Trzeci Oddech XLIII

TRZECI ODDECH Grudzień 2021

NUMER XLIII

KWARTALNIK Bytomskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku 1

WITAJCIE, PAŃSTWO, PRZED ŚWIĘTAMI Taak... Bestia wychynęła zza węgła i znowu kąsa bezlitośnie. Kolejna fala pandemii nie pozwala odetchnąć. Toczą się dyskusje, debaty, a on – koronawirus – ma się wciąż nieźle. Staramy się zachować rozsądek, optymizm – trudno jednak oprzeć się uczuciu niepokoju o najbliższą przyszłość. Jednak trzeba żyć w miarę normalnie, rejestrować bieżące wydarzenia, pamiętać o minionych.

Właśnie – o minionych. W tych dniach mija 40 lat od pamiętnej niedzieli 13 grudnia: kiedy zamilkły telefony, na polskie ulice wyjechały pojazdy opancerzone, zamarło życie społeczne - rozpoczęła się czarna noc stanu wojennego. Każdy z nas ma swoje własne, osobiste wspomnienia z tego okresu. Jest również wiele wzajemnie wykluczających się opinii o tym czasie. Stan wojenny, jego przebieg i konsekwencje to wciąż wiele pytań, na które historycy poszukują odpowiedzi. Powstały dziesiątki publikacji. Ale dla wszystkich, którzy w tym czasie byli dorośli lub prawie dorośli - to czas życia innego niż dotąd, czas, po którym nic już nigdy nie było takie samo.

Dlatego w bieżącym numerze „Trzeciego Oddechu” (do którego lektury, tradycyjnie, serdecznie zachęcamy) podejmujemy ten temat. W rubryce „Karty ludzkiej pamięci” rekomendujemy Państwu szczególny reportaż: ”Niedziela bez Teleranka”. Jego autorka opowiada o powszednim życiu w czasie stanu wojennego. Swoje opowieści snują ludzie „po obu stronach barykady”. Znajdziemy tam własne doświadczenia, dowiemy się rzeczy, o których nie mieliśmy pojęcia.

Piszemy jeszcze o jednej książce, z którą warto się zapoznać, zwłaszcza, gdy się mieszka na Śląsku (i jest albo nie jest Ślązakiem). Tegoroczna Nagroda Literacka Nike dostała się w ręce Zbigniewa Rokity. Jego „Kajś. Opowieść 2

o Górnym Śląsku” przypadła do gustu nie tylko jurorom, którzy jej przyznali Nike, ale także czytelnikom, którzy uhonorowali autora Nagrodą Publiczności.

W obecnym numerze, zgodnie ze złożoną wcześniej obietnicą, polecamy Państwa uwadze kolejny „bytomski” materiał Pani dr Małgorzaty Kaganiec. Zachęcamy również do obejrzenia filmu, który przypomni nam postać i czasy, w których robiła karierę „polska Marylin Monroe”- Kalina Jędrusik.

Jako, że nadchodzi czas świąteczny – zaglądamy na wigilijne stoły znanych pisarzy: jak w ich domach Boże Narodzenie obchodzono?

A ponieważ „Trzeci Oddech” jest pismem Waszym, dla Was i o Was – przypominamy ważniejsze wydarzenia z życia naszej Wszechnicy. Nie o wszystkich możemy tu napisać, bo zamiast kwartalnika powstałaby książka. Więc, zmuszeni do dokonania subiektywnego wyboru, piszemy tylko o kilku. O wszystkich pozostałych przeczytać można na internetowej stronie Uniwersytetu.

Słuchacze naszego Uniwersytetu pandemii się nie poddają. Na ile tylko zdrowie, samopoczucie i pogoda pozwalają, biorą udział we wszystkich oferowanych im zajęciach i aktywnościach. Pełno ich w budynku szkolnym przy ul. Powstańców Śląskich 10, pełno w Bytomiu, pełno w regionie, a nawet w Warszawie, Malborku i Trójmieście. O tym, gdzie i co robili od września do listopada, przeczytać można w rubryce DZIAŁO SIĘ, jak zwykle umieszczonej na końcu numeru, która zajmuje tym razem ponad trzy strony.

Na dni przedświąteczne, na Święta i Nowy Rok – przyjmijcie Państwo najgorętsze życzenia zdrowia i wszelkiej pomyślności.

REDAKCJA 3

ZACZĘLIŚMY!!!

15 września w sali widowiskowej Bytomskiego Centrum Kultury odbyła się uroczysta inauguracja nowego roku akademickiego 2021/2022.

Na zajęcia Bytomskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku w roku akademickim 2021/2022 zapisało się 621 słuchaczy, w tym 68 nowych, przytłaczającą większość (87%) słuchaczy stanowią Panie; wśród nowo zapisanych są osoby urodzone między innymi w: Człuchowie, Gdyni, Gorlicach, Jarocinie, Jędrzejowie, Kolbuszowej, Pomianowie, Nowej Rudzie, Samborze (obecnie Ukraina) i Sankt Petersburgu (Rosja); najstarsza z tych osób urodziła się w roku 1946 a najmłodsza w roku 1966.

W uroczystości, oprócz ponad 200 słuchaczy Uniwersytetu, udział wzięli zaproszeni goście: Prezydent Bytomia - Mariusz Wołosz i Przewodniczący Rady Miejskiej Bytomia - Mariusz Janas oraz Zastępca Prezydenta Bytomia - Adam Fras, przedstawiciele Bytomskiej Rady Seniorów i współpracujących z uczelnią bytomskich szkół i instytucji. Gośćmi honorowymi byli: dr Hanna Firganek - przewodnicząca Rady Programowej Uniwersytetu oraz Paweł Warczok emerytowany dyrektor Centrum Kształcenia Ustawicznego w Bytomiu - jeden z inicjatorów powołania Uniwersytetu w roku 2006. Listy gratulacyjne dla słuchaczy skierowali: poseł na Sejm RP - Wojciech Szarama i senator RP - Halina Bieda.

Prezydent Bytomia i Przewodniczący Rady Miejskiej wyrazili podziw dla słuchaczy Uniwersytetu za ich niesłabnącą aktywność i ciekawość świata, oraz złożyli serdeczne życzenia zdrowia i energii w zdobywaniu wiedzy i nowych umiejętności. Życzenia dla słuchaczy złożyły także przedstawicielki Uniwersytetów Trzeciego Wieku z miast sąsia4

dujących z Bytomiem. Tę część uroczystości zakończył występ uniwersyteckiego chóru „Wrzosy Jesieni”.

Dwanaścioro nowych słuchaczy BUTW otrzymało z rąk Zastępcy Prezydenta Bytomia - Adama Frasa studenckie indeksy.

O wygłoszenie inauguracyjnego wykładu poproszono w tym roku bytomskiego historyka Tomasza Saneckiego.

Przybliżył on słuchaczom dzieje I Pułku Strzelców Bytomskich. Ulica Strzelców Bytomskich to chyba najdłuższa ulica w naszym mieście. Większość słuchaczy Uniwersytetu śpiewała kiedyś, przy ognisku, na harcerskiej zbiórce lub na szkolnej akademii, pieśń „Do Bytomskich Strzelców wojska zaciągają”, ale tak naprawdę, to chyba mało kto dokładnie wie, kim byli ci Bytomscy Strzelcy, o których opowiadał Tomasz Sanecki.

Ostatnim punktem programu był, przygotowany przez nauczycielkę tańca ludowego i charakterystycznego Katarzynę Dziok, występ młodych tancerzy, uczniów Ogólnokształcącej Szkoły Baletowej im. Ludomira Różyckiego w Bytomiu.

Nad przebiegiem uroczystości czuwali: kierująca Bytomskim Uniwersytetem Trzeciego Wieku - wicedyrektor Cen5

trum Kształcenia Ustawicznego - Elżbieta Morgoń-Ochman oraz prowadzący uroczystość w roli konferansjerów: słuchaczka Uniwersytetu - Zofia Golder i przewodniczący Zarządu Samorządu Słuchaczy - Jan Cieplinski. Podziękowania za pomoc w sprawnym przebiegu przedsięwzięcia bez wątpienia należą się także pozostałym członkom Zarządu: Stefanii Borkowskiej, Damianowi Mzykowi i Janowi Pytlowi oraz dokumentującym zdarzenie fotograficznie - Danucie Moczulskiej-Sądaj i Januszowi Foremnemu, autorowi wyświetlanej na ekranie, podczas inauguracji, prezentacji poświęconej 15-tu minionym latom działalności Uniwersytetu - Kazimierzowi Wojtaszkowi, a także Gabrieli Andrzejczak oraz Irenie Ołówka, które we foyer BeCeKu rozdawały słuchaczom przygotowany, jak zwykle na inaugurację, Informator o zajęciach zaplanowanych w semestrze zimowym 2021/2022.

RK

NA STADIONIE ŚLĄSKIM 17 września na Narodowym Stadionie Lekkoatletycznym w Chorzowie odbyła się XIII Międzynarodowa Olimpiada Sportowa Uniwersytetów Trzeciego Wieku i Organizacji Senioralnych „Trzeci Wiek na Start”, której organizatorem był UTW w Łazach. Zgłosiło się 40 ekip z całej Polski oraz z Ukrainy i Austrii, łącznie ponad 800 zawodników w konkurencjach: biegi na 60 i na 150m, rzut kulą, wyścigi rowerowe, bule, speed-ball, strzelanie z łuku i zawody pływackie rozegrane na jednej z chorzowskich krytych pływalni.

Reprezentacja naszego Uniwersytetu (19 zawodników i zawodniczek) wystartowała na Olimpiadzie już po raz 13-ty. Jako jedna z kilku uczestniczyliśmy we wszystkich 6

dotychczas zorganizowanych zawodach i z każdych wracaliśmy z medalami. Tak było także w tym roku. Trzynastka nie była dla nas pechowa. Startując w swoich kategoriach wiekowych zdobyliśmy 7 medali - jeden złoty, dwa srebrne i cztery brązowe.

Złoty medal zdobyła Marianna Czajerek w biegu na 60m.

Srebrne medale zdobyli: Maria Ogaza w pływaniu na 50m stylem klasycznym i Roman Wildanger w strzelaniu z łuku.

Brązowe medale zdobyli: Joanna Atamaniec-Matonia w strzelaniu z łuku, Wiesław Rzepecki w biegu na 60m, Erwin Hermann w pływaniu na 50m stylem dowolnym i Jan Cieplinski w pływaniu na 50m stylem dowolnym.

W klasyfikacji drużynowej zajęliśmy IV miejsce. Zwyciężył Uniwersytet Trzeciego Wieku w Gliwicach, drugi był Uniwersytet Trzeciego Wieku w Łazach a trzecia reprezentacja Głosu Seniora1.

Mieliśmy szczęście do pogody, bo tuż przed rozpoczynającą Olimpiadę defiladą uczestników przestał padać deszcz i do końca zawodów było słonecznie, co sprzyjało sympatycznej atmosferze sportowej.

Dziękuję całej ekipie, która reprezentowała nasz Uniwersytet jako zawodnicy lub jako kibice za udział, za sportową rywalizację, za doping i za utrwalenie tych wszystkich poczynań w serii zdjęć.

Jan Cieplinski

1 periodyk wydawany w wersji elektronicznej i papierowej przez Stowarzyszenie MANKO 7

NAGRODY GŁÓWNE DLA NASZYCH ARTYSTÓW W dniach 22 października – 28 października 2021 w Porębie odbył się „JURA SENIOR FESTIVAL”. Organizatorem festiwalu było Stowarzyszenie Studio ART w Porębie, które, we współpracy z grupą nieformalną pod nazwą „PASJONACI AKTYWNOŚCI LOKALNEJ”, do udziału w nim zaprosiło seniorów w wieku 50+. Do konkursu mogli się zgłosić soliści, duety i zespoły wokalne z terenu województwa śląskiego. Nasz Uniwersytet reprezentowali: chór „Wrzosy Jesieni” oraz duet wokalny Ilona Dobrowolska i Bożena Związek. Ze względu na ograniczenia spowodowane pandemią COVID-19, festiwal odbywał się w formie on-line. Do 22 października można było wysłać nagranie wideo z występu zgłoszonych do konkursu wykonawców. Nagrania naszych artystów przygotował Kazimierz Wojtaszek.

8

Laureatów wyłoniło jury składające się z gwiazd śląskiej sceny muzycznej: piosenkarki występującej pod pseudonimem Mona Lisa, wokalisty, klawiszowca, kompozytora i autora tekstów, współzałożyciela zespołu muzycznego „Universe” – Henryka Czucha oraz piosenkarza, kabareciarza i autora tekstów – Grzegorza Poloczka. Gala, w czasie której komisja ogłosiła swój werdykt, odbyła się 28 października 2021 r. w sali widowiskowej Miejskiego Ośrodka Kultury w Porębie. Nasi artyści, co powoli staje się już tradycją, zwyciężyli w swoich kategoriach.

W kategorii chórów i zespołów wokalnych nagrodę główną, za wykonanie pieśni „Ojczyzno Ty ma” z podkładem muzycznym Etiudy E-dur Fryderyka Chopina, zdobył chór „Wrzosy Jesieni” kierowany przez Monikę Woleńską.

Nagrodę główną, w kategorii duetów wokalnych, za wykonanie piosenki „Stowarzyszenie Porannej Rosy” z repertuaru Grupy Pod Budą, zdobyły Ilona Dobrowolska i Bożena Związek z uniwersyteckiego Studia Piosenki „60-tka”.

RK

BĄDŹ MĄDRY I PISZ WIERSZE… ALBO COŚ NAMALUJ Nasz Uniwersytet miał i ma wśród swoich słuchaczy nie tylko muzyków i śpiewaków, patrz chór „Wrzosy Jesieni”, „Club Roman-tycznych Serc” i Studio Piosenki „60-tka”, ale także osoby piszące. Na łamach „Trzeciego Oddechu” kiedyś zamieszczaliśmy wiersze Jana Gibowicza i Andrzeja Drzazgi.

Obydwaj już na zawsze nas pożegnali. Obecnie pisze dla nas Piotr Mejsak. Z wielkim powodzeniem pisze i oddaje do druku kolejne powieści Urszula Jaksik. Od czasu do czasu coś udanie skrobnie Zofia Golder.

Mamy też panie i panów malujących. Ich prace wielokrotnie były nagradzane i pokazywane, m. innymi w Galerii 9

Szybu Wilson w Katowicach i w Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu w Galerii Szyb Eliza.

W poniedziałek 15 listopada w Bibliotece Miejskiej w Będzinie odbyło się podsumowanie XII edycji Ogólnopolskiego Konkursu Literacko - Plastycznego pt. „Znaszli ten Kraj”.

Organizatorem konkursu było Stowarzyszenie Twórców Kultury Zagłębia Dąbrowskiego, z obecną na wernisażu panią Prezes - Teresą Orłowską. Wyróżnienie w kategorii malarze-dorośli, za obraz „Mazury” otrzymała nasza słuchaczka Janina Niedzielska. Serdecznie gratulujemy.

Marta Hawlicka

SZACHY I BRYDŻ Po rocznej przerwie spowodowanej COVIDEM w sobotę 27 listopada w auli budynku szkolnego przy ul. Powstańców Śląskich 10 w Bytomiu brydżyści i szachiści z uniwersytetów trzeciego wieku z Bytomia, Częstochowy, Gliwic, Rybnika, Tarnowskich Gór i Wodzisławia zasiedli 10

przy zielonych stolikach i szachownicach, aby powalczyć o zwycięstwo w XII Turnieju UTW w Szachach i Brydżu Sportowym o Puchar Dyrektora Centrum Kształcenia Ustawicznego. Cieszymy się, że udało nam się Turniej zorganizować, bo jest to jedna z czterech imprez, które tradycyjnie organizujemy, zapraszając do udziału studentów-seniorów z naszego województwa. Trzy pozostałe to: trochę młodsze - Przegląd Twórczości Artystycznej Słuchaczy Uniwersytetów Trzeciego Wieku oraz Międzypokoleniowe Sztafety Pływackie i najmłodsze Mistrzostwa Bytomskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Strzelaniu i Darcie. Mamy nadzieję, że w roku 2022 uda nam się zorganizować także te pozostałe.

Niestety, trudna sytuacja epidemiczna, aktualnie jesteśmy w czasie czwartej fali zachorowań COVID-19 oraz związane z nią ograniczenia organizatorów i obawy uczestników spowodował znacznie mniejszą, niż w poprzednich latach, liczbę zawodników. Swój udział w turniejowych rozgrywkach zgłosiło 10 szachistów i 16 par brydżowych.

Około godziny dziesiątej, po oficjalnym otwarciu zawodów przez Przewodniczącego Zarządu Samorządu Słuchaczy –

11

Jana Cieplinskiego, sędziowie: Andrzej Maszczyszyn brydż i Klaus Leska - szachy rozpoczęli rozgrywki. Szachiści skończyli wcześniej, bo po około 2 godzinach. Brydżyści grali dłużej, bo aż do godziny 15-tej.

Końcowe wyniki Turnieju są następujące: Puchary Dyrektora Centrum Kształcenia Ustawicznego w Bytomiu za największą ilość punktów zebraną w klasyfikacji zespołowej otrzymali: w Turnieju Szachowym – Bytomski Uniwersytet Trzeciego Wieku, w Turnieju Brydża Sportowego – Uniwersytet Trzeciego Wieku w Rybniku.

W klasyfikacji indywidualnej w Turnieju Szachowym I miejsce zajęli: wśród pań Elżbieta Szołtysek oraz Jan Cieplinski – wśród panów, II miejsca - odpowiednio: Maria Kapuścińska i Henryk Duzdowski, a trzecie: Jerzy Skibniewski, wszyscy z Bytomia.

W klasyfikacji indywidualnej w Turnieju Brydża Sportowego najlepiej licytowała i zajęła I miejsce para: Teresa Żoczek i Adam Rezner z Rybnika, na II miejscu znaleźli się Andrzej Zabiegała i Marek Bieniecki z Gliwic, a na III miejscu - Jan Kurianowicz i Ireneusz Hebdowski z Wodzisławia.

12

Podziękowania należą się zarówno uczestnikom, jak i organizatorom Turnieju. Poza już wymienionymi zwycięzcami nasz Uniwersytet reprezentowali: w brydżu sportowym pary - Elżbieta Burliga i Jerzy Ryczaj, bracia Zbigniew i Jerzy Borkowiec, Mirosława Ludwikowska-Gromadka i Kazimierz Wojtaszek oraz Krystyna Pawłowska i Sławomir Sokołowski; w szachach - Roman Andrzejczak, Zenon Grzelak, Józef Hańczur i Marek Kowalski.

W organizację Turnieju i jego obsługę zaangażowani byli: Jan Cieplinski (główny organizator) oraz Gabriela Andrzejczak, Mirosława Bawecka i Małgorzata Jabłońska.

Do zobaczenia za rok na kolejnym XIII Turnieju.

RK

POBIEGLIŚMY DLA SZYMONA 28 listopada odbył się w Parku Miejskim im. Franciszka Kachla bieg charytatywny „Kilometry Pomocy”, którego celem było zebranie środków na pomoc w rehabilitacji dziewięcioletniego Szymona, który 18 września został potrącony przez samochód w Miechowicach.

13

Za każdy przebiegnięty przez uczestnika imprezy kilometr Fundacja Petralana z Bytomia przeznaczała 5 zł na leczenie i rehabilitację chłopca, który w wypadku doznał ciężkich obrażeń ciała, a teraz walczy o powrót do zdrowia.

Opłata startowa za udział w biegu wynosiła 30 zł. Ona również została przeznaczona na pomoc dla Szymona.

Wśród 260 biegaczy byli również trzej słuchacze Bytomskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku; oprócz mnie Jan i Józef Hańczurowie. Każdy z nas pokonał wyznaczoną przez organizatorów 2-kilometrową pętlę 5 razy, czyli łącznie pokonaliśmy 30 kilometrów. Wszyscy uczestnicy biegu razem przebiegli 3 tysiące i 452 kilometry.

Pogoda była fatalna, ale to nie przeszkodziło wszystkim uczestnikom „wybiegać” jak najwięcej kilometrów, aby w ten sposób pomóc Szymonkowi.

Jan Cieplinski

CI, CO ODESZLI… 1 listopada to w Kościele katolickim, a także w wielu Kościołach protestanckich moment na wspomnienie wszystkich tych, którzy już dostali się do nieba. Chrześcijanie czczą tym samym zarówno wyniesionych na ołtarze, jak i anonimowych świętych. 2 listopada obchodziliśmy Dzień Zaduszny - czyli wspomnienie wszystkich zmarłych.

Z okazji tych świąt porządkujemy groby na cmentarzach, wspominamy zmarłych krewnych, przyjaciół, zasłużonych rodaków. W lipcu pożegnaliśmy kolegę Henryka Słotę, w sierpniu kolegę Jana Dylewskiego Ponad rok temu zmarła nasza Przyjaciółka, wieloletnia Przewodnicząca i Wiceprzewodnicząca Zarządu Samorządu Słuchaczy naszego Uniwersytetu, wyjątkowa kobieta i bytomianka, człowiek wielkiej pasji i wiary, niezmiernie ak14

tywna działaczka na rzecz środowiska seniorów w naszym mieście Bytomiu i całym regionie Hildegarda Ewa Tyburczyk. W Zaduszki odwiedziliśmy Jej grób na cmentarzu przy ul. Staffa w Bytomiu. Dwa tygodnie później na tym samym cmentarzu pożegnaliśmy Ryszarda Zwierowicza.

Pamiętajmy o wszystkich naszych zmarłych Koleżankach i Kolegach.

Jan Cieplinski

PATRONI BYTOMSKICH ULIC – ŁUKASZ WALLIS Było ich trzech: dwóch Wallisów - ojciec i syn oraz Feliks Musialik. Wywodzili się ze środowiska robotniczego byli górnikami w bytomskich kopalniach, a równocześnie niestrudzonymi zbieraczami pieśni ludowych z okolic Bytomia. Wiele takich pieśni ocalili od zapomnienia.

Najstarszym z nich był Łukasz Wallis. Urodził się 11.X.1863 roku. Pochodził ze starej zasiedziałej rodziny rozbarskiej, notowanej w bytomskich źródłach kościelnych już w XVIII-tym wieku. Jak większość chłopców z środowiska robotniczego, ukończywszy szkołę ludową, rozpoczął pracę w pobliskiej kopalni „Heinitz” (potem „Rozbark”), z czasem awansując do stopnia maszynisty górniczego.

Obok pracy działał też społecznie w założonym w 1871 roku Towarzystwie św. Alojzego, zrzeszającego młodzież polską. Towarzystwo promowało kulturę polską, troszczyło się o rozwój czytelnictwa i oświaty polskiej. Dzięki temu Łukasz Wallis bliżej zainteresował się rodzimym folklorem i w wieku 23 lat rozpoczął zbieranie pieśni ludowych, wędrując po okolicznych wsiach. W celach samokształceniowych gromadził też polskie książki i prasę. W 1918 roku nabył księgozbiór „piekarskiego Wernyhory” - Wawrzyńca Hajdy. Był 15

stałym bywalcem księgarni Wojciecha Zioba przy kościele Panny Marii, gdzie była przechowywana biblioteczka Kasyna Polskiego. W 1922 roku księgarz wydał utwór literacki Wallisa pt. Wojsko św. Jadwigi czyli Legendy o wojsku św.

Jadwigi na Sroczej Górze za Rozbarkiem pod Bytomiem.

Owocem wędrówek były m.in. wydane w 1825 roku w drukarni bytomskiego „Katolika” pod pseudonimem Hermana Donaja Kolędy Górnośląskie czyli opis zwyczai ludowych w czasie Bożego Narodzenia oraz 32 stare kolędy górnośląskie z melodjami zebranych z ust ludu W 1884 roku na próbie teatrzyku amatorskiego w Towarzystwie Alojzjanów Łukasz Wallis poznał młodszego o dwa lata Feliksa Musialika. Musialik, w przeciwieństwie do Wallisa, nie był Górnoślązakiem od pokoleń. Jego dziadek, Mikołaj, pochodził z sąsiedniego Królestwa Polskiego i przybył na Górny Śląsk w poszukiwaniu pracy. Ojciec Feliksa, Wojciech, pracował w sortowni węgla kopalni „Florentyna”. Feliks urodził się 27. V. 1865 roku w Łagiewnikach. Do szkoły ludowej chodził w Świętochłowicach. Jeden z jego nauczycieli, nazwiskiem Orłowski, był Polakiem i to dzięki niemu Feliks poznał dobrze język polski.

Ponieważ ojciec nie był w stanie utrzymać licznej rodziny, Feliks już w szkole musiał zacząć pracować. Zajęcie znalazł u miejscowego poczmistrza, stemplując listy. Jako czternastoletni chłopak rozpoczął pracę ładowacza w kopalni: najpierw „Szczęście Samuela”, później „Hohenzollern” (Szombierki) i „Heinitz”. Za namową Wallisa zaczął również zbierać i zapisywać stare pieśni ludowe. Aby móc zapisać też nuty, zaczął uczyć się gry na skrzypcach. Był stałym uczestnikiem zebrań Polsko-Katolickiego Towarzystwa Górnośląskich Polaków, gdzie poznał ks. Bonczyka, dzięki któremu zaznajomił się z historią i literaturą polską. Spróbował 16

też swych sił jako literat, pisząc artykuły do gazetki Związku Wzajemnej Pomocy oraz innych polskich gazet lokalnych.

Niektóre jego artykuły drukowała też prasa cieszyńska.

Wraz z Wallisem zebrali do 1913 roku ok. 1300 pieśni, które w 1920 roku zostały przekazane do Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie i weszły w skład Pieśni Ludowych z Polskiego Śląska wydanych w trzech tomach w latach 1927-1939 Podział Górnego Śląska w 1922 roku zmusił rodzinę Wallisów do przeprowadzki do Świętochłowic. Łukasz Wallis zmarł 5.VI.1940 roku, został pochowany na cmentarzu w Świętochłowicach Zgodzie.

Natomiast Feliks Musialik pozostał w Bytomiu, pracując nadal w kopalni, dopóki ciężka choroba oczu nie zmusiła go do przejścia na emeryturę. W 1937 roku został odznaczony Srebrnym Wawrzynem Akademickim „za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej”.

Jako działacz polski pozostawał pod szczególnym nadzorem władz niemieckich, zwłaszcza po wybuchu II wojny światowej. Zginął w Bytomiu w niewyjaśnionych okolicznościach - prawdopodobnie zamordowany na ulicy przez SA-manów. Ciało znaleziono dopiero po jakimś czasie w stawie w Chełmie Wielkim; został pochowany na tamtejszym cmentarzu.

Zainteresowanie zbieraniem starych pieśni ludowych kontynuował syn Łukasza Wallisa - Stanisław, urodzony 9. XI. 1895 roku na Rozbarku.

Już jako uczeń często towarzyszył ojcu w jego wędrówkach, poznając folklor górnośląski. Uczestniczył też w zebraniach polskich stowarzyszeń, w których aktywnie działał jego ojciec.

17

Niestety, trudne warunki materialne rodziny nie pozwoliły mu na kontynuowanie nauki w gimnazjum, toteż rozpoczął pracę jako praktykant biurowy w kancelarii polskiego adwokata Klemensa Wnukowskiego, by po kilku latach w 1915 roku zostać urzędnikiem bytomskiego magistratu. Jako samouk uczył się języków obcych i gry na instrumentach. Prócz tego aktywnie działał w rozbarskim Towarzystwie św. Alojzego . Kiedy ważyła się przyszłość Górnego Śląska, Stanisław Wallis aktywnie uczestniczył w akcji plebiscytowej , brał też czynny udział w pracach Polskiego Towarzystwa Literackiego w Bytomiu, gdzie pełnił funkcję bibliotekarza.

Pozostawienie Bytomia w granicach Niemiec zmusiło Stanisława, podobnie jak wielu polskich działaczy, do opuszczenia rodzinnego miasta. Zamieszkał wraz z rodziną w pobliskich Świętochłowicach i podjął pracę w tamtejszym starostwie powiatowym jako kierownik Urzędu Ubezpieczeń. Trzy lata później jego staraniem powstało w Świętochłowicach Muzeum Ziemi Bytomskiej, którego został kierownikiem. Uroczyste otwarcie placówki nastąpiło 12.III.1925 roku. Dziesięć lat później, również staraniem S. Wallisa, utworzono muzeum w Chorzowie, otwarte 13.XII.1935 roku oraz Archiwum Pieśni Ludowych i Archiwum Tańców Ludowych, których trzon stanowiły zbiory Wallisów.

Trudne lata okupacji z konieczności ograniczyły działalność Stanisława Wallisa. Jak sam wspominał, zajmował się głównie porządkowaniem i opisywaniem posiadanych zbiorów. W lutym 1945 roku zajął się organizacją życia kulturalnego w Chorzowie, a przede wszystkim odbudową muzeum. Założył przy nim bibliotekę naukową gromadzącą prace z zakresu etnografii i historii Śląska, która w 1950 18

roku liczyła ok. 30 tysięcy woluminów, w tym wiele druków unikatowych.

Zainteresowania S. Wallisa prócz pieśni obejmowały też inne dziedziny. Interesował się choreografią ludową, czego efektem był szkic „O tańcach ludowych” opublikowany w 1930 roku. Innym obszarem jego badań były stroje ludowe, a także medycyna ludowa obejmująca ok. 250 opisów roślin leczniczych z regionu bytomskiego i ich zastosowania. Już po jego śmierci, w 1960 roku zostały wydane „Przysłowia i pogódki ludowe na Górnym Śląsku”, zawierające 4113 przysłów i morałów śląskich, których część zebrał już ojciec - Łukasz Wallis.

Zmarł nagle 23.II.1957 w Świętochłowicach.

roku,

został

pochowany

dr Małgorzata Kaganiec

COŚ DO OBEJRZENIA: BO WE MNIE JEST SEKS. REŻYSERIA: KATARZYNA KLIMKIEWICZ. SCENARIUSZ: KATARZYNA KLIMKIEWICZ I PATRYCJA MNICH. W ROLI GŁÓWNEJ MARIA DĘBSKA. POLSKA 2021 „Polska Marylin Monroe”. „Ikona seksu”. „Kwintesencja kobiecości” – to tylko niektóre z przydomków, jakimi wielbiciele obdarzali Kalinę Jędrusik – kolorowego ptaka na tle szarego pejzażu PRL-u, gwiazdę Kabaretu Starszych Panów, artystkę tyleż wielką, co niekonwencjonalną. To wielbiciele. Zaś przeciwnicy – których Kalina miała równie wielu – nie wahali się przed użyciem najgorszych zniewag: „ usunąć z wizji “tę dz**kę” pisali do telewizji.

Wszystkim było wiadomo, że Władysław Gomułka nie znosił Kabaretu Starszych Panów i ich gwiazdy. Miał nawet 19

roztrzaskać telewizor, gdy podczas transmisji z uroczystości barbórkowej w 1962 roku zobaczył na ekranie Kalinę Jędrusik z krzyżykiem na nieco tylko zakrytych piersiach.

Plotka ta kłóci się, co prawda, z legendarną oszczędnością towarzysza Wiesława (zniszczyć drogi sprzęt? Horror!), niemniej oddaje stosunek dostojnika do artystki.

Nie on jeden widział w Kalinie rażącą skandalistkę. Wielu kłuło w oczy, że nie chciała się dostosować się do zasad patriarchalnego społeczeństwa, które sytuowało kobietę jako istotę pośrednią między dzieckiem a człowiekiem. Próbowała żyć na własnych zasadach. Liczne skandale, życie w otwartym związku z mężem – pisarzem i scenarzystą Stanisławem Dygatem, kontrowersyjne wypowiedzi i odważne stroje – to wszystko sprawiło, że zyskała miano naczelnej skandalistki PRL-u i na stałe wpisała się do kanonu polskiej popkultury.

19 listopada wszedł na ekrany kin film „Bo we mnie jest seks” w reżyserii Katarzyny Klimkiewicz. Jeszcze przed oficjalną premierą został pokazany na 46 Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. Zdobył tam uznanie i nagrodę za pierwszoplanową rolę kobiecą dla Marii Dębskiej.

Ten film nie jest biografią i nie miał nią być. Reżyserka przedstawia zaledwie fragment życia i kariery Kaliny Jędrusik. Jest to jednak szczególny fragment: czas zenitu popularności Kabaretu Starszych Panów. Katarzyna Klim20

kiewicz skupia się na momencie największej chwały i zarazem chwili niezawinionego upadku największej skandalistki PRL-u. Realizuje temat anegdotycznie – nie bez przyczyny film rozpoczyna się napisem stwierdzającym, że niektóre wątki ukazane na ekranie mogły, ale wcale nie musiały się wydarzyć. Ujmuje historię w baśniowy nawias, balansując na granicy prawdy i fikcji. Tę konwencję wzmacnia otwierająca film scena z ożywającymi manekinami. I pierwsze zdanie: „Kobieta lat 60. powinna być modna, ale skromna i oddana ognisku domowemu”.

Lata 60. w filmie nie są szare, deszczowe i zasnute mgłą, tylko kolorowe, neonowe i pełne wdzięku. Nie ma w nich siermiężności okresu „gomułkowskiego”. Są za to barwy Hollywood i snów o nim. I jest Kalina. Kobieta, która ma odwagę być sobą, sprzeciwia się narzucanym rolom społecznym. Nie wstydzi się swoich potrzeb ani swojego zdania i nie widzi powodu, dla którego miałaby być traktowana przedmiotowo tylko dlatego, że jest atrakcyjna. Ale kiedy zmywa makijaż, czuje się samotna, niezrozumiana.

Pojawiają się w niej wątpliwości, bo wciąż słyszy, że nie pasuje. Czy ktoś dostrzeże, że „pod seksem jest dusza”, pyta w piosence.

Jest rok 1962. Kalina Jędrusik sposobi się do występu podczas obchodów górniczej Barbórki. Wszyscy wiedzą, że jej ukazanie się na stradzie przyćmi pozostałych wykonawców. „Ja się nie boję, ja mam występ po Jędrusik, mnie i tak nikt nie będzie słuchać” – cedzi przez zęby, nerwowo odpalając papierosa, koleżanka po fachu. Salę wypełniają stateczni górnicy w galowych mundurach i ich nobliwe małżonki, są też dostojnicy i prominenci ówczesnej władzy. A naprzeciwko, w światłach jupiterów – ona. Drapieżność, zmysłowość, temperament.

21

Ten kontrowersyjny styk reprezentantów dwóch kultur ma swoje następstwa. Poznajemy dyrektora telewizji ds. rozrywki i byłego kolegę Jędrusik, któremu odważne wystąpienie artystki nie przypada do gustu. Za to sama Kalina – jak najbardziej. Składa więc kobiecie „propozycję nie do odrzucenia”: seks za karierę. Gdy gwiazda nie chce wdać się w romans, odtrącony zalotnik zwalnia ją z pracy w telewizji. Bezwzględną zemstę ułatwia mu niekonwencjonalne postępowanie i zachowanie artystki. Wkrótce zaczyna brakować pieniędzy. Mąż, całkowicie oderwany od prozy życia codziennego, także jej nie wspiera. Kobieta postanawia walczyć o utraconą pozycję.

I taką właśnie Kalinę, zmagającą się się ze społecznym uprzedzeniem, małostkowością, odrzucającą konwenanse w imię ważnych dla siebie priorytetów – kreuje na ekranie Maria Dębska. Młoda aktorka wypada w tej roli bardziej niż przekonująco. „Pokochałam jej bezwstyd. Nieoglądanie się za siebie z jednoczesną empatią do drugiego człowieka.

I żarłoczność na życie, na smaki i na ludzi. Jej „dolce vita”.

- mówi w wywiadzie odtwórczyni roli. Ma energię, tupet, zmysłowym, aksamitnym głosem rzuca mężczyzn na kolana. Kreując postać zadziornej, bezceremonialnej i wiecznie klnącej artystki ( wiadomo, że nikt tak nie przeklinał, jak Kalina…), Dębska odgrywa najlepszą do tej pory rolę w swej filmowej karierze. Jest po prostu doskonała. Perfekcyjnie opanowała charakterystyczny dla Jędrusik subtelny i wyzywający ton głosu, a piosenki w jej wykonaniu odznaczają się szczególną lekkością, od której emanuje nie tylko Kalinowa pewność siebie, ale też erotyzm i gracja.

Także odtwórcy pozostałych postaci z otoczenia Kaliny Jędrusik dotrzymują kroku Dębskiej. Leszek Lichota jako Stanisław Dygat, niemal komiczny w roli Tadeusza 22

Konwickiego Paweł Tomaszewski, dziwaczny i zabawny Borys Szyc jako Kazimierz Kutz – wszyscy oni tworzą interesujące dopełnienie głównej postaci. A Bartłomiej Kotschedoff, występujący jako prostacki, mściwy, bezwzględny dyrektor telewizji, jest realnym odbiciem kacyków lat gomułkowskich – choć czy tylko w tamtej epoce tacy wszechwładni dyrektorzy się zdarzają…? „Bardzo nam zależało, żeby narysować ten świat prawdziwie. Żeby widz siedzący w fotelu kinowym chciał się tam znaleźć i napić wódki” – mówi Maria Dębska. Tę prawdziwość pogłębia dbałość realizatorów o szczegóły scenograficzne i kostiumowe filmu.

Wyraźnie widać, że Katarzyna Klimkiewicz znalazła klucz do opowiedzenia o Kalinie Jędrusik. Filmowymi środkami odmalowała – po prostu KOBIETĘ. Symbol.

W roku 1934 Julian Tuwim napisał wiersz pt. „Ewa”.

Czytamy tam:

Jest więc odtąd na wieki i grzeszna, i święta, Zdradliwa i wierna, i dobra i zła, I rozkosz i rozpacz, i uśmiech i łza, I gołąb i żmija, i piołun i miód, I anioł i demon, i upiór i cud, I szczyt nad chmurami, i przepaść bez dna, Początek i koniec - kobieta, acha!

W chwili powstania utworu Kalina miała cztery lata...

A przecież to jakby o niej…

Szczerze polecam ten film.

EJB 23

COŚ DO POCZYTANIA: ZBIGNIEW ROKITA, KAJŚ.

OPOWIEŚĆ O GÓRNYM ŚLĄSKU. WYDAWNICTWO

CZARNE,WOŁOWIEC 2020. NAGRODA LITERACKA NIKE 2021, NAGRODA NIKE CZYTELNIKÓW 2021.

Czym jest śląskość? Co to znaczy być Ślązakiem? Czy istnieje narodowość śląska (w 2011 roku podczas poprzedniego spisu powszechnego zadeklarowało ją 809 tys. osób (w tym jako pierwszą 418 tys.)? A „ślōnsko godka”? Czy to język czy tylko etnolekt?

Historycy, etnologowie, językoznawcy, kulturoznawcy, miłośnicy regionu i inni zainteresowani zadają takie i podobne pytania, gorąco i nierzadko gwałtownie dyskutując nad odpowiedziami. Bo nie ma jednoznacznych. Nie ulega wątpliwości, że w XXI wieku nastąpiła swoista eksplozja zainteresowania śląskością – jakkolwiek by ją pojmować. Zaczęły powstawać teksty kultury po śląsku, śląskojęzyczna Wikipedia, przekłady światowej literatury, knajpy, śląski design. Dzięki temu postępowało oswajanie języka, który przez lata był skrywany, używany jedynie w sytuacjach nieoficjalnych. Coraz więcej pojawia się też książek o Śląsku, o jego obliczu – pisanych przez Ślązaków i nie tylko. Bo Śląsk to fascynujący materiał dla pisarza, co potwierdzi każdy, kto tę tematykę podejmuje.

Udowodnił to Zbigniew Rokita, autor książki „Kajś.

Opowieść o Górnym Śląsku”, laureat tegorocznej Na24

grody Nike (dodajmy: także Nike Publiczności). Prof. Inga Iwasiów, przewodnicząca jury, w laudacji poświęconej książce pisze m.in.: Zbigniew Rokita wykonuje odkrywkę tego terytorium, przeprowadza czytelnika przez tunele, przypomina słowa i epizody. Rekonstruuje wielorakie sposoby zapominania i odsuwania zdarzeń sięgających początków XIX wieku, zamykania Śląska w polskości lub niemieckości, byle daleko od jakiejkolwiek odrębności, autonomii, integralności. (…)

Nagradzamy “Kajś”, książkę pomagającą zrozumieć przemocowy charakter oficjalnej historii, podnoszącą na duchu jako zapis codzienności, w której dobroć ludzka odgrywa ratunkową rolę. Książkę pokazującą, jak bardzo konieczne są zmiany i rewizje zapieczonych poglądów, ustalonych zasad. Po lekturze wiem więcej nie tylko o Śląsku, lecz o świecie, o polityce, ludziach i przypadkach. O pochodzeniu, które z reguły jest zmącone i drwi z potrzeby podziałów, stawiania granic. Mocniej też wierzę w sens zapisywania zdarzeń, a więc w literaturę.

Niełatwo określić precyzyjnie gatunek książki-laureatki.

Ma ona cechy bardzo osobistego reportażu, sagi rodzinnej, bildungsroman („powieść o stawaniu się”).

Zbigniew Rokita jest reporterem specjalizującym się w problematyce Górnego Śląska i Europy Wschodniej. Pochodzi z podgliwickiej Ostropy, twierdzi jednak, że swoją tożsamość zaczął odkrywać dopiero, gdy przeniósł się do Krakowa. Jak sam przyznaje, posiada korzenie góralskie, podkarpackie, kongresówkowe i śląskie – taka mieszanka typowa jest dla wielu dzisiejszych mieszkańców regionu (ale nie tylko tego), bowiem Śląsk to tygiel kulturowy.

W „Kajś” autor odsłania szczegóły odkrywania swoich korzeni i rozbudzania w sobie zainteresowania dziejami lo25

kalnymi. Pisze otwarcie: Przez większość życia uważałem Ślązaków za jaskiniowców z kilofem i roladą. Swoją śląskość wypierałem. W podstawówce pani Chmiel grała nam na akordeonie Rotę, a ja nie miałem pojęcia, że ów plujący w twarz Niemiec z pieśni był moim przodkiem. O swoich korzeniach wiedziałem mało. Nie wierzyłem, że na Śląsku przed wojną odbyła się jakakolwiek historia. Moi antenaci byli jakby z innej planety, nosili jakieś niemożliwe imiona: Urban, Reinhold, Lieselotte.

Ostatecznie Rokita postanowił przełamać swój własny opór i samodzielnie się przekonać, co naprawdę oznacza bycie Ślązakiem. Obserwacje dokonane przez autora i jego wielu rozmówców, osobiste historie, codzienne rozterki i wielkie deklaracje, każą inaczej niż dotychczas spojrzeć na ten obszar Polski. Górny Śląsk trzeba przeżywać, a nie przeżuwać mówi Rokita i pokazuje nam swoje przeżywanie, poszukiwanie, odkrywanie, i zaskakiwanie się swoim Śląskiem. Reporterską opowieść rozpoczyna od wojny francusko-pruskiej, później pisze o Wielkiej Wojnie, która co prawda nie trafia na ziemie Ślązaków, ale Ślązacy trafiają na wojnę. Następnie krwią zapisują się dzieje uczestników powstań śląskich, a po niemal dwóch dekadach nastaje II wojna światowa, której - czytamy w „Kajś” - pierwszą ofiarą miałby być powstaniec śląski - Frank Honiok. Rokita wspomina również o bliższych naszym czasom wydarzeniach i faktach, jak m.in. o szopienickiej hucie i ołowicy, której ofiarami padały dzieci. Nie zapomniał o symbolu Katowic, czyli pomniku Józefa Piłsudskiego na Kasztance, która zgodnie z początkową wizją chorwackiego rzeźbiarza Antuna Augustinčicia była ogierem (!).

Autora cechuje zmysł obserwacji oraz erudycja. Jego opowieść jest wielowątkowa. Saga rodzinna stanowi dla niego pretekst do poszukiwań kolejnych śląskich tropów, 26

które wpływały i nadal wpływają na kształtowanie się tożsamości jednostki. Rokita kreśli dramaty większe i mniejsze, czasem nieco przypominające nieco chichot losu – jak chociażby fragment traktujący o odwiecznym antagonizmie między Ślązakami i Zagłębiakami, którzy wspólnie muszą podróżować Tramwajami Śląskimi, Kolejami Śląskimi itd.

Moi przodkowie użyźniali sobą dzieje. Dzieje się na nich pasły i rosły tłuste i obłe – tak zaczyna swoją opowieść reporter. I zabiera nas w podróż po wielu czasach i miejscach. Pokazuje ludzi – zwykłych i niezwykłych, wydarzenia – ponure i pogodne. Pozwólmy się zaprosić na tę wędrówkę. „Kajś. Opowieść o Górnym Śląsku” polecam wszystkim: „hanysom” i „gorolom”.

EJB

KARTY LUDZKIEJ PAMIĘCI; ANNA MIESZCZANEK: DZIEŃ BEZ TELERANKA. JAK SIĘ ŻYŁO W STANIE WOJENNYM. WYDAWNICTWO MUZA, WARSZAWA 2021 Niedziela 13 grudnia 1981 roku. Czterdzieści lat temu.

Oczekujące na swój ulubiony program dzieci czeka rozczarowanie. Nie ma ”Teleranka”. Zamiast kolorowego kogucika na wizji widnieje smutny pan w generalskim mundurze, grubych okularach, na tle flagi z orłem umieszczonej tak, że że biedne godło wisi niechlujnym ukosem, krzywo. To Wojciech Jaruzelski. Mówi do Polaków „...w dniu 27

dzisiejszym ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego. Rada Państwa, w zgodzie z postanowieniami Konstytucji, wprowadziła dziś o północy stan wojenny na obszarze całego kraju.” Tak przemawia przez cały dzień… Łączność telefoniczna zablokowana. Żeby się czegoś dowiedzieć, trzeba wyjść „na miasto”. A tam – wozy bojowe, żołnierze uzbrojeni po zęby. Mali chłopcy z otwartymi buziami patrzą na najprawdziwsze czołgi. Dorośli usiłują zdobyć jakiekolwiek informacje od rodziny, przyjaciół, znajomych i nieznajomych.

W szarej grudniowej aurze zawisa pytanie: co jest, co będzie, co dalej. Rozeszła się już wieść o tysiącach aresztowanych i internowanych. Tydzień później MSW przygotowuje tajny dokument: „W dn. 13.XII br o godz. 0.00 w całym kraju przeprowadzono operację kryptonim „Jodła”.

Celem tej akcji było internowanie osób, w stosunku do których, ze względu na ich dotychczasowe zachowanie, zachodziło uzasadnione podejrzenie, że pozostając na wolności, prowadzić będą działalność zagrażającą interesom bezpieczeństwa i obronności państwa. Zgodnie z planami, wykorzystując czynnik zaskoczenia, do godziny 12.00 dn. 13 bm. internowano 3173 osoby, to jest ponad 70% liczby założonej.(...)akcja internowania będzie kontynuowana.”

Nazajutrz w ogólnopolskim obiegu ukazują się tylko dwa tytuły: „Trybuna Ludu” i „Żołnierz Wolności”. Zawierają „Dekret o stanie wojennym” i zarządzenia odbierające obywatelom ich prawa – właściwie do wszystkiego. Takie same treści komunikują z ekranów telewizorów panowie spikerzy w wojskowych mundurach – zwykle zresztą bez dystynkcji.

Z dnia na dzień robi się coraz mroczniej. Coraz więcej aresztowań. Padają pierwsze ofiary. Giną od strzałów 28

górnicy z kopalni „Wujek” i przechodzień z Gdańska – też zastrzelony. Co roku stan wojenny pochłania nowe ofiary.

Giną obywatele pobici przez ZOMO, w komendzie MO, na ulicy przez nieznanych sprawców, zatruci podczas demonstracji, poparzeni petardami...

Tak oto zakończył się „karnawał Solidarności” – szesnaście miesięcy wywalczonej wolności. Po miesiącach starannych przygotowań władza siłami wojska i służby bezpieczeństwa przywróciła dawny porządek. W brutalny i gwałtowny sposób wolność została internowana. Formalnie stan ten trwał półtora roku. W lipcu 83 r. został zniesiony. Jednak ostatni więźniowie polityczni wyszli na wolność dopiero w połowie 1986 roku.

Wprowadzenie stanu wojennego mocno wpłynęło na życie Polaków. Jak bardzo – o tym możemy się przekonać, czytając reportaż Anny Mieszczanek „Dzień bez Teleranka. Jak się żyło w stanie wojennym”, wydany pod koniec września br. Autorka pozwala nam spojrzeć szerzej na ten trudny i szalony czas, rozciągając relację w nie tylko na lata 1980-82, ale dalej, aż do przełomowego 1989 roku, roku Okrągłego Stołu i pierwszych wolnych wyborów.

Porzuca przy tym najbardziej martyrologiczną narrację na rzecz emocji i opowieści osób, które walczyły z systemem, ale też walczyły o zwykłe, codzienne przeżycie.

Pokazuje życie, codzienność, towarzyszące przełomowym wydarzeniom emocje czy nieznane historie rodzinne, które kształtowały osobowości młodych i postawy. Zestawia to z dokumentami służb i partyjnych komitetów z ich peerelowską nowomową. Relacje wzbogaca obfitością fotografii i kopii dokumentów.

Rozmówcami autorki są ludzie tacy jak my: Jerzy – informatyk ze Słupska, Początkująca Dziennikarka, zwa29

na później Dziennikarką Wyrzuconą, Maciek Falkowski – początkujący reżyser filmowy, Mariusz – goniec, Maria – działaczka Rolniczej Solidarności. I jeszcze inni, studenci, pracownicy naukowi, robotnicy, a nawet uczniowie, będący świadkami nocnego aresztowania rodziców. Także ludzie zatrudnieni w służbach. Tak więc aresztowani i aresztujący. Stojący po obu stronach barykady. Jedni i drudzy to Polacy. Zwalniani z pracy, zmuszani do podpisywania lojalek, stojący w kolejkach przed aresztami, by przekazać paczkę bliskim. Poznajemy treść rozmów prowadzonych w celi, obawy przed „kapusiami”. Poruszają nas relacje strajkujących pod ziemią górników.

Bohaterowie książki Anny Mieszczanek musieli nagle odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Rzeczywistości, w której półki sklepowe świeciły pustkami, poza domem oglądano się w obawie przed milicją, łączność telekomunikacyjna została zerwana, a po jej przywróceniu w słuchawce brzmiał suchy komunikat „Rozmowa kontrolowana”. Sama autorka dzieli się także swoimi wspomnieniami. „Dzień bez Teleranka” to reportaż, w którym dane historyczne (daty, postacie, decyzje), przeplatają się z wspomnieniami przeciętnych obywateli. To oni są największą wartością książki Anny Mieszczanek (poza oczywiście przygotowaniem i researchem), są bowiem autentyczni. Próbują przetrwać. Usiłują stworzyć sobie enklawy wolności – choćby dzięki działalności opozycyjnej. Jak często w trudnym czasie, pojawia się także śmiech.

Anna Mieszczanek w jednym z wywiadów mówi: „W stanie wojennym „ulica” natychmiast reagowała na przemoc władzy śmiechem. Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego już pierwszego dnia, zgodnie ze skrótem nazwana została „wroną” i zaraz powstał najbardziej znany greps tamtego 30

czasu: wrona orła nie pokona. Władza mówiła na nas „element antysocjalistyczny”, a my nosiliśmy w klapach malutkie oporniczki, bo za znaczek Solidarności można było iść do więzienia, a za opornik już trudniej.

Władza przemawiała do narodu w tych swoich okropnych dziennikach telewizyjnych o 19:30, a ludzie wychodzili wtedy gremialnie na spacery. Jak władza na to zarządziła godzinę policyjną od 19, żeby nie można było wychodzić z domu, to ludzie spacerowali w czasie wcześniejszego Teleexpressu o 17.

W podziemiu drukowało się – bez komputerów przecież – ulotki, książki. Maszynopisy po kolejnych korektach przepisywało się od nowa. Ktoś jechał z plikiem maszynopisów na drugi koniec miasta do korektorki, w tramwaju rozsypały mu się kartki i utaplały w błotku, bo zima w końcu, współpasażerowie udawali, że nic nie widzą, zbierał to biedak. Potem podziemna redakcja się zaśmiewała, ale gdyby jakiś ubek był w tym tramwaju, byłoby ponuro.

Te wydrukowane ulotki i książki trzeba było rozprowadzać po ludziach, ktoś przewoził je w beczce po śledziach, żeby nie było podejrzanie.2 To jest książka, którą z pewnością warto przeczytać.

A już my – słuchacze Uniwersytetu Trzeciego Wieku – mamy znakomitą okazję, żeby skonfrontować własne doświadczenia z jej bohaterami. A młodsi mają okazję dowiedzieć się czegoś więcej niż z okolicznościowych opracowań i prac historycznych.

Szczerze polecam.

EJB

2 https://pik.wroclaw.pl/trzy-pytania-do-autorki-dnia-bezteleranka-wywiad/ 31

SMAKI I SMACZKI (WCZORAJSZYCH) WIGILIJNYCH STOŁÓW Rozmaite są zwyczaje i obyczaje świąteczne w różnych krajach, różnych regionach, a także różnych rodzinach – często się o tym mówi i pisze w tym szczególnym, przedświątecznym okresie. Niemal w każdym domu jest kultywowany wigilijny jadłospis, będący wypadkową familijnych tradycji, regionalnych zwyczajów i osobistych upodobań biesiadników.

Dziś postaraliśmy się zajrzeć do kuchni i jadalni naszych bardziej i mniej odległych przodków – tym razem tych szczególnie znanych.

Jak zatem wyglądała Wigilia w paryskim domu Adama Mickiewicza i jego żony Celiny (poślubił ją w 1834 roku, doczekali się sześciorga dzieci)? Świętowano niejako podwójnie, był to bowiem także dzień imienin pana domu, zatem wielu przyjaciół i znajomych przychodziło z życzeniami. Wspominała najstarsza córka wieszcza, Maria:

Wigilia, Carl Larsson, 1904 32

Teresa Mazur - Wigilia w szlacheckim domu „Wieczorem, na stole sianem zasłanym, ukazywała się wigilia, na nitce spuszczonej u sufitu, wisiała gwiazdka z opłatka i kolebka, które ojciec sam przygotowywał, i przesuwały się, z wielką nieraz trudnością pod dozorem mamy sporządzane tradycyjne potrawy. W ostatnich latach z wielką satysfakcyą ojca znalazła się nawet żydówka polska, które przychodziła ugotować szczupaka po żydowsku (...)Wieczór kończył się ponczem, a jak było więcej gości i ożywienia, tańcami i polonezem, w którym ojciec występował, zawsze powtarzając, że to jedyny taniec piękny, poważny, dla każdego stosowny…”3 Młodopolski malarz Włodzimierz Tetmajer, (Gospodarz z „Wesela” Wyspiańskiego), w 1898 roku opublikował pracę „O Godach i Godnich świętach Bożego Narodzenia w Krakowskiem”. Pisze w niej, że w wigilijny poranek do mied3 Maria Gorecka, Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu opowiedziane najmłodszemu bratu, Warszawa: Redakcya Kroniki Rodzinnéj, 1875 33

nicy, w której się myto, wrzucano monety „po to, aby się pieniądze człowieka trzymały”. Był też inny, dość dokuczliwy zwyczaj, któremu hołdowano podczas sprzątania: „… jeśli w domu jest robactwo, np. pluskwy, karakony, tedy zamiótłszy śmieci pod próg, wynoszą (to robactwo) drugiemu sąsiadowi, oczywiście ukradkiem, aby owady na cały rok tam przewędrowały”. Wieczór wigilijny rozpoczynał się tuż po wzejściu pierwszej gwiazdy. Po modlitwie i przełamaniu się opłatkiem gospodarz obraca się do okna i woła trzy razy: „Wilcosku, wilcosku! Siądź z nami do obiadu, ale jak nie przydzies dziś, nie przychodź nigdy”. A oto kolejność potraw: „Groch rzadko ugotowany, suszone śliwki i gruszki, kluski z makiem na miodzie, żur z grzybami.” Po wieczerzy domownicy pili wino lub miód. „Żadnej potrawy (ani opłatka) nie zjada się całkiem, ale z każdej potrawy zostaje na misce dla gadziny.”4 Polski pisarz, dziennikarz, reportażysta, korespondent wojenny i publicysta Melchior Wańkowicz, urodził się i spędził dzieciństwo w Kalużycach, rodowym majątku Wańkowiczów (dziś wieś na Białorusi, w obwodzie mińskim).

Wspomnienia z tego okresu zawarł w książce „Szczenięce lata”. Pisze w niej: „Wilia składała się z ośmiu - dwunastu potraw i mimo solidne i uważne objadanie się, iżby na wszystko miejsca starczyło, miejsca tego nie starczało.

W pośrodku stołu pofalowanego bielą obrusa, na pękach siana (ze ździebeł jego wróżyliśmy, czyje życie dłuższe) stawiano tak zwaną „kucję” - ogromną salaterę poczwórną, w której mieściły się cztery zasadnicze potrawy Wilii, cztery paskudztwa ku tradycji przyrządzone, których nikt nigdy nie tykał. Jestem przekonany, że kucja sięgała swym pochodzeniem zamierzchłych czasów pogańskich. Był tam 4 na podstawie: nadwyraz.com/blog/blog-ubierz-sie-w-slowa/boze-narodzenie-u-polskich-pisarzy 34

kisiel owsiany, wyglądający jak brudny klajster, rozdęte ziarna gotowanej pszenicy, groch i jęczmień oraz mleko makowe. Babka tylko, jako pani domu, musiała każdej potrawy spróbować i podlać „sytą” (miód z wodą), bo inaczej nadchodzący rok nie dałby dostatku. Krzywiła się, zwłaszcza przy kisielu, ale mus to mus.”5 Noblista Czesław Miłosz w rozmowach z Aleksandrem Fiutem6 opowiedział o tradycyjnych potrawach wigilijnych serwowanych w jego rodzinnym domu: „Na Boże Narodzenie, muszę powiedzieć, że pamiętam kutię. Kutia jest zasadniczo zupełnie niepolska, ale już cała Małopolska Wschodnia znała kutię. To jest ukraińskie.

Kutia to są ziarna pszenicy w miodzie. Wszystko inne było takie jak w innych częściach Polski, mam wrażenie, z tym że był duży nacisk na rozmaite kisielki. Żurawinowy kisiel itd. Było jeszcze coś, co w Polsce centralnej było nieznane, to były śliżyki z sytą. Śliżyki to są małe kawałki ciasta, twarde, zapiekane, które się podaje i polewa sytą.

A syta to jest po prostu miód z roztartym makiem i z wodą.

Taki płyn.”7 A co polecała na wigilijne stoły królowa polskiej kuchni, Lucyna Ćwierczakiewiczowa? W wydanej po raz pierwszy w 1860 roku, wielokrotnie potem wznawianej książce: „365 obiadów za 5 złotych” proponuje na początek wieczerzy do wyboru jedną z zup: sago na winie, barszcz czysty 5 Melchior Wańkowicz: Szczenięce lata. Wydawnictwo Literackie, Kraków, 1974 6 Aleksander Fiut – polski historyk literatury, krytyk literacki, eseista., profesor zwyczajny, kierownik Katedry Historii Literatury Polskiej XX wieku na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego 7 za:/nadwyraz.com/blog/blog-ubierz-sie-w-slowa/boze-narodzenie-u-polskich-pisarzy 35

z uszkami z grzybów, zupę migdałową lub zupę grzybową.

A jako dodatek paszteciki z ryb we „francuzkiem” cieście.

Na stole wigilijnym królują, rzecz jasna, ryby. Ćwierczakiewiczowa proponuje ich obfitość: szczupak w galarecie lub duszony w maśle, z sosem pietruszkowym, pieczarkowym, z garniturem (warzywami), sandacz lub okoń z jajami, karp albo leszcz na szaro z „rodzenkami”, smażony szczupak, karaski, lin z kapustą czerwoną. Jako dodatki do ryb „królowa polskiej kuchni” poleca kaszkę na grzybowym sosie, jarmuż z kasztanami, groszek zielony z grzankami lub makaron włoski. Sugeruje również aby na stół podać kluski na słodko – ze śliwkami i gruszkami lub kruche pierożki. Na deser czytelnicy „365 obiadów” mogli wybrać łazanki, łamańce lub bułeczki z makiem, leguminę makową, z jabłek, parzoną z sokiem czy budyń szodonowy. 8 Oj, ślinka leci, prawda? No to smacznego…

EJB

8 https://czasemancypantek.pl/w-rodzinie/jako-pani-domu/89-wigilia 36

DZIAŁO SIĘ 5 września 2021 – udział reprezentacji Uniwersytetu w rozegranych w Tarnowskich Górach–Strzybnicy zawodach Ogólnopolskiego Pucharu Nordic Walking 6 września 2021 – udział słuchaczek Uniwersytetu w Narodowym Czytaniu „Moralności Pani Dulskiej” w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Bytomiu 10 września 2021 – wernisaż wystawy „Poindustrialnie” grupy plastycznej prowadzonej przez Martę Hawlicką w Galerii Rotunda w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Bytomiu 12 września 2021 – występ Studia Piosenki „60-tka” na pikniku w Ewangelickim Domu Opieki „Ostoja Pokoju” w Bytomiu-Miechowicach 15 września 2021 – uroczysta inauguracja XVI. Roku Akademickiego Bytomskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku w sali widowiskowej Bytomskiego Centrum Kultury 15 września 2021 – udział słuchaczy Uniwersytetu w otwartej Konferencji Ekologicznej „Miasto zielone – Miasto otwarte” w Bytomskim Teatrze Tańca i Ruchu „Rozbark” 17 września 2021 – udział reprezentacji Uniwersytetu w zawodach XIII Międzynarodowej Olimpiady Sportowej Uniwersytetów Trzeciego Wieku i organizacji Senioralnych rozgrywanych na Stadionie Śląskim w Chorzowie 18 września 2021 – udział słuchaczy Uniwersytetu w 12. Bytomskim Półmaratonie 21 września 2021 - koncert „Pożegnanie lata” duetu wokalno-muzycznego „Club Roman-tycznych Serc” w Domu Pomocy Społecznej „Caritasu” w Bytomiu 23-25 września 2021 – udział grupy „radiowców” Uniwersytetu w Zlocie Radia SoVo w Falentach pod Warszawą 24 września 2021 – wykład otwarty dr hab. Katarzyny Popiołek „Wsparcie społeczne , jako źródło siły” 37

27 września 2021 – spotkanie artystyczne „Klubu Roman-tycznych Serc” w bytomskim „Ulu” 2 października 2021 – występ Studia Piosenki: 60-tka” w Festynie Rodzinnym Bytomskiej Spółdzielni Mieszkaniowej zorganizowanym Przy Klubie „Sezam” na Osiedlu Arki Bożka 5 października 2021 – występ duetu wokalno-muzycznego „Club Roman-tycznych Serc” w Dziennym Domu Opieki w Bytomiu-Szombierkach 7-10 października 2021 – wycieczka słuchaczy Uniwersytetu do Malborka, Gdańska, Sopotu i Gdyni 11 października 2021 – wykład otwarty dr hab. nauk med. Jerzego Jaroszewicza „COVID-19 Pandemia niezaszczepionych” 12 października 2021 – wycieczka słuchaczy Uniwersytetu do Sejmu na zaproszenie Pani Senator Haliny Biedy 15 października i 22 października 2021 – występ Studia Piosenki „60-tka” w Bytomiu-Szombierkach na Jesiennych Senioraliach w Klubie „Relaks” Bytomskiej Spółdzielni Mieszkaniowej 22 października 2021 – spotkanie autorskie z czytelnikami słuchaczki Uniwersytetu Urszuli Jaksik, autorki powieści obyczajowych, w auli Centrum Kształcenia Ustawicznego 22 października 2021 – wykład otwarty Patrycji Stawiarskiej „Źródła stresu i sposoby radzenie sobie z nim” 28 października 2021 – odebranie nagród dla chóru „Wrzosy Jesieni” oraz dla duetu wokalnego Ilona Dobrowolska i Bożena Związek za zwycięstwo w JURA SENIOR FESTIWAL 28 października 2021 – spotkanie artystyczne „Klubu Roman-tycznych Serc” w bytomskim Ulu 6 listopada 2021 – udział grupy słuchaczy i słuchaczek Uniwersytetu w XIII Rajdzie Nordic Walking w Radzichowach-Wieprzu 38

6 listopada 2021 – wycieczka słuchaczy Uniwersytetu do Sopotni Wielkiej i Istebnej w Beskidzie Żywieckim 11 listopada 2021 – udział delegacji Uniwersytetu w miejskich uroczystościach Narodowego Święta Niepodległości 15 listopada 2021 – udział reprezentacji Uniwersytetu w V. Olimpiadzie Seniorów w Radzionkowie 15 listopada 2021 – koncert zespołu wokalno-muzycznego „Club Roman-tycznych Serc” w Dzielnicowym Domu Kultury w Piekarach Śląskich-Brzezinach 16 listopada 2021 – występ Studia Piosenki „60-tka” i wystawa prac grupy plastycznej prowadzonej przez Martę Hawlicką w Bytomskim Centrum Kultury 17 listopada 2021 – udział Studia Piosenki „60-tka” w koncercie z okazji Ogólnopolskiego Dnia Seniora w Miejskim Domu Kultury im. Henryka Bisty w Rudzie Śląskiej 27 listopada 2021 – XII. Turniej UTW w Szachach i Brydżu Sportowym o Puchar Dyrektora Centrum Kształcenia Ustawicznego w Bytomiu 28 listopada 2021 – udział reprezentacji Uniwersytetu w biegu dobroczynnym „Kilometry pomocy” w Parku Miejskim im. Franciszka Kachla

W NASTĘPNYM NUMERZE Jak zwykle, po zakończeniu pracy nad bieżącym numerem „Trzeciego Oddechu” przystępujemy do planowania numeru następnego. Będą relacje z wykładu Michała Rusinka pt. „Mroczny eros czyli o pypciach na języku po raz czwarty” oraz z tradycyjnego Koncertu Noworocznego.

Będzie także recenzja „Ballady o śpiącym lwie” - nowowydanej książki o Bytomiu.

REDAKCJA

39

Redakcja Centrum Kształcenia Ustawicznego w Bytomiu Bytomski Uniwersytet Trzeciego Wieku ul. Powstańców Śląskich, 41-902 Bytom tel: 322 811 138 fax.: 322 812 784 e-mail: utw@utw.bytom.pl http://www.utw.bytom.pl

Zespół redakcyjny Elżbieta Jabłońska-Bielińska [EJB], Ryszard Kłak [RK] Gościnnie Jan Cieplinski, Marta Hawlicka, dr Małgorzata Kaganiec Fotografie Jan Foremny (str. 5 i 10), Hubert Klimek (str. 13), Kazimierz Wojtaszek (str. 11 i 12) Na okładce XIII Międzynarodowa Olimpiada Sportowa Uniwersytetów Trzeciego Wieku i Organizacji Senioralnych „Trzeci Wiek na Start - Wejście reprezentacji Bytomskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku na bieżnię Stadionu Śląskiego w Chorzowie (fot. Jan Cieplinski)