject. Onafhankelijkheid en autonomie van maatschappelijke organisaties zijn in onze optiek essentieel. In de samenwerking met onze partners gaan we uitdrukkelijk niet op de stoel van de uitvoerders zitten. Wel proberen we steeds constructief en kritisch mee te denken over manieren waarop onze partners hun werk effectief kunnen uitvoeren en dit waar mogelijk te faciliteren.

Van evalueren naar leren

Onze middelen willen we zo nuttig en effectief mogelijk inzetten. We willen leren van de door ons gesteunde organisaties en interventies. Daarom evalueren we onze strategische aannames en de aanpak van onze partners. We gaan samen met hen op zoek naar de geleerde lessen om zo hun impact te vergroten.

We willen als lerende organisatie ook onze eigen aanpak continu blijven doorontwikkelen. Sinds 2022 hebben we daarom een nieuwe rol in ons team: manager strategic learning. In de komende periode werken we aan een aantal leervragen om onze kennis over de thema’s in onze programma’s te vergroten. Op deze manier willen we effectievere interventies realiseren en onze werkwijze verder aanscherpen. We delen deze lessen ook graag met andere filantropische fondsen.

Onze werkwijze Type interventies Samenwerking met partners

Langetermijnperspectief via meerjarige partnerships

Core support waar het past en kan

Werken aan structurele verbeteringen

Geloof in de kracht van co-creatie en samenwerking

Strategisch leren gericht op het bouwen van excellente organisaties

Innovatie aanjagen zowel in nieuwe als in gevestigde organisaties

Directe ondersteuning van initiatieven op lokaal niveau

Onderzoek, duiding en debat

Pleitbezorging lokaal, nationaal en EU

Strategische communicatie, campagnes en participatie

Maatschappelijke vorming en educatie

Bouwen en versterken van ‘organisatieecosystemen’

Uitvoeren van ondersteuningsactiviteiten met/voor doelgroepen

Sociale Initiatieven

Het programma

Adessium zet zich in voor een samenleving waarin mensen respectvol en betrokken met elkaar samenleven en waarin iedereen gelijkwaardig kan deelnemen. We werken aan een maatschappij die zich kenmerkt door medemenselijkheid en solidariteit. We ondersteunen organisaties in Nederland die hulp en ondersteuning bieden aan mensen die kwetsbaar zijn als gevolg van de situatie waarin ze zich bevinden en initiatieven die de betrokkenheid van jongeren bij de maatschappij stimuleren.

Bewoners van asielzoekerscentrum Cranendonck (Noord-Brabant) maken de omgeving schoon. Movement On The Ground mobiliseerde deze vrijwilligers en zorgde voor vuilniszakken, grijpers en handschoenen. Pagina 21

Thema 1

Hulp & perspectief

Iedereen in Nederland moet gelijkwaardig kunnen deelnemen aan de maatschappij. Dat vraagt om wederzijdse betrokkenheid en om hulp voor mensen die dat nodig hebben. Een grote groep mensen kan niet goed meekomen in de samenleving, omdat zij bijvoorbeeld geen vaste verblijfplaats hebben, in armoede leven of een beperkt sociaal vangnet hebben. Zij hebben hierdoor een grote kans om sociaal geïsoleerd te raken of de regie over het eigen leven te verliezen.

Onze doelen

• Mensen in kwetsbare situaties helpen door het bieden van directe steun.

• De positie van mensen in kwetsbare situaties structureel verbeteren door het vinden van duurzame oplossingen voor armoede, dak- en thuisloosheid en het meedoen in onze samenleving.

Onze aanpak in grote lijnen

• We financieren hulporganisaties die actief zijn op het gebied van financiële steun en schuldpreventie, opvang en begeleiding, doorbreken van isolement, maatjeskoppeling en netwerkopbouw.

• Onze partners zorgen voor innovatie in het hulpaanbod, zoals interventies gebaseerd op vertrouwen en direct cash transfer die aantoonbaar beter werken voor de doelgroepen.

• We bevorderen een werkwijze waarbij hulpverleners ‘achter de voordeur’ komen en waarbij de kennis van ervaringsdeskundigen wordt benut om effectieve hulp te bieden.

• We zorgen ervoor dat hulporganisaties voldoende capaciteit hebben om op basis van ervaringen in het veld te pleiten voor veranderingen in het beleid die de situatie van mensen structureel verbeteren.

Deze foto is een realistische remake van een veelgebruikte foto in de media van een stereotype dakloze op een bankje in Amsterdam.

Partner uitgelicht

Stichting Zwerfjongeren Nederland: “Ze krijgen de rust om een eigen woonplek te zoeken”

Stichting Zwerfjongeren Nederland

(SZN) is de onafhankelijke belangenbehartiger van dak- en thuisloze jongeren in Nederland. Directeur Marleen van der Kolk: “Jongeren tussen de 18 en 21 jaar die om welke reden dan ook niet werken of studeren, ontvangen de jongerennorm van 265 euro bijstand per maand. De gedachte daarachter is dat ouders worden geacht hun kinderen verder financieel te ondersteunen. Dat is een verwachting en dus geen verplichting. Jongeren die een slechte relatie met hun ouders hebben, geen ouders meer hebben of van wie de ouders zelf in financieel zwaar weer zitten, moeten het zonder extra toelagen stellen.” De initiatiefnemers van het Bouwdepot, ontwerper Manon van Hoeckel en SZN, willen deze systemische uitsluiting structureel aanpakken. Het Bouwdepot is een lerende aanpak waarbij jongvolwassenen die kampen met dak- en thuisloosheid een jaar lang een maandelijks inkomen ontvangen van 1050 euro per maand. Hierdoor krijgen ze de rust en ruimte om bijvoorbeeld een eigen woonplek te vinden, werk te zoeken of met een opleiding te starten. Inmiddels hebben zestig jongeren deelgenomen aan een Bouwdepot jaar in vier steden. In 2023 starten nogmaals ruim zestig jongeren door een vervolgpilot in de gemeenten Eindhoven en Amersfoort en in nieuwe gemeenten.

Thema 2

Jongeren & maatschappij

In een betrokken samenleving nemen mensen verantwoordelijkheid voor elkaar en voor hun omgeving. Dat geldt ook voor jongeren. Jongeren hebben de toekomst en zouden daarom betrokken moeten zijn bij de vorming daarvan. Zij hebben de mogelijkheid om vanuit enthousiasme en overtuiging veranderingen in de samenleving in gang te zetten. Daarom is het belangrijk dat zij hun ideeën en talenten kunnen ontwikkelen en laten zien.

Onze doelen

• Jongeren beschikken over de vaardigheden, kennis en houding die ze nodig hebben om maatschappelijk actief te worden.

• Initiatieven van en/of met jongeren worden ondersteund zodat hun stem beter tot uitdrukking komt.

Onze aanpak in grote lijnen

• Onze partners voeren programma’s uit waarin vaardigheden, kennis en houding worden ontwikkeld. De nadruk ligt hierbij op programma’s die actiegerichte ervaringen bieden voor jongeren van 10 tot 25 jaar.

• We versterken koepelorganisaties die gericht zijn op een betere vertegenwoordiging en inspraak van jongeren op thema’s die hen aangaan.

• We werken samen met

Leerlingen leren tijdens Move Your World meer over de uitdagingen van de moderne samenleving.

koepelorganisaties en/of met collegafondsen voor het financieren van bottom-up jongereninitiatieven.

Partner uitgelicht

Stichting Move: “Leerlingen willen wat voor een ander doen”

Stichting Move zet zich in voor kinderen en jongeren van 10 tot 16 jaar die minder kansen krijgen dan hun leeftijdsgenoten. Tijdens het project Move Your World verzinnen vmbo-leerlingen zelf een goed doel of een ander initiatief om de wereld beter te maken. Leerlingen zetten zich bijvoorbeeld in tegen eenzaamheid onder ouderen, delen gezonde snacks uit in de wijk of plaatsen een prullenbak in het park omdat ze merken dat er veel zwerfafval ligt. Directeur Jony Ferket: “We hebben onderzocht hoe de leerlingen

zich voelden na hun project. Ze geven aan dat ze vaker wat voor een ander willen doen. Leerlingen kunnen bovendien door dit project benoemen welke talenten zij hebben ingezet: hun creativiteit, samenwerken, ideeën bedenken, organiseren, een plan bedenken en uitvoeren, contactleggen met andere mensen. Ruim 80 procent geeft na afloop aan zich trots en gewaardeerd te voelen.”

Thema 3

Migratie & asiel

De samenleving is er voor iedereen en zou gelijke kansen en perspectieven moeten bieden voor eenieder. Succesvolle integratie geeft nieuwkomers de kans weer een menswaardig bestaan op te bouwen. Het vergroot ook het draagvlak voor de opvang van vluchtelingen in de Nederlandse samenleving. Door de taalbarrière, beperkte toegang tot werk en scholing en een beperkt netwerk kunnen nieuwkomers zich vaak minder goed ontplooien. Tevens zien we een grote groep ongedocumenteerden die niet altijd meer toegang heeft tot basisvoorzieningen. Dit beperkt hen in de mogelijkheid om aan een menswaardige toekomst te werken, in Nederland of daarbuiten.

Jongeren brainstormen over mogelijke acties voor een goed doel tijdens Move Your World.

Onze doelen

• Bevorderen van de integratie van nieuwkomers in een welkome samenleving.

• Waarborgen van toegang tot basisvoorzieningen voor mensen zonder papieren (ongedocumenteerden).

Onze aanpak in grote lijnen

• Onze partners bieden voorzieningen voor ontplooiing en ontwikkeling in aanvulling op het schrale hulpaanbod van de overheid in asielzoekerscentra.

• We zorgen met onze steun voor de versterking van draagvlak in de samenleving, door het stimuleren van betrokkenheid van burgers bij de integratie van nieuwkomers.

• Onze partners zetten zich in voor het toegankelijk houden van basisvoorzieningen, zoals medische

zorg, onderdak en ontplooiing.

• De gesteunde organisaties behartigen de belangen van nieuwkomers op basis van de inzichten uit het veld.

Partner uitgelicht

Movement On The Ground: “We inventariseren altijd eerst de grootste noden”

In de filosofie van Movement On The Ground (MOTG) zorgen bewoners van vluchtelingenkampen in Griekenland en andere Europese landen zelf voor verandering. Bewoners werken samen aan duurzame, veilige, menswaardige omgevingen, in samenwerking met de lokale gemeenschap: ‘From Camp to CampUs’. Mede-oprichter Adil Izemrane: “We zijn in 2022 ook in Nederland van start gegaan in asielzoekerscentrum

Cranendonck, naast het dorpje Budel. Dit azc is een zogenoemd ‘overloopcentrum’ van aanmeldcentrum Ter Apel. Je kunt je namelijk ook hier registreren. We willen ervoor zorgen dat de mensen die uit Ter Apel komen, opgevangen worden in een menswaardige omgeving. We hebben met de bewoners van het asielzoekerscentrum gesproken en bijeenkomsten georganiseerd om te horen wat de dringende behoeften zijn en wat er speelt. Zo werken we altijd, we inventariseren eerst de grootste noden. Al na een paar weken gaven ruim vijftig vluchtelingen zich op als vrijwilliger van MOTG. Deze vrijwilligers zorgen samen dat de gemeenschappelijke keukens goed beheerd worden, helpen mee als vertalers en organiseren activiteiten.”

Een fietsenwerkplaats in een asielzoekerscentrum, opgezet door vrijwilligers van Movement On The Ground.

“We toonden hoe een welkome samenleving eruit kan zien”

Door de coronapandemie en de oorlog in Oekraïne zagen we in ons programma Sociale Initiatieven grote veranderingen bij partners. Programmamanagers Ria de Jong en Job Rijneveld blikken terug op 2022 en vertellen over de belangrijkste ontwikkelingen in het programma.

Wat is jullie indruk van 2022?

In 2022 ging de samenleving weer open na een lange coronaperiode en kon iedereen elkaar weer ontmoeten. Kinderen en jongeren gingen weer naar school, mensen in kwetsbare situaties konden weer bereikt worden met hulp en begeleiding. In maart zochten veel mensen uit Oekraïne hulp en bescherming en lieten we in Nederland zien hoe een welkome samenleving eruit kan zien. We hopen dat we zo met alle vluchtelingen kunnen omgaan, nu en in de toekomst.

Wat zijn belangrijke ontwikkelingen binnen jullie programma?

doelgroep. Meer jongerenparticipatie staat bijvoorbeeld hoog op onze agenda. We steunen partners die werken aan de actieve betrokkenheid van jongeren bij vragen die spelen in de samenleving en die betrekking hebben op hun toekomst. We vinden het belangrijk dat zij hun ideeën en talenten ontwikkelen en hun stem kunnen laten horen. Over dit thema gaan we ook in gesprek met collegafondsen. Tot slot proberen we de geleerde lessen die we kunnen trekken uit de steun aan Oekraïense vluchtelingen, toe te passen op de omgang met alle vluchtelingen die naar ons land komen.

Kunnen jullie een tipje van de sluier oplichten van het programma in 2023?

Links: Martin vertelde zijn verhaal aan Kansfonds. Hij had torenhoge schulden: “Uiteindelijk leefde ik in één kamer van mijn huis met een gasbrandertje, omdat alles afgesloten was. Douchen deed ik op mijn werk.”

We willen in het thema ‘hulp en perspectief’ nog beter invulling geven aan het bijdragen vanuit vertrouwen in mensen, tegenover het wantrouwen dat veel mensen ervaren vanuit de overheid (zie ook het artikel op pagina 24). Daarnaast verkennen we de rol die ervaringsdeskundigen zoals jongeren, vluchtelingen en mensen in armoede, kunnen spelen in het ontwikkelen van effectieve vormen van hulp voor die

Bijna te veel op te noemen! Een selectie: onze partners brengen meer kunst en cultuur in de vluchtelingenopvang, breiden het aantal noodhulpbureaus voor mensen in armoede verder uit en laten jongeren zelf nieuwe ideeën ontwikkelen die een positieve bijdrage leveren aan de samenleving. Verder werken partnerorganisaties nog actiever samen om de situatie van mensen zonder verblijfspapieren te verbeteren.

Ria de Jong Programmamanager

Job Rijneveld Programmamanager

“We moeten accepteren dat het soms misgaat”

Hoe kunnen we als samenleving werken aan meer vertrouwen in de burger? En wat kunnen we leren van het maatschappelijk middenveld? Tjerk Mulder is zakelijk leider van Quiet Nederland, een beweging die draait om vertrouwen. Programmaleider Bas Pieck van Kansfonds draagt met het programma ‘Gewoon geld geven’ bij aan een positiever mensbeeld. Ze gaan in gesprek met Job Rijneveld, onze programmamanager Sociale Initiatieven.

Hoe staat het met het vertrouwen van instanties in de burgers?

Tjerk: “Het systeem is niet op basis van vertrouwen opgezet. Het is gemakkelijk om te reageren vanuit controle en cijfers. De initiatiefnemers van Quiet hebben daarom gezegd: ja, er wordt gefraudeerd, in 5 procent van de gevallen wordt het systeem niet helemaal gebruikt zoals het zou moeten. Maar we moeten die andere 95 procent daar niet de dupe van laten zijn. Daarom vragen we geen ‘bewijzen van armoede’ als mensen zich bij ons inschrijven voor onze gratis producten en diensten. We moeten accepteren dat het soms misgaat en daar hebben we dan met die persoon een gesprek over. Gevoelsmatig denk ik dat het daar vaak aan ontbreekt bij de overheid, daadwerkelijk in gesprek gaan met de doelgroep.”

Job: “Als ik jou goed begrijp, zouden beleidsmakers meer naar oplossingen moeten zoeken door hun licht op te steken bij ervaringsdeskundigen, mensen die zelf in armoede leven?”

simpelweg als mijn lamp kapot is geen nieuwe kopen’. Zo werkt het waarschijnlijk ook bij beleidsmakers, die denken dan: een duppie maakt geen verschil, dus dat gaan we niet doen.”

Links: Quiet-members komen in de knel door de hoge energieprijzen. In de locatie van Quiet in Nijmegen delen vrijwilligers daarom onder meer soep uit. Het scheelt weer thuis een warme maaltijd koken.

Tjerk: “Klopt. Ik vind het altijd gemakkelijk om mezelf als voorbeeld te nemen. Een grote producent bood ons ledlampen aan en ik dacht meteen: zitten onze members hier wel op te wachten, op 10 eurocent minder energiekosten door het gebruik van energiezuinige lampen? Totdat ik het – heel naïef – daar met een Quiet-member over had. Zij zei: ‘Ach Tjerk, het gaat ons niet alleen om de energierekeningen, maar ik kan

Bas: “Een mooi voorbeeld en zeker herkenbaar. De kloof tussen de beleidstorens en de rest van de maatschappij moet gedicht worden. Ik las laatst in een artikel een zin die het mooi samenvat: het is zeven minuten fietsen van het Binnenhof naar de Haagse Schilderswijk, waarom maken beleidsmakers die tocht niet vaker? Het feit dat mensen in een armoedesituatie het systeem wantrouwen, daar houden we in ons project heel erg rekening mee. In Zaanstad krijgen 150 gezinnen twee jaar lang 150 euro extra per maand. We werken aan vertrouwen doordat het ongeoormerkt geld is. Je mag hiermee sparen, het mag uitgegeven worden naar eigen behoefte en inzicht. De bevindingen van gelijksoortig onderzoek in het buitenland zijn positief, bijvoorbeeld van een groot experiment in Stockton, Californië. Niet alleen in economische zin zijn de uitkomsten veelbelovend, maar ook op het gebied van de fysieke en mentale gezondheid van de deelnemers.”

Hoe zit het met de enorme bergen papierwerk waar deze mensen mee te maken krijgen?

Tjerk: “24 keer per jaar, om de week, moet je een formulier voor bijvoorbeeld de bijzondere bijstand invullen. Het

is mij totaal onduidelijk waarom de verschillende instanties zo vaak en op zulke verschillende manieren deze informatie opvragen bij deze kwetsbare doelgroep. Hoe hebben we het zo ingewikkeld met elkaar weten te maken? Allemaal goed bedoeld, maar in de uitvoering is het zo onuitvoerbaar geworden. Met als resultaat dat slechts enkelen daadwerkelijk alle hulp weten te vinden en krijgen waar ze recht op hebben. En zeker voor diegenen die in armoede verkeren, want stress heeft invloed op je brein. Je reageert hierdoor vaker ad-hoc, wat op de lange termijn negatieve gevolgen kan hebben.”

Job: “Hoe zit het eigenlijk met het vertrouwen van de doelgroep in maatschappelijke organisaties en fondsen? Hebben ze vertrouwen in jullie?”

Bas: “De Hogeschool van Amsterdam zoekt op allerlei manieren naar deelnemers voor ons onderzoek. Zo werken we samen met lokale wijkteams en organisaties die de doelgroep kennen en vertrouwen. We maken contact met sleutelfiguren, zoals mensen uit lokale kerken en zelfhulpgroepen. Daarnaast organiseren we vrij toegankelijke inloopbijeenkomsten, zodat de drempel

informatie in te winnen laag is.”

Tjerk: “Ik denk dat het bij ons vooral belangrijk is om mensen bij ons binnen te krijgen, dan volgt het vertrouwen vanzelf. Hoewel we dus heel laag-drempelig willen zijn, zien vrijwilligers tijdens een inloopochtend soms iemand twee of drie keer langs de voordeur lopen. Dan moeten we naar buiten gaan om iemand binnen te halen. Soms is het schroom, soms schaamte voor hun gebrek aan geld.”

Job: “Quiet Nederland voorziet in een behoefte die vaak over het hoofd wordt gezien: lokaal gezien worden en kunnen meedoen. Maar hoe zit het eigenlijk met het vertrouwen van jullie sponsoren?”

Tjerk: “De lokale sponsoren bieden onze members geluksmomentjes aan, van een bezoekje aan de kapper tot een avondje uit. Ik hoor vaak dat beide partijen, onze members en de sponsoren, aangenaam verrast zijn. Zo wilde een horecaondernemer meedoen, maar hij twijfelde erg: als ik dan zo’n tafeltje weggeef, drinken ze dan niet de hele tap leeg? Een lang verhaal kort: de mensen

die kwamen eten waren een voorbeeld voor vele anderen en genoten overduidelijk van de avond. De ondernemer belde daarna gelijk: ik wil dit elke week aanbieden! De Quiet-member die er naartoe was gegaan vertelde: ‘Niet te geloven, ik werd normaal behandeld en er was interesse in mij als persoon, niet omdat ik iets nodig had’.”

Wat kan de overheid leren van jullie inzichten?

Bas: “Ons onderzoek geeft gemeenten antwoorden op vragen als: zou je in vertrouwen moeten geven? En wat gebeurt er dan met mensen? We doen ook een maatschappelijke kostenbatenanalyse, waarin de focus ligt op cijfers en data: kun je iets zeggen over arbeidsparticipatie, neemt dat toe? Hoe zit het met de zorgkosten, nemen die toe of af? Hoe gaat het met de schoolresultaten van kinderen? Deze analyse levert belangrijke data op voor gemeenten. Het heeft door de bureaucratie lang geduurd om dit onderzoek voor elkaar te krijgen, maar het voordeel hiervan is dat er ondertussen nog twee andere gemeenten zijn aangehaakt.”

Job: “Alleen al in de voorfase, om het onderzoek mogelijk te maken, krijgt Kansfonds inzicht in de werking van het systeem. Collega-fondsen en maatschappelijke organisaties kunnen

“Ons onderzoek geeft gemeenten antwoord op de vraag: zou je in vertrouwen geld moeten geven?”

hiervan leren: wat kom je eigenlijk tegen als je het systeem wilt veranderen? Welke regels van de gemeenten en de overheid maken het onmogelijk voor mensen om meer geld te ontvangen? Dat is ook een van de redenen dat we ‘Gewoon geld geven’ steunen, omdat het proces alleen al waardevol is.”

Wat merken jullie ervan dat er door de verhoogde energieprijzen en de inflatie meer aandacht is voor armoede?

Tjerk: “Armoede is nu gek genoeg ‘hot’. Publicist Tim ’S Jongers van de Correspondent schreef laatst: omdat het nu de middenklasse treft, is er aandacht voor. Heel triest. We hebben geluk gehad met een redelijk warme winter. Maar ik denk dat het uitstel is, omdat de werkelijke oorzaken nog niet worden aangepakt.

Zeker

niet bij

de groep die het meeste last heeft van de stijging van de prijzen. Er moet echt iets gebeuren en daarvoor moeten we met innovaties aan de slag.”

Bas: “Helemaal mee eens. Misschien heb ik een roze bril op, maar ik zie wel dat er in de samenleving een soort tegenbeweging opstaat die zegt: ‘Misschien hebben mensen gewoon geld nodig en laten we dat regelen’. Het feit dat gemeenten aan ons onderzoek mee willen werken als uitvoerder, dat stemt positief. Ik hoor ook steeds vaker het woord vertrouwen vallen in de politiek. Minister Schouten nam het woord laatst in de mond, maar ook een wethouder in Almere hoorde ik zeggen dat die gemeente meer vanuit vertrouwen wil werken. De lading, de daadwerkelijke invulling van dit vertrouwen, dat moet nog worden uitgewerkt. Maar het feit dat het woord zonder blikken of blozen genoemd wordt in politieke kringen, dat is wat mij betreft al winst.”

Over deze partners

Quiet Nederland verlicht armoede in Nederland. Samen met (lokale) ondernemers geeft de beweging gratis producten en diensten weg. Want een ‘simpel’ gebaar heeft grote gevolgen voor iemand in armoede. Denk aan zelfvertrouwen, zelfontplooiing en uit het isolement treden. Zo verzacht Quiet niet alleen armoede, maar worden mensen ook versterkt.

Kansfonds geeft in het programma ‘Gewoon geld geven’ gezinnen die in armoede leven waar het ze aan ontbreekt: geld. Ze kunnen zelf bepalen waar ze het geld aan besteden, omdat zij het beste weten waar het gezin behoefte aan heeft. Een oplossing die vernieuwend is en uitgaat van een positief mensbeeld. De Hogeschool van Amsterdam onderzoekt wat deze aanpak oplevert.

Linksboven: Edwig leeft noodgedwongen in armoede: “Ik blijf zo veel mogelijk thuis. Want als je nergens heengaat, kun je ook niks uitgeven.”

Links: vrijwilligers van Quiet sorteren sjaals die gratis weggegeven worden aan members.

Mens & Natuur

Het programma

Adessium streeft naar een samenleving die verantwoord omgaat met natuur en milieu. We werken aan de bescherming van waardevolle natuur in Nederland en Europa. We zetten ons in voor gezonde ecosystemen waar de natuur de ruimte krijgt om zich te herstellen. Tevens streven we naar een schone leefomgeving, vrij van zichtbare en onzichtbare vervuiling, mede in het belang van onze eigen gezondheid.

Een bodemberoerende vissersboot in beschermde gebieden bij Griekenland.

Thema 1 Beschermen van waardevolle natuur

Er is in Europa veel waardevolle natuur. Gezonde ecosystemen zijn cruciaal voor onze samenleving. Ecosystemen zorgen voor schoon (drink)water en schone luchten, zorgen voor bestuiving van gewassen, de productie van hout en bieden belangrijke ruimte om te recreëren. De diversiteit van planten diersoorten staat echter sterk onder druk als gevolg van menselijke activiteiten. De waarde die de natuur kan leveren wordt hierdoor meer en meer beperkt.

Ons doel

Bijdragen aan bescherming en herstel van kwetsbare ecosystemen in het Middellandse Zeegebied en in Nederland.

Onze aanpak in grote lijnen

• We streven naar het herstel van de Middellandse Zee naar een rijk en veerkrachtig ecosysteem. Onze partnerorganisaties werken aan een versterking van het netwerk van mariene beschermde gebieden en een verlaging van de visserijdruk door een betere naleving van de regels. Daarnaast faciliteren en steunen we ngo- en fondsensamenwerkingen in de regio om meer impact te kunnen maken.

• In Nederland dragen we bij aan initiatieven die het herstel van de biodiversiteit versnellen. Bijvoorbeeld door het verlagen van grote drukfactoren

zoals die uit de landbouw of door het versterken van het netwerk van robuuste natuurgebieden.

• In de gepolariseerde context van de landbouw- en voedselsector steunen wij op wetenschap gestoelde initiatieven die bruggen bouwen tussen uiteenlopende groepen en visies.

Partner uitgelicht

Transitiecoalitie Voedsel: “We werden uitgenodigd aan de gesprekstafels”

De Transitiecoalitie Voedsel (TcV) werkt aan structurele oplossingen voor systeemproblemen in de landbouw- en voedselsector. TcV is een onafhankelijke stichting die partijen bijeen brengt in de wereld van landbouw, voedsel, natuur en gezondheid. In de coalitie werken boeren, bedrijven, wetenschappers, ngo’s,

ARK Rewilding Nederland is betrokken bij het uitzetten van wisenten in Nederlandse natuurgebieden.

kennisinstellingen en beleidsmakers samen. TcV brengt ideeën in voor beleidsverandering op nationaal en provinciaal niveau, waardoor boeren geholpen worden met een transitie naar onder meer nieuwe bedrijfsmodellen en natuur-inclusieve landbouw. Willem Lageweg, kwartiermaker duurzame landbouw van TcV: “In de hectiek van de stikstofdiscussie werd de Transitiecoalitie Voedsel regelmatig uitgenodigd aan de belangrijkste gesprekstafels. We spraken met Remkes, diverse ministers, vele ambtenaren en de sector. Samen zochten we naar oplossingen voor de grote landbouw- en natuuropgaven.”

Thema 2 Gezonde leefomgeving

Voor ons eigen welzijn zijn we eveneens afhankelijk van een gezonde leefomgeving. Onze huidige productie- en consumptiepatronen leiden echter tot forse vervuiling. Deze vervuiling is deels zichtbaar, zoals door plasticafval en deels onzichtbaar, zoals door schadelijke chemicaliën, microplastics en fijnstof. Dit leidt tot grote milieurisico’s, met – vaak nog onbekende – schadelijke gevolgen voor onze gezondheid.

Ons doel

Bijdragen aan een leefomgeving vrij van zichtbare en onzichtbare vervuiling.

Onze aanpak in grote lijnen

• We zetten in op het normeren van het gebruik van schadelijke chemische stoffen. Wij steunen organisaties die pleiten voor ambitieuze EU wet- en regelgeving op dit gebied.

• We stimuleren natuur-inclusieve landbouwpilots, waarbij pesticiden en chemie zoveel als mogelijk worden vermeden.

• We steunen organisaties die bij consumenten bewustzijn creëren over schadelijke chemische stoffen.

• Daarnaast stimuleren we onderzoek naar en experimenten met veilige gifvrije verpakkingsmaterialen en hergebruiksystemen.

Chemiefabrieken lozen schadelijke stoffen (PFAS) in het milieu.

Partner uitgelicht

Stichting Tegengif: “Alle Nederlanders hebben te veel PFAS in hun lichaam”

Stichting Tegengif maakt het brede publiek bewust van de dagelijkse blootstelling aan problematische chemicaliën. Ook pleit deze partner voor betere wet- en regelgeving. Zo is Tegengif initiatiefnemer van het zogeheten ‘BAN PFAS’-manifest, dat is geschreven met vijf Europese partners. Inmiddels is het ondertekend door meer dan honderd maatschappelijke organisaties. PFAS is een verzamelnaam voor chemische stoffen die voorkomen in bijvoorbeeld anti-aanbaklagen en waterafstotende materialen. Het manifest bevat tien eisen voor autoriteiten, bedrijven en burgers om een einde te maken aan de PFAS-verontreiniging. Annelies den Boer, voorzitter van Tegengif: “De PFAS-vervuiling is wijdverbreid, het zit in iedereen op dit

moment. We zien dat PFAS-producerende bedrijven van zich laten horen, want zij zijn niet blij met een verbod als dat er zou komen. Daarom vinden wij het als maatschappelijke organisatie belangrijk om de risico's en omvang van de vervuiling nogmaals te benadrukken en te laten zien dat er draagvlak is voor een verbod."

Partner uitgelicht

ECOS: “Consumenten komen meer te weten over de milieueffecten”

Environmental Coalition on Standards (ECOS) is een internationaal netwerk van leden en experts die pleiten voor milieuvriendelijke technische normen, beleid en wetten. Een belangrijke mijlpaal voor ECOS in 2022 was het wetgevingsvoorstel Ecodesign for Sustainable Products Regulation (ESPR).

Deze EU-wetgeving zal in 2024 in werking

treden en draait om nieuwe vereisten voor productgroepen als textiel, meubels, elektronica en ICT-producten. Deze producten moeten onder meer duurzamer worden en daarnaast herbruikbaar, herstelbaar, gemakkelijker te onderhouden en te recycleren. Directeur Justin Wilkes: “Dit zogenoemde ecodesign is een belangrijke hefboom voor verduurzaming en circulariteit, omdat het ontwerp tot 80 procent van het milieueffect van een product tijdens zijn levenscyclus bepaalt. Alle producten die onder de regeling vallen krijgen bovendien een digitaal productpaspoort met productspecifieke informatie. Dat zorgt ervoor dat consumenten meer te weten komen over de milieueffecten van hun aankoop.”

De uitstoot van schadelijke stoffen (PFAS) komt ook via water en lucht uit andere landen in Nederland terecht.

“We leggen de focus op herstel van de natuur in Nederland”

In ons programma Mens & Natuur zagen we dat de oorlog in Oekraïne ook impact had op de duurzaamheidsambities in Europa en Nederland. Programmamanagers Nina Koopman en Karlijn Steinbusch blikken terug op 2022 en vertellen over de belangrijkste ontwikkelingen in het programma.

Wat is jullie indruk van 2022? Het was een roerig jaar! In Nederland domineerden de boerenprotesten het nieuws. En hoewel we de individuele onzekerheid bij boeren goed kunnen begrijpen, was het voor ons toch vooral een teken dat het overschrijden van de milieugrenzen eindelijk de benodigde politieke aandacht krijgt. De staat van de natuur in ons land is namelijk slecht en de biodiversiteit in onze natuurgebieden neemt snel af. Die trend moet worden gekeerd en daar lijkt de politiek nu ook eindelijk van doordrongen.

partners – het lukt om deze hervormingen in 2023 door te zetten.

Wat zijn belangrijke ontwikkelingen binnen jullie programma?

We zetten ons al geruime tijd in voor het beter beschermen van de Middellandse Zee. Met onze financiering hebben lokale organisaties zich kunnen verenigen in de Med Sea Alliance en kunnen zij op die manier meer impact maken. Zo hebben onze partners een online atlas gemaakt die de illegale bodemberoerende visserij in kaart brengt in beschermde gebieden in de Middellandse Zee. Daarnaast is deze jonge alliantie bovendien van start gegaan met enkele ambitieuze projecten (zie pagina 36).

Kunnen jullie een tipje van de sluier oplichten van het programma in 2023?

Links: ARK Rewilding Nederland werkt aan het terugbrengen van natuurlijke variatie in landschappen zoals in de Millingerwaard in Gelderland, bijvoorbeeld door de herintroductie van planteneters als konikpaarden.

Op Europees niveau was 2022 een ingewikkeld jaar. De hoge verwachtingen die we hadden op het gebied van EU-wetgeving zijn helaas niet waargemaakt. De aandacht ging – begrijpelijkerwijs – naar de oorlog in Oekraïne. Het verbeteren van REACH, het belangrijkste onderdeel van de EU-regelgeving over het reguleren van schadelijke chemicaliën, is daardoor vertraagd. In het belang van onze eigen gezondheid en die van onze leefomgeving, hopen we dat – mede onder druk van onze

Er gaat bij onze partners veel aandacht uit naar de wereldwijde afspraken om in 2030 ten minste 30 procent van het land en de oceanen ter wereld te beschermen en te behouden (30x30). In Nederland zien we dat de wijze waarop we met onze ruimte omgaan steeds belangrijker wordt. Hoe combineren we de noodzaak voor meer woningen en economische ruimte met meer ruimte voor de natuur? Onze partners, zoals Ark Rewilding Nederland, laten zien dat juist een meer robuuste natuur ook een oplossing kan zijn voor een betere waterkwaliteit en het stikstofprobleem. We kijken hoe we de stem van deze partners luider kunnen laten klinken.

Karlijn Steinbusch Programmamanager

Nina Koopman Programmamanager

“Het Middellandse Zeegebied miste een krachtige coalitie”

De Med Sea Alliance kwam in 2022 op stoom. Een van de wapenfeiten van deze jonge coalitie is de succesvolle lancering van een online atlas die in kaart brengt hoe actief de illegale bodemberoerende visserij is in beschermde gebieden in de Middellandse Zee. Hoe vorm je een alliantie met vijftien verschillende organisaties? Wat kunnen we leren van hun resultaten en uitdagingen?

Anne Rémy is de coördinator van de alliantie en Aniol Esteban is lid van de stuurgroep en directeur van lidorganisatie Marilles Foundation. Ze gaan in gesprek met onze programmamanager Mens & Natuur Karlijn Steinbusch.

Waarom was deze alliantie nodig?

Anne: “Het was duidelijk dat het Middellandse Zeegebied een dergelijke, krachtige coalitie miste, een samenwerkingsverband om campagne te voeren en beleid te beïnvloeden.”

Aniol: “De Middellandse Zee is een hotspot voor biodiversiteit, maar ook een gebied waar die diversiteit ernstig in het gedrang is gekomen. Het is wereldwijd gezien de meest overbeviste zee. Het was hoog tijd om de krachten te bundelen. De alliantie is uiteindelijk aangejaagd door de financiers Adessium Foundation en Oceans 5. Om precies te zijn in 2019, tijdens een bijeenkomst in Brussel.”

Karlijn: ”Het was lang geleden dat Mediterrane en Brusselse organisaties bespraken hoe ze konden samenwerken om de biodiversiteit in de Middellandse Zee te herstellen. Ook financiers merkten tijdens die samenkomst in Brussel het enthousiasme in de groep op.”

Hoe bereik je consensus met een grote groep?

uitbreiden. Het was heel belangrijk om deze drie thema’s te selecteren, zodat we een duidelijke focus kregen.”

Karlijn: “Echte samenwerking smeden kost tijd en dat lukt niet in een workshop van twee dagen. Het is belangrijk dat er een open en veilige omgeving ontstaat waarbinnen mensen hun ervaringen, kennis en ideeën willen delen. Daarom hebben we ervoor gekozen om een uitgebreider proces in te gaan onder leiding van een externe facilitator. Zij heeft gewerkt

aan een

Links: een walvis is in de Middellandse Zee verstrikt geraakt in vissersnetten. Rechts: bij bodemberoerende visserij slepen de netten over de zeebodem, waardoor de bovenste laag van de zeebodem wordt omgewoeld.

Anne: “De diversiteit van onze leden is heel groot: van kleine, lokaal opererende organisaties tot de grotere internationale spelers. Wat mij meteen opviel aan de alliantie – en mij ook aantrok – is de scherpe focus op drie hoofdthema’s: de effecten van bodemberoerende visserij verminderen, zorgen voor een goede handhaving op zee en de beschermde mariene gebieden en gebieden met beperkte visserij beschermen en

stimulerende omgeving, het definiëren van gezamenlijke doelen en de wijze waarop de organisaties zich wilden verenigen.”

Wat heb je geleerd van het werken met zo'n diverse groep organisaties?

Anne: “In de Med Sea Alliance heb je te maken met zoveel verschillende culturen, standpunten en werkwijzen. Deze complexiteit wordt gelukkig gecompenseerd door wat het ons oplevert: als we een probleem hebben, dan realiseer ik me dat het fantastisch is dat vijftien experts zich erover kunnen buigen. Je hebt daarmee vijftien keer meer kans om het probleem op te lossen.”

Aniol: “Volgens mij is het vooral heel belangrijk dat de leden inzien wat de voordelen van de alliantie zijn. Gelukkig blijken die voordelen wel uit de eerste vier projectvoorstellen die we hebben gemaakt voor fondsen. De kwaliteit én ambitie van die voorstellen is – durf ik wel te zeggen – beter dan een voorstel dat is geschreven door een van de leden afzonderlijk.”

Zien alle leden de voordelen in?

Anne: “Ik kan wel zeggen dat ze dat écht inzien. Ze hebben door hun lidmaatschap toegang tot nuttige informatie en ze krijgen allerlei nieuwe inzichten. De leden hebben zo’n grote diversiteit aan expertise. De een is autoriteit in technische visserijwetgeving, de ander is een expert in juridische kwesties. Bovendien delen ze hun netwerk en hoor ik regelmatig gesprekken

als: ‘Ken jij die politicus? Kun je me helpen in contact te komen?’ En ze hebben financiers weten te bereiken die ze niet alleen konden benaderen. Ze merken hoe waardevol het is om deel uit te maken van een beweging.”

Aniol: “De grote spelers in de alliantie twijfelen op dit moment niet aan het nut van onze alliantie. Maar we moeten er wel beducht op zijn dat ze de voordelen blijven inzien. Een alliantie heeft namelijk ook ‘transactiekosten’: de vele gesprekken, mensen die je moet overtuigen, de discussies die we samen voeren. De voordelen moeten blijven opwegen tegen de transactiekosten.”

Anne: “Dat is waar. Maar ik denk wel dat de kracht van onze alliantie hem zit in de collectieve kennis van de Middellandse Zee. Grotere internationale organisaties zijn óók naarstig op zoek naar meer lokale expertise en informatie, zodat ze deze regio beter begrijpen. En ze kunnen nu werken in landen waar ze eerder niet konden werken, met name in de zuidelijke en oostelijke kustlanden.”

Waar zijn jullie trots op?

Anne: “Ik ben trots op onze atlas illegale bodemberoerende visserij, een van de resultaten van ons allereerste project. De atlas is in juni 2022 gepresenteerd op de Oceanenconferentie van de Verenigde Naties in Lissabon, waarbij ook onder meer de bekende zeebioloog Sylvia Earle aanwezig was. Dit was ook dé kans voor de alliantie om zichzelf te presenteren aan overheden, wetenschappers en ngo’s op het gebied van oceaanbescherming. Deze medialancering en daarnaast ons eerste onderzoek naar de bodemberoerende visserij in Italië, resulteerden in meer dan zeventig berichten in de media. Een heel mooi resultaat. Het was ook de eerste keer dat de Med Sea Alliance communiceerde met de buitenwereld.”

Karlijn: “Inderdaad een belangrijke mijlpaal: de leden moesten het voor het eerst eens worden over de externe communicatie. Dat is spannend, omdat je als organisatie voor het eerst officieel naar buiten treedt als lid van deze alliantie. Het is belangrijk om duidelijke afspraken

“In deze alliantie heb je te maken met zoveel verschillende culturen, standpunten en werkwijzen”

te maken, zodat een lidorganisatie erop vertrouwt dat alles wat de alliantie communiceert in lijn is met de gedeelde missie en de strategie.”

Anne: “Waar we ook achter kwamen is dat je wel tot overeenstemming kunt komen met de mensen die de vergaderingen bijwonen, maar dat je in de praktijk van een project te maken krijgt met andere medewerkers in een organisatie. Dat zorgt voor vertraging, omdat deze mensen misschien een zin in een van de vastgestelde procedures net weer anders interpreteren. We moeten ervoor zorgen dat deze documenten beter te behappen zijn. Als campagnebeweging wil je soepel en snel kunnen bewegen.”

Aniol: “De totstandkoming van de alliantie is heel belangrijk. We bevinden ons nog maar in de beginfase. We komen uitdagingen tegen,

hebben te maken met verschillende zienswijzen. Maar ik ben overtuigd dat we er allemaal sterker uit zullen komen.”

Wat is jullie droom voor deze alliantie?

Anne: “Mijn belangrijkste droom is dat we nog meer kustlanden kunnen betrekken. We hebben nu een goede vertegenwoordiging in de EU-landen. Maar we missen nog slagkracht in de andere landen.”

Aniol: “Inderdaad, een grotere alliantie, met meer diverse leden.”

Karlijn: ”Ik hoop dat meer financiers de kracht en potentie van de Med Sea Alliance zien en daardoor willen bijdragen aan het herstel van de biodiversiteit in de Middellandse Zee.”

De Med Sea Alliance in actie

Een korte samenvatting van de vier projecten:

1. Beëindiging van illegale bodemberoerende visserij in beschermde gebieden van de Middellandse Zee. De alliantie onderzoekt de omvang van de illegale bodemberoerende visserij in beschermde wateren en brengen deze praktijken aan het licht.

2. De transparantie en het bestuur van de visserij in de Middellandse Zee verbeteren. De alliantie wil illegale, ongemelde en ongereglementeerde visserij (IOO) in de Middellandse Zee een halt toe roepen.

3. Bescherming van leefgebieden van koraal tegen de bodemberoerende visserij: dit project is in ontwikkeling, de alliantie is op zoek naar funders.

4. Bevordering van de biodiversiteitsdoelstellingen van de VN in het Middellandse Zeegebied. Een van de doelstellingen van het project: ervoor zorgen dat in 2030 30 procent van de Middellandse Zee wordt beschermd.

Karlijn Steinbusch is haar passie voor de bescherming van de Middellandse Zee achterna gegaan en is bij het ter perse gaan van dit Jaarbericht inmiddels directeur van de Med Sea Alliance.

Linksboven: een koraalgebied vol onderwaterleven. Links: een zeeschildpad in een beschermd gebied.

Publiek Belang

Het programma

Adessium zet zich in voor een open, democratische en rechtvaardige samenleving. We streven naar een maatschappij waarin iedere burger betrokken kan zijn en zich kan informeren op basis van onafhankelijke en betrouwbare berichtgeving. We vinden het belangrijk dat in een digitaliserende samenleving vrijheid, veiligheid en privacy blijvend gewaarborgd zijn. We streven naar een maatschappij waarin overheid en publieke instanties effectief functioneren en integer handelen in het belang van burger en samenleving.

Reporters Without Borders voorziet journalisten in Oekraïne van kogelwerende vesten, helmen en noodkits met eerstehulpmaterialen. Pagina 54

Thema

1

Beschikbaarheid van kwaliteitsinformatie

Een geïnformeerde burger is een betrokken burger. De beschikbaarheid en duiding van betrouwbare en onafhankelijke informatie zijn randvoorwaarden voor een open, democratische en rechtvaardige samenleving. Kwaliteitsinformatie stelt burgers in staat inzicht te krijgen in maatschappelijke vraagstukken en het gesprek daarover te voeren met elkaar, bestuurders en beleidsmakers. Vertrouwen in en productie en verspreiding van kwaliteitsinformatie in de samenleving staan onder druk.

Onze doelen

• Bevorderen van de productie en distributie van kwaliteitsinformatie.

• Waarborgen van de rol van de journalistiek in onze samenleving.

Onze aanpak in grote lijnen

• We steunen journalistieke organisaties die grensoverschrijdende onderzoeken in Europa uitvoeren.

• We steunen organisaties die journalistieke samenwerking over landsgrenzen heen mogelijk maken.

• In Nederland versterken onze partners lokale onderzoeksjournalistiek.

• We financieren innovatieve vertelvormen, zoals documentaires en podcasts, om een breder publiek te bereiken.

• We werken samen met partijen die de veiligheid van journalisten en de mogelijkheid om in vrijheid te

publiceren waarborgen, bijvoorbeeld door juridische steun.

Partner uitlicht

Media Defence: “Een juridisch antwoord op het gebruik van spyware door overheden”

Media Defence biedt juridische hulp aan journalisten, burgerjournalisten en onafhankelijke media. In 2022 kwam aan het licht dat de regering van Azerbeidzjan gebruikmaakt van Pegasus-spyware om journalisten te bespioneren. Zodra een mobiel apparaat is geïnfecteerd, geeft de spyware bijna volledige toegang tot dat apparaat. Media Defence bracht hierover zaken aan bij het Europees Hof. Directeur Alinda Vermeer: “Dit is voor journalisten een relatief nieuwe – en helaas erg effectieve – manier om in de gaten

Protesten voor de persvrijheid in Azerbeidzjan. De overheid intimideert journalisten en heeft hun mobiele telefoons geïnfecteerd met spyware.

gehouden te worden. Daarom hebben we daar dit jaar een juridisch antwoord op bedacht. Dit zijn de eerste zaken in een hele reeks. We ontwikkelen op dit moment Pegasuszaken over de hele wereld.”

Thema 2 Verantwoorde digitalisering

De samenleving digitaliseert in rap tempo. Deze digitalisering raakt inmiddels vrijwel alle facetten van ons bestaan. Er is vooral optimisme over de kansen die dit biedt, maar waakzaamheid over de potentiële negatieve maatschappelijke gevolgen is ook geboden. De centralisering van macht bij een paar grote platforms heeft ingrijpende gevolgen voor de vrijheid, veiligheid en privacy van burgers. Dit vraagt om waakzaamheid en een constructieve tegenkracht. Integer gebruik van persoonlijke data door overheid en bedrijfsleven moet blijvend worden gewaarborgd.

Onze doelen

• Bescherming van burgers en van onze open samenlevingen door het inperken van de negatieve gevolgen van de dominante marktmacht van grote tech-bedrijven.

• Het grote publiek heeft toegang tot innovatieve en verantwoorde alternatieven voor diensten van grote online platforms.

Onze aanpak in grote lijnen

• We steunen het maatschappelijk middenveld dat pleit voor ambitieuze EU-wetgeving op gebied van privacy, vrijheid en andere mensenrechten in het digitale veld, waar nodig ondersteund door strategisch procederen.

• We werken samen met andere fondsen, zodat we nog effectiever partners kunnen steunen die tegenwicht bieden

Een pakketje met het welbekende beeldmerk van tech-bedrijf Amazon.

aan platformen en grote tech-bedrijven.

• Het bijdragen aan het maatschappelijke bewustzijn over de negatieve aspecten van de marktdominantie van grote tech-bedrijven.

• Identificeren waar er geen verantwoorde alternatieven voor de diensten van grote tech-bedrijven zijn, bijvoorbeeld voor publieke instanties.

Partner uitgelicht

SOMO: “Amazon-verkopers hebben het gevoel dat ze geen keuze hebben”

SOMO onderzoekt multinationals. Het doel: een eerlijke en duurzame wereld, waarin publieke belangen zwaarder wegen dan belangen van bedrijven. We steunen

SOMO’s onderzoek naar de invloed van grote tech-bedrijven. Onderzoeker

Margarida Silva: “We hebben het afgelopen

jaar de impact van Amazon op het leven van mensen onderzocht. We spraken met verkopers op het online platform en zij vertelden over de uitdagingen en de hoge vergoedingen die ze moeten betalen. Ze hebben het gevoel dat ze geen keuze hebben. We koppelden hun getuigenissen aan het groeiende bewijs van misbruik in heel Europa en volgden miljarden euro’s aan Amazon-inkomsten. Dit onderzoek zorgde ervoor dat we gingen samenwerken met het maatschappelijk middenveld en vakbonden. Samen met hen stellen we de problemen die Amazon veroorzaakt op EU-niveau aan de orde. We weten zeker dat er nog veel meer verhalen over de negatieve impact van grote tech-bedrijven te vertellen zijn. Dit soort onderzoeken zijn van groot belang om de onevenredige macht van Big Tech een halt toe te roepen.”

Thema 3

Goed openbaar bestuur

Goed openbaar bestuur en effectieve toezichthouders zijn van cruciaal belang. Onze samenleving is continu in beweging. Dat vereist kundig en integer handelende bestuurders en goed toegeruste instanties. Een samenleving vraagt om voortdurende afweging van allerlei maatschappelijke belangen. Daarvoor zijn goed functionerende en vertrouwenwekkende publieke instanties nodig die het belang en het welzijn van burgers dienen, op lokaal, nationaal en Europees niveau.

SOMO onderzocht de impact van Amazon op het leven van mensen.

Onze doelen

• Het openbaar bestuur wordt effectief gecontroleerd op de kernwaarden van goed openbaar bestuur: integriteit, legitimiteit, verantwoording en rechtvaardigheid.

• Er is ruimte voor innovatieve (burger-) initiatieven die de afstand tussen het openbaar bestuur en de burger verkleinen.

Onze aanpak in grote lijnen

• We versterken organisaties uit het maatschappelijk middenveld die de overheid controleren, bijvoorbeeld op het gebied van integriteit en transparantie.

• Onze partners in de onderzoeksjournalistiek controleren het handelen van de overheid, met specifiek aandacht voor het lokale niveau.

• We ondersteunen en verbinden (burger)initiatieven die als doel hebben het openbaar bestuur te innoveren, zoals burgerberaden (deliberatieve democratie).

• We wisselen kennis uit met andere funders in Europese netwerken en geven zo ook potentiële nieuwe funders een platform om het veld te leren kennen.

Partner uitgelicht

ATI-coalitie (penvoerder: mySociety): “We komen samen verder”

De organisatie mySociety wil het voor onder meer journalisten, ngo’s en burgers gemakkelijker maken om publieke informatie openbaar te maken. In Nederland heet dit een ‘Woo-verzoek’ (Wet open overheid, voorheen Wob-verzoek). De organisatie werkt hiervoor in de coalitie Access to Information (ATI) samen met Access Info Europe en de Open Knowledge Foundation Germany (FragDenStaat). Deze verzoeken in Europese landen lopen via nationale ATI-websites, geleid door lokale organisaties, waar tips en aanwijzingen worden gedeeld, aanvragen zijn in te zien en geopenbaarde informatie in een doorzoekbare database staat. Naast het steunen van deze lokale groepen, werkt de coalitie nauw samen met gebruikers van de platformen, zoals journalisten – die de sites gebruiken om belangrijke informatie te achterhalen –en organisaties die campagne voeren voor betere transparantiewetgeving. Asha Pond, manager fondsenwerving bij mySociety: “Op dit moment hebben 17 Europese landen een ATI-website. Dit project richt zich op het vergroten van de capaciteit en impact van deze sites. We doen dat door het ontwikkelen van slimmere tools, door gezamenlijk journalistieke onderzoeken te doen en door van elkaar te leren. Iedere organisatie in de coalitie en het netwerk brengt een eigen expertise mee, waardoor we samen verder komen dan alleen.”

Gedupeerde ouders op de tribune tijdens een Kamerdebat over het toeslagenschandaal.

“In Oekraïne verrichten partners belangrijk werk”

In ons programma Publiek Belang zagen we mooie ontwikkelingen in de Europese wetgeving en onze partners hebben belangrijk werk verricht in Oekraïne. Programmamanagers Ebru Akgün en Martijn Roos vertellen over belangrijke gebeurtenissen in het programma.

Wat is jullie indruk van 2022?

Ons programma zet zich in voor een open, democratische en rechtvaardige samenleving, een thema dat in 2022 gedomineerd werd door de oorlog in Oekraïne. In ons brede netwerk hebben we een aantal ngo’s kunnen steunen om belangrijk werk te verrichten in en voor Oekraïne. Zo hebben onze journalistieke partners bijgedragen aan onderzoeken naar oorlogsmisdaden en sancties. Zij hebben onder meer blootgelegd hoe Europese bedrijven nog steeds handel dreven met Rusland.

Wat zijn belangrijke ontwikkelingen binnen jullie programma?

hun ministerie mogen werken. Ook lijkt er een nationaal burgerberaad over het klimaat te komen in Nederland.

Tenslotte zijn er belangrijke stappen gezet in de bescherming van journalisten in Europa. We financieren samen met andere fondsen de pleitbezorging voor een goede anti-SLAPPs Directive en andere initiatieven die SLAPPs tegengaan. SLAPP is de afkorting voor Strategic Lawsuit Against Public Participation: rechtszaken met als doel om journalisten de mond te snoeren. In Brussel vinden daar onderhandelingen over plaats. Als deze wetgeving aangenomen wordt, zullen journalisten en klokkenluiders beter beschermd worden.

Links: Oekraïense vluchtelingen wonen aan boord van een cruiseschip. Journalistenplatform Investico onderzocht hoe gemeenten worstelden met de opvang.

De Europese Unie heeft belangrijke stappen gezet om de macht van Big Tech in te perken. De Digital Services Act (DSA) en Digital Markets Act (DMA) zijn aangenomen, twee wetten die van grote invloed zullen zijn op digitale platformen als Facebook en Twitter. Daarnaast zijn er doorbraken op het gebied van integer bestuur, zoals het draaideurverbod waardoor oud-bewindspersonen pas na een afkoelperiode van twee jaar weer voor

Kunnen jullie een tipje van de sluier oplichten van het programma in 2023? Onze partners bouwen voort op de belangrijke ontwikkelingen van vorig jaar, bijvoorbeeld door te zorgen dat de eerder genoemde DSA en DMA effectief geïmplementeerd en gehandhaafd gaan worden. We willen daarnaast graag het Democracy Network activeren voor Europese financiers, zodat er meer middelen beschikbaar komen voor initiatieven die zich inzetten voor onze democratische rechtstaat.

In Nederland en in Europa zien we dat de journalistiek steeds meer onder druk staat. We willen dat journalisten belangrijke verhalen kunnen blijven produceren, daarom investeren we in organisaties die de rol van journalisten waarborgen en versterken.

Martijn Roos Programmamanager

Ebru Akgün Programmamanager

“De democratische rechtstaat is heel fragiel”

Directeur Transparency International Nederland (TI-NL) Lousewies van der Laan maakt zich hard voor meer transparantie en integriteit bij onze overheid, de politiek en het bedrijfsleven. Yves Dejaeghere, directeur van Federation for Innovation in Democracy Europe (FIDE), ijvert voor een democratie waarin de burger meer zijn stem kan laten horen. Samen met onze programmamanager Martijn Roos hebben ze een gesprek over de democratie, een belangrijk thema in ons programma Publiek Belang. Wat kunnen we van hen leren?

Hoe zien jullie de staat van de democratie?

Yves: “Burgers verwachten steeds meer van de democratie en dat is een goede zaak. De grote uitdaging is om aan deze vraag te voldoen. Het draait daarbij om de legitimiteit van bepaalde vormen van inspraak op beleid en macht tússen verkiezingen. Er zijn weinigen die twijfelen aan het belang van verkiezingen an sich, maar dus wel aan die vier jaar ertussen. Hoe regel je gedurende die jaren de inspraak, wanneer kun je als burger jouw mening geven? Ik zou hier úren over kunnen doorpraten. Ik ben namelijk een ‘recovering academic’, heb heel veel jaren lesgegeven aan de universiteit.”

Groningen, de buitengewoon weinig transparante manier waarop covid – en met name de mondkapjesaffaire – is aangepakt.”

Yves: “Daarbovenop komt ook nog eens de fragiliteit van de democratie. Neem Rotterdam, daar is minder dan 40 procent gaan stemmen. Een coalitie met steun van rond de 20 procent van de kiesgerechtigden bestuurt vervolgens de stad. Of anders gezegd: 80 procent van Rotterdammers heeft niet op de partijen in de coalitie gestemd. Wat als

Links: een spreker – met kind op de rug –die haar mening deelt tijdens het burgerberaad over abortus in Ierland. Rechts: een protest vanwege de aardbevingen in de provincie Groningen.

Lousewies: “En ik ben een ‘recovering politician’, dus we kunnen elkaar de hand schudden. Wat betreft de democratie, die is als een tuin. De democratische rechtstaat is, net zoals een tuin, nooit af. Je moet constant blijven planten, onkruid wieden, water geven, opletten welke bloemen bloeien. We kijken als TI op mondiaal niveau naar de staat van de democratie en dat perspectief is buitengewoon zorgelijk. In sommige landen, zoals Somalië, Turkmenistan en Nicaragua, is de meeste begroeiing in de tuin zelfs al helemaal verdord. Het vanzelfsprekende vertrouwen dat mensen hadden in de politiek en het overheidssysteem, heeft ook in Nederland ongelooflijk veel klappen gekregen: de toeslagenaffaire, de behandeling van de slachtoffers van de gaswinning in

volgende keer maar 20 procent gaat stemmen? Die fragiliteit is enorm, als je daarnaast geen andere vorm van inspraak organiseert voor burgers. Je hebt een tweede parachute nodig, anders smak je tegen de grond.”

Martijn: “Om de metafoor van Lousewies te gebruiken, er is ook een hardnekkig onkruid in die tuin gekomen: social media. Hoe ga je daarmee om in een democratie?”

Yves: “Sociale media zijn heel vluchtig. Twitter is zelfs beperkt tot een aantal tekens en dat zijn politici toch gaan beschouwen als een soort politiek discussieforum. Dat zegt wel iets, het feit dat soundbites, oneliners en het kleine aantal burgers dat hierop reageert, een soort referentiekader zijn geworden.”

Lousewies: “Hoewel sociale media ook mogelijkheden bieden om de burger een stem te geven, merk ik dat politici toch vaak in de oude kramp schieten en niet echt luisteren. Het meest zorgwekkende cijfer dat ik de afgelopen tijd heb gezien staat in onze Global Corruption Barometer: 42 procent van de Nederlandse burgers heeft het gevoel heeft dat een politiek

bestuurlijke elite met name met zichzelf bezig is. Die het eigenbelang voor het algemeen belang zet en nauw verweven is met het kapitaalkrachtige bedrijfsleven.”

Welke rol kunnen ngo’s spelen? Lousewies: “De Haagse werkelijkheid is dat Kamerleden heel weinig ondersteuning krijgen. Van de vijfhonderd e-mails die je per week krijgt, hoeveel kun je ervan beantwoorden met één medewerker tot je beschikking? Ik denk dat wij, het maatschappelijk middenveld, daarom een heel belangrijke schakel zijn. Ik merkte dat bijvoorbeeld bij de klokkenluiderswetgeving. Wij hebben erop aangedrongen bij Kamerleden: deze wet deugt niet op bepaalde punten, en dit zijn de amendementen die je kunt indienen. We zeiden bovendien: praat met de FNV, luister naar het Huis van de Klokkenluiders. Met het maatschappelijke middenveld hebben we vervolgens een veel betere wet voor elkaar gekregen

dan als de Tweede Kamer het zonder onze inbreng had moeten doen.”

Yves: “Toevallig genoeg, een van de laatste papers die ik als academicus heb geschreven, draait om de ‘informatieverwerking van politici’. En inderdaad, politici krijgen meer informatie dan ze kunnen bolwerken in 24 uur. Zelfs met goede wil is het enorm moeilijk. Bovendien heb je ook te maken met wat je eerder zei, Lousewies, en wat nog altijd onderbelicht is: hoe fragiel de democratie is, doordat het gebaseerd is op een kleine, electoraal benoemde groep. Als FIDE vertellen we de politiek dat er te veel afhangt van de verantwoordelijkheid van die elite om ethische normen te hanteren of om aan de alarmbel te trekken als ze vinden dat iets niet klopt.”

Hoe kan dat vertrouwen in politiek en instituties herwonnen worden?

Lousewies: “Zeker in een wereld waarin van alles verandert, zie je: hoe groter de angst en onzekerheid, des te belangrijker het is dat mensen het gevoel hebben dat ze iets kunnen doen. Ik merk het ook bij mensen die lid zijn bij ons: ‘We kunnen eindelijk iets doen! We gaan in een werkgroep van TI en dan komt onze stem bij de Tweede Kamer’. Dat maakt ook een verschil, dan ben je ook onderdeel van de oplossing.”

Yves: “Maar vergeet niet hoe de rest van

“42 procent van de Nederlanders heeft het gevoel dat een politiek bestuurlijke elite met name met zichzelf bezig is”

de burgers tegen de politiek aankijkt. Hoe ziet iemand het die vijf dagen per week ’s avonds om 23.00 uur de Carrefour – dat is onze Albert Heijn in België – afsluit?

Die zal zeggen: ‘Ik ben moe, ik heb drie kinderen en moet nog die toeslagen terugkrijgen van een paar jaar terug. Dát is waar ik mee in mijn maag zit’. Je kunt niet van burgers verwachten dat ze álle politieke ontwikkelingen bijhouden. Voor die persoon is het wel belangrijk dat een supermarktmedewerker, iemand zoals hem of haar, betrokken is geweest bij het ontwikkelen van beleid. Neem hoe het ging in Ierland, tijdens het fameuze burgerberaad over abortus. Iemand die daar als katholiek binnenkwam in dat burgerberaad, komt heus niet naar buiten als atheïst. Het is mooi om te zien dat mensen zeiden: ik ben nog altijd wie ik ben, maar ik heb de

argumenten gehoord en ik vind dat we toch moeten veranderen. Zo’n uitspraak betekent veel voor anderen die zich met die persoon identificeren. Daarom is de representativiteit in burgerpanels zo belangrijk.”

Martijn: “Het is heel frappant, we hebben de afgelopen tijd grote crises meegemaakt en de oplossing lijkt relatief eenvoudig: breng mensen nou eens met elkaar in gesprek, luister naar elkaar. Durf ook als je in een machtspositie zit, je wat bescheiden op te stellen en ook deels afstand te doen van die macht. Om met Cruijff te spreken: voetbal is een simpel spel, maar simpel voetballen, is het moeilijkste dat er is. En ergens is dat ook van toepassing op de democratie. Het is allemaal misschien niet zo ingewikkeld. Maar het goed doen, dát blijkt toch heel ingewikkeld.”

Over deze partners

Transparency International Nederland richt zich op een wereld waarin de overheidsdiensten, de politieke wereld, het bedrijfsleven, het maatschappelijk middenveld én burgers vrij van corruptie zijn. Hierbij wordt sterk gekeken naar verbetering van integriteit, transparantie en verantwoording in de Nederlandse samenleving.

FIDE, Federation for Innovation in Democracy Europe, is een internationale non-profitorganisatie die zich inzet voor de deelname van gewone burgers aan beleidsvorming. De organisatie adviseert overheden over het gebruik van deliberatieve democratische methoden, zoals het burgerberaad. Een burgerraad of burgerberaad is een groep mensen die samenkomt en zich verdiept in een specifieke beleidsuitdaging. Ze overleggen over mogelijke maatregelen en formuleren uiteindelijk een beleidsadvies voor de overheid.

Linksboven: minister Hugo de Jonge staat de pers te woord over de mondkapjeshandel van Sywert van Lienden. Links: de Franse premier Élisabeth Borne houdt een toespraak tijdens de opening van het burgerberaad over euthanasie.

Vrije Ruimte

Het programma

Naast de drie programma’s van Adessium Foundation is in het budget ook vrije ruimte gereserveerd. Deze ruimte biedt de flexibiliteit om in te spelen op bijzondere kansen, urgente vragen uit de samenleving of actuele gebeurtenissen, zoals de oorlog in Oekraïne.

Steun in tijden van oorlog

De oorlog in Oekraïne heeft een grote impact op het werk van veel partners. We zijn al snel met hen in gesprek gegaan over wat de oorlog in Oekraïne voor hen betekent. In ons budget hebben we vrije ruimte gereserveerd waarmee we kunnen inspelen op dit soort bijzondere omstandigheden. We lichten er zeven organisaties uit die we in 2022 steunden: wat doen zij in Oekraïne, de omringende landen en in Nederland?

Basiszorg, medicijnen en trainingen Artsen zonder Grenzen is ter plaatse in Oekraïne en in de grensgebieden met buurlanden. Ernstig gewonden en zieken worden per trein geëvacueerd naar veiliger gebied en ziekenhuizen worden bevoorraad met medicijnen. In de gebieden die door het Oekraïense leger heroverd zijn, is ook een grote behoefte aan zorg. De mobiele medische klinieken helpen hier onder meer oudere mensen, mensen met een beperking, zwangere vrouwen en mensen die kampen met psychische klachten. Ook geeft de organisatie trainingen, bijvoorbeeld in een van de grootste ziekenhuizen in Kyiv, waar nog maar 200 van de 2.000 medewerkers werken.

“In dit ziekenhuis werken geen traumachirurgen met ervaring in het behandelen van gewonden door kogels en granaten”, vertelt noodhulpcoördinator Anja Wolz. “Om het ziekenhuis voor te bereiden op een toename van slachtoffers, heeft ons chirurgisch team training en advies gegeven aan het personeel.”

Links: een journalist doet een kogelwereld vest aan in het Centre for Press Freedom in Lviv. Rechts: Artsen zonder Grenzen vervoert een zwaargewonde patiënt op de medische trein van Oost-Oekraïne naar Lviv, in West-Oekraïne.

Kachels naar Oekraïne Veel Oekraïners zijn verstoken van stroom en warmte door de bombardementen op energiecentrales in het hele land. Dat terwijl het kwik in de winter kan dalen tot -20 graden. De organisatie Kachels voor Oekraïne bracht rond de 10.000 gaskachels,

9000 gasflessen en 300 dieselkachels naar mensen toe. Daarnaast draaien acht ziekenhuizen op generatoren die de organisatie verstrekte, waardoor levensreddende operaties kunnen doorgaan. Initiatiefnemer Sander de Kramer: “We zijn langs checkpoints gereden waar iedereen werd tegengehouden, maar wij

mochten doorrijden. Een paar honderd meter verderop waren de Russen. Deze kachels zijn terechtgekomen bij de mensen die onze hulp het hardst nodig hadden.”

Hubs voor verbannen journalisten

We zijn een nieuw partnerschap gestart met Free Press Unlimited (FPU). Deze partner biedt noodhulp aan journalisten in Oekraïne en heeft tevens mediahubs in onder meer Polen geopend voor gevluchte journalisten uit Oekraïne. Deze hubs bieden journalisten rapportageapparatuur en ruimtes om op een veilige plek hun werk te kunnen doen. Ook krijgen ze hier praktische hulp, zoals het regelen van een verblijf of het vinden van kinderopvang. Een groep Oekraïense journalisten kreeg trainingen en ondersteuning om een onafhankelijke redactie op te zetten. Journalist Nataliya Ryab: “We werken samen met media die actief zijn in Oekraïne. We stellen onderwerpen voor verhalen voor die we hier in Polen kunnen maken, bijvoorbeeld verhalen over vluchtelingen. Daarnaast ondersteunen we hen bij het creëren van hun verhalen, wanneer ze daar geen tijd, energie of middelen voor hebben.” Eind

2022 viel in de Oekraïense hoofdstad

Kyiv regelmatig de elektriciteit uit. Daarom heeft FPU elektriciteitsgeneratoren neergezet in de stad, zogenoemde energiehubs, zodat journalisten daar door kunnen gaan met hun werk.

Bescherming van journalisten Reporters Without Borders (RSF) heeft samen met de lokale organisatie Institute for Mass Information een Press Freedom Centre opgezet in Lviv (West-Oekraïne). Hier krijgen journalisten onder meer financiële en psychologische hulp, volgen ze trainingen en kunnen ze terecht voor kogelvrije vesten en helmen. Ook heeft het centrum een internetaansluiting en toegang tot een schuilplaats, zodat journalisten altijd kunnen doorgaan met hun werk. In mei opende RSF ook een centrum in de hoofdstad Kyiv. “Door dit nieuwe centrum te openen, staat RSF in de frontlinie bij de bescherming van Oekraïense en internationale journalisten”, zegt Alexander Query, woordvoerder van het centrum. “Een nieuw hoofdstuk

in onze missie om de persvrijheid in Oekraïne te beschermen en te verdedigen.”

Documentatie schendingen oorlogsrecht

Human Rights Watch (HRW) documenteert schendingen van het oorlogsrecht, zoals aanvallen op burgers. Deze documentatie is onder meer van belang voor zaken die voor het Internationale Strafhof worden gebracht. “Russische troepen hebben de bezette gebieden van Zuid-Oekraïne veranderd in een afgrond van angst en wilde wetteloosheid”, zegt Yulia Gorbunova, senior-onderzoeker Oekraïne bij HRW, over misstanden in de bezette gebieden. “Foltering, onmenselijke behandeling, evenals willekeurige detentie en onwettige opsluiting van burgers, behoren tot de schijnbare oorlogsmisdaden die we hebben gedocumenteerd, en de Russische autoriteiten moeten dergelijke misbruiken onmiddellijk beëindigen en begrijpen dat ze verantwoordelijk zullen worden gehouden.”

Noodhulp in Nederland

Dokters van de Wereld (DvdW) zet zich sinds de aankomst van de eerste vluchtelingen in Nederland in voor de noodhulp aan Oekraïners. De teams verlenen medische noodhulp in de

Een groep Oekraïense journalisten kreeg trainingen en ondersteuning om een onafhankelijke redactie op te zetten

vorm van eerstelijnszorg – zorg waar je zelf zonder verwijzing naartoe kunt gaan, zoals de huisarts of tandarts – en psychologische hulp. Vrijwillig arts Joanne Bakker: "Het was heel indrukwekkend om Oekraïense mensen in onze Zorgbus te ontvangen. Ik zag veel stressklachten. Bijvoorbeeld een 6-jarig meisje met tics. Ze knipperde veel met haar ogen en had kleine paniekaanvallen. Haar moeder maakte zich ernstig zorgen en dan ben je in een nieuw land waar alles vreemd is.”

Gesprekken met een kletsmaatje

Onze partner Het Begint Met Taal koppelt Nederlandse vrijwilligers aan vluchtelingen uit Oekraïne. In de pilot Kletsmaatjes voor Oekraïners praten ze wekelijks online via Teams, Zoom of FaceTime.

Elk koppel krijgt ondersteuning van een coördinator. Dankzij het een-opeencontact vergroot de Oekraïense deelnemer de woordenschat, gespreksvaardigheid en het zelfvertrouwen om de taal te spreken. “Ik durf nu meer Nederlands te spreken, bijvoorbeeld bij klanten op werk”, aldus een Oekraïense deelnemer. Een vrijwilliger vertelt: “Het lijkt misschien heel simpel, een paar woorden Nederlands herkennen of spreken, maar het zijn flinke stappen die een deelnemer zet. Zeker als je gevlucht bent uit een land waar oorlog is. Daar heb ik dan ook veel respect voor.”

Meebewegen met maatschappelijke prioriteiten

In een snel veranderende samenleving, is het voor een filantropisch fonds van belang om mee te kunnen bewegen met maatschappelijke prioriteiten. Daarom heeft Adessium naast de drie programma’s ook een vrije ruimte in het budget gereserveerd. Hierdoor heeft Adessium ongeveer 1 miljoen euro beschikbaar kunnen maken voor noodsteun aan Oekraïense vluchtelingen. Tijdens een oorlog is het cruciaal om onafhankelijke kwaliteitsinformatie beschikbaar te maken, vooral wanneer desinformatie als oorlogstactiek wordt gebruikt. Daarom hebben we ook partners gesteund die ervoor zorgen dat journalisten zowel in Oekraïne als daarbuiten hun werk kunnen blijven doen.

Linksboven: Dokters van de Wereld verleent in Nederland medische noodhulp aan vluchtelingen uit Oekraïne. Links: gevluchte journalisten aan het werk in de mediahub in Polen.

Vrije Ruimte

Relevant blijven in een snel veranderende wereld

Als je als fonds relevant wilt blijven en vernieuwend wilt werken, dan moet je kritische vragen blijven stellen. Zijn onze goede intenties effectief? Onze manager strategic learning Lizzy Eilbracht vertelt hoe we in 2022 met ons team, collega-fondsen en partnerorganisaties naar antwoorden zochten.

De vragen die we onszelf stellen

We stellen onszelf leervragen die helpen bij het effectiever inzetten van onze middelen. Bijvoorbeeld over de inzet van zogenoemde ervaringsdeskundigen door onze partnerorganisaties in ons programma Sociale Initiatieven. Maatschappelijke organisaties, die zich bijvoorbeeld inzetten voor een menswaardige behandeling van vluchtelingen of mensen zonder papieren, baseren steeds vaker hun aanpak op suggesties en ervaringen van de doelgroep zelf.

De vraag die wij onszelf stelden: kunnen we helpen om toegang te krijgen tot de ‘best practices’ bij de inzet van ervaringsdeskundigheid? Hoe kunnen we de ervaringen van koplopers benutten om anderen te inspireren? Daarnaast keken we naar belangrijke waarborgen om deze methode zorgvuldig toe te passen, omdat het immers gaat om kwetsbare doelgroepen.

We blijven ook kritisch reflecteren op onze aanpak. Draagt onze werkwijze bij aan de effectiviteit van ons handelen? Wat kunnen we verbeteren? Daarom hebben we in 2022 een aantal onderdelen van onze

werkwijze getoetst bij onze partners (zie kader), zodat we blijven leren. Zo hebben we onder meer bevraagd hoe partners omgaan met de voorwaarden die verbonden zijn aan onze financiering. Adessium biedt namelijk waar mogelijk 'institutionele financiering’, waarmee we bedoelen dat we de missie van een organisatie willen steunen en zo min mogelijk eisen stellen aan de exacte toewijzing van de financiering. We hebben getoetst of deze vrijheid om de middelen naar beste inzicht in te zetten ook door onze partners zo wordt ervaren. Het blijkt dat deze ruimte niet altijd wordt gevoeld: voor ons een belangrijke les om duidelijker te communiceren over de aard, intentie en ruimte van onze financiering.

De vragen die we aan onze partners stellen

Hoe monitoren we de doelstellingen van onze partners? In onze praktijk merken we dat het strategische gesprek met onze partners steeds belangrijker wordt om daadwerkelijk te kunnen bepalen hoe een project of programma loopt. Partners waarderen dat we luisteren en dieper in gesprek gaan over de veranderende context waarin zij hun werk moeten doen en over de continue aanpassingen die dat van hen vergt.

In plaats van afspraken maken over ‘3000 mensen zijn bereikt met een nieuwsartikel’, hebben we het liever over welke impact de communicatiestrategie heeft, bijvoorbeeld op overheidsbeleid. Op die manier hebben we constructievere gesprekken over een

Lizzy Eilbracht Manager strategic learning

langere termijn en zijn doelstellingen ook een gedeelde opdracht, in plaats van een papieren exercitie voor ons als financiers. De hamvraag in zo’n gesprek is vaak: wat zijn de grote dilemma’s, waar loop je tegenaan bij het realiseren van je doelstellingen? In essentie is een kwalitatief gesprek even belangrijk als een kwantitatieve analyse. Wij hopen hen dan weer verder te kunnen helpen, door onze ervaring met andere partnerorganisaties in te zetten of waar nodig extra hulp in te schakelen. We hadden deze gesprekken al, maar onze monitoringsprocessen en -formulieren zijn hier nu ook op aangepast.”

De vragen die we aan onze collega-fondsen stellen

We werken niet in isolatie aan de maatschappelijke uitdagingen in onze

programma’s, maar realiseren ons dat je samen meer bereikt. Een goed voorbeeld van zo’n maatschappelijke ontwikkeling is toxische polarisatie. Polarisatie is toxisch als het gesprek verstomd omdat groepen binnen de samenleving steeds meer tegenover elkaar komen te staan. Oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen verdwijnen dan uit beeld. Wij merkten dat dit thema steeds vaker speelde bij partners en dus was de vraag aan onze collega-fondsen: hoe kijken jullie tegen dit thema aan? Is het een onderwerp waar we samen een positieve bijdrage aan kunnen leveren? We zijn met vijftien fondsen samengekomen tijdens een leerdag met polarisatieexperts van het Hannah Arendt Instituut. Vaak kom je na zo’n dag naar buiten met meer vragen dan antwoorden. Het maakte wel de verschillende perspectieven zichtbaar. Als we als fondsen kunnen samenwerken op themaniveau, hebben we meer slagkracht om bij te dragen aan verbeteringen voor onze samenleving.

Onderzoek onder partners

We wilden bepaalde aannames over de werkwijze waar wij in geloven, toetsen bij onze partners. Een extern adviseur heeft een selectie gemaakt uit ons portfolio en twaalf van onze partners uitvoerig geïnterviewd. Zonder te weten welke partners zijn bevraagd. Anoniem, zodat ze vrijuit hun feedback konden geven. Het was goed om te horen wat onze partners in onze werkwijze en aanpak waarderen en hoe we met onze aandacht gericht op organisatieversterking ook echt een verschil kunnen maken. Het onderzoek heeft ook bruikbare inzichten opgeleverd voor verbeterpunten, bijvoorbeeld dat we beter over onze strategische keuzes kunnen communiceren. Een veelgehoord punt in de interviews was dat onze partners ons partnerschap in brede zin waarderen. Onze flexibele houding en het kritisch meedenken zijn voor hen waardevol, naast de financiële ondersteuning die we bieden. Een mooie uitspraak uit het onderzoek was: “Het was niet alleen geld, ze hielpen ons om out-of-the-box te denken.” Meer weten over het onderzoek of heb je vragen of feedback? Mail dan naar feedback@adessium.org.

Links: een demonstratie tegen de coronamaatregelen in Amsterdam. Voor- en tegenstanders stonden tegenover elkaar in een gepolariseerd debat.

Vrijwilligers van Movement On The Ground hebben een kapperszaak opgezet in een asielzoekerscentrum. Deze organisatie zet de talenten en ambities van asielzoekers in voor het verbeteren van hun leefomgeving. Pagina 21

Achtergrond Adessium Foundation

Adessium Foundation is in 2005 opgericht door de familie Van Vliet, die een achtergrond heeft in vermogensbeheer. De stichting is door de Belastingdienst aangemerkt als een Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI).

Op grond van meerjarige afspraken ontvangt Adessium periodiek schenkingen van een gelieerde stichting waarin een door de familie

Van Vliet afgezonderd vermogen is ondergebracht. De toekenning van donaties door Adessium ten behoeve van algemeen nut en het beheer van het vermogen zijn strikt gescheiden. Adessium ontvangt geen middelen anders dan oorspronkelijk afkomstig van de familie.

Adessium Foundation is lid van de Vereniging Fondsen in Nederland (FIN) en en van de Philanthropy Europe Association (Philea). Adessium Foundation onderschrijft de gedragscode van Philea en voldoet aan de FIN-normen van goed bestuur.

Rogier van Vliet Voorzitter

Martijn Roos Programmamanager Publiek Belang

Ebru Akgün Programmamanager Publiek Belang

Lizzy Eilbracht Manager strategic learning

Nina Koopman Programmamanager Mens & Natuur

Tamara van Doesburg Communicatiemanager

Karin Bezemer Officemanager

Job Rijneveld Programmamanager Sociale Initiatieven

Martijn Meijer Directeur programma’s

Jan Meijerman Bestuurslid

Hendrik-Jan Laseur Bestuurslid (31-12-2022 afgetreden)

Loïs Schotanus Programmamanager Mens & Natuur

Financieel overzicht 2022

In 2022 heeft Adessium een bedrag van € 15.051 miljoen besteed aan het ondersteunen van organisaties en projecten. In 2022 zijn 13 nieuwe meerjarige samenwerkingsverbanden gestart, van de bestaande werden er 28 verlengd. In totaal bedraagt het aantal actieve overeenkomsten ultimo 2021 104 met in totaal 92 organisaties.*

Bedragen in duizenden euro’s

Totaal besteed aan doelstelling 1

Toegezegde donaties 2

Projectgerelateerde kosten + koersresultaat donaties

Organisatiekosten 3

Totaal

Verdeling naar programma’s Publiek Belang

Mens & Natuur

Sociale Initiatieven

Niet-geprogrammeerde ruimte

Totaal

Verdeling op basis van type ondersteuning

Programmatisch-institutioneel 4

Projectmatig

Totaal

Verdeling naar regio van activiteit / beoogde impact

Nederland

Rest van de Europese Unie Rest van de Wereld

Totaal

1) Gegevens ontleend aan de jaarrekening 2022 van Adessium Foundation. 2) Dit betreft het totaal toegezegde donatiebedrag minus de annuleringen (voortijdig beëindigde projecten). 3) Adessium Foundation maakt gebruik van aan haar kosteloos ter beschikking gestelde kantoor, vergader- en ontmoetingsfaciliteiten. 4) Programmatisch-institutionele ondersteuning is gericht op het versterken van begunstigden ter ondersteuning van hun langetermijnmissie. *Dit aantal is exclusief overeenkomsten voor kleine en eenmalige giften.

Een bewoner van azc Cranendonck (Noord-Brabant) in een activiteitenlocatie die vrijwilligers van Movement On The Ground hebben opgezet. Pagina 21

Media Defence bracht een zaak aan bij het Europees Hof over het gebruik van spyware in mobiele telefoons van journalisten door de overheid in Azerbeidzjan. Op de foto: demonstraties voor de persvrijheid in dit land op de grens van Oost-Europa en West-Azië. Pagina 42

Koraal in de Middellandse Zee. De Med Sea Alliance wil ervoor zorgen dat leefgebieden van koraal beschermd worden tegen de bodemberoerende visserij. Pagina 36

Vrijwilligers van Quiet delen soep uit aan hun members. De Community’s van Quiet bieden laagdrempelige inloopochtenden. Meer hierover op pagina 24

Colofon

Redactie

Adessium Foundation

Ontwerp

deWereldvanIM.nl

Drukwerk

Puntgaaf drukwerk

Fotografie

Pag. 7, 16, 19, 20, 21, 24, 27, 58, 60, 62, 65: Goedele Monnens. 4: Robin Alysha

Clemens. 6: Shutterstock. 13, 53: Andrii Ovod. 18: Dingena Mol. 30: Lars Soer.

33: Joan Costa García. 34 (paarden): Twan Teunissen. 34 (landschap): Peter Veldt.

36 (walvis): Pedro Riera Llompart. 43: Graeme Robertson. 45: Robin Utrecht.

46: Sem van der Wal. 48: Marcel van den Bergh. 49: Anjo de Haan. 50: Bart Maat.

51: Alain Jocard. 52: Alberto Buzzola. 57: Guus Schoonewille. 64: Nuria Bufort Costa.

Contactgegevens

Stichting Adessium / Adessium Foundation

Postbus 76 • 2810 AB Reeuwijk • Nederland

+31 182 646100 • info@adessium.org • www.adessium.org

Kamer van Koophandel nr. 24.38.02.61

Publicatiedatum

April 2023

Inhoud

© Adessium Foundation 2023. Alle rechten voorbehouden.

Disclaimer

In dit jaarbericht vindt u informatie over de activiteiten van Adessium Foundation. Adessium Foundation kan er niet voor instaan dat de verstrekte informatie volledig juist, compleet en actueel is. Adessium Foundation aanvaardt dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade in welke vorm of omvang ook, ontstaan door gebruikmaking van, dan wel het vertrouwen op de verstrekte informatie. Aan de verstrekte informatie kunnen geen rechten worden ontleend. Op de inhoud en vormgeving van dit jaarbericht rusten intellectuele eigendomsrechten van Adessium Foundation en van derden. Het is daarom niet toegestaan zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Adessium Foundation (onderdelen van) het jaarbericht elektronisch of op andere wijze te kopiëren, openbaar te maken en/of wijzigingen in (onderdelen van) het jaarbericht aan te brengen.

Caring for each other and our environment

Jaarbericht Adessium Foundation