Hollandsche IJssel tussen Utrecht en Gouda

HISTORIE EN NATUUR

We varen vandaag westwaarts de Hollandsche IJssel af naar Gouda. Dit stuk van de rivier is ruim 30 kilometer lang en voert langs aantrekkelijke plaatsen als IJsselstein en Oudewater. Wat ons betreft mag het in één adem worden genoemd met de Vecht en de Vliet. Beroepsvaart kom je op dit stuk niet tegen, pleziervaart volop.

PIM VAN DER MAREL

De Hollandsche IJssel – al in de 9e eeuw bekend als ‘isla’ – is van oudsher natuurlijk een getijdenrivier. Dat was destijds van eminent belang, want het betekent dat de rivier de mogelijkheid biedt water af te voeren als het eb is. Om die reden is er dan ook eeuwenlang over de rechten getwist tussen de gewesten Utrecht en Holland. Misschien is dat ook wel de reden dat het de ‘Hollandsche’ IJssel is gebleven, terwijl veel van de aanliggende plaatsen in de provincie Utrecht liggen. De getijdenwerking maakte al vroeg de aanleg van dijken noodzakelijk. Een historische maatregel van waterstaatkundige aard is vastgelegd in een 13e-eeuwse verordening van Floris V. De graaf bepaalt daarin dat je alleen grond langs de rivier mag kopen als je ook in staat bent in het onderhoud van de bijbehorende dijk te voorzien. In 1862 is de IJssel gekanaliseerd door de aanleg van de Waaierschutsluis. We varen in de dagtocht van vandaag het gekanaliseerde deel af met deze sluis als einddoel.

DOORSLAG

Op het Merwedekanaal zoeken we de Doorslag die de verbinding vormt met de Hollandsche IJssel. De ingang van het kanaal vinden we bij de Batavier, een voormalige stoomkorenmolen van bijna 140 jaar oud. Dit voor stoomaandrijving gebouwde fabriekje kreeg bij de bouw nog onnodig de aloude vorm van een windmolen, maar dan zonder kap en wieken. Pal daarnaast ligt de net gereviseerde Doorslagsluis. De van oorsprong 17e-eeuwse sluis was een bottleneck geworden in de aanvoer van water naar het westen. De door-

1 De voetgangersbruggen over de Doorslag hebben een doorvaarthoogte van bijna vijf meter. 2 Zowel de IJsselbrug als het brugwachtershuisje zijn replica’s van voorgangers uit 1907. 3 Drie rietgedekte voormalige boerderijen geven de rivier Vecht-achtige trekken.

voercapaciteit is up-to-date gebracht met behoud van de historische looks. Als we de sluis invaren hebben we aan stuurboord het woonhuis ‘de Doorslag’, dat ook al een rijksmonument is. Op het stukje naar de IJssel moeten zowel de Doorslagbrug als de Geinbrug voor ons open. Als we nog zitten te bedenken hoe we daar contact mee gaan leggen, gaat de eerste brug al open. Het blijkt dat ze worden bediend vanuit de Centrale Nieuwegein. Nog voor de Geinbrug

treffen we aan bakboord poldermolen Oudegein. De historische windmolen heeft elders dienst gedaan vanaf 1667. Sinds 2003 staat de molen hier. Ze is gerestaureerd door het Utrechts landschap en helpt sinds drie jaar bij de bemaling. We grinniken erom dat we alleen op het aanvoerkanaal naar de IJssel onverwacht al vier historische objecten tegenkomen. Je zou er bijna door vergeten te vermelden dat het laatste deel van de Doorslag fraai vaarwater is.

4

4 Tussen IJsselstein en Montfoort is de IJssel landelijk en vooral fraai. 5 Aanvarend op het stadje Oudewater domineert de Sint-Michaëlskerk met zijn 14e-eeuwse toren het beeld. 6 De passantenplekken van Oudewater lopen altijd snel vol.

IJSSELSTEIN

Aan het eind van de Doorslag varen we stuurboord uit de Hollandsche IJssel op. Pal achter elkaar komen we onder bruggen in de A2 en de N210 door. Als we het bewoonde deel van het stadje IJsselstein bereiken, passeren we aan stuurboord een opvallend aantrekkelijke bewonershaven met de huizen in een boog daaromheen. Er is vanaf de IJssel gelukkig geen verbinding met de vlakbij gelegen Nedereindse Plas, die zo vervuild is dat het saneren is gestopt en er nooit meer gezwommen mag worden(!). We varen door de nieuwbouw tot aan de IJsselbrug. Zowel de ophaalbrug als het brugwachtershuisje zijn replica’s van hun voorgangers uit 1907. Voor de brug ligt aan bakboord een nieuw gemetselde boogbrug die helaas de historische IJsselpoort met het brandspuithuisje aan het zicht onttrekt. IJsselstein heeft – met stadsrechten uit het begin van de 14e eeuw – een prachtige historie. Niet ver van hier staat van het 12eeeuwse Stein (kasteel) nog de toren. Kasteelheer Gijsbrecht van Amstel liet zich in die tijd ook wel Gijsbrecht van IJsselstein noemen. Door het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Buren in 1551 kwam de baronie IJsselstein in bezit van de

Oranjes. De baronie werd later een fiscale vrijplaats, waardoor belastingheffing achterwege bleef. Dat maakte de plaats aantrekkelijk voor welgestelden en lieden met een voor verbetering vatbare belastingmoraal. We varen het stadje uit en genieten van de prachtige rivier. Aan het water liggen rietgedekte voormalige boerderijen jaloersmakend fraai te zijn. Een stukje verderop komen we langs de

aantrekkelijke jachthaven ‘Marnemoende’. We stellen vast dat ze daar zo midden in het seizoen een indrukwekkende bezetting hebben. Daar voorbij heeft de IJssel prachtige ongerepte stukken vaarwater. We gaan in een traag tempo varen om er meer van te kunnen genieten. Op weg naar Montfoort is een enorme voorraad autobanden langs de oever eigenlijk de enige dissonant. Maar we kunnen

ermee leven want de banden behoren toe aan Kargro, een bedrijf dat zich toelegt op het recyclen ervan.

MONTFOORT

Bisschop Godfried van Rhenen laat in het jaar 1170 het Kasteel van Montfoort bouwen. Daaromheen ontstaat een nederzetting die in 1329 stadsrechten krijgt. Het stadje krijgt een omwalling met vier poorten waarvan de IJsselpoort bewaard is gebleven. De poort vormt één geheel met het stadhuis en sluit nog altijd aan op de draaibrug. Het 14eeeuwse geheel herbergt daarmee één van de oudste stadhuizen van ons land. De naam van het stadje komt van ‘sterke berg’. We mijmeren hier wat over als we aanvaren op de draaibrug die al open staat. We hebben daar ook prima zicht op de 15eeeuwse Sint-Janskerk. Dat is nog eens wat je noemt een entree met historie! Met 96 inschrijvingen in het Rijksmonumentenregister is het stadje één van de pareltjes van de IJssel. De wateralmanak wijst erop dat je gratis bij het stadhuis mag

HEKSENWAAG VAN OUDEWATER

De bekendheid van haar in 1595 herbouwde waag dankt Oudewater aan keizer Karel V. Die gaf de stad het privilege mensen van weegcertificaten te voorzien. Dat kwam als volgt. Men had de keizer uitgenodigd voor een proces in het dorp Polsbroek. De aldaar te licht bevonden vrouw zou als heks worden verbrand. Karel had echter door dat er met de weeginstallatie was geknoeid. Hij liet haar opnieuw wegen in Oudewater waar de dame een normaal gewicht bleek te hebben. Dat was in die tijd het bewijs dat je geen heks was, dus dat redde haar van de brandstapel. Vandaar het privilege, als enige waag in Europa! Dankzij een deugdelijk weegsysteem en eerlijke wegers is in Oudewater nooit iemand als heks veroordeeld. Terwijl schattingen aangeven dat dit in Europa toch zo’n 50.000 mensen (vooral vrouwen) het leven moet hebben gekost!

aanleggen, maar geeft meteen aan dat dit wel heel onrustig is. Wij volstaan met de vermelding dat een stadswandeling hier een regelrechte aanrader is.

OUDEWATER

Doorvarend verlaten we het prachtige stadje Montfoort en beleven een déjà vu. Eerst wat stulpjes van een paar miljoen ‘plus’ maar daarna treffen we

tussen Montfoort en Oudewater opnieuw lange ongerepte stukken vaarwater. Bij vlagen heeft het wel iets weg van een mangrove rivier. We gaan dus opnieuw in een traag tempo varen om er ook hier uitgebreid van te genieten. Dat verhindert uiteraard niet dat we na verloop van tijd in de buurt van Oudewater komen, dat zich met niet bepaald bescheiden borden afficheert als ‘het mooiste stadje van het

7 De Goejanverwellesluis in Hekendorp staat bol van de historie. 8 De oudste rode beuk van Nederland staat op de nominatie om gekapt te worden.

groene hart’. Aanvarend op het stadje domineert de Sint-Michaëlskerk met zijn 14e-eeuwse toren het beeld. De toren van deze grote hallenkerk had als stadstoren oorspron-

GOEJANVERWELLESLUIS

kelijk de bijzondere functie van verdedigingswerk. Meteen na de Cosijnbrug kun je stuurboord uit het stadje in. Waarschijnlijk wordt het de bijboot, want de boogbruggen laten

De Goejanverwellesluis in Hekendorp dateert uit de 14e eeuw. Er zijn niet zoveel sluizen met een even rijke historie als deze. Elke eeuw is hier namelijk wel iets bijzonders gebeurd. In 1573 werd de sluis door de watergeuzen bezet. In 1672 werd met het openzetten ervan de (oude) Hollandse Waterlinie in stelling gebracht. In 1787 werd Wilhelmina van Pruisen er door Goudse patriotten gedwongen te overnachten. Dat laatste had een onbedoeld staartje. Wilhelmina was de zus van de Koning van Pruisen. Met niet minder dan 20.000 soldaten kwam broederlief het zijn zuster aangedane onrecht rechtzetten. Doe je ogen even dicht als je op de IJssel langs deze sluis vaart, dan hoor je het wapengekletter uit die tijden!

een doorvaarthoogte toe tot hooguit twee meter. Met stadsrechten sinds 1265 is ook Oudewater met recht een monumentenbolwerk. Sterker nog, het is zelfs één van de steden waaruit de Staat der Nederlanden is ontstaan. Gevelstenen op trapgevels van woonhuizen geven 1614 aan als bouwjaar en het oude stadhuis dateert uit 1588. Alles is hier zo pittoresk dat het als decor voor de opnamen van de tv-serie ‘Swiebertje’ heeft gediend. Zelfs als je helemaal niets hebt met historie, moet je hier toch even in de wereldberoemde Heksenwaag geweest zijn (zie kader). Waar de stadswandeling in Montfoort al een aanrader is, zouden we het hier bijna willen verplichten! Dat betekent wel dat je bijtijds één van de passantenplekken moet hebben ingenomen, want Oudewater is een populaire plaats om te overnachten.

HEKENDORP

Als we het stadje verlaten moet de Hoenkoopsebrug voor ons open. We doneren het bruggeld met een ruime fooi in het bekende klompje aan een stok. Even later ontmoeten we de afgeladen IJsselaak ‘Den Onthaestingh,’ die wordt gejaagd door een tweespan. Mooi dat het jaagpad nog intact is en dit mogelijk maakt!  Bij de boomgaard van een fruitteler nodigt een eenvoudig bord passanten uit er even aan te leggen. Het bord sluit af met de geruststellende mededeling ‘u kunt pinnen’. Niet veel verder komen we aan stuurboord langs een camping, waarvan sommige gasten op luchtbedden in de rivier dobberen. We varen daarna weer enige tijd op een prachtig en rustig gedeelte van de rivier tot aan Hekendorp. De Wilhelmina van Pruisenbrug daar is in 2020 vervangen door een normaal werkende ophaalbrug. De dubbele ophaalbrug die er voorheen lag was van het type ‘andersom’: ze stond standaard open voor het vaarverkeer en voetgangers en fietsers konden de brug met een drukknop sluiten.

Jammer dat aan deze tamelijk ongewone situatie een eind is gekomen!

In Hekendorp takt de Dubbele Wiericke af naar de Oude Rijn. Daarvoor moet je geschut worden door de Goejanverwellesluis, die ook al weer bol staat van de historie (zie kader). Wij varen door richting Gouda.

HAASTRECHT

Op weg naar de Goudse Waaierschutsluis passeren we een suppende jongedame voordat we door Haastrecht komen. Het stadje geniet grote bekendheid onder schaatsliefhebbers omdat de voormalige wereldkampioenen Leo Visser en Hein Vergeer er vandaan komen. Ook qua historie doet het niet onder voor de andere prachtige plaatsen van vandaag. Haastrecht ontstaat rond het jaar 1100 als een nederzetting om een Stein (kasteel) en krijgt in het jaar 1300 stadsrechten. De bloei dankt het stadje aan het veenriviertje De

Vlist, dat hier uitmondt in de IJssel. Het stadhuis uit 1618 is de moeite van een wandeling waard. Helaas is het niet meer toegestaan gemotoriseerd te varen op het wonderschone riviertje De Vlist. Maar fietsliefhebbers kunnen in dit gebied hun hart ophalen aan één van de Vlistroutes. In het stadje kunnen we nog een blik werpen op de oudste rode beuk van Nederland. In november is bekend

GOED OM TE WETEN

gemaakt dat de 332 jaar oude, monumentale boom op de nominatie staat om uit veiligheidsoverwegingen te worden gekapt. We varen door en passeren een platbodem met de vlag op zijn kop. Dat brengt ons terug bij boerenprotesten en de dagelijkse realiteit voordat we gaan afmeren. Als we daarmee klaar zijn concluderen we dat de Hollandse IJssel ons niet minder bekoort dan de Vecht.

In het traject liggen 12 vaste bruggen waarvan de laagste 4,40 meter hoog is. Van de 10 beweegbare bruggen hebben er een aantal pauzes in de brugbediening van 16.30 tot 18.00 uur. De maximaal toegestane snelheid is 9 km per uur. Met een diepgang tot 1,75 meter zul je geen problemen ondervinden. Stroming is er op dit gedeelte van de Hollandsche IJssel niet, tenzij er bij droogte water aangevoerd moet worden naar West-Nederland. Aanlegplaatsen zijn er volop en deze worden met borden aangegeven.

Ga naar www.motorboot.com voor het vaarroutekaartje met het gpxbestand voor de navigatie.