Jak pracować z dzieckim nadpobudliwym w szkole i w domu? by Wydawnictwo Rubikon

Bożena Tomaszek

Jak pracować z dzieckiem

nadpobudliwym w szkole i w domu

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

Opracowanie merytoryczne: Teresa Król Redakcja i korekta: Anna Grochowska-Piróg Opracowanie graficzne: Marzena Astramowicz Projekt okładki: Katarzyna Raputa Skład i redakcja techniczna: Andrzej Witek

Spis treści Wprowadzenie ......................................................................

Z doświadczeń psychologa szkolnego ................................. Historia Sergiusza .......................................................... Współpraca z rodzicami ................................................ Poszukiwanie nowych rozwiązań .................................. Dalsza współpraca z rodzicami ..................................... Indywidualne nauczanie Sergiusza ................................ Ocena naszych działań ...................................................

7 7 8 10 10 11 13

Rozdział 1 © Copyright by Wydawnictwo Rubikon Kraków 2005

Geneza nadpobudliwości psychoruchowej ........................ 15 Czynniki wrodzone ........................................................ 16 Warunki środowiskowe ................................................. 19 Rozdział 2

ISBN Wydawnictwo Rubikon 30-376 Kraków, ul. Zakrzowiecka 39 D tel./fax: (12) 263 60 76 tel.: (12) 263 60 72, (12) 263 60 74 e-mail: rubikon@rubikon.krakow.pl http://www.rubikon.krakow.pl

Nadpobudliwość psychoruchowa (propozycja pracy z rodzicami). ................................................................................ I. Jak kreować spotkanie z rodzicami dzieci nadpobudliwych? ................................................................... II. Prelekcja dla rodziców: „Nadpobudliwość psychoruchowa – jej objawy i przyczyny” .......................... A. Charakterystyka objawów nadpobudliwości oraz zaburzeń zachowania jej towarzyszących. ........... B. Omówienie sposobów przeciwdziałania nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeniom zachowania jej towarzyszącym. ......................................... Załączniki: 1. Zasady postępowania z moczącym się dzieckiem.... 2. Zasady postępowania z dzieckiem mającym lęki ....

21 21 23 24

29 33 34

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

3. 4. 5. 6.

Zasady postępowania z dziećmi mającymi tiki ... Omówienie różnych metod wychowawczych ..... Zasady post postęęępowania powania z dzieckiem nadpobudliwym ... Zamiast karania ....................................................

35 36 37 38

Rozdział 3

Program pracy z dziećmi z nadpobudliwością psychoruchową ..................................................................... I. Opis i cele programu ............................................. II. Metody, techniki, formy pracy z dziećmi ............. III. SCENARIUSZE ZAJĘĆ Z DZIEĆMI NADPOBUDLIWYMI PSYCHORUCHOWO......... Spotkanie 1 .................................................................. Spotkanie 2 .................................................................. Spotkanie 3 .................................................................. Spotkanie 4 .................................................................. Spotkanie 5 .................................................................. Spotkanie 6 .................................................................. Spotkanie 7 .................................................................. Spotkanie 8 .................................................................. Spotkanie 9 .................................................................. Spotkanie 10 .................................................................. Spotkanie 11 .................................................................. Spotkanie 12 .................................................................. Spotkanie 13 .................................................................. Spotkanie 14 .................................................................. Spotkanie 15 .................................................................. Spotkanie 16 .................................................................. Spotkanie 17 .................................................................. Spotkanie 18 .................................................................. Spotkanie 19 .................................................................. Spotkanie 20 ..................................................................

39 39 40 41 42 46 48 50 53 56 58 61 64 67 70 74 77 80 83 85 88 91 93 95

Wprowadzenie Problem dziecka nadpobudliwego najczęściej omawiany jest w związku z problematyką trudności wychowawczych, niepowodzeń szkolnych lub niedostosowania społecznego. Niniejsza publikacja adresowana jest nie tylko do osób profesjonalnie zajmujących się wychowaniem i opieką, ale również do rodziców, którzy na co dzień stykają się z problemami, jakie sprawiają dzieci nadpobudliwe. Tylko jednolita forma oddziaływań ze strony instytucji, takich jak: szkoła, przedszkole itp., i rodziny może przynieść efekty w pracy z tą grupą dzieci. Publikacja ta w części teoretycznej przybliża genezę nadpobudliwości psychoruchowej, natomiast w następnych rozdziałach przedstawiona jest propozycja spotkania z rodzicami dzieci nadpobudliwych oraz konspekty zajęć z tą grupą dzieci. Proponowane zajęcia z dziećmi mogą prowadzić psychologowie, pedagodzy, również rodzice mogą z nich skorzystać. Zaproponowany konspekt spotkania z rodzicami umożliwia przeprowadzenie zajęć przez osoby, które nie miały do tej pory do czynienia z problemem nadpobudliwości psychoruchowej.

Literatura.............................................................................. 97

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

3. 4. 5. 6.

35 36 37 38

Rozdział 3

39 39 40 41 42 46 48 50 53 56 58 61 64 67 70 74 77 80 83 85 88 91 93 95

Literatura.............................................................................. 97

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

Z doświadczeń psychologa szkolnego Jestem zatrudniona w wiejskiej szkole podstawowej z oddziałami integracyjnymi, na etacie psychologa szkolnego. W drugim dniu nauki roku szkolnego 2003/2004 koleżanka pracująca w nauczaniu zintegrowanym opowiedziała mi o swoich problemach z uczniem o imieniu Sergiusz. Uczestnicząc w zajęciach, zaczęłam uważnie obserwować jego zachowanie, sposób funkcjonowania w grupie itp. Obserwacja dziecka w pełni potwierdziła informację uzyskaną od nauczycielki. Chłopiec nie potrafił usiedzieć w ławce. Posadzony na chwilę, machał rękami i nogami. Niepytany wyrywał się do odpowiedzi, po czym nie potrafił wyartykułować myśli. Celowo wykonywał czynności, które denerwowały i rozdrażniały inne dzieci. Był nieposłuszny, ignorował moje polecenia, był bardzo głośny i agresywny. Wchodził w konflikty z kolegami, kończące się bójkami. Po skończonych zajęciach wspólnie z wychowawczynią poprosiłyśmy rodziców chłopca na rozmowę. Z przeprowadzonego wywiadu środowiskowego uzyskałam informację o historii Sergiusza.

Historia Sergiusza Sergiusz jest najmłodszym dzieckiem w rodzinie. Już od urodzenia jest pod stałą opieką specjalistyczną (alergolog, hematolog, pediatra, neurolog). W wieku dwóch lat zaczął samodzielnie chodzić, natomiast w czwartym roku życia zaczął dopiero mówić proste słowa. Często choruje, jest alergikiem, przebywał również kilka razy w szpitalu. W pierwszej dobie życia przeszedł operację (pęknięcie prawego płuca), a w czwartym tygodniu miał drugą operację. Stan zdrowia chłopca miał bezpośredni wpływ na postawę rodziców i dziadków. Jest to rodzina wielopokoleniowa,

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

gdzie wychowaniem dzieci zajmują się nie tylko rodzice, ale i dziadkowie. Wobec tego, że każdy płacz Sergiusza wywoływał problemy z oddychaniem, ogromna nadopiekuńczość osób dorosłych z jednej strony zapobiegała problemom dziecka związanych z utratą oddechu, z drugiej zaś miała wpływ na zachowanie i postępowanie Sergiusza. Problemy Sergiusza zaczęły nasilać się z chwilą, gdy zaczął uczęszczać do klasy zerowej. W sposób wyraźny można było zaobserwować jego agresję wobec rówieśników. W wycieczkach i wyjazdach uczestniczył tylko pod warunkiem obecności jednego z rodziców. Nie zwracał uwagi na polecenia nauczyciela. Reagował tylko wtedy, gdy mówiono mu, że o jego zachowaniu zostaną poinformowani rodzice.

Współpraca z rodzicami Z moich doświadczeń zawodowych wiedziałam, że w pracy z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych bardzo dobrze sprawdza się forma kształcenia specjalnego, jaką jest grupa integracyjna w klasie masowej1. W związku z tym, że w grupie wiekowej była również dziewczynka z zespołem Williamsa, wspólnie z wychowawczynią klasy podjęłyśmy próbę stworzenia grupy integracyjnej. W tym celu zmotywowałyśmy rodziców Sergiusza do wykonania serii badań w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej oraz wizyty u psychiatry i neurologa. Rodzice byli zadowoleni z zaproponowanej formy nauczania i chętnie podjęli działania w celu uzyskania orzeczenia Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej do takiej formy kształcenia. W czasie, kiedy rodzice gromadzili potrzebną dokumentację, Sergiusz uczestniczył codziennie w zajęciach w klasie masowej, w której do pomocy wychowawcy dyrektor oddelegował mnie oraz nauczyciela studiującego na kierunku pedagogika specjalna. 1

Grupa integracyjna w klasie masowej – grupa dzieci (3-5) o specjalnych potrzebach edukacyjnych (niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo, z zaburzeniami zachowania lub niedostosowanymi społecznie), które biorą udział w procesie dydaktyczno-wychowawczym w klasie masowej (nie przekraczającej ilości 20 uczniów) korzystając z pomocy drugiego nauczyciela – specjalisty (najczęściej pedagoga, który ukończył pedagogikę specjalną).

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

Podjęte wspólnie z rodzicami działania doprowadziły do uzyskania orzeczenia Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego dla dzieci z zaburzeniami zachowania i emocji. Diagnoza poradni brzmiała: zaburzenia zachowania i emocji, zespół hiperkinetyczny. Poradnia wskazywała potrzebę prowadzenia z Sergiuszem rewalidacji indywidualnej, jak również realizacji nauczania w klasie integracyjnej. Przez kolejne dwa tygodnie starałyśmy się organizować zajęcia integracyjne, jednak nie osiągnęłyśmy oczekiwanych efektów. Przeciwnie, coraz częściej docierały do nas sygnały od niezadowolonych rodziców z tej klasy, którym dzieci opowiadały o swoich konfliktach z Sergiuszem. Wspólnie podjęłyśmy decyzję o przeprowadzeniu zajęć otwartych dla rodziców i spotkaniu z nimi. Celem tych zajęć miało być pokazanie, jak funkcjonuje zespół klasowy, jak trudno w tych warunkach prowadzić zajęcia w nauczaniu zintegrowanym. Najpierw jednak spotkałyśmy się z rodzicami Sergiusza, by porozmawiać o jego konfliktach w grupie rówieśniczej. W czasie tego spotkania podkreślałyśmy mocne strony chłopca. Wskazywałyśmy na jego dużą wrażliwość emocjonalną. Należy podkreślić, że w czasie wszystkich spotkań z rodzicami chłopca (nie zawsze łatwych) starałyśmy się okazywać zarówno szacunek jak i zrozumienie dla ich problemów. W czasie ogólnego spotkania z rodzicami starałyśmy się wyjaśnić wszystkim, na czym polega problem ucznia z ADHD, podkreślając, że jego zachowanie nie wynika ze złośliwości, ale jest to jednostka chorobowa. Zapoznałyśmy rodziców z programem specjalnie przygotowanych działań dotyczących pracy z klasą oraz uzgodniłyśmy z nimi jego korektę. Program działań obejmował: 1. Włączenie ucznia w taką formę zajęć do klasy, gdzie będzie mógł się wykazać, poznać swoje mocne strony. 2. Rozmowy i zajęcia, które mają na celu podkreślenie pozytywnych cech ucznia, udzielanie mu pochwał na forum klasy. 3. Ustalenie z uczniami, że sytuacje konfliktowe będą rozstrzygane wspólnie w klasie, np. metodą „burza mózgów”. Cennym wydaje się to, że na koniec spotkania rodzice okazali zrozumienie dla obecnej sytuacji, jak również zapewnili nas o swoim wsparciu i akceptacji wobec podejmowanych przez nas działań.

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

Propozycje dotyczące takiego spotkania z rodzicami zamieszczono w drugim rozdziale tej publikacji.

Poszukiwanie nowych rozwiązań Wbrew początkowym oczekiwaniom, forma grupy integracyjnej nie spełniła naszych wcześniejszych nadziei. Zaczęłyśmy poszukiwać innych rozwiązań. Z uwagi na ilość godzin w nauczaniu zintegrowanym, wychowawcę klasy oprócz mnie wspomagał pedagog specjalny. W momentach zwiększającej się agresji dziecka lub występowania u chłopca wzmożonego odruchu orientacyjnego2 organizowałyśmy dziecku zajęcia w pomieszczeniu obok klasy. Zachowanie chłopca powodowało nieraz kilkakrotne opuszczanie klasy w ciągu dnia. Zaobserwowałyśmy, że ta forma zajęć zaczyna przynosić oczekiwane przez nas efekty. W trakcie pracy indywidualnej z dzieckiem można było ograniczyć bodźce, które wywoływały u chłopca wzmożony odruch orientacyjny, jak również dostosować czas i metody pracy do jego możliwości. Naszymi obserwacjami podzieliłyśmy się z dyrektorem placówki. Pani dyrektor nie tylko okazała zrozumienie, ale również wspomogła nasze wysiłki organizując spotkanie z dyrektorem Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. W trakcie spotkania wspólnie zastanawiałyśmy się nad możliwością innych form kształcenia dla chłopca niż nauczanie w grupie integracyjnej. Stwierdziłyśmy, że najlepszym rozwiązaniem będzie forma kształcenia indywidualnego na terenie szkoły z różnymi formami włączania dziecka w zespół klasowy. Nie wzięłyśmy jednak pod uwagę tego, że takiej propozycji mogą nie zaaprobować rodzice Sergiusza.

Dalsza współpraca z rodzicami W trakcie podejmowanych prób w pracy w klasie integracyjnej na bieżąco informowałyśmy rodziców Sergiusza o każdym, nawet najmniejszym jego sukcesie, ale nie ukrywałyśmy 2

Wzmożony odruch orientacyjny – uwaga dziecka koncentruje się na każdym, nawet najmniejszym bodźcu (np. otwarciu drzwi), który odrywa je od właśnie wykonywanej czynności.

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

również swoich trosk i problemów. Tym bardziej z radością podzieliłyśmy się wiadomościami dotyczącymi pracy indywidualnej z dzieckiem. Rodzice Sergiusza w pełni akceptowali taką formę, ale obawiali się jej legalizacji. Nauczanie indywidualne kojarzyli z formą pracy w domu, izolacją od grupy rówieśniczej, ogromnym ograniczeniem kontaktu swojego dziecka z kolegami. Swój sprzeciw wyrazili w trakcie wizyty w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, nie podpisując zgody na wydanie orzeczenia o formie nauczania indywidualnego. W związku z zaistniałą sytuacją zdecydowałyśmy się zorganizować spotkanie z rodzicami Sergiusza na terenie szkoły. W trakcie tego spotkania rodzice głośno dzielili się z nami swoimi obawami wobec tej formy kształcenia. My ze swej strony w sposób bardzo dokładny starałyśmy się wyjaśnić, na czym ma polegać zaproponowana przez nas forma nauczania indywidualnego z włączeniem Sergiusza w społeczność klasową. Podkreślałyśmy plusy tej formy kształcenia, jakimi są: – dostosowanie metod i form pracy do możliwości chłopca; – zapewnienie stałego kontaktu z kolegami; – wspomaganie jego rozwoju społecznego przez uaktywnianie go w ramach różnych uroczystości szkolnych; – wzmacnianie jego samooceny, szacunku do samego siebie poprzez podkreślanie jego mocnych stron i nawet najmniejszego sukcesu. W trakcie rozmowy widziałyśmy, jak powoli zmienia się nastawienie rodziców, jak zmniejszają się wątpliwości co do tej formy nauczania. Przekazałam rodzicom literaturę dotyczącą problemu ADHD, aby w jeszcze lepszy sposób mogli zrozumieć problemy swojego syna i umieli radzić sobie w tej sytuacji. Efektem tego spotkania był kontrakt zawarty pomiędzy szkołą a rodzicami.

Indywidualne nauczanie Sergiusza Mając aprobatę i zgodę rodziców na nauczanie indywidualne, wspólnie z koleżankami zaczęłam przygotowywać propozycję takiego nauczania, którą przedstawiłyśmy rodzicom Sergiusza. Propozycja została przez nich zaakceptowana. Sergiusz przebywa na terenie szkoły. Jego nauczycielem prowadzącym

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

Propozycje dotyczące takiego spotkania z rodzicami zamieszczono w drugim rozdziale tej publikacji.

Wzmożony odruch orientacyjny – uwaga dziecka koncentruje się na każdym, nawet najmniejszym bodźcu (np. otwarciu drzwi), który odrywa je od właśnie wykonywanej czynności.

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

jest nauczyciel studiujący na kierunku pedagogika specjalna, który odpowiada za realizację treści programowych nauczania zintegrowanego dla klasy I w ramach przydzielonych przez panią dyrektor 7 godzin zajęć, 2 godzin rewalidacji oraz 1 godziny prowadzonej społecznie. Nauczyciel prowadzący pracując indywidualnie zawsze w tym samym pomieszczeniu z chłopcem, metodami dostosowanymi do jego potrzeb, realizuje program klasy I z wykorzystaniem standardowych podręczników. Oprócz zajęć indywidualnych, podczas których są realizowane treści programowe klasy I, wychowawczyni klasy, do której Sergiusz jest przypisany, realizuje z nim formę zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, jak również organizuje zajęcia z zespołem klasowym, w których Sergiusz bierze czynny udział. Zajęcia te, prowadzone dwa razy w tygodniu, są integralną formą kształcenia indywidualnego. Mają one na celu: – podnoszenie samooceny; – kształtowanie pozytywnych form zachowania; – doskonalenie właściwych relacji z rówieśnikami. Uczeń bierze również udział w zajęciach indywidualnych prowadzonych przez katechetkę, na których realizowane są treści programowe z religii. W zajęciach tych uczestniczy na specjalną prośbę matki. Inną formą zajęć z Sergiuszem jest jego udział w spotkaniach grupy terapeutycznej dla dzieci nadpobudliwych, prowadzonych przeze mnie na terenie szkoły. Nadrzędnym celem tych zajęć jest: – dostarczenie dzieciom okazji do przeżycia pozytywnych doświadczeń społecznych korygujących obraz siebie; – umożliwienie nabycia umiejętności radzenia sobie z nadpobudliwością; – stwarzanie okazji do odreagowania napięć leżących u podłoża nadpobudliwych doświadczeń. Grupa ta pracuje według programu, który został zaprezentowany na stronach tej publikacji. Inną, bardzo ważną formą wspomagania rozwoju dziecka jest włączenie go we wszystkie uroczystości szkolne, do których ma możliwość przygotować się, biorąc udział w zajęciach kółka

artystycznego. Istotne jest to, że zajęcia te prowadzi nauczyciel uczący Sergiusza. Pozwala to na wzmocnienie więzi emocjonalnej z chłopcem, co ma ogromne znaczenie w przypadku tego rodzaju zaburzeń. Przykładem takich oddziaływań może być „Ślubowanie” klas pierwszych, w którym specjalnie przygotowałyśmy dla niego rolę „Lajkonika”. Rola była tak skonstruowana, aby nie ograniczała fizycznie, a wręcz przeciwnie – dawała Sergiuszowi możliwość ruchu i dużej ekspresji. Występ chłopca został nagrodzony rzęsistymi brawami, dzięki czemu chłopiec miał poczucie sukcesu. Sergiusz bardzo przeżył ten dzień, tym bardziej, że jeszcze długo potem uczniowie innych klas gratulowali mu wspaniałego występu. Nie bez znaczenia jest rola rodziców w tym sukcesie. Mama chłopca włożyła bardzo dużo wysiłku w przygotowanie kostiumu dla Sergiusza. Kostium był bardzo ciekawie zaprojektowany i starannie uszyty, a mama aktywnie włączyła się w przygotowanie uroczystości. Miło było popatrzeć na uśmiechnięte twarze dziecka i mamy.

Ocena naszych działań Zmiana nastawienia oraz metod postępowania wobec dziecka nadpobudliwego to proces bardzo żmudny i długotrwały, dlatego bardzo trudno jest dokonywać rzetelnej oceny naszych działań na tym etapie tego procesu. Faktem jest, że ta forma nauczania pozwoliła opanować Sergiuszowi treści programowe przewidziane do realizacji w klasie I. Sergiusz dalej wymaga wsparcia, ale w jego zachowaniu widać, że podejmuje próby radzenia sobie z napięciem emocjonalnym oraz nadpobudliwością w zakresie dużej i małej motoryki3. Coraz rzadziej słychać u niego określenia „nie chce mi się”, „nie będę tego robił”. Wydłużają się okresy, w których Sergiusz potrafi skoncentrować się, a bodźce zewnętrzne coraz rzadziej wywołują u niego wzmożony odruch orientacyjny. Wprawdzie w dalszym ciągu chłopiec wchodzi w konflikty z rówieśnikami, ale coraz częściej potrafi przeprosić oraz dokonać analizy swojego zachowania. 3

Duża motoryka – ruchy dolnych i górnych kończyn np. wstawanie z miejsca, chodzenie, bieganie, wymachiwanie rękoma, podskakiwanie. Mała motoryka – drobne ruchy kończyn np. poruszanie palcami rąk lub nogami; poruszanie rzeczy, które leżą w zasięgu rąk lub nóg.

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

Bardzo często u dzieci wzrasta niechęć i wrogość wobec takiego dziecka. W przypadku Sergiusza obserwujemy proces odwrotny. Dzięki spotkaniom z rodzicami, na których wyjaśniłyśmy problemy dziecka, nie odczuwamy wrogości środowiska wobec dziecka, które tak często można zauważyć wobec dzieci z ADHD. Nadpobudliwość Sergiusza stała się również powodem zacieśnienia współpracy między rodzicami a szkołą. Obecnie te relacje można określić jako bardzo dobre. A przecież w większości przypadków powoduje reakcję odwrotną – szkoła jest postrzegana przez rodziców jako potencjalny wróg w ich walce o prawa dziecka. Metody pracy zaproponowane przez nas oraz udział Sergiusza w grupie terapeutycznej dla dzieci nadpobudliwych ułatwiają chłopcu radzenie sobie z problemami ADHD. Przypadek Sergiusza wzbudził we mnie refleksję, że coraz więcej w naszych szkołach i przedszkolach jest dzieci z zaburzeniami zachowania. Nie można zatrzymać się tylko nad stwierdzeniem tego faktu, trzeba starać się pomóc tym dzieciom i ich rodzicom. Broszura, która trafia do rąk Państwa, jest propozycją takiej pomocy.

Rozdział 1

Geneza nadpobudliwości psychoruchowej Zmiany cywilizacyjne, tempo życia współczesnego człowieka, ilość i chaos bodźców, które do niego docierają, zagubienie tradycji, niejednoznaczne stawianie dzieciom wymagań, brak więzi emocjonalnej między ludźmi są często źródłem psychicznego niepokoju – jednej z przyczyn nadpobudliwości psychoruchowej. Istnieje wiele przyczyn zaburzenia określanego tym mianem, ale właśnie te wyżej wymienione powodują, że w lawinowym tempie przybywa dzieci, u których stwierdza się hiperaktywność, nadaktywność, nadpobudliwość psychoruchową. Określenia te często używane są zamiennie, dlatego warto je uściślić. Nadpobudliwość psychoruchowa to nadmierna pobudliwość dziecka, które wszystkiego dotyka, nie potrafi skupić się na jednej czynności, bez przerwy przemieszcza się i nie przestaje mówić – w zależności od ostrości objawów mówi się o niesforności lub hiperkinezji. Dziecko niesforne potrafi się kontrolować, natomiast dziecko hiperkinetyczne nie potrafi się uspokoić4. Dzieci, których aktywność jest nadmierna do wieku, są określane jako nadpobudliwe psychoruchowo. Jeżeli są one nie tylko nadaktywne, ale też nieuważne oraz impulsywne i symptomy te są nasilone – nazywa się je hiperaktywnymi. Zgodnie z przyjętymi w Polsce międzynarodowymi klasyfikacjami zaburzeń zdrowia psychicznego, nadpobudliwość psychoru4

N. Fillamy, Słownik psychologii, Wydawnictwo Książnica, Warszawa 1994.

ZAŁĄCZNIK NR 6

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

Zamiast karania

     

Wyraź swoje uczucia, nie atakując charakteru dziecka. „Jestem wściekły, że moja nowa piła została na dworze i zardzewiała na deszczu”.

Rozdział 3

Określ swoje oczekiwanie. „Oczekuję, aby moje narzędzia zostały zwrócone po pożyczeniu ich”.

Wskaż dziecku, jak może naprawić zło. „Piła potrzebuje teraz trochę szklanej waty i cienkiej warstwy oleju”.

Program pracy z dziećmi z nadpobudliwością psychoruchową

Uprzedź o konsekwencjach. „Możesz pożyczać moje narzędzia, ale musisz je zwracać, inaczej utracisz przywilej używania ich. Decyduj sam”.

I. Opis i cele programu

Przejmij inicjatywę. Dziecko: Dlaczego pudełko z narzędziami jest zamknięte? Ojciec: Ty mi powiedz, dlaczego?

Wspólnie rozwiążcie problem.

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo to dzieci sprawiające otoczeniu najwięcej trudności wychowawczych, ze względu na gwałtowne reakcje emocjonalne (płacz, krzyk, złość), ruchowe (bójki, niszczenie przedmiotów, pośpiech i chaotyczność w zachowaniu, znaczna ruchliwość i żywiołowość) i poznawcze (brak koncentracji na zadaniu, chaos myślowy, gonitwa myśli itp.). Powyższe objawy łatwiej można zaobserwować u dzieci młodszych, gdy procesy autokontroli nie regulują ich zachowania w tak znaczący sposób, jak u starszych. Łatwiejsze jest również w tym wieku dokonywanie zmian w sposobie funkcjonowania emocjonalnego i społecznego pod wpływem odpowiednich oddziaływań otoczenia. Z tych powodów program ten kierowany jest do dzieci w młodszym wieku szkolnym. Program składa się z cyklu 20 zajęć (na podstawie scenariuszy można układać kolejne konspekty zajęć, w zależności od potrzeb). Przebieg poszczególnych zajęć jest podobny. Część ćwiczeń i zabaw zawiera elementy pracy z ciałem, gdyż tego typu techniki ważne są dla redukcji napięcia fizycznego i emocjonalnego, inne uczą dzieci autokontroli zachowań oraz wzmacniają proces koncentracji uwagi.

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

Program skonstruowany jest w ten sposób, iż pierwsze spotkania mają na celu zintegrowanie grupy. W II części programu więcej jest zabaw i ćwiczeń, które dostarczają dzieciom pozytywnych doświadczeń, wzmacniają ich poczucie własnej wartości i samoocenę. W końcowej części programu znajduje się więcej ćwiczeń uczących konkretnych technik radzenia sobie z napięciami oraz zabaw interakcyjnych. Głównym celem programu jest dostarczenie dzieciom okazji do: – podniesienia własnej samooceny (u dzieci nadpobudliwych jest ona często bardzo niska), – przeżycia pozytywnych doświadczeń społecznych korygujących obraz siebie, – nabycia umiejętności radzenia sobie z nadpobudliwością, – odreagowania silnych emocji, – poznania technik radzenia sobie z nadpobudliwością.

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

III. SCENARIUSZE ZAJĘĆ Z DZIEĆMI NADPOBUDLIWYMI PSYCHORUCHOWO

II. Metody, techniki, formy pracy z dziećmi W tworzeniu programu wykorzystano: – gry i ćwiczenia towarzyskie i zabawowe, – techniki relaksacyjne, – ćwiczenia oddechowe, – ćwiczenia wspomagające koncentrację uwagi, – techniki, które stosowane są w Ruchu Rozwijającym Veroniki Sherborne. Szczególną uwagę należy zwrócić na zestawy ćwiczeń „partner aktywny – partner bierny”, które są często stosowane w ruchu rozwijającym. W ćwiczeniach tych „partner bierny” znajduje się pod opieką osoby aktywnej, która ma możliwość wyczucia potrzeb oraz przeżyć „osoby biernej”. Umożliwia to osiągnięcie współpracy oraz przeżycie wspólnego wysiłku, np. podczas pchania i stawiania oporu. Ten rodzaj ćwiczeń nie tylko pozwala zdobywać i wymieniać wspólne doświadczenia, ale również rozwija koncentrację, uwrażliwia na osobę, z którą się współpracuje oraz pozwala rozładować nagromadzone emocje. Zajęcia przewidziane są na około 45 min.

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

III. SCENARIUSZE ZAJĘĆ Z DZIEĆMI NADPOBUDLIWYMI PSYCHORUCHOWO

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

 Pociągi

SPOTKANIE 1 Cele zajęć

Metody, techniki i formy

Środki dydaktyczne

• integrowanie grupy • relaksacja (rozluźnianie ciała)

• zabawa • praca grupowa • ćwiczenia rozwijające • ćwiczenia relaksacyjne • krąg uczuć

• duży arkusz papieru • pisaki • małe karteczki • tekst opowiadania

Przebieg zajęć

 Powitanie – „przekazanie uśmiechu” Dzieci siedzą w kole, osoba prowadząca pokazuje dzieciom: „przesyłam uśmiech dziecku, które siedzi obok mnie po prawej stronie” – dotyka ramienia tego dziecka i patrząc mu w oczy uśmiecha się. Dzieci przekazują sobie uśmiech bez słów, dotykając lekko ramienia kolegi z prawej strony i uśmiechając się do niego.

 Poznajmy się Uczestnicy siedzą w kole. Każdy przedstawia się: – wymienia swoje imię oraz pokazuje wybrany przez siebie gest, – wymienia swoje imię i pokazuje pantomimicznie, co lubi robić, – wymienia swoje imię oraz pokazuje, ile ma lat, – wymienia swoje imię oraz przedstawia pantomimicznie ulubione zwierzę. Za każdym razem grupa powtarza imię, ruchy oraz dźwięki danej osoby.

Uczestnicy ustawiają się trójkami jeden za drugim, tworząc „pociągi”. Pierwsza osoba w tym „pociągu” jest „buforem” – zamyka oczy i wyciąga ręce do przodu, druga jest „lokomotywą”, chwyta pierwszą za biodra lub ramiona i też zamyka oczy. Trzecia osoba to „maszynista”, trzyma drugą osobę i ma jako jedyny w tym „pociągu” otwarte oczy. Przy pomocy rąk kieruje ruchem swojego pociągu. Nie wolno nic mówić. Po kilku minutach następuje zmiana ról w zespołach. W podsumowaniu uczestnicy wypowiadają się: – Czy czułem się bezpiecznie w czasie zabawy? – W której roli czułem się najlepiej?

 Opowiadanie a) Wybieramy z literatury lub sami tworzymy krótkie opowiadanie (dostosowane do zainteresowań, wieku oraz płci dzieci uczestniczących w zajęciach), które prezentujemy dzieciom. Zadaniem grupy jest nazwanie i zapisanie na małych wcześniej rozdanych karteczkach uczuć wyrażanych przez bohaterów opowiadania. Następnie wspólnie, na dużym arkuszu papieru tworzymy listę uczuć. Prowadzący krótko rozmawia z dziećmi na temat komunikacji werbalnej i znaczenia komunikacji pozawerbalnej. b) Rozlosowujemy wśród chętnych dzieci karteczki z nazwami uczuć, np. radość, wstręt, strach, wstyd, ból, smutek. Dziecko, które wylosowało karteczkę z uczuciem, przedstawia je za pomocą gestu i mimiki nie używając słów. Pozostałe dzieci zgadują, jakie uczucie jest prezentowane.

 Ćwiczenia izometryczne Dzieci wybierają sobie dowolne miejsce na sali. a) Skręty głową sześć razy jak największym kręgiem zgodnie z ruchem wskazówek zegara i w kierunku przeciwnym.

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

 Pociągi

SPOTKANIE 1 Cele zajęć

Metody, techniki i formy

Środki dydaktyczne

• integrowanie grupy • relaksacja (rozluźnianie ciała)

• zabawa • praca grupowa • ćwiczenia rozwijające • ćwiczenia relaksacyjne • krąg uczuć

• duży arkusz papieru • pisaki • małe karteczki • tekst opowiadania

Przebieg zajęć

 Ćwiczenia izometryczne Dzieci wybierają sobie dowolne miejsce na sali. a) Skręty głową sześć razy jak największym kręgiem zgodnie z ruchem wskazówek zegara i w kierunku przeciwnym.

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

b) Ściskanie prawą ręką lewego przedramienia mocno przez sześć sekund i odwrotnie – ściskanie lewą ręką prawego przedramienia przez sześć sekund z całej siły. c) Siad turecki, próby złączenia kolan do środka z całej siły przez sześć sekund.

 Masaż Pozycja wyjściowa – leżenie przodem lub swobodny siad tyłem do osoby wykonującej masaż. Nauczyciel podaje instrukcje i demonstruje na jednym z uczestników: Przychodzi rolnik, podziwia ziemię – głaskanie. Postanowił zasiać zboże, kopie, bronuje ziemię – posuwiste ruchy brzegiem dłoni. Sieje ziarno – delik atne uderzenia opuszkami palców. Zasypuje – ukośnie śśnie brzegiem dłoni. Słońce przygrzewa – centymetr nad ciałem przesuwanie dłońmi. Zaczął padać drobny deszcz – delikatnie opuszkami. Powiał wiatr – energiczne przesuwanie dłońmi. Pada mocny deszcz – mocno opuszkami. Pada grad – jeszcze mocniej opuszkami. Wieje bardzo silny wiatr – energicznie ddłło W łońmi mi w rróżne strony. Wicher rozwiał chmury, zaświeci ś świeci łło sło ł ńce – dł dłłonie onie nad ciałem. Wr ble wydziobują ziarno – delikatne szczypanie. Wró Nadleciały łły wrony – mocniejsze szczypanie. Potem gawrony, które narobiły łły mnóstwo dziur w ziemi – dłonie zwinięte w pięść, ęść, wgniatanie – lekko. ęść Strach na wróble, a sio! Przegonił ptaki – dłonie przesuwane nad ciałem. Przygrzało słońce, zboże zaczęło kiełkować – podnoszenie ubrania. Rolnik podziwia zboże – muskanie ciała. Zaczął kosić zboże – ukośnie śśnie brzegiem dłoni. Zbiera je w snopy – z góry ry na ddół ół,, z boków do środka ół ś – ruch zagarniania. Wrzucił snopki na wóz – delikatne uderzanie całymi łłymi dłońmi. Zawiózł do młockarni i wymłócił – oklepywanie dłońmi luźnymi w nadgarstku.

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

Zmielił na mąkę – kuliste ruchy pięściami. ęś ęściami. Zebrał mąkę do worków – rozgarnianie do środka. ś Żona wysypała mąkę na stolnicę – oklepywanie całą dłonią. Ż Do mąki wbiła jajka – uderzenia daszkiem dłoni. Zarobiła ciasto – ugniatanie. Zrobiła placuszki – kuliste głaskanie całą dłonią. Upiekła – odwracamy dziecko. Jakie piękne ciasteczko – przytulanie dziecka.

 Pożegnanie – „Iskierka”. Uczniowie w kręgu przekazują sobie „iskierkę”, ściskając kolejno dłonie swoich kolegów. Uścisk dłoni ma wrócić do osoby, która iskierkę puściła.

Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym...

 Pożegnanie – „Iskierka”. Uczniowie w kręgu przekazują sobie „iskierkę”, ściskając kolejno dłonie swoich kolegów. Uścisk dłoni ma wrócić do osoby, która iskierkę puściła.