vbhfdst_GENIE-chemie_GO3.2-leerschrift

Chemie GO!

or

be

el dh oo fd st

Bo Declerck Diederik D’Hert Kris Geris Karolien Loots

3.2

uk

GENIE GENIE Chemie GO! 3.2

Andy Reniers

vo

Leer zoals je bent Ontdek het onlineleerplatform: diddit.

Vooraan in dit boek vind je de toegangscode, zodat je volop kunt oefenen op je tablet of computer. Activeer snel je account op www.diddit.be en maak er een geweldig schooljaar van!

ISBN 978-90-306-9942-2 597489

597489_GENIE CHEMIE GO 3_2_COVER.indd Alle pagina's

vanin.be

LEER SCHRIFT 2/06/2021 10:05

tu k

ds

oo f

el dh

be

vo or

3.2

ds

Chemie

tu k

GENIE

vo or

be

el dh

oo f

GO!

597489-Genie-CH3.indb 1

5/06/2021 08:22

tu k

ds

oo f

el dh

be

vo or

INHOUD STARTEN MET GENIE

9

GENIE EN DIDDIT

12

THEMA 01: HOE WERK JE VEILIG IN EEN LABO? CHECK IN

tu k

WAT IS CHEMIE? 13

18

ds

VERKEN 19

een labo?

oo f

` HOOFDSTUK 1: Waarmee moet je rekening houden in

el dh

1.1 Het gebruikte veiligheidsmateriaal 1.2 Het chemisch etiket 1.3 Soorten labomateriaal 1.4 Waar moet je op letten bij het uitvoeren van een laboproef?

1.5 De algemene veiligheidsregels binnen een labo

` HOOFDSTUK 2: Hoe pas je enkele vaak gebruikte

labotechnieken toe?

be

2.1 De bunsenbrander 2.2 De balans 2.3 De trechter en het filtreerpapier 2.4 Hoe lees je het vloeistofniveau in glaswerk af?

21 21 24 27 31 32

33 33 35 36 37

THEMASYNTHESE 38

vo or

CHECKLIST 39

PORTFOLIO

CHECK IT OUT

40

AAN DE SLAG

41

OEFEN OP DIDDIT

3

597489-Genie-CH3.indb 3

5/06/2021 08:22

THEMA 02: ZUIVERE STOFFEN EN MENGSELS CHECK IN

44

tu k

VERKEN 45

` HOOFDSTUK 1: Hoe onderscheiden we stoffen van elkaar? 47

oo f

ds

1.1 Wat betekent de term ‘stofeigenschap’?

47 1.2 Stofeigenschap: massadichtheid 50 1.3 Stofeigenschappen: kook- en smeltpunt 53 1.4 Stofeigenschap: geleidbaarheid 54 1.5 Stofeigenschap: oplosbaarheid van stoffen (in water) 55 Hoofdstuksynthese 56

` HOOFDSTUK 2: Is het een zuivere stof of een mengsel?

57

2.1 Onderscheid tussen zuivere stoffen en mengsels

57

el dh

2.2 Soorten mengsels 59 Hoofdstuksynthese 64

` HOOFDSTUK 3: Hoe kunnen we een mengsel van stoffen

scheiden? 65

be

3.1 Scheidingstechnieken 65 3.2 Scheidingsschema’s 77 Hoofdstuksynthese 78

` HOOFDSTUK 4: Kunnen we zuivere stoffen nog verder

onderverdelen? 79

vo or

THEMASYNTHESE 83

CHECKLIST 86 PORTFOLIO CHECK IT OUT

87

AAN DE SLAG

88

OEFEN OP DIDDIT

4

597489-Genie-CH3.indb 4

5/06/2021 08:22

THEMA 03: DE ELEMENTAIRE DEELTJES CHECK IN

98

tu k

VERKEN 99

` HOOFDSTUK 1: Welke namen en symbolen krijgen de

elementen? 101

` HOOFDSTUK 2: Hoe evolueerde het atoommodel?

oo f

2.1 Van voorwerp tot atoom 2.2 Nog kleiner dan het atoom

101 102

ds

1.1 Globale afspraken 1.2 De namen en symbolen van de elementen

` HOOFDSTUK 3: Welke elementaire deeltjes kennen we?

104 105

113 113 115

el dh

3.1 De elementaire deeltjes en hun lading 3.2 De massa van het atoom

104

` HOOFDSTUK 4: Atomen en hun isotopen: wat is de

gemiddelde relatieve atoommassa <Ar>? 117 4.1 Isotopen 117 4.2 De gemiddelde relatieve atoommassa <Ar> 119

be

` HOOFDSTUK 5: Hoe zitten elektronen verdeeld in

een atoom?

vo or

5.1 De Bohr-Rutherford elektronenverdeling 5.2 Elektronenconfiguratie 5.3 Lewisstructuren

123 123 130 131

THEMASYNTHESE 135 CHECKLIST 137

PORTFOLIO

CHECK IT OUT

138

AAN DE SLAG

139

OEFEN OP DIDDIT

5

597489-Genie-CH3.indb 5

5/06/2021 08:22

THEMA 04: HET PERIODIEK SYSTEEM VAN DE ELEMENTEN (PSE) CHECK IN

144

tu k

VERKEN 145

` HOOFDSTUK 1: Wat zijn groepen en perioden in

het periodiek systeem?

een element in het PSE?

150

ds

` HOOFDSTUK 2: Wat leren we uit de plaats van

146

oo f

2.1 De a-groepen en hun naam 2.2 Waarom lijken atomen graag op een edelgas?

2.3 Zijn er naast de massa en elektronenconfiguratie nog andere indelingen in het PSE?

150 153 159

` HOOFDSTUK 3: Welk belang en voorkomen

el dh

hebben enkelvoudige stoffen?

THEMASYNTHESE 165 CHECKLIST 167 PORTFOLIO

168

AAN DE SLAG

169

be

CHECK IT OUT

OEFEN OP DIDDIT

vo or

THEMA 05: CHEMISCHE BINDINGEN

CHECK IN

172

VERKEN 173

` HOOFDSTUK 1: Zijn deeltjes in een verbinding altijd op

eenzelfde manier gebonden?

1.1 Wat is het verschil tussen een binding en een verbinding?

1.2 Welke soorten bindingen bestaan er?

175 175 176

6

597489-Genie-CH3.indb 6

5/06/2021 08:22

` HOOFDSTUK 2: Hoe wordt een ionbinding gevormd?

2.1 De ionbinding 2.2 De formule-eenheid van ionverbindingen 2.3 De neutraliteitsregel

178 178 180 182

3.1 De atoombinding 3.2 De molecuulformule van atoomverbindingen

tu k

` HOOFDSTUK 3: Hoe wordt een atoombinding gevormd? 184

184 187

ds

` HOOFDSTUK 4: Hoe wordt een metaalbinding gevormd? 191 4.1 De metaalbinding 4.2 Verklaring van de eigenschappen van metalen

191 193

oo f

THEMASYNTHESE 196 CHECKLIST 197 PORTFOLIO

el dh

CHECK IT OUT AAN DE SLAG

198 199

OEFEN OP DIDDIT

be

THEMA 06: KENMERKEN VAN EEN CHEMISCHE REACTIE CHECK IN

206

vo or

VERKEN 207

` HOOFDSTUK 1: Wat is een chemische reactie?

209

` HOOFDSTUK 2: Hoe wordt een chemische reactie

genoteerd? 213 2.1 Reagentia en reactieproducten 2.2 Wet van behoud van atomen

213 214

` HOOFDSTUK 3: Welke types chemische reacties zijn er? 220 ` HOOFDSTUK 4: Wat gebeurt er met de massa’s voor

en na een chemische reactie?

224 7

597489-Genie-CH3.indb 7

5/06/2021 08:22

` HOOFDSTUK 5: Welk nut hebben chemische reacties

als energiebron?

228 230 234

tu k

5.1 Chemische energie 5.2 Exo-energetische reacties 5.3 Endo-energetische reacties

228

THEMASYNTHESE 239

CHECKLIST 241

ds

PORTFOLIO CHECK IT OUT

242

OEFEN OP DIDDIT

243

oo f

AAN DE SLAG

LABO’S 250

el dh

STEM-VAARDIGHEDEN (VADEMECUM) METROLOGIE

Grootheden en eenheden • Machten van 10 en voorvoegsels • Eenheden omzetten • Nauwkeurig meten • Afrondingsregels • Formularium

be

•

vo or

STAPPENPLANNEN •

•

Grafieken tekenen NW stappenplan

OPLOSSINGSSTRATEGIE •

Formules omvormen • Vraagstukken oplossen • Grafieken lezen

CHEMISCHE CONVENTIES / HET PERIODIEK SYSTEEM VAN DE ELEMENTEN •

Te kennen elementen/symbolen • Groepsnamen en periodenummers • Index en coëfficiënt • Reagentia en reactieproducten

LABO’S

• Labomaterialen

• Labotechnieken

• Veiligheidsvoorschriften •

H- en P-zinnen

SOORTEN BINDINGEN SCHEIDINGSTECHNIEKEN

8

597489-Genie-CH3.indb 8

5/06/2021 08:22

STARTEN MET GENIE Opbouw van een thema

In de CHECK IN maak je kennis

Wat op school gebeurt in een labo, doet de industrie op grote

schaal. Ze gebruiken en stockeren chemische stoffen volgens de

richtlijnen die vanuit de overheid worden opgelegd. Hoewel er heel wat veiligheidsmaatregelen zijn, loopt er toch

met het onderwerp van het thema.

soms iets mis. Zo ontplofte in 1976 in Italië een

chemische fabriek en kwamen er giftige dampen In de video zie je hoe de ramp kon gebeuren en welke lessen eruit getrokken werden.

BEKIJK DE VIDEO

In het kadertje onderaan vind

De overheid houdt een overzicht bij van alle bedrijven in België die gevaarlijke stoffen produceren, behandelen of transformeren: de Sevesobedrijven.

1

je een aantal vragen die je op

Scan de QR-code en zoek via de website op welke Sevesobedrijven bij jou in de buurt liggen.

Noteer ze hier.

OPEN DE WEBSITE

2

het einde van het thema kunt

De vier grootste gevaren voor de bevolking in de directe omgeving van een Sevesobedrijf zijn vastgelegd in vier veiligheidspictogrammen. Welke van de onderstaande pictogrammen zijn dat?

beantwoorden.

Ga op zoek op de website en kruis aan.

















? ` Welke veiligheidsmaatregelen moet je in een labo op school respecteren?

1

etiketten aandachtig.

2

Beantwoord de vragen. a

hebt over het onderwerp

20/05/2021 12:58

Je leerkracht laat vijf chemische producten zien die je ook thuis kunt terugvinden, bijvoorbeeld producten om te poetsen, om te wassen of af te wassen, te koken, te tuinieren of jezelf te verzorgen. Bekijk de producten en de

merken dat je al wat kennis

CHECK IN

597489-Genie-Ch3-Th1.indd 18

Waarom wordt er in reclame over huishoudproducten vermeld dat je ze buiten het bereik van kinderen moet

In de verkenfase zul je

` Wie of wat moet je beschermen?

` Welke veiligheidspictogrammen kun je in een labo op school terugvinden?

THEMA 01

OPDRACHT 1

Welke gevaren loop jij bij je thuis?

houden? Waarom zijn die producten zo gevaarlijk en hoe kunnen we dat gevaar beter inschatten?

VERKEN



In het labo is het ook belangrijk om op te letten tijdens het uitvoeren van een proef.

18

VERKEN

Hoe gevaarlijk zijn huishoudproducten?

ds

in het nabijgelegen stadje Seveso terecht.

tu k

CHECK IN

CHECK IN

Safety first!

oo f

1

Welke pictogrammen vind je terug op de verpakkingen? Zet telkens een kruisje onder het pictogram per keer dat je het tegenkomt op een verpakking.

dat in het thema aan bod

el dh

komt. Jouw voorkennis

HOOFDSTUK 1

Waarmee moet je rekening houden in een labo?

LEERDOELEN Je kunt al: de gevaren inschatten bij het werken met chemische producten; jezelf en je omgeving beschermen voor gevaren;

bewust omgaan met stoffen en hun gevaren en zo een veilige omgeving creëren.

Je leert nu:

de veiligheidsmaatregelen in een labo kennen en juist toepassen; de meest gebruikte labomaterialen benoemen en hun functie beschrijven;

THEMA 01

VERKEN

597489-Genie-Ch3-Th1.indd 19

19

20/05/2021 12:58

Na het activeren van de voorkennis volgen een aantal hoofdstukken.

In het labo kun je heel wat

extra (veiligheids)materialen

Een thema bestaat uit meerdere hoofdstukken. Doorheen de hoofdstukken

je niet in een ander klaslokaal

ziet. Ze zorgen ervoor dat je kunt

be

de veiligheidspictogrammen interpreteren en bespreken;

producteigen

pictogrammen

DE HOOFDSTUKKEN

of voorwerpen terugvinden die

een chemisch etiket lezen en naar de betekenis handelen;

werken in een veilige omgeving.

de werking en het nut van H- en P-zinnen interpreteren en

verwerf je de nodige kennis en vaardigheden om uiteindelijk een antwoord

Raadpleeg zeker altijd het

bespreken;

reglement vóór het uitvoeren van

de onderdelen van een verslag begrijpen en toepassen.

een labo, zodat je altijd veilig te werk kunt gaan.

te geven op de centrale vraag of het probleem uit de CHECK IN.

1.1 Het gebruikte veiligheidsmateriaal

OPDRACHT 2

Hoe ziet mijn labolokaal eruit?

1

andere

wordt hier geactiveerd.

Loop rond in het labolokaal en kruis aan welke materialen je ziet.

Ontbreekt er iets? Vul dan gerust het lijstje aan.

EHBO-kistje

branddeken

handblusser

 beschermende kledij: labojas, labobril, handschoenen

 

vo or

       

gaskranen

nooddouche oogdouche trekkast

aparte eilanden

 brandblusser met

label: A/B/C/D/E/F

 waterkranen  noodstop  aangepast tafelblad

 

THEMASYNTHESE SYNTHESE

 

THEMA 01

597489-Genie-Ch3-Th1.indd 21

HOOFDSTUK 1

de algemene regels CONTRACT Als leerling verbind ik mij ertoe om de volgende regels altijd toe te passen in het labo. Bij fouten tegen deze regels weet ik dat er gevolgen zijn voor mijn veiligheid en die van anderen rondom mij.

21

Ik draag steeds het juiste beschermingsmateriaal op de juiste manier: labojas dichtgeknoopt, veiligheidsbril op de neus, handschoenen indien nodig.

Losse haren bind ik samen.

Mijn labotafel is altijd ordelijk.

In het labo houd ik de doorgang vrij en leg ik alle onnodige materialen, zoals mijn boekentas, op de daartoe voorziene plaats.

20/05/2021 12:58

SYNTHESE EN CHECKLIST We vatten de kern van het thema voor je samen in de hoofdstuksynthese en themasynthese.

Vervolgens willen we graag dat je vorderingen

maakt en dat je reflecteert op je taken en leert

uit feedback. De checklist is een hulpmiddel om

Ik gedraag me steeds rustig, blijf zo veel mogelijk aan mijn werkbank en speel niet in het labo.

Ik neem geen materialen of stoffen mee uit het labo.

Eten of drinken doe ik niet in een labolokaal.

Ik giet een gebruikte stof nooit terug in de fles, maar verwerk ze als afval.

Wanneer ik aan een stof ruik, doe ik dat steeds op de correcte manier, door te wuiven.

Klaar met de proef? Dan maak ik alles schoon, berg alles correct op en was mijn handen grondig.

de naam en toepassingen van het labomateriaal

Ik kom steeds goed voorbereid naar het practicum.

CHECKLIST

Ik ken de brandprocedure en weet hoe ik moet reageren bij brand.

Als leerling van deze klas verklaar ik me tijdens een labo altijd te houden aan de bovenstaande regels.

Ik respecteer de extra maatregelen die in mijn school genomen worden.

JA

NOG OEFENEN

• • •

•

• • • • • •

Datum,

H- EN P-ZINNEN

1 Begripskennis

Naam en handtekening,

zie p 28

Ik kan de algemene regels binnen een labo opsommen.

Ik kan de verschillende veiligheidsmaterialen in een lokaal benoemen en de functie bespreken.

Ik kan de verschillende onderdelen van een chemisch etiket herkennen en de informatie gebruiken om veilig te werken in een labo.

Ik herken de veiligheidspictogrammen en weet hoe ernaar te handelen.

TOEPASSINGEN LABOMATERIAAL

om veilig in een labo te werken ken/kan ik:

Ik kan de H- en P-zinnen opzoeken, interpreteren en ernaar handelen.

Ik weet hoe een labo verloopt.

Ik weet dat een labo afval met zich meebrengt en verwerk dat op een correcte manier.

Ik kan de verschillende onderdelen van een bunsenbrander benoemen.

Ik kan de stappen om een bunsenbrander aan te steken in de juiste volgorde

de basishandelingen

opsommen.

Ik kan de verschillende vlammen van een bunsenbrander benoemen en de

de veiligheidspictogrammen

warmste plek aangeven.

2 Onderzoeksvaardigheden • • • •

Ik kan een bunsenbrander aansteken.

Ik kan een balans gebruiken.

Ik kan werken met trechter en filtreerpapier.

Ik kan het vloeistofniveau in glaswerk correct aflezen.

` Je kunt deze checklist ook op

invullen bij je Portfolio.

zelf zicht te krijgen of je de leerdoelen al dan niet onder de knie hebt.

BEKIJK DE KENNISCLIP

38

THEMA 01

597489-Genie-Ch3-Th1.indd 38

THEMA 01

597489-Genie-Ch3-Th1.indd 39

597489-Genie-CH3.indb 9

Als er iets misloopt, haal ik er meteen de leerkracht bij.

de betekenis van H- en P-zinnen

CHECKLIST

het laboverloop

het chemisch etiket lezen

THEMASYNTHESE

20/05/2021 12:59

39

20/05/2021 12:59

STARTEN MET GENIE

9

5/06/2021 08:23

CHECK IT OUT

CHECK IT OUT

Safety first!

In CHECK IT OUT pas je de vergaarde kennis en vaardigheden

Bekijk de tekening en geef aan wat er misloopt in het labo. Waarom is dat gevaarlijk?

toe om terug te koppelen naar de vragen uit de CHECK IN.

AAN DE SLAG

AAN DE SLAG

1

bewust bent van de gevaren. Door het stellen van regels en wetten, zoals de overheid doet voor Sevesobedrijven, blijven we mogelijke ongevallen een stapje voor.

doorheen de lessen.

CHECK IT OUT

597489-Genie-Ch3-Th1.indd 40

olie in een oliebad

20/05/2021 12:59

` Per thema vind je op

Geef aan of de zinnen H- of P-zinnen zijn.

Zin

H- of P-zin

Gevaar voor massa-explosie bij brand.

Beschermende kledij dragen.

In contact met water komen ontvlambare gassen vrij die spontaan kunnen ontbranden.

Schadelijk bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing.

Koel bewaren.

Explosieveilige elektrische/ventilatie-/verlichtings-/... apparatuur gebruiken.

3

Welke veiligheidspictogrammen kun je linken aan de H- en P-zinnen?

Zin

Bijbehorend pictogram

Giftig bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing.

Kan mogelijk de vruchtbaarheid of het ongeboren kind schaden.

Kan irritatie van de luchtwegen veroorzaken.

Giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen.

oo f

adaptieve

2

ds

van het thema maakt of

In het labo moet je niet enkel rekening houden met de wijde omgeving, maar ook met gevaren voor jezelf, je klasgenoten, de leerkracht, het klaslokaal, de school ... Het is dan ook belangrijk dat je je

THEMA 01

alcohol

de oefeningen op het einde

milieu. In het labo houden we rekening met alle veiligheidspictogrammen.

Brandblusser

tu k

!

Brandklasse

het gas dat je gebruikt om je bunsenbrander aan te steken (aardgas)

Je leerkracht beslist of je

de mogelijkheid tot ontploffing en brand, het vrijkomen van giftige dampen en de gevaren voor het

40

Soort brand

natrium

kun je verder oefenen.

In Sevesobedrijven houdt de regering vooral toezicht op de gevaren voor de wijde omgeving:

Tot welke brandklassen behoren de voorbeelden van branden die in een chemisch labo kunnen ontstaan? Welke brandblusser zou je gebruiken?

In het onderdeel Aan de slag

Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/ hete oppervlakken en andere ontstekingsbronnen. Niet roken.

oefenreeksen om te leerstof

Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsels.

verder in te oefenen.

THEMA 01

AAN DE SLAG

597489-Genie-Ch3-Th1.indd 41

LABO Naam:

klas:

LABO’S

De geleidbaarheid van stoffen 1

Onderzoeksvraag Welke stoffen geleiden elektrische stroom?

2

nummer:

4

Hypothese

el dh

ONDERZOEK

Ga zelf op onderzoek! Op het einde van het leerschrift staan een aantal labo’s om verder experimenten uit te voeren.

Kijk voor het stellen van je hypothese naar de stoffen die je gaat gebruiken in dit labo. Je kunt ze vinden bij benodigdheden.

•

Ik denk dat de volgende stoffen/oplossingen de stroom geleiden:

•

Ik denk dat de volgende stoffen/oplossingen de stroom niet geleiden:

3

Benodigdheden !

VEILIGHEIDSVOORSCHRIFT

41

20/05/2021 12:59

Check steeds goed de veiligheidsmaatregelen en gevaren van alle stoffen en materialen!

Materiaal

 twee maatbekers  drie weegschuitjes  spatel  stroomkring met ledlamp en elektroden of geleidsbaarheidsmeter

4

    

(koolstof van potloodkern) ijzer (Fe)

koper (Cu)

suiker (sacharose)

H- en P-ZINNEN

keukenzout (NaCl) krijt (CaCO3)

be

 maatcilinder  pipetzuiger

Stoffen

 20 ml gedestilleerd water  20 ml kraantjeswater  grafiet

Werkwijze

1 2

2.4 Hoe lees je het vloeistofniveau in glaswerk af?

Neem twee maatbekers.

Meet de vloeistoffen

(kraantjeswater en gedestilleerd water) met een

Het vloeistofniveau lees je af via de meniscus. Dat is de naam van het

maatcilinder af en voeg ze toe aan de maatbekers.

grensvlak tussen de vloeistof en de lucht. Op afbeelding 9 zie je een

Herbekijk de instructievideo indien nodig.

GEBRUIK MAATCILINDER

20 ml gedestilleerd water

voorbeeld.

Het vloeistofpeil is vaak geen rechte lijn. Afhankelijk van de krachten die

20 ml kraantjeswater

ONDERZOEK 4

spelen in de vloeistof, zal het vloeistofoppervlak een kromming naar boven

of beneden maken. Je moet het vloeistofniveau steeds aflezen op de bodem van het kommetje of op de top van het bolletje. Daarbij is het belangrijk om

het glaswerk op ooghoogte te brengen. Doe je dat niet, dan maak je een fout

261

vo or

LABO

bij het aflezen.

20 aflees

10

• In de linkermarge naast de theorie is er plaats om zelf

Afb. 9 Aflezen vloeistofniveau in glaswerk via de meniscus

notities te maken. Noteren tijdens de les helpt je om de

• Op

vind je alternatieve versies van de

• Op

vind je per themasynthese een kennisclip

themasynthese.

waarin we alles voor jou nog eens op een rijtje zetten.

10

B

hoogte

LEREN LEREN

leerstof actief te verwerken.

A

Je kunt het vloeistofniveau in glaswerk op een correcte manier aflezen door steeds op ooghoogte te werken en rekening te houden met de meniscus.  Maak oefening 5.

OPDRACHT 12 ONDERZOEK

Ontdek nu zelf enkele labotechnieken.

Voer het labo uit op p. 250.

THEMA 01

HOOFDSTUK 2

37

STARTEN MET GENIE

597489-Genie-CH3.indb 10

5/06/2021 08:23

2

Handig voor onderweg

In elk thema word je ondersteund met een aantal hulpmiddelen.

We zetten doorheen het thema de belangrijkste zaken op een rijtje in deze rode kaders. !

VEILIGHEIDSVOORSCHRIFT Met GENIE ga je zelf experimenteren en op onderzoek. Daarbij moet je terug in dit kader.

oo f

TIP

WEETJE

Een weetjeskader geeft extra verduidelijking of illustreert de leerstof met een extra voorbeeld.

DOORDENKER

In de tipkaders vind je handige tips terug bij het uitvoeren van de onderzoeken of opdrachten.

el dh

OPDRACHT 11

ds

natuurlijk een aantal veiligheidsvoorschriften respecteren. Die vind je

tu k

Kenniskader

Nood aan meer uitdaging? Doorheen een thema zijn er verschillende doordenkers.

Niet altijd even makkelijk om op te lossen,

Moeilijke woorden worden uitgelegd in een woordenlijst op

.

Die woorden springen extra in het oog door de stippellijn.

be

maar het proberen waard!

WOORDENLIJST

Bij het onlinelesmateriaal vind je een vademecum.

vo or

Dat vademecum ̒een GENIE in STEM-vaardigheden ̓ omvat:

• stappenplannen om een grafiek te maken, opstellingen correct te bouwen, metingen uit te voeren …; • stappenplannen om een goede onderzoeksvraag op te stellen, een hypothese te formuleren …; • een overzicht van gevarensymbolen en P- en H-zinnen; • een overzicht van grootheden en eenheden;

• een overzicht van labomateriaal en labotechnieken; • …

STARTEN MET GENIE

597489-Genie-CH3.indb 11

11

5/06/2021 08:23

GENIE EN DIDDIT

tu k

HET ONLINELEERPLATFORM BIJ GENIE

Een e-book is de digitale versie van het leerschrift.

ds

Je kunt erin noteren, aantekeningen maken, zelf materiaal toevoegen ...

oo f

• De leerstof kun je inoefenen op jouw niveau.

• Je kunt vrij oefenen en de leerkracht kan ook voor jou oefeningen klaarzetten.

el dh

Hier vind je de opdrachten terug die de leerkracht voor jou heeft klaargezet.

Hier kan de leerkracht toetsen en taken voor jou

be

klaarzetten.

Meer info over diddit vind je op https://www.vanin.diddit.be/nl/leerling.

Benieuwd hoever je al staat met oefenen en

opdrachten? Hier vind je een helder overzicht

vo or

van je resultaten.

• Hier vind je het lesmateriaal per thema.

• Alle instructiefilmpjes, kennisclips en demovideo’s zijn ook hier verzameld.

In de uitgave bieden we bovenop het beeldmateriaal verschillende 3D-beelden aan.

Denk maar aan een 3D-voorstelling van een deeltje glucose.

Zo ervaar je wetenschappen op een heel nieuwe manier!

12

DOWNLOAD 3D-APP

GENIE EN DIDDIT

597489-Genie-CH3.indb 12

5/06/2021 08:23

INLEIDING

WAT IS CHEMIE? De begrippen ‘chemie’ en ‘scheikunde’ worden weleens door elkaar gebruikt.

In huis vind je heel wat ‘chemische’ producten. Maar wat betekent ‘chemie’

tu k

nu eigenlijk?

Wanneer je Wikipedia raadpleegt, vind je voor de term chemie de volgende definitie:

‘Scheikunde of chemie is een natuurwetenschap die zich richt op de studie

van de samenstelling en bouw van stoffen, de chemische veranderingen die daaruit zijn af te leiden.’

ds

plaatsvinden onder bepaalde omstandigheden en de wetmatigheden die

Die definitie leert ons dat chemie en scheikunde eigenlijk synoniemen zijn. scheiden’.

Chemie is sterk verwant met biologie en fysica. De takken van wetenschap die deze domeinen verbinden, zijn respectievelijk biochemie en fysicochemie.

fysica

natuurwetenschappen

biologie

fysicochemie

chemie

biochemie

• Biochemie onderzoekt onze stofwisselingsprocessen, voornamelijk bij moleculen van levende organismen.

el dh

biofysica

oo f

Al denk je bij de term scheikunde misschien eerder aan ‘de kunst van het

• Fysicochemie verklaart verschillende mechanismen door onder andere de atoombouw te bestuderen.

Het is dus belangrijk dat je niet te veel in termen van aparte (school)vakken

natuurwetenschappen

levende materie biologie

levenloze materie chemie

fysica

vo or

be

denkt, maar steeds de linken tussen wetenschappen legt.

OPDRACHT 1

Waar denk jij aan bij het woord chemie?

Vul de mindmap aan.

chemie

INLEIDING

597489-Genie-CH3.indb 13

13

5/06/2021 08:23

OPDRACHT 2

Welke van deze afbeeldingen sluit(en) het dichtst aan bij jouw beeld van chemie? a Zet een kruisje bij de afbeelding(en). b Bespreek je keuze daarna met je buur en tracht samen te bepalen wie gelijk heeft.



 5





8

be



vo or

10



14

6

el dh

7



oo f

4

3

tu k

2

ds

1

9



11



 12





INLEIDING

597489-Genie-CH3.indb 14

5/06/2021 08:23

OPDRACHT 3

Scan de code en laat je meenemen in de wereld van chemie.

In het filmpje kwamen in een razendsnel tempo een aantal sectoren aan bod waarbij chemie een belangrijke rol speelt. We zetten ze even op een rijtje.

Geneeskunde De geneesmiddelen- of farmaceutische industrie heeft een grote

impact op ons dagelijks leven. Op zonnige dagen smeer je bijvoorbeeld hoofdpijn of je bent misschien gevaccineerd tegen COVID-19.

Landbouw en voeding

ds

zonnecrème om je huid te beschermen, je neemt een aspirine bij hevige

tu k

BEKIJK DE VIDEO

Onze voeding doorloopt heel wat processen voor ze op ons bord ligt.

oo f

De opbrengst van een oogst hangt namelijk meestal voor een groot stuk af van chemische producten die de gewassen beschermen, het rijpingsproces controleren enzovoort.

Bouwsector

el dh

Iedereen wil het tijdens de koude wintermaanden lekker warm hebben

binnen. En dat kan! De chemische industrie levert niet alleen brandstoffen om je huis te verwarmen, maar ontwikkelt ook isolatiematerialen om de warmte binnen te houden.

Energie

be

Wist je dat het zoeken naar hernieuwbare energiebronnen ook onderdeel is van chemisch onderzoek? Misschien rijden we straks met zijn allen op

vo or

waterstof, geproduceerd via elektrolyse en gebruikt in brandstofcellen.

Verzorging en hygiëne

De cosmetica- en parfumindustrie genereert wereldwijd een enorme

omzet. Ongetwijfeld gebruik je regelmatig shampoo, zeep, tandpasta, deodorant … Ook dat zijn creaties van de chemische sector. Met de

nieuwste ‘nanotechnologie’ worden producten voortdurend verbeterd.

Textiel

Draag je een jeans of een T-shirt? De kans is groot dat je in feite

kunststoffen draagt, door de mens vervaardigd uit polymeren. Polymeren zijn lange moleculen opgebouwd uit kleine bouwsteentjes. Nylon is

bijvoorbeeld een polymeer en bestaat al sinds 1938. Ook het kleuren van textiel is een chemisch proces.

INLEIDING

597489-Genie-CH3.indb 15

15

5/06/2021 08:23

Kunststoffen Naast polymeren (zoals nylon of polyester) gebruiken we nog honderden andere kunststoffen voor alledaagse voorwerpen. Het recycleren van die kunststoffen is een belangrijke sector in de chemie. Vele soorten

dergelijke dus nooit zomaar weg in de natuur. Bij correcte inzameling maakt de chemiesector er misschien nog een zitbank van.

Milieubeheer Vandaag staat de chemiesector voor zijn grootste uitdaging: duurzame en hernieuwbare materialen ontwikkelen en zoeken naar alternatieve

oo f

ook zuiver water van het grootste belang voor de toekomst.

ds

bronnen van energie. Naast hernieuwbare en niet-vervuilende energie is

tu k

kunststoffen zijn moeilijk afbreekbaar in de natuur. Gooi flesjes en

Chemie of scheikunde bracht dankzij onderzoek en ontdekkingen doorheen de tijd veel welvaart. De homo sapiens wist al dat hij met vuur voedsel kon garen. De Egyptenaren leerden ons de kunst van het metaal bewerken.

Eeuwen later zou de kunststoffenindustrie zorgen voor kwalitatieve

en goedkope oplossingen, door zeldzame materialen te vervangen en

el dh

materialen te maken met verbeterde eigenschappen: denk maar aan de

composietmaterialen die de tandarts nu gebruikt; gouden tanden zijn niet meer van deze tijd.

Chemische bedrijven hebben soms een slechte reputatie. Toch blijven we

gretig allerlei producten van de chemiesector gebruiken voor ons comfort:

auto’s, tv’s, computers, huishoudapparaten, wegwerpartikelen … We willen

het mooiste fruit uit alle streken van de wereld, maar hebben tegelijkertijd

be

ook een afkeer van insecticiden en bewaarmiddelen.

vo or

We worden inderdaad geconfronteerd met grote milieuproblemen. Niet alle

16

chemische bedrijven evolueren tot schone, duurzame ondernemingen. Maar alleen door chemie te bestuderen, zullen we deze kwesties beter begrijpen.

De wetenschap kan ons helpen om onze problemen aan te pakken en welvarend te blijven leven.

Scheikunde en chemie zijn synoniemen. Chemie speelt een belangrijke rol in ons leven en onze maatschappij. Geneeskunde, landbouw en voeding, bouw,

energie, verzorging en hygiëne, kunststoffen en milieubeheer zijn allemaal in mindere of meerdere mate chemische sectoren.

INLEIDING

597489-Genie-CH3.indb 16

5/06/2021 08:23

THEMA 01

HOE WERK JE VEILIG IN EEN LABO? 18

VERKEN

19

tu k

CHECK IN

` HOOFDSTUK 1: Waarmee moet je rekening houden in

een labo?

` HOOFDSTUK 2: Hoe pas je enkele vaak gebruikte

labotechnieken toe?

De bunsenbrander De balans De trechter en het filtreerpapier Hoe lees je het vloeistofniveau in glaswerk af?

el dh

2.1 2.2 2.3 2.4

21 24 27 31 32

ds

Het gebruikte veiligheidsmateriaal Het chemisch etiket Soorten labomateriaal Waar moet je op letten bij het uitvoeren van een laboproef?

De algemene veiligheidsregels binnen een labo

oo f

1.1 1.2 1.3 1.4 1.5

21

33 33 35 36 37

THEMASYNTHESE

38

CHECKLIST

39

be

PORTFOLIO

40

AAN DE SLAG

41

vo or

CHECK IT OUT

OEFEN OP DIDDIT

17

597489-Genie-CH3.indb 17

5/06/2021 08:23

CHECK IN

Safety first!

Wat op school gebeurt in een labo, doet de industrie op grote

schaal. Ze gebruiken en stockeren chemische stoffen volgens de

richtlijnen die vanuit de overheid worden opgelegd. Hoewel er heel wat veiligheidsmaatregelen zijn, loopt er toch

soms iets mis. Zo ontplofte in 1976 in Italië een

chemische fabriek en kwamen er giftige dampen

tu k

in het nabijgelegen stadje Seveso terecht.

In de video zie je hoe de ramp kon gebeuren en welke lessen eruit getrokken werden.

BEKIJK DE VIDEO

De overheid houdt een overzicht bij van alle bedrijven in België die gevaarlijke stoffen produceren, behandelen of

ds

transformeren: de Sevesobedrijven.

1 Scan de QR-code en zoek via de website op welke Sevesobedrijven bij jou in de buurt liggen.

oo f

Noteer ze hier.

OPEN DE WEBSITE

2 De vier grootste gevaren voor de bevolking in de directe omgeving van een Sevesobedrijf zijn vastgelegd in vier veiligheidspictogrammen. Welke van de onderstaande pictogrammen zijn dat?

be

el dh

Ga op zoek op de website en kruis aan.





vo or















?

In het labo is het ook belangrijk om op te letten tijdens het uitvoeren van een proef.

` Wie of wat moet je beschermen?

` Welke veiligheidspictogrammen kun je in een labo op school terugvinden? ` Welke veiligheidsmaatregelen moet je in een labo op school respecteren?

18

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 18

CHECK IN

5/06/2021 08:23

VERKEN

Hoe gevaarlijk zijn huishoudproducten?

OPDRACHT 1

Welke gevaren loop jij bij je thuis?

tu k

Waarom wordt er in reclame over huishoudproducten vermeld dat je ze buiten het bereik van kinderen moet

el dh

oo f

ds

houden? Waarom zijn die producten zo gevaarlijk en hoe kunnen we dat gevaar beter inschatten?

1 Je leerkracht laat vijf chemische producten zien die je ook thuis kunt terugvinden, bijvoorbeeld producten om te poetsen, om te wassen of af te wassen, te koken, te tuinieren of jezelf te verzorgen. Bekijk de producten en de etiketten aandachtig.

2 Beantwoord de vragen.

vo or

be

a Welke pictogrammen vind je terug op de verpakkingen? Zet telkens een kruisje onder het pictogram per keer dat je het tegenkomt op een verpakking.

andere

producteigen

pictogrammen

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 19

VERKEN

19

5/06/2021 08:23

b Op het etiket lees je niet alleen de ingrediënten van het product, je vindt er ook terug wat er mis kan lopen bij fout gebruik. Geef per product één voorbeeld van wat er mis kan gaan.

1

2 3 4

tu k

5

TIP

Lees altijd goed de etiketten en veiligheidspictogrammen van een product. De producten die je in huis gebruikt, kunnen gevaarlijker zijn dan je denkt. Kijk maar wat er met de

ds

ontstopper gebeurt in de video.

Om het etiket leesbaar te houden, is het belangrijk om tijdens het gieten het etiket naar je handpalm te richten. Zo kunnen eventuele druppels niet op het etiket terechtkomen

oo f

en het etiket onleesbaar maken.

BEKIJK DE VIDEO

c Vaak zorgen de producenten ook voor een veilige sluiting, een kinderslot genoemd. Hoeveel van de producten die je bekijkt hebben een speciale dop of deksel?

WEETJE

el dh

Dikwijls lees je op een verpakking ook iets over het Antigifcentrum. Dat is een dienst die je kunt bellen

als er iets misgelopen is met een product. Zij kunnen je vertellen hoe je dan het best reageert.

be

Het gratis nummer voor het Antigifcentrum is 070 245 245.

GA NAAR DE WEBSITE

vo or

Je kunt ook steeds terecht op hun website.

20

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 20

VERKEN

5/06/2021 08:23

HOOFDSTUK 1

Waarmee moet je rekening houden in een labo?

tu k

LEERDOELEN Je kunt al: L de gevaren inschatten bij het werken met chemische producten; L jezelf en je omgeving beschermen voor gevaren;

ds

L bewust omgaan met stoffen en hun gevaren en zo een veilige omgeving creëren.

Je leert nu:

oo f

L de veiligheidsmaatregelen in een labo kennen en juist toepassen; L de meest gebruikte labomaterialen benoemen en hun functie beschrijven;

extra (veiligheids)materialen

of voorwerpen terugvinden die

L een chemisch etiket lezen en naar de betekenis handelen;

je niet in een ander klaslokaal

el dh

L de veiligheidspictogrammen interpreteren en bespreken;

L de werking en het nut van H- en P-zinnen interpreteren en bespreken;

In het labo kun je heel wat

L de onderdelen van een verslag begrijpen en toepassen.

ziet. Ze zorgen ervoor dat je kunt werken in een veilige omgeving.

Raadpleeg zeker altijd het

reglement vóór het uitvoeren van een labo, zodat je altijd veilig te werk kunt gaan.

be

1.1 Het gebruikte veiligheidsmateriaal

OPDRACHT 2

vo or

Hoe ziet mijn labolokaal eruit?

1 Loop rond in het labolokaal en kruis aan welke materialen je ziet.

Ontbreekt er iets? Vul dan gerust het lijstje aan.

EHBO-kistje

beschermende kledij:

gaskranen

brandblusser met

branddeken

handblusser

nooddouche oogdouche trekkast

aparte eilanden

labojas, labobril, handschoenen

label: A/B/C/D/E/F

waterkranen noodstop aangepast tafelblad

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 21

HOOFDSTUK 1

21

5/06/2021 08:23

Afb. 2 Oogdouche

Afb. 4 Branddeken en brandblusser

Afb. 5 Trekkast

Afb. 3 Nooddouche

ds

tu k

Afb. 1 EHBO-kistje

oo f

Afb. 6 Beschermende kledij

2 Overloop met je leerkracht de toepassingen of het gebruik van de materialen die je hebt teruggevonden.

el dh

OPDRACHT 3

Hoe blus je veilig een brand?

1 Aan welke drie voorwaarden moet voldaan zijn opdat een brand kan ontstaan?

vo or

be

Overleg met je klasgenoten. Vul de branddriehoek aan.

22

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 22

VUUR

HOOFDSTUK 1

5/06/2021 08:23

2 Bekijk het filmpje over de soorten brandblussers en hun toepassingen.

BEKIJK DE VIDEO

Vul de tabel aan.

Brandklasse

Brandend materiaal

Te gebruiken brandblussers

oo f

el dh

ds

tu k

3 Welke aspecten van de branddriehoek neem je weg als je een brandblusser gebruikt?

be

!

VEILIGHEIDSVOORSCHRIFT

vo or

Er zijn ook foute blusmethodes. Zo kan het blussen van een vetbrand met water resulteren in vuurspatten en steekvlammen.

Denk dus goed na voor je aan het blussen gaat. Een vetbrand moet je altijd blussen met een vochtige doek.

FOUTE BLUSMETHODE

JUISTE BLUSMETHODE

Er zijn verschillende materialen in een labolokaal, elk met hun eigen

gebruiksaanwijzing. Bij twijfel over correct gebruik spreek je de leerkracht aan.

` Maak oefening 1.

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 23

HOOFDSTUK 1

23

5/06/2021 08:23

1.2 Het chemisch etiket

Op een chemisch product zit een etiket, net als bij een voedingsproduct. Op

een fles cola vind je bijvoorbeeld de hoeveelheid suikers of vetten. Voor een chemisch product hebben we meer specifieke informatie nodig. Het etiket

geeft dan de richtlijnen weer die aangeven hoe je veilig kunt werken met de

tu k

stof.

Bekijk op afbeelding 7 wat er allemaal op een chemisch etiket terug te

ds

vinden is.

Natriumhydroxide

el dh

NaOH

vo or

Afb. 7 Chemisch etiket

WGK 1

Mr: 40

Op een etiket kun je ook de WGK-code terugvinden.

Die geeft aan hoe gevaarlijk een stof is als je ze zou lozen in de gootsteen. ‘WGK’ is een Duitse afkorting die je in het Nederlands kunt vertalen met ‘watergevarenklassen’. In het labo moeten we gevaarlijke stoffen dus apart inzamelen.

24

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 24

CAS

1310-73-2

Gevaar

H314 veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel P 280.1+3-301+330+331-305+338 Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen. NA INSLIKKEN: de mond spoelen. GEEN braken opwekken. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten; contactlenzen verwijderen indien mogelijk; blijven spoelen.

be

Veiligheidspictogrammen zijn universeel, je vindt ze ook terug in andere landen.

Dat kan omdat ze visueel zijn, je hoeft de taal niet te spreken om de symbolen te kunnen begrijpen.

oo f

Elke chemische stof heeft zowel een naam als een formule. Op het etiket kun je de beide terugvinden, evenals een referentienummer (CAS) waaronder je de stof in elke databank terugvindt.

Signaalwoorden geven in het kort aan wat het grootste gevaar van de stof is.

H- en P-zinnen zijn zinnen die aangeven wat de gevaren zijn van het werken met een stof, of welke voorzorgsmaatregelen je moet nemen.

HOOFDSTUK 1

5/06/2021 08:23

OPDRACHT 4

Waarvoor staan de letters H en P op een chemisch etiket?

1 Zoek op het internet op waarvoor de letter H staat in H-zinnen. a Noteer de Engelse term:

b Vertaal die term naar het Nederlands:

Kan irritatie aan de luchtwegen veroorzaken Niet in de buurt van een vlam brengen Op een koude plaats bewaren

2 Zoek op het internet op waarvoor de letter P staat in P-zinnen. a Noteer de Engelse term:

ds

b Vertaal die term naar het Nederlands:

tu k

c Welke van de volgende zinnen geeft een gevaar weer en zou dus een H-zin kunnen zijn?

c Welke van de volgende zinnen geeft een veiligheidsmaatregel weer en zou dus een P-zin kunnen zijn?

oo f

Kan irritatie aan de luchtwegen veroorzaken Niet in de buurt van een vlam brengen Op een koude plaats bewaren

OPDRACHT 5

H- EN P-ZINNEN

el dh

3 Scan de QR-code en ontdek de betekenis van alle H- en P-zinnen.

Wat betekenen de chemische veiligheidspictogrammen?

Vul de tabel aan door de correcte benaming te linken aan het veiligheidspictogram en de verklaring.

Kies uit:

corrosieve of bijtende stof – giftige stof – houder onder druk – lange termijn gezondheidsgevaarlijk – ontplofbare of explosieve stof – ontvlambare stof – oxiderende of brand bevorderende stof –

be

schadelijke stof – schadelijk voor het (aquatische) milieu Betekenis

Verklaring

Dit zijn explosieve stoffen. Ze kunnen op verschillende manieren tot

vo or

1

Betekenis

2

Verklaring

ontploffing gebracht worden.

Deze stoffen worden onder een verhoogde druk opgeslagen.

Betekenis

Verklaring

Deze stoffen zijn giftig, de manier van opname kan verschillen. Zo

3

kun je de stof via de huid binnenkrijgen, via de neus ...

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 25

HOOFDSTUK 1

25

5/06/2021 08:23

Betekenis 4 Verklaring

Deze stoffen bevorderen brand.

Verklaring

Deze stoffen zijn schadelijk voor het milieu en moeten na gebruik

Verklaring

Betekenis 7

Deze bijtende stof kan ernstige brandwonden veroorzaken.

Deze stoffen zullen in de nabijheid van een vlam snel ontbranden.

el dh

Verklaring

ds

6

op de correcte manier verwerkt worden.

oo f

Betekenis

tu k

Betekenis 5

Betekenis

Verklaring

Deze stof brengt een gevaar met zich mee, bekijk de H- en P-zinnen voor verduidelijking.

Verklaring

Deze stoffen veroorzaken schade op lange termijn

9

vo or

Betekenis

be

8

(kankerverwekkend, giftig, beïnvloeden de vruchtbaarheid ...).

WEETJE

Let op met giftige stoffen! Het gif van sommige slangen kan je binnen een paar minuten doden, andere

gifstoffen hebben pas na maanden effect. Soms is het zelfs raadzaam om zeer kleine dosissen gif in te nemen; denk maar aan chemotherapie. Vandaar dat de graad van giftigheid vaak wordt aangeduid met afkortingen: • N.E.L.  No Effect Level: de dosis die eigenlijk geen effect heeft • L.D. • T.I.

26

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 26

 Lethal Dosis: de dosis die zeker dodelijk is

 Therapeutische inname: de dosis die je mag innemen op voorschrift van de arts

HOOFDSTUK 1

5/06/2021 08:23

Het is belangrijk om een chemisch etiket te kunnen lezen. Zo kun je ook veilig omgaan met de stof.

Op het etiket kun je de volgende onderdelen terugvinden: • naam en formule van de stof,

• veiligheidspictogrammen, • signaalwoorden, • H- en P-zinnen,

tu k

• WGK-code.

De gevarenpictogrammen moet je kunnen herkennen en je moet weten hoe je ernaar moet handelen. ` Maak oefening 2 en 3.

oo f

1.3 Soorten labomateriaal

ds

De H- en P-zinnen moet je kunnen opzoeken en ernaar handelen.

In het labo vind je heel wat soorten materialen die je nodig hebt om proeven

el dh

uit te voeren. Het is belangrijk dat je weet over welk materiaal er gesproken wordt tijdens een labo. Daarom moet je de namen van de labomaterialen goed kennen.

OPDRACHT 6

Wat zijn de namen van de meest gebruikte labomaterialen?

be

1 Hieronder zie je het meestgebruikte materialen in een chemielokaal. Noteer de juiste naam van het labomateriaal bij de afbeelding.

afzuigerlenmeyer – balans – büchnertrechter – bunsenbrander – buret – draadnet – driepikkel –

dubbele noot – erlenmeyer – gegradueerde pipet – horlogeglas – kookkolf – kroestang – liebigkoeler –

vo or

maatbeker – maatcilinder – maatkolf – mortier en stamper – petrischaaltje – pijpaardendriehoek –

pipetzuiger – pipetteerballon – proefbuis – proefbuisborstel – proefbuisklem – scheitrechter – spatel – spuitfles – statief – statiefklem – statiefring – thermometer – toestel van Hoffman – trechter – verbrandingskroes – verbrandingslepel – vigreuxkolom – volpipet – weegschuitje

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 27

HOOFDSTUK 1

27

5/06/2021 08:23

vo or

be

tu k

ds

oo f

el dh

28

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 28

HOOFDSTUK 1

5/06/2021 08:23

vo or

be

tu k

ds

oo f

el dh

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 29

HOOFDSTUK 1

29

5/06/2021 08:23

tu k

ds

oo f

2 Ontdek via de ontdekplaat bij het onlinelesmateriaal de verschillende materialen en hun toepassing.

Een olifant weeg je niet met een keukenweegschaal, een scheutje azijn

el dh

meet je niet af met een emmer. Om een zo precies mogelijke meting te

doen, neem je een meetinstrument dat zo nauw mogelijk aansluit bij de

hoeveelheid (kwantiteit) die je nodig hebt. Net daarom zijn er maatcilinders en maatkolven beschikbaar in verschillende groottes, die telkens zeer

precies gegradueerd zijn. Om een welbepaald volume vloeistof precies te

meten gebruiken we geen maatbekers of erlenmeyers, maar wel maatkolven.

Maatkolven hebben slechts één maatstreepje, maar zijn het meest precieze

glaswerk om één bepaald volume vloeistof af te meten. Het is aan jou om de

vo or

be

juiste maatkolf te kiezen (100 ml, 250 ml, 500 ml, 1 l …).

30

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 30

Om een labo correct en veilig uit te voeren, moet je de namen en de

toepassingen van labomaterialen kennen. Laat de keuze van het materiaal

afhangen van de hoeveelheid stof die je nodig hebt en kies het juiste materiaal.

` Maak oefening 4.

HOOFDSTUK 1

5/06/2021 08:23

1.4 Waar moet je op letten bij het uitvoeren van een laboproef?

Om een labo correct uit te voeren, moet je je voldoende voorbereiden voor duidelijk verslag. We zetten alles op een rijtje.

1 Voor de start van het labo: • Onderzoeksvraag formuleren

• Hypothese stellen indien mogelijk

tu k

de start. Tijdens het labo moet je alles goed noteren, nadien schrijf je een

ds

• Nagaan of je alle materialen herkent

• Veiligheid van de chemische producten bekijken/opzoeken • Nalezen en de werkwijze begrijpen

oo f

• Nagaan welke waarnemingen je zeker moet noteren 2 Tijdens het labo:

• Alle benodigdheden nemen

• Proefopstelling maken indien nodig

el dh

• Uitvoeren werkwijze

• Waarnemingen noteren • Opruimen

vo or

be

3 Na het labo:

• Chemisch afval verwijderen volgens opgelegde richtlijnen

• Berekeningen maken • Besluiten trekken

• Kijken of je besluit overeenstemt met je eventuele hypothese • Reflecteren over je eigen labowerk, je resultaten en je voorbereiding

• Verslag inleveren

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 31

HOOFDSTUK 1

31

5/06/2021 08:23

1.5 De algemene veiligheidsregels binnen een labo

OPDRACHT 7

Hoe ga je veilig te werk?

tu k

1 Waarom is een laboreglement belangrijk en wat houdt het in? Bekijk het filmpje.

2 Om te werken in een labo moet je vertrekken van goede afspraken. Die maak je samen

met je leerkracht in een contract. Lees het contract na. Vul aan met de schoolgebonden

CONTRACT

ds

regels en onderteken het voor akkoord.

BEKIJK DE VIDEO

Als leerling verbind ik mij ertoe om de volgende regels altijd toe te passen in het labo. Bij fouten tegen deze regels weet ik dat er gevolgen zijn voor mijn veiligheid en die van anderen rondom mij.

Losse haren bind ik samen.

el dh

Mijn labotafel is altijd ordelijk.

oo f

Ik draag steeds het juiste beschermingsmateriaal op de juiste manier: labojas dichtgeknoopt, veiligheidsbril op de neus, handschoenen indien nodig.

In het labo houd ik de doorgang vrij en leg ik alle onnodige materialen, zoals mijn boekentas, op de daartoe voorziene plaats.

Ik gedraag me steeds rustig, blijf zo veel mogelijk aan mijn werkbank en speel niet in het labo.

Ik neem geen materialen of stoffen mee uit het labo.

be

Eten of drinken doe ik niet in een labolokaal.

Als er iets misloopt, haal ik er meteen de leerkracht bij.

vo or

Ik giet een gebruikte stof nooit terug in de fles, maar verwerk ze als afval.

Wanneer ik aan een stof ruik, doe ik dat steeds op de correcte manier, door te wuiven.

Klaar met de proef? Dan maak ik alles schoon, berg alles correct op en was mijn handen grondig.

Ik kom steeds goed voorbereid naar het practicum.

Ik ken de brandprocedure en weet hoe ik moet reageren bij brand.

Als leerling van deze klas verklaar ik me tijdens een labo altijd te houden aan de bovenstaande regels.

Ik respecteer de extra maatregelen die in mijn school genomen worden.

Datum,

32

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 32

Naam en handtekening,

HOOFDSTUK 1

5/06/2021 08:23

HOOFDSTUK 2

Hoe pas je enkele vaak gebruikte labotechnieken toe?

tu k

LEERDOELEN Je kunt al: L enkele toepassingen van labomaterialen in het dagelijks

L het belang om veilig te werk te gaan in een labo begrijpen.

Je leert nu:

L correct werken met een balans;

in op enkele vaak gebruikte

labotechnieken. Die technieken ga je doorheen de jaren nodig hebben om proeven uit te voeren. Ben je tijdens het

oo f

L correct werken met een bunsenbrander;

In dit hoofdstuk gaan we dieper

ds

leven geven; bv. een balans, een trechter , een maatkolf …

uitvoeren vergeten hoe je een

L correct werken met een trechter en filtreerpapier;

bunsenbrander gebruikt of hoe je

L correct het vloeistofniveau in glaswerk aflezen.

een filter moet plooien? Dan kun

el dh

je dat hier terugvinden.

2.1 De bunsenbrander

OPDRACHT 8

Welke onderdelen heeft een bunsenbrander?

be

Op afbeelding 8 zie je een bunsenbrander. Noteer de verschillende onderdelen op de juiste plaats.

Kies uit:

vo or

gasregelaar – gasslang (gastoevoer) – inkomend gas – inkomende lucht – luchtinlaat – schouw – voet

Afb. 8 Bunsenbrander

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 33

HOOFDSTUK 2

33

5/06/2021 08:23

OPDRACHT 9

Hoe steek je een bunsenbrander aan?

De volgorde van het aansteken van een bunsenbrander is van groot belang voor de veiligheid.

1 Bekijk de instructievideo.

AANSTEKEN BUNSENBRANDER

2 Rangschik de stappen in de juiste volgorde.

Lucifer aansteken en bovenaan naast de schouw houden.

Hoogte van de vlam afstellen door aan de gastoevoer te draaien, of de gastoevoer volledig

tu k

Gastoevoer en luchtinlaat sluiten. Gasregelaar openen (als die aanwezig is). openzetten (volgens instructie van de leerkracht).

De lucifer voldoende hoog boven de gasmond houden, zodat hij niet wordt uitgeblazen door

ds

de gasstroom.

Gasslang aansluiten op de gastoevoer.

Gaskraan opendraaien.

OPDRACHT 10

oo f

Luchtinlaat opendraaien tot de gewenste vlam bekomen wordt.

el dh

Welke vorm en kleur heeft de vlam van een bunsenbrander?

1 In het filmpje uit opdracht 9 zie je dat de vlam uit meerdere kleurschakeringen en vormen bestaat, afhankelijk van de luchttoevoer. Teken de vlam die je kunt zien, houd rekening met de verschillende kleuren.

Luchttoevoer open

vo or

be

Luchttoevoer dicht

Hoe ziet de vlam eruit?

Hoe ziet de vlam eruit?

2 De ruisende vlam kun je gebruiken om stoffen te verwarmen. Wat is het warmste deel van de vlam?

Zet een kruisje op je tekening.

OPDRACHT 11

DOORDENKER

Waarom kun je een wapperende vlam het best niet gebruiken om een stof te verwarmen? Leg uit.

34

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 34

HOOFDSTUK 2

5/06/2021 08:23

!

VEILIGHEIDSVOORSCHRIFT Veilig omgaan met een bunsenbrander:

• Draag een veiligheidsbril en bind losse haren samen, zo voorkom je dat ze in de vlam terechtkomen.

• Verwarm niet onder aan een proefbuis, maar op de oppervlakte van de vloeistof. Zo kun je wegspatten voorkomen.

• Richt de opening van de proefbuis weg van jezelf of anderen, zo komen eventuele spatten niet op jezelf of je buur terecht.

tu k

• Neem het glaswerk steeds vast met een tang of klem en niet met je hand; glaswerk wordt geleidelijk warm tijdens het verwarmen.

• Ben je klaar met de proef? Opgelet, het glaswerk is nog warm!

ds

• Laat een bunsenbrander nooit langer branden dan nodig.

Je kunt de onderdelen van een bunsenbrander benoemen. Ook weet je welke

stappen je moet ondernemen om een bunsenbrander aan te steken, op welke

manier je de bunsenbrander voor welke toepassing kunt gebruiken en hoe je er

oo f

veilig mee moet omgaan.

WEETJE

el dh

2.2 De balans

De termen ‘massa’ en

‘gewicht’ worden in het

dagelijks leven door elkaar gehaald.

• Massa is een hoeveelheid

de badkamer om jezelf te wegen, of de weegschaal in de keuken waarmee

je bloem kunt afwegen. Je kunt die weegschalen natuurlijk niet zomaar door elkaar gebruiken.

Elke weegschaal heeft een zeker meetbereik. Personenweegschalen kunnen

tot op 0,1 kg meten, de keukenweegschaal kan tot wel 0,0001 kg (ofwel 0,1 g).

In de wetenschappen gebruiken we de term ‘balans’ in plaats van

‘weegschaal’. In het labo moeten we heel kleine hoeveelheden afwegen.

be

stof en heeft als eenheid

Een weegschaal kent veel toepassingen. Denk maar aan de weegschaal in

kilogram.

• Gewicht is een maat voor

de aantrekkingskracht op een massa en heeft als

vo or

eenheid newton.

Om verwarring te vermijden, gebruiken we in de wetenschap de term ‘balans’ in plaats van ‘weegschaal’.

Vaak zijn er balansen met verschillende gevoeligheden aanwezig. Je kiest de balans naargelang de massa die je nodig hebt.

Hoe gebruik je een balans?

• Kijk na of de balans volledig schoon is. Is dat niet het geval, verwijder dan eerst de resten met een borsteltje.

• Zet de balans aan.

• Neem een weegschuitje en leg het op de balans.

• Breng de geregistreerde massa op nul door het weegschuitje te tarreren.

• Breng de af te wegen stof in het weegschuitje.

• Heb je naast het schuitje gemorst? Veeg op met het borsteltje.

• Wacht tot de balans aangeeft dat de weging compleet is.

• Noteer de massa.

• Schakel de balans uit en zorg dat je ze schoon achterlaat.

Bekijk de instructievideo.

Je kunt de balans correct gebruiken.

597489-Genie-CH3.indb 35

THEMA 01

GEBRUIK BALANS

HOOFDSTUK 2

35

5/06/2021 08:23

2.3 De trechter en het filtreerpapier

Om te filtreren met filtreerpapier moet je de filter op een correcte manier gebruiken.

Bekijk de instructievideo.

tu k

2

oo f

ds

1

GEBRUIK FILTER

4

el dh

3

6

vo or

be

5

7

TIP Om het papier beter te hechten aan de

trechter kun je hem een beetje nat maken.

Je weet hoe je een filtreerpapier vouwt en hoe je het bevestigt in een trechter.

36

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 36

HOOFDSTUK 2

5/06/2021 08:23

2.4 Hoe lees je het vloeistofniveau in glaswerk af?

Het vloeistofniveau lees je af via de meniscus. Dat is de naam van het grensvlak tussen de vloeistof en de lucht. Op afbeelding 9 zie je een voorbeeld.

tu k

Het vloeistofpeil is vaak geen rechte lijn. Afhankelijk van de krachten die

spelen in de vloeistof, zal het vloeistofoppervlak een kromming naar boven

of beneden maken. Je moet het vloeistofniveau steeds aflezen op de bodem van het kommetje of op de top van het bolletje. Daarbij is het belangrijk om

A

B

oo f

bij het aflezen.

ds

het glaswerk op ooghoogte te brengen. Doe je dat niet, dan maak je een fout

20

aflees hoogte

el dh

10

Afb. 9 Aflezen vloeistofniveau in glaswerk via de meniscus

be

Je kunt het vloeistofniveau in glaswerk op een correcte manier aflezen door

vo or

steeds op ooghoogte te werken en rekening te houden met de meniscus.

` Maak oefening 5.

OPDRACHT 12 ONDERZOEK

Ontdek nu zelf enkele labotechnieken.

Voer het labo uit op p. 251.

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 37

HOOFDSTUK 2

37

5/06/2021 08:23

THEMASYNTHESE SYNTHESE

de algemene regels CONTRACT Als leerling verbind ik mij ertoe om de volgende regels altijd toe te passen in het labo. Bij fouten tegen deze regels weet ik dat er gevolgen zijn voor mijn veiligheid en die van anderen rondom mij.

Ik draag steeds het juiste beschermingsmateriaal op de juiste manier: labojas dichtgeknoopt, veiligheidsbril op de neus, handschoenen indien nodig.

Losse haren bind ik samen.

In het labo houd ik de doorgang vrij en leg ik alle onnodige materialen, zoals mijn boekentas, op de daartoe voorziene plaats.

Ik gedraag me steeds rustig, blijf zo veel mogelijk aan mijn werkbank en speel niet in het labo.

Ik neem geen materialen of stoffen mee uit het labo.

Eten of drinken doe ik niet in een labolokaal.

Als er iets misloopt, haal ik er meteen de leerkracht bij.

de betekenis van H- en P-zinnen

Ik giet een gebruikte stof nooit terug in de fles, maar verwerk ze als afval.

Klaar met de proef? Dan maak ik alles schoon, berg alles correct op en was mijn handen grondig.

Ik kom steeds goed voorbereid naar het practicum.

de naam en toepassingen van het labomateriaal

ds

Wanneer ik aan een stof ruik, doe ik dat steeds op de correcte manier, door te wuiven.

tu k

Mijn labotafel is altijd ordelijk.

Ik ken de brandprocedure en weet hoe ik moet reageren bij brand.

Als leerling van deze klas verklaar ik me tijdens een labo altijd te houden aan de bovenstaande regels.

oo f

Ik respecteer de extra maatregelen die in mijn school genomen worden.

Datum,

H- EN P-ZINNEN

Naam en handtekening,

el dh

zie p. 32

TOEPASSINGEN LABOMATERIAAL

om veilig in een labo te werken ken/kan ik:

de veiligheidspictogrammen

vo or

be

de basishandelingen

BEKIJK DE KENNISCLIP

38

THEMA 01

597489-Genie-Ch3-Th1.indd 38

het laboverloop

het chemisch etiket lezen

THEMASYNTHESE

17/06/2021 14:21

CHECKLIST

JA

NOG OEFENEN

1 Begripskennis • Ik kan de algemene regels binnen een labo opsommen.

• Ik kan de verschillende veiligheidsmaterialen in een lokaal benoemen en de functie bespreken.

informatie gebruiken om veilig te werken in een labo.

• Ik herken de veiligheidspictogrammen en weet hoe ernaar te handelen.

• Ik kan de H- en P-zinnen opzoeken, interpreteren en ernaar handelen.

• Ik weet hoe een labo verloopt.

• Ik weet dat een labo afval met zich meebrengt en verwerk dat op een correcte manier.

• Ik kan de verschillende onderdelen van een bunsenbrander benoemen.

ds

• Ik kan de stappen om een bunsenbrander aan te steken in de juiste volgorde

tu k

• Ik kan de verschillende onderdelen van een chemisch etiket herkennen en de

opsommen.

warmste plek aangeven.

2 Onderzoeksvaardigheden • Ik kan een bunsenbrander aansteken.

• Ik kan een balans gebruiken.

• Ik kan werken met trechter en filtreerpapier.

oo f

• Ik kan de verschillende vlammen van een bunsenbrander benoemen en de

el dh

• Ik kan het vloeistofniveau in glaswerk correct aflezen.

invullen bij je Portfolio.

vo or

be

` Je kunt deze checklist ook op

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 39

CHECKLIST

39

5/06/2021 08:23

CHECK IT OUT

Safety first!

vo or

be

el dh

oo f

ds

tu k

Bekijk de tekening en geef aan wat er misloopt in het labo. Waarom is dat gevaarlijk?

!

In Sevesobedrijven houdt de regering vooral toezicht op de gevaren voor de wijde omgeving:

de mogelijkheid tot ontploffing en brand, het vrijkomen van giftige dampen en de gevaren voor het milieu. In het labo houden we rekening met alle veiligheidspictogrammen.

In het labo moet je niet enkel rekening houden met de wijde omgeving, maar ook met gevaren voor jezelf, je klasgenoten, de leerkracht, het klaslokaal, de school ... Het is dan ook belangrijk dat je je bewust bent van de gevaren. Door het stellen van regels en wetten, zoals de overheid doet voor Sevesobedrijven, blijven we mogelijke ongevallen een stapje voor.

40

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 40

CHECK IT OUT

5/06/2021 08:23

AAN DE SLAG

Tot welke brandklassen behoren de voorbeelden van branden die in een chemisch labo kunnen ontstaan? Welke brandblusser zou je gebruiken?

Soort brand

natrium het gas dat je gebruikt om je bunsenbrander aan te steken (aardgas)

2

olie in een oliebad

Gevaar voor massa-explosie bij brand.

Beschermende kledij dragen.

Geef aan of de zinnen H- of P-zinnen zijn.

alcohol

Brandblusser

Zin

oo f

Brandklasse

tu k

1

ds

el dh

In contact met water komen ontvlambare gassen vrij die spontaan kunnen ontbranden.

Schadelijk bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing.

be Zin

vo or

Giftig bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing.

Kan mogelijk de vruchtbaarheid of het ongeboren kind schaden.

Kan irritatie van de luchtwegen veroorzaken.

Giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen.

Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/ hete oppervlakken en andere ontstekingsbronnen. Niet roken.

Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsels.

Bijbehorend pictogram

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 41

Explosieveilige elektrische/ventilatie-/verlichtings-/... apparatuur gebruiken.

Welke veiligheidspictogrammen kun je linken aan de H- en P-zinnen?

Koel bewaren.

3

H- of P-zin

AAN DE SLAG

41

5/06/2021 08:23

4

Welke labomaterialen zou je gebruiken om …

a te voorkomen dat je morst tijden het mengen van vloeistoffen? b exact 10 ml van een vloeistof te nemen?

tu k

c damp te condenseren naar een vloeistof?

e vloeistof te koken boven een bunsenbrander?

ds

d vaste fosfor te verbranden boven een bunsenbrander?

f een verbrandingskroes boven een bunsenbrander te houden?

oo f

g een proefbuis boven een bunsenbrander te houden?

5

Hoeveel water zit er in de maatcilinder? Bekijk de afbeelding, teken de stippellijn van de afleeshoogte en

vo or

be

el dh

noteer het aantal mL in de maatcilinder.

` Verder oefenen? Ga naar

42

THEMA 01

597489-Genie-CH3.indb 42

20

10

.

AAN DE SLAG

5/06/2021 08:23