VERKEN

Hoe gevaarlijk zijn huishoudproducten?

OPDRACHT 1

Welke gevaren loop jij bij je thuis?

Waarom wordt er in reclame over huishoudproducten vermeld dat je ze buiten het bereik van kinderen moet houden? Waarom zijn die producten zo gevaarlijk en hoe kunnen we dat gevaar beter inschatten?

19THEMA 01 VERKEN 1 Je leerkracht laat vijf chemische producten zien die je ook thuis kunt terugvinden, bijvoorbeeld producten om te poetsen, om te wassen of af te wassen, te koken, te tuinieren of jezelf te verzorgen. Bekijk de producten en de etiketten aandachtig. 2 Beantwoord de vragen. a Welke pictogrammen vind je terug op de verpakkingen? Zet telkens een kruisje onder het pictogram per keer dat je het tegenkomt op een verpakking. andere producteigen pictogrammen voorbeeldhoofdstuk

b Op het etiket lees je niet alleen de ingrediënten van het product, je vindt er ook terug wat er mis kan lopen bij fout gebruik. Geef per product één voorbeeld van wat er mis kan gaan.

1

2

3

4

5

Lees altijd goed de etiketten en veiligheidspictogrammen van een product. De producten die je in huis gebruikt, kunnen gevaarlijker zijn dan je denkt. Kijk maar wat er met de ontstopper gebeurt in de video.

Om het etiket leesbaar te houden, is het belangrijk om tijdens het gieten het etiket naar je handpalm te richten. Zo kunnen eventuele druppels niet op het etiket terechtkomen en het etiket onleesbaar maken.

TIP

BEKIJK DE VIDEO

c Vaak zorgen de producenten ook voor een veilige sluiting, een kinderslot genoemd. Hoeveel van de producten die je bekijkt hebben een speciale dop of deksel? Dikwijls lees je op een verpakking ook iets over het Antigifcentrum. Dat is een dienst die je kunt bellen als er iets misgelopen is met een product. Zij kunnen je vertellen hoe je dan het best reageert. Het gratis nummer voor het Antigifcentrum is 070 245 245. Je kunt ook steeds terecht op hun website.

GA NAAR DE WEBSITE WEETJE voorbeeldhoofdstuk

Waarmee moet je rekening houden in een labo?

LEERDOELEN

Je kunt al:

Lde gevaren inschatten bij het werken met chemische producten;

Ljezelf en je omgeving beschermen voor gevaren;

Lbewust omgaan met stoffen en hun gevaren en zo een veilige omgeving creëren.

Je leert nu: Lde veiligheidsmaatregelen in een labo kennen en juist toepassen; Lde meest gebruikte labomaterialen benoemen en hun functie beschrijven; Leen chemisch etiket lezen en naar de betekenis handelen; Lde veiligheidspictogrammen interpreteren en bespreken; Lde werking en het nut van H- en P-zinnen interpreteren en bespreken; Lde onderdelen van een verslag begrijpen en toepassen. In het labo kun je heel wat extra (veiligheids)materialen of voorwerpen terugvinden die je niet in een ander klaslokaal ziet. Ze zorgen ervoor dat je kunt werken in een veilige omgeving. Raadpleeg zeker altijd het reglement vóór het uitvoeren van een labo, zodat je altijd veilig te werk kunt gaan.

1.1 Het gebruikte veiligheidsmateriaal

OPDRACHT 2

Hoe ziet mijn labolokaal eruit?

1 Loop rond in het labolokaal en kruis aan welke materialen je ziet. Ontbreekt er iets? Vul dan gerust het lijstje aan.  EHBO-kistje  branddeken  handblusser  gaskranen  nooddouche  oogdouche  trekkast  aparte eilanden THEMA 01 HOOFDSTUK 1 21

     beschermende kledij: labojas, labobril, handschoenen brandblusser met label: A/B/C/D/E/F waterkranen noodstop aangepast tafelblad

      voorbeeldhoofdstuk

Afb. 1 EHBO-kistje Afb. 2 Oogdouche Afb. 3 Nooddouche

22 THEMA 01 HOOFDSTUK 1 Afb. 4 Branddeken en brandblusser Afb. 5 Trekkast Afb. 6 Beschermende kledij 2 Overloop met je leerkracht de toepassingen of het gebruik van de materialen die je hebt teruggevonden. OPDRACHT 3 Hoe blus je veilig een brand? 1 Aan welke drie voorwaarden moet voldaan zijn opdat een brand kan ontstaan? Overleg met je klasgenoten. Vul de branddriehoek aan. VUUR voorbeeldhoofdstuk

2 Bekijk het filmpje over de soorten brandblussers en hun toepassingen.

Vul de tabel aan.

BEKIJK DE VIDEO

Brandklasse Brandend materiaal Te gebruiken brandblussers

3 Welke aspecten van de branddriehoek neem je weg als je een brandblusser gebruikt? Er zijn ook foute blusmethodes. Zo kan het blussen van een vetbrand met water resulteren in vuurspatten en steekvlammen. Denk dus goed na voor je aan het blussen gaat. Een vetbrand moet je altijd blussen met een vochtige doek. FOUTE BLUSMETHODE THEMA 01 HOOFDSTUK 1 23

JUISTE BLUSMETHODE VEILIGHEIDSVOORSCHRIFT Er zijn verschillende materialen in een labolokaal, elk met hun eigen gebruiksaanwijzing. Bij twijfel over correct gebruik spreek je de leerkracht aan. ! ` Maak oefening 1. voorbeeldhoofdstuk

1.2 Het chemisch etiket

Op een chemisch product zit een etiket, net als bij een voedingsproduct. Op een fles cola vind je bijvoorbeeld de hoeveelheid suikers of vetten. Voor een chemisch product hebben we meer specifieke informatie nodig. Het etiket geeft dan de richtlijnen weer die aangeven hoe je veilig kunt werken met de stof.

Bekijk op afbeelding 7 wat er allemaal op een chemisch etiket terug te vinden is.

Veiligheids- pictogrammen zijn universeel, je vindt ze ook terug in andere landen. Dat kan omdat ze visueel zijn, je hoeft de taal niet te spreken om de symbolen te kunnen begrijpen. Natriumhydroxide NaOH CAS 1310-73-2 Gevaar H314 veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel P 280.1+3-301+330+331-305+338 Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen. NA INSLIKKEN: de mond spoelen. GEEN braken opwekken. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten; contactlenzen verwijderen indien mogelijk; blijven spoelen. WGK 1 M r : 40

Elke chemische stof heeft zowel een naam als een formule. Op het etiket kun je de beide terugvinden, evenals een referentienummer (CAS) waaronder je de stof in elke databank terugvindt. Signaalwoorden geven in het kort aan wat het grootste gevaar van de stof is. H- en P-zinnen zijn zinnen die aangeven wat de gevaren zijn van het werken met een stof, of welke voorzorgsmaatregelen je moet nemen. Op een etiket kun je ook de WGK-code terugvinden. Die geeft aan hoe gevaarlijk een stof is als je ze zou lozen in de gootsteen. ‘WGK’ is een Duitse afkorting die je in het Nederlands kunt vertalen met ‘watergevarenklassen’. In het labo moeten we gevaarlijke stoffen dus apart inzamelen. Afb. 7 Chemisch etiket voorbeeldhoofdstuk

Waarvoor staan de letters H en P op een chemisch etiket?

1 Zoek op het internet op waarvoor de letter H staat in H-zinnen. a b Noteer de Engelse term: Vertaal die term naar het Nederlands:

c Welke van de volgende zinnen geeft een gevaar weer en zou dus een H-zin kunnen zijn?  Kan irritatie aan de luchtwegen veroorzaken  Niet in de buurt van een vlam brengen  Op een koude plaats bewaren

2 Zoek op het internet op waarvoor de letter P staat in P-zinnen. a b Noteer de Engelse term: Vertaal die term naar het Nederlands:

c Welke van de volgende zinnen geeft een veiligheidsmaatregel weer en zou dus een P  Kan irritatie aan de luchtwegen veroorzaken  Niet in de buurt van een vlam brengen  Op een koude plaats bewaren -zin kunnen zijn?

3 Scan de QR-code en ontdek de betekenis van alle H- en P-zinnen. OPDRACHT 5

Wat betekenen de chemische veiligheidspictogrammen?

Vul de tabel aan door de correcte benaming te linken aan het veiligheidspictogram en de verklaring.

Kies uit: corrosieve of bijtende stof – giftige stof – houder onder druk – lange termijn gezondheidsgevaarlijk – ontplofbare of explosieve stof – ontvlambare stof – oxiderende of brand bevorderende stof – schadelijke stof – schadelijk voor het (aquatische) milieu Betekenis Verklaring Dit zijn explosieve stoffen. Ze kunnen op verschillende manieren tot ontploffing gebracht worden. 2 THEMA 01 HOOFDSTUK 1 25

Betekenis Verklaring Deze stoffen worden onder een verhoogde druk opgeslagen. 3

Betekenis Verklaring Deze stoffen zijn giftig, de manier van opname kan verschillen. Zo kun je de stof via de huid binnenkrijgen, via de neus ...

1

H- EN P-ZINNEN voorbeeldhoofdstuk

4 Betekenis

Verklaring Deze stoffen bevorderen brand.

5 Betekenis

Verklaring Deze stoffen zijn schadelijk voor het milieu en moeten na gebruik op de correcte manier verwerkt worden.

Betekenis

6 Verklaring Deze bijtende stof kan ernstige brandwonden veroorzaken. 7 26 THEMA 01 HOOFDSTUK 1 Betekenis Verklaring Deze stoffen zullen in de nabijheid van een vlam snel ontbranden. Betekenis Verklaring Deze stof brengt een gevaar met zich mee, bekijk de H- en P-zinnen voor verduidelijking. 9

Betekenis Verklaring Deze stoffen veroorzaken schade op lange termijn (kankerverwekkend, giftig, beïnvloeden de vruchtbaarheid ...). Let op met giftige stoffen! Het gif van sommige slangen kan je binnen een paar minuten doden, andere gifstoffen hebben pas na maanden effect. Soms is het zelfs raadzaam om zeer kleine dosissen gif in te nemen; denk maar aan chemotherapie. Vandaar dat de graad van giftigheid vaak wordt aangeduid met afkortingen: • N.E.L.  No Effect Level: de dosis die eigenlijk geen effect heeft • L.D.  Lethal Dosis: de dosis die zeker dodelijk is • T.I.  Therapeutische inname: de dosis die je mag innemen op voorschrift van de arts 8 WEETJE voorbeeldhoofdstuk

Het is belangrijk om een chemisch etiket te kunnen lezen. Zo kun je ook veilig omgaan met de stof.

Op het etiket kun je de volgende onderdelen terugvinden: • naam en formule van de stof, • veiligheidspictogrammen, • signaalwoorden, • H- en P-zinnen, • WGK-code.

De gevarenpictogrammen moet je kunnen herkennen en je moet weten hoe je ernaar moet handelen. De H- en P-zinnen moet je kunnen opzoeken en ernaar handelen.

` Maak oefening 2 en 3. 27THEMA 01 HOOFDSTUK 1 1.3 Soorten labomateriaal In het labo vind je heel wat soorten materialen die je nodig hebt om proeven uit te voeren. Het is belangrijk dat je weet over welk materiaal er gesproken wordt tijdens een labo. Daarom moet je de namen van de labomaterialen goed kennen. OPDRACHT 6 Wat zijn de namen van de meest gebruikte labomaterialen? 1 Hieronder zie je het meestgebruikte materialen in een chemielokaal. Noteer de juiste naam van het labomateriaal bij de afbeelding. afzuigerlenmeyer – balans – büchnertrechter – bunsenbrander – buret – draadnet – driepikkel – dubbele noot – erlenmeyer – gegradueerde pipet – horlogeglas – kookkolf – kroestang – liebigkoeler – maatbeker – maatcilinder – maatkolf – mortier en stamper – petrischaaltje – pijpaardendriehoek – pipetzuiger – pipetteerballon – proefbuis – proefbuisborstel – proefbuisklem – scheitrechter – spatel – spuitfles – statief – statiefklem – statiefring – thermometer – toestel van Hoffman – trechter – verbrandingskroes – verbrandingslepel – vigreuxkolom – volpipet – weegschuitje voorbeeldhoofdstuk

28 THEMA 01 HOOFDSTUK 1 voorbeeldhoofdstuk

29THEMA 01 HOOFDSTUK 1 voorbeeldhoofdstuk

Een olifant weeg je niet met een keukenweegschaal, een scheutje azijn meet je niet af met een emmer. Om een zo precies mogelijke meting te doen, neem je een meetinstrument dat zo nauw mogelijk aansluit bij de hoeveelheid (kwantiteit) die je nodig hebt. Net daarom zijn er maatcilinders en maatkolven beschikbaar in verschillende groottes, die telkens zeer precies gegradueerd zijn. Om een welbepaald volume vloeistof precies te meten gebruiken we geen maatbekers of erlenmeyers, maar wel maatkolven. Maatkolven hebben slechts één maatstreepje, maar zijn het meest precieze glaswerk om één bepaald volume vloeistof af te meten. Het is aan jou om de juiste maatkolf te kiezen (100 ml, 250 ml, 500 ml, 1 l …). Om een labo correct en veilig uit te voeren, moet je de namen en de toepassingen van labomaterialen kennen. Laat de keuze van het materiaal afhangen van de hoeveelheid stof die je nodig hebt en kies het juiste materiaal. ` Maak oefening 4. 2 Ontdek via de ontdekplaat bij het onlinelesmateriaal de verschillende materialen en hun toepassing. voorbeeldhoofdstuk

1.4 Waar moet je op letten bij het uitvoeren van een laboproef?

Om een labo correct uit te voeren, moet je je voldoende voorbereiden voor de start. Tijdens het labo moet je alles goed noteren, nadien schrijf je een duidelijk verslag. We zetten alles op een rijtje.

1 Voor de start van het labo: 31THEMA 01 HOOFDSTUK 1 • Onderzoeksvraag formuleren • Hypothese stellen indien mogelijk • Nagaan of je alle materialen herkent • Veiligheid van de chemische producten bekijken/opzoeken • Nalezen en de werkwijze begrijpen • Nagaan welke waarnemingen je zeker moet noteren 2 Tijdens het labo: • Alle benodigdheden nemen • Proefopstelling maken indien nodig • Uitvoeren werkwijze • Waarnemingen noteren • Opruimen 3 Na het labo: • Chemisch afval verwijderen volgens opgelegde richtlijnen • Berekeningen maken • Besluiten trekken • Kijken of je besluit overeenstemt met je eventuele hypothese • Reflecteren over je eigen labowerk, je resultaten en je voorbereiding • Verslag inleveren voorbeeldhoofdstuk

1.5 De algemene veiligheidsregels binnen een labo

OPDRACHT 7

Hoe ga je veilig te werk?

1 Waarom is een laboreglement belangrijk en wat houdt het in? Bekijk het filmpje.

2 Om te werken in een labo moet je vertrekken van goede afspraken. Die maak je samen met je leerkracht in een contract. Lees het contract na. Vul aan met de schoolgebonden regels en onderteken het voor akkoord.

BEKIJK DE VIDEO

CONTRACT

32 THEMA 01 HOOFDSTUK 1 Als leerling verbind ik mij ertoe om de volgende regels altijd toe te passen in het labo. Bij fouten tegen deze regels weet ik dat er gevolgen zijn voor mijn veiligheid en die van anderen rondom mij. Ik draag steeds het juiste beschermingsmateriaal op de juiste manier: labojas dichtgeknoopt, veiligheidsbril op de neus, handschoenen indien nodig. Losse haren bind ik samen. Mijn labotafel is altijd ordelijk. In het labo houd ik de doorgang vrij en leg ik alle onnodige materialen, zoals mijn boekentas, op de daartoe voorziene plaats. Ik gedraag me steeds rustig, blijf zo veel mogelijk aan mijn werkbank en speel niet in het labo. Ik neem geen materialen of stoffen mee uit het labo. Eten of drinken doe ik niet in een labolokaal. Als er iets misloopt, haal ik er meteen de leerkracht bij. Ik giet een gebruikte stof nooit terug in de fles, maar verwerk ze als afval. Wanneer ik aan een stof ruik, doe ik dat steeds op de correcte manier, door te wuiven. Klaar met de proef? Dan maak ik alles schoon, berg alles correct op en was mijn handen grondig. Ik kom steeds goed voorbereid naar het practicum. Ik ken de brandprocedure en weet hoe ik moet reageren bij brand. Als leerling van deze klas verklaar ik me tijdens een labo altijd te houden aan de bovenstaande regels. Ik respecteer de extra maatregelen die in mijn school genomen worden. Datum, Naam en handtekening, voorbeeldhoofdstuk

Hoe pas je enkele vaak gebruikte labotechnieken toe?

LEERDOELEN

Je kunt al:

Lenkele toepassingen van labomaterialen in het dagelijks leven geven; bv. een balans, een trechter , een maatkolf …

Lhet belang om veilig te werk te gaan in een labo begrijpen.

2.1 De bunsenbrander

OPDRACHT 8

Welke onderdelen heeft een bunsenbrander?

Op afbeelding 8 zie je een bunsenbrander. Noteer de verschillende onderdelen op de juiste plaats.

Kies uit: gasregelaar – gasslang (gastoevoer) – inkomend gas – inkomende lucht – luchtinlaat – schouw – voet Afb. 8 Bunsenbrander THEMA 01 HOOFDSTUK 2 33

In dit hoofdstuk gaan we dieper in op enkele vaak gebruikte labotechnieken. Die technieken ga je doorheen de jaren nodig hebben om proeven uit te voeren. Ben je tijdens het uitvoeren vergeten hoe je een bunsenbrander gebruikt of hoe je een filter moet plooien? Dan kun je dat hier terugvinden. Je leert nu: Lcorrect werken met een bunsenbrander; Lcorrect werken met een balans; Lcorrect werken met een trechter en filtreerpapier; Lcorrect het vloeistofniveau in glaswerk aflezen. voorbeeldhoofdstuk

Hoe steek je een bunsenbrander aan?

De volgorde van het aansteken van een bunsenbrander is van groot belang voor de veiligheid. 1 Bekijk de instructievideo. 2 Rangschik de stappen in de juiste volgorde.

AANSTEKEN BUNSENBRANDER

Lucifer aansteken en bovenaan naast de schouw houden.

Gastoevoer en luchtinlaat sluiten. Gasregelaar openen (als die aanwezig is). Hoogte van de vlam afstellen door aan de gastoevoer te draaien, of de gastoevoer volledig openzetten (volgens instructie van de leerkracht). De lucifer voldoende hoog boven de gasmond houden, zodat hij niet wordt uitgeblazen door de gasstroom. Gasslang aansluiten op de gastoevoer.

Gaskraan opendraaien.

Luchtinlaat opendraaien tot de gewenste vlam bekomen wordt.

34 THEMA 01 HOOFDSTUK 2 OPDRACHT 10 Welke vorm en kleur heeft de vlam van een bunsenbrander? 1 In het filmpje uit opdracht 9 zie je dat de vlam uit meerdere kleurschakeringen en vormen bestaat, afhankelijk van de luchttoevoer. Teken de vlam die je kunt zien, houd rekening met de verschillende kleuren. Luchttoevoer dicht Luchttoevoer open Hoe ziet de vlam eruit? Hoe ziet de vlam eruit? 2 De ruisende vlam kun je gebruiken om stoffen te verwarmen. Wat is het warmste deel van de vlam? Zet een kruisje op je tekening. OPDRACHT 11 DOORDENKER Waarom kun je een wapperende vlam het best niet gebruiken om een stof te verwarmen? Leg uit. voorbeeldhoofdstuk

Veilig omgaan met een bunsenbrander: • Draag een veiligheidsbril en bind losse haren samen, zo voorkom je dat ze in de vlam terechtkomen. • Verwarm niet onder aan een proefbuis, maar op de oppervlakte van de vloeistof. Zo kun je wegspatten voorkomen. • Richt de opening van de proefbuis weg van jezelf of anderen, zo komen eventuele spatten niet op jezelf of je buur terecht. • Neem het glaswerk steeds vast met een tang of klem en niet met je hand; glaswerk wordt geleidelijk warm tijdens het verwarmen. • Ben je klaar met de proef? Opgelet, het glaswerk is nog warm! • Laat een bunsenbrander nooit langer branden dan nodig.

Je kunt de onderdelen van een bunsenbrander benoemen. Ook weet je welke stappen je moet ondernemen om een bunsenbrander aan te steken, op welke manier je de bunsenbrander voor welke toepassing kunt gebruiken en hoe je er veilig mee moet omgaan.

2.2 De balans

Een weegschaal kent veel toepassingen. Denk maar aan de weegschaal in de badkamer om jezelf te wegen, of de weegschaal in de keuken waarmee je bloem kunt afwegen. Je kunt die weegschalen natuurlijk niet zomaar door elkaar gebruiken. Elke weegschaal heeft een zeker meetbereik. Personenweegschalen kunnen tot op 0,1 kg meten, de keukenweegschaal kan tot wel 0,0001 kg (ofwel 0,1 g). In de wetenschappen gebruiken we de term ‘balans’ in plaats van ‘weegschaal’. In het labo moeten we heel kleine hoeveelheden afwegen. Vaak zijn er balansen met verschillende gevoeligheden aanwezig. Je kiest de balans naargelang de massa die je nodig hebt. Hoe gebruik je een balans? • Kijk na of de balans volledig schoon is. Is dat niet het geval, verwijder dan eerst de resten met een borsteltje. • Zet de balans aan. • Neem een weegschuitje en leg het op de balans. • Breng de geregistreerde massa op nul door het weegschuitje te tarreren. • Breng de af te wegen stof in het weegschuitje. • Heb je naast het schuitje gemorst? Veeg op met het borsteltje. • Wacht tot de balans aangeeft dat de weging compleet is. • Noteer de massa. • Schakel de balans uit en zorg dat je ze schoon achterlaat. Bekijk de instructievideo. Je kunt de balans correct gebruiken. THEMA 01 HOOFDSTUK 2 35

GEBRUIK BALANS De termen ‘massa’ en ‘gewicht’ worden in het dagelijks leven door elkaar gehaald. • Massa is een hoeveelheid stof en heeft als eenheid kilogram. • Gewicht is een maat voor de aantrekkingskracht op een massa en heeft als eenheid newton. Om verwarring te vermijden, gebruiken we in de wetenschap de term ‘balans’ in plaats van ‘weegschaal’. WEETJE voorbeeldhoofdstuk

2.3 De trechter en het filtreerpapier

1 Om te filtreren met filtreerpapier moet je de filter op een correcte manier gebruiken. Bekijk de instructievideo.

2

GEBRUIK FILTER

4 5 6 7 Om het papier beter te hechten aan de trechter kun je hem een beetje nat maken. TIP 3 Je weet hoe je een filtreerpapier vouwt en hoe je het bevestigt in een trechter. voorbeeldhoofdstuk

2.4 Hoe lees je het vloeistofniveau in glaswerk af?

Het vloeistofniveau lees je af via de meniscus. Dat is de naam van het grensvlak tussen de vloeistof en de lucht. Op afbeelding 9 zie je een voorbeeld.

Het vloeistofpeil is vaak geen rechte lijn. Afhankelijk van de krachten die spelen in de vloeistof, zal het vloeistofoppervlak een kromming naar boven of beneden maken. Je moet het vloeistofniveau steeds aflezen op de bodem van het kommetje of op de top van het bolletje. Daarbij is het belangrijk om het glaswerk op ooghoogte te brengen. Doe je dat niet, dan maak je een fout bij het aflezen.

aflees hoogte THEMA 01 HOOFDSTUK 2 37

B 20 10 Afb. 9

Aflezen vloeistofniveau in glaswerk via de meniscus Je kunt het vloeistofniveau in glaswerk op een correcte manier aflezen door steeds op ooghoogte te werken en rekening te houden met de meniscus. ` Maak oefening 5. OPDRACHT 12

Ontdek nu zelf enkele labotechnieken.

Voer het labo uit op p. 251.