Interview Zara Mommerency

Visuele en emotionele technieken zijn krachtige middelen in propaganda

Vanaf mei vertonen we, in samenwerking met Lumière en deMens.nu, de documentaire Riefenstahl (2024). Leni Riefenstahl stond bekend als een baanbrekend cineast, maar ook als propagandist van Hitlers Derde Rijk – en ze deed er alles aan om haar beladen verleden te herschrijven. Door de opkomst van fake news en de steeds grotere rol van media wordt het tegenwoordig steeds moeilijker om propaganda van waardevolle informatie te onderscheiden.

Zara Mommerency geeft hier graag meer duiding. Zij is medewerker nieuws- en informatiegeletterdheid bij Mediawijs, het Vlaamse kenniscentrum voor digitale en mediageletterdheid. Opgeleid als journalist en historicus, is ze expert in (des)informatie, propaganda, polarisatie en nieuwsgeletterdheid.

Wat doet Mediawijs precies?

Mediawijs is het Vlaamse kenniscentrum voor digitale en mediageletterdheid. We helpen Vlaamse en Brusselse burgers om media en digitale technologie kritisch, bewust, creatief en actief te gebruiken en begrijpen. Zo zorgen we ervoor dat ook minder digitaal vaardige mensen kunnen deelnemen aan onze steeds digitalere samenleving. Dit doen we door middel van sensibilisering, het ontwikkelen van tools, opleidingen, netwerken, onderzoek en beleidsontwikkeling. Ons doel is om mediawijsheid als een essentiële competentie te promoten.

Hoe definieer jij propaganda? Is het per definitie negatief, of kan het ook positief zijn?

Propaganda is een vorm van massacommunicatie die bedoeld is om de publieke opinie te beïnvloeden of het gedrag van mensen te sturen. Het kan verschillende vormen aannemen: niet alleen posters of afbeeldingen, maar ook liedjes, radioprogramma’s, kunstwerken, tijdschriften, video’s en zelfs memes kunnen propaganda zijn. Het belangrijkste kenmerk van propaganda is dat het gericht is op een breed publiek, niet op een enkel individu. Hoewel propaganda vaak wordt geassocieerd met totalitaire of fascistische regimes, is het niet per definitie negatief.

Er bestaat ook nuttige propaganda, bijvoorbeeld om mensen te overtuigen zich in te zetten voor een maatschappelijk doel, zoals campagnes tegen rijden onder invloed. Reclame lijkt in sommige opzichten op propaganda omdat beide overtuigingstechnieken gebruiken, maar het primaire doel van reclame is commercieel: geld verdienen. Toch maken veel reclames gebruik van propagandatechnieken, simpelweg omdat ze effectief zijn.

Wat is het verschil tussen propaganda, desinformatie en fake news?

De term fake news wordt, zeker sinds de eerste ambtstermijn van Donald Trump, vaak gebruikt om journalistieke berichtgeving af te doen als leugens of om politieke opponenten de mond te snoeren.

· Fake news verwijst naar verzonnen of misleidende informatie die wordt gepresenteerd als nieuws. Dit kan zowel opzettelijk als per ongeluk worden verspreid, bijvoorbeeld via sociale media of onbetrouwbare nieuwsbronnen.

· Desinformatie is doelbewust verspreide misleidende of valse informatie, met als doel mensen te manipuleren, verwarring te zaaien, geld te verdienen of de publieke opinie te beïnvloeden . Dit wordt gebruikt door o.a. overheden, organisaties of individuen met een specifieke agenda.

· Propaganda kan desinformatie bevatten om een boodschap kracht bij te zetten, maar is breder dan dat en omvat verschillende vormen van overtuigende communicatie.

Kort gezegd: fake news kan zowel opzettelijk als per ongeluk misleidend zijn, terwijl desinformatie altijd bewust en met een agenda wordt verspreid. Propaganda maakt soms, maar niet zeker altijd, gebruik van een van beiden.

Welke parallellen zie jij tussen de mediatechnieken van nu en die van de jaren ’30?

In de jaren ’30 maakten totalitaire regimes gretig gebruik van de opkomende massamedia (radio, film en kranten) om hun ideologieën te verspreiden. Tegenwoordig spelen sociale media een vergelijkbare rol, met een ongekende snelheid en bereik. Video’s, memes en tweets kunnen viraal gaan en massaal de publieke opinie beïnvloeden.

Visuele en emotionele technieken zijn altijd krachtige middelen geweest in propaganda. Waar in de jaren ’30 posters, foto’s en films werden ingezet (denk aan de documentaires Leni Riefenstahl), zien we nu dat korte video’s, reels en memes eenzelfde functie vervullen.

Bovendien blijven overtuigingstechnieken door de jaren, heen grotendeels hetzelfde: inspelen op emoties zoals angst en woede, het wij-zij-denken aanwakkeren, tegenstanders zwartmaken en boodschappen simplificeren en herhalen. De rol van techbedrijven in de verspreiding van informatie is een extra zorg: met ondoorzichtige algoritmes en minder moderatie (zoals bij X en Meta) wordt de informatiestroom steeds minder controleerbaar.

Welke rol spelen (sociale) media in de verspreiding van propaganda?

Sociale media versnellen en versterken propaganda door de schaal, snelheid en personalisatie van boodschappen. Een opvallend voorbeeld is de verspreiding van propaganda via memes: korte, eenvoudige beelden die subtiele (of minder subtiele) overtuigende boodschappen bevatten. Dit maakt propaganda toegankelijker en moeilijker herkenbaar.

Ook politici gebruiken sociale media om zichzelf op een bepaalde manier te presenteren. Op TikTok delen ze bijvoorbeeld persoonlijke aspecten van hun leven om sympathie op te wekken en een band met het publiek te creëren. Dit kan een krachtig middel zijn om indirect politieke boodschappen te verspreiden.

Hoe kunnen burgers en journalisten zich wapenen tegen propaganda?

Journalisten moeten vasthouden aan hun beroepsethiek: onpartijdigheid nastreven, meerdere perspectieven belichten, bronnen kritisch controleren en onafhankelijkheid bewaren. Onafhankelijke journalistiek is een essentieel middel tegen propaganda. Burgers kunnen zich wapenen door actief en kritisch met media om te gaan. Wie de technieken van propaganda kent en herkent (zoals emotionele manipulatie, herhaling en het schetsen van een vijandbeeld), kan er beter weerstand tegen bieden. Tijdens het scrollen op sociale media is het belangrijk om bewust om te gaan met de inhoud en niet alles zomaar aan te nemen.

Welke tips heb je voor onze lezers om kritisch met media om te gaan?

· Zorg voor een breed en divers nieuwsaanbod. Haal je informatie niet uit slechts één bron of van één platform.

· Als een bericht sterke emoties oproept, is er een kans dat het propaganda of desinformatie is.

· Praat met anderen over wat je online ziet en waarover je twijfelt.

· Neem de tijd om informatie te controleren en deel niets waarover je twijfelt of waarvan je de betrouwbaarheid niet kan achterhalen.

Meer weten?

Wil je meer weten over propaganda? Lees het Mediawijs-dossier op www.mediawijs. be/nl/dossiers.

De filmvertoningen en nabesprekingen van Riefenstahl vinden plaats in de Lumièrecinema’s van Antwerpen, Brugge, Mechelen en Studio Skoop in Gent. Alle actuele informatie over speeldata vind je op de websites van de bioscopen.

Cédric Ista, coach communicatie