Praktisch verbintenissenrecht 2021

e d i ti e 2 0 21

Praktisch verbintenissenrecht

Wenz el Ti js A n n e li es Ver doodt

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 1

28/06/21 16:23

De site www.mijnstudiemateriaal.be geeft je toegang tot het digitale lesmateriaal bij dit boek. Je moet jouw licentie eerst wel activeren aan de hand van een activatiecode. Bij de activatie moet je de gebruiksvoorwaarden accepteren. Deze licentie is geldig gedurende een jaar en start vanaf de activatie van deze code.

ACTIVATIECODE De licentieperiode start vanaf activatie en is 365 dagen geldig.

COLOFON: Praktisch verbintenissenrecht Zesde druk 2021 ISBN 978-90-306-9661-2 Artikelnummer 594718/01 Wettelijk depot D/2021/0078/2 NUR 163 Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doeleinden. Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën. Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld.

De vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop van die boeken.

In België beschermt de auteurswet de rechten van deze mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hen dus een stuk van die vergoeding.

Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen. Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot reproductie vindt u op www.reprobel.be.

Ook voor het digitale lesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden. Meer informatie over de gebruiksvoorwaarden leest u op www.mijnstudiemateriaal.be. © Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2021 De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Wie desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden.

2

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 2

28/06/21 16:23

Voorwoord

Voorwoord In Praktisch verbintenissenrecht maakt de student kennis met de basisbegrippen en kernprincipes uit het verbintenissenrecht.

Het boek volgt daarvoor een klassieke indeling. De inleiding levert de basiswoordenschat en belicht de vele indelingen van het verbintenissenrecht. In de daaropvolgende delen worden de verbintenissen uitgediept in functie van de bron waaruit ze ontstaan. Eerst komen de verbintenissen uit overeenkomsten en de verbintenissen uit eenzijdige rechtshandelingen ter sprake. Daarna volgen de verbintenissen uit oneigenlijke overeenkomsten en de verbintenissen uit onrechtmatige daden. Het handboek sluit af met een aantal regels die gemeenschappelijk zijn aan al deze verbintenissen, ongeacht hun bron. In het laatste deel wordt zo ingegaan op het bewijs, de overdracht en het tenietgaan van verbintenissen.

Het verbintenissenrecht levert de bouwstenen voor een goed begrip van het privaatrecht. Het komt doorgaans aan bod in de beginjaren van een juridische opleiding waarin studenten zich de juridische vakterminologie nog niet volledig eigen hebben gemaakt. Veel aandacht gaat daarom naar het aanleren van de correcte vakterminologie. Aan de hand van schema’s bij de belangrijkste rechtsfiguren leert de student ook om de complexe realiteit juridisch te analyseren. De vele voorbeelden maken de stof concreet en helpen de student om de theoretische begrippen beter te begrijpen.

Het is van belang om studenten van bij de start vertrouwd te maken met juridische bronnen. Bij elk onderdeel worden daarom de relevante wetsartikels geciteerd. Bij heel wat onderdelen zijn ook toepassingen uit de rechtspraak opgenomen. Zo ervaart de student meteen hoe de aangeleerde principes op concrete gevallen worden toegepast. De uittreksels worden door een andere lay-out duidelijk onderscheiden van de basistekst. Op die manier kan de docent eenvoudig aangeven of hij deze al dan niet wenst uit te diepen in de lessen.

Bovenal wil dit handboek een praktische leidraad zijn. Het beperkt zich daarom niet tot het uitleggen van de theorie, maar bevat waar mogelijk ook concrete contractclausules en voorbeeldbrieven uit de juridische beroepspraktijk. Daarnaast zijn er ook praktische kaderteksten ingelast waarin wordt stilgestaan bij het werken met juridische bronnen, de juridische redeneerwijze of het schrijven van juridische brieven.

Met een duidelijke structuur, vele schema’s, vragen om jezelf te testen op het einde van elk deel en het uitvoerige trefwoordenregister probeerden we bovendien het handboek zo leervriendelijk mogelijk te houden.

Dit alles maakt het handboek in het bijzonder geschikt voor bachelorstudenten, maar het kan ook een houvast bieden voor iedereen die zijn kennis van het verbintenissenrecht wil bijspijkeren of opfrissen.

Voor studenten en docenten wordt bijkomend materiaal ter beschikking gesteld via de website www.mijnstudiemateriaal.be. Zij kunnen er onder meer de schema’s uit dit handboek en oefeningen bij de leerstof terugvinden. Docenten kunnen er de oplossingen van de oefeningen vinden.

Dit manuscript werd bijgewerkt 31 december 2020. Op de vooravond van publicatie kon nog net melding gemaakt worden van het nieuwe wetsvoorstel houdende Boek 5 “Verbintenissen” van het Burgerlijk Wetboek dat op 24 februari 2021 in de Kamer werd ingediend. Wijzigingen tegenover de vorige editie zijn met een grijze kantlijn aangeduid.

Opbouwende reacties zijn altijd welkom via hoger.onderwijs@vanin.be.

3

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 3

28/06/21 16:23

4

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 4

28/06/21 16:23

Inhoudstafel

Inhoud Voorwoord

3

Inhoud

5

Lijst van verkort aangehaalde wetten

9

Hoofdstuk 1 Inleiding

11

1

Algemene inleiding

13

2

Situering en vindplaats van het verbintenissenrecht

15

2.1

Situering in het recht

15

2.2

Vindplaats van het verbintenissenrecht in de Belgische wetgeving

15

3

Begripsomschrijving en karakteristieke eigenschappen van de verbintenis

24

3.1

Het begrip verbintenis

24

3.2

Karakteristieke eigenschappen van de verbintenis

24

3.2.1

24

Een verbintenis creëert een rechtsband tussen personen

3.2.2 Een verbintenis ontstaat krachtens de wet

25

3.2.3 Een verbintenis heeft in geld waardeerbare aanspraken tot voorwerp

28

3.2.4 Een verbintenis is afdwingbaar

28

4

Terminologie en schematische voorstelling

30

5

Indeling van verbintenissen

32

5.1

Verbintenissen en de bron waaruit zij ontstaan

33

5.2

Verbintenissen en hun aard

34

5.2.1

34

5.3

5.4

Verbintenis met economisch karakter – verbintenis met burgerlijk karakter

5.2.2 Verbintenissen met een persoonsgebonden karakter (intuitu personae)

35

Verbintenissen en hun voorwerp

37

5.3.1

37

Verbintenissen om iets te geven, om iets te doen of om iets niet te doen

5.3.2 Resultaatsverbintenissen versus inspanningsverbintenissen

38

5.3.3 Deelbare en ondeelbare verbintenissen

42

5.3.4 Verbintenis met meerdere voorwerpen

44

5.3.5 Hoofdverbintenis versus secundaire verbintenis

44

Verbintenissen met meerdere schuldeisers of schuldenaars

44

5.4.1

46

Deelbare verbintenissen

5.4.2 Ondeelbare verbintenissen

49

5.4.3 Hoofdelijke verbintenissen

49

5.4.4 Verbintenissen in solidum

54

5

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 5

28/06/21 16:23

Inhoudstafel

5.5

Verbintenissen met bijzondere modaliteiten

55

5.5.1

55

Verbintenissen onder voorwaarde

5.5.2 Verbintenissen met tijdsbepaling

6

Test jezelf

60 62

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

65

1

Verbintenissen uit meerzijdige rechtshandeling: de overeenkomst

68

1.1

Het begrip overeenkomst en diverse indelingen van de overeenkomsten

68

1.1.1

Het begrip overeenkomst

68

1.1.2

Diverse indelingen van de overeenkomsten

69

1.1.2.1

Consensuele overeenkomsten, zakelijke overeenkomsten en plechtige overeenkomsten

70

1.1.2.2

Eenzijdige overeenkomsten versus wederkerige overeenkomsten

74

1.1.2.3

Overeenkomsten onder bezwarende titel, vergeldende overeenkomsten, kanscontracten en overeenkomsten uit vrijgevigheid

75

Benoemde overeenkomsten, onbenoemde overeenkomsten en gemengde overeenkomsten

77

Andere indelingen

81

1.1.2.4 1.1.2.5 1.2

1.3

Basisbeginselen van het contractenrecht

82

1.2.1

82

1.2.2 Bindende kracht van de overeenkomst

85

1.2.3 De goede trouw

87

Totstandkoming van de overeenkomst

88

1.3.1

De precontractuele fase en precontractuele aansprakelijkheid

88

1.3.2

De fase van de daadwerkelijke totstandkoming van de overeenkomst

90

1.3.2.1 Aanbod en aanvaarding

90

1.3.3 1.4

Wilsautonomie, contractvrijheid en consensualisme

1.3.2.2 De vier geldigheidsvoorwaarden van overeenkomsten nader bekeken

103

De sanctionering van een probleem bij de totstandkoming van een overeenkomst

127

Nakoming en andere vormen van tenietgaan van verbintenissen uit overeenkomst

131

1.4.1

132

De vrijwillige betaling

1.4.2 De niet-nakoming van de overeenkomst 1.4.2.1 De niet-toerekenbare niet-nakoming

133

1.4.2.2 De toerekenbare niet-nakoming: contractuele aansprakelijkheid

138

1.4.3 Andere vormen van tenietgaan van verbintenissen uit overeenkomst

1.5

133

179

1.4.3.1 Nietigverklaring of vernietiging

179

1.4.3.2 Verbreking

179

1.4.3.3 Herroeping

181

Draagwijdte van overeenkomsten ten aanzien van derden

182

1.5.1

183

De relativiteit van de overeenkomst

6

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 6

28/06/21 16:23

Inhoudstafel

1.5.2

1.5.1.1

Principe van de relativiteit

183

1.5.1.2

Nuances en uitzonderingen op het principe van de relativiteit

184

De tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst

190

1.5.2.1 Principe en voorwaarden van de tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst 190 1.5.2.2 Derdemedeplichtigheid aan contractbreuk

191

1.5.2.3 Uitzonderingen op de tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst

195

2

Verbintenissen uit eenzijdige rechtshandeling: de eenzijdige wilsuiting

202

3

Test jezelf

204

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

207

1

Verbintenissen uit oneigenlijke overeenkomst

210

1.1

Zaakwaarneming

210

1.2

Onverschuldigde betaling

212

1.3

Ongerechtvaardigde verrijking

213

1.4

Test jezelf

217

2

Verbintenissen uit onrechtmatige daad

218

2.1

Situering

218

2.1.1

Soorten aansprakelijkheid

218

2.1.2

Overzicht van de buitencontractuele aansprakelijkheidsregimes

223

2.2

Aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad, nalatigheid of onvoorzichtigheid

225

2.2.1

226

Een onrechtmatigheid (objectief element)

2.2.2 Schuldbekwaamheid en toerekenbaarheid (subjectief element)

2.3

228

2.2.2.1 Schuldbekwaamheid

228

2.2.2.2 Toerekenbaarheid

233

Kwalitatieve aansprakelijkheid

236

2.3.1

236

De aansprakelijkheid van de ouders voor hun minderjarige kinderen

2.3.2 De aansprakelijkheid van onderwijzers en ambachtslieden voor hun leerlingen en leerjongens 240 2.3.3 De aansprakelijkheid van aanstellers voor hun aangestelden

244

2.3.4 De aansprakelijkheid voor zaken en dieren die men onder zich heeft

248

2.3.4.1 Algemene aansprakelijkheid voor zaken die men onder zijn bewaring heeft

248

2.3.4.2 De aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren

252

2.3.4.3 De aansprakelijkheid voor schade berokkend door de instorting van gebouwen

257

2.4

De schade

260

2.5

Het oorzakelijk verband

266

2.6

Test jezelf

275

7

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 7

28/06/21 16:23

Inhoudstafel

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

277

1

Bewijs en interpretatie van verbintenissen

279

1.1

Het bewijs van de verbintenissen

279

1.1.1

Inleiding tot het bewijsrecht

279

1.1.2

Algemene regels en basisbegrippen van het bewijsrecht

280

1.1.3

Toelaatbaarheid van de bewijsmiddelen

291

1.1.4

Bewijsmiddelen

298

2

1.2

Interpretatie van verbintenissen en overeenkomsten

315

1.3

Test jezelf

316

Overdracht van verbintenissen en overeenkomsten

317

2.1

De actieve overdracht

318

2.1.1

De overdracht van schuldvordering of cessie

318

2.1.1.1

Algemene principes

318

2.1.1.2

Totstandkoming en tegenwerpbaarheid van de overdracht van schuldvordering

319

2.1.2

3

De subrogatie of indeplaatsstelling

320

2.2

De passieve overdracht

323

2.3

Actieve en passieve overdracht gecombineerd: contractoverdracht

324

2.4

Test jezelf

324

Tenietgaan van verbintenissen

325

3.1

Schuldvernieuwing of novatie

325

3.2

Schuldvergelijking of compensatie

326

3.3

Schuldvermenging

327

3.4

Kwijtschelding van schuld

327

3.5

Afstand van recht

328

3.6

Rechtsverwerking

329

3.7

Bevrijdende verjaring

332

3.8

Test jezelf

333

Bijlage

335

De benoemde overeenkomsten – essentiële bestanddelen en kenmerken

335

Bibliografie

339

1

Basiswerken

339

2

Tips voor verdere verdieping

339

2.1

Rechtsleer

339

2.2

Rechtspraak

340

2.3

Modellen

340

Trefwoordenregister

341

8

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 8

28/06/21 16:23

Lijst van verkort aangehaalde wetten

Lijst van verkort aangehaalde wetten Antidiscriminatiewet

Wet 10 mei 2007 ter bestrijding van bepaalde vormen van discriminatie, BS 30 mei 2007.

Antiracismewet

Wet 30 juli 1981 tot bestraffing van bepaalde door racisme en xenofobie ingegeven daden, BS 8 augustus 1981.

Arbeidsongevallenwet

Wet 10 april 1971 betreffende de arbeidsongevallen, BS 24 april 1971.

Arbeidsovereenkomstenwet

Wet 3 juli 1978 betreffende de arbeidsovereenkomsten, BS 22 augustus 1978.

e-IDAS-verordening

Verord.Raad en EP nr. 910/2014, 23 juli 2014 betreffende elektronische identificatie en vertrouwensdiensten voor elektronische transacties in de interne markt en tot intrekking van Richtlijn 1999/93/EG, Pb. L 28 augustus 2014, afl. 257, 73.

oud BW

Het oud Burgerlijk Wetboek van 21 maart 1804.

Ger.W.

Gerechtelijk Wetboek.

Huwelijksbemiddelingswet

Wet 9 maart 1993 ertoe strekkende de exploitatie van huwelijksbureaus te regelen en te controleren, BS 24 april 1993.

BW

Het Burgerlijk Wetboek dat ingevoerd werd bij Wet 13 april 2019 tot invoering van een Burgerlijk Wetboek en tot invoeging van Boek 8 “Bewijs” in dat Wetboek, BS 14 mei 2019 en in werking trad op 1 november 2020.

Pandwet

Titel XVII BW, zoals ingevoegd door Wet 11 juli 2013 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, BS 2 augustus 2013 (ed. 2).

Reiscontractenwet

Wet 21 november 2017 betreffende de verkoop van pakketreizen, gekoppelde reisarrangementen en reisdiensten, BS 1 december 2017.

Verzekeringswet

Wet 4 april 2014 betreffende de verzekeringen, BS 30 april 2014.

Vlaams Pop-updecreet

Decr.Vl. 17 juni 2016 houdende huur van korte duur voor handel en ambacht, BS 26 juli 2016.

9

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 9

28/06/21 16:23

Lijst van verkort aangehaalde wetten

Vlaams Woninghuurdecreet

Decr.Vl. 9 november 2018 houdende bepalingen betreffende de huur van voor bewoning bestemde goederen of delen ervan, BS 7 december 2018.

WAM

Wet 21 november 1989 betreffende de verplichte aansprakelijkheidsverzekering inzake motorrijtuigen, BS 8 december 1989.

WER

Wetboek van Economisch Recht.

Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties

Wet 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van betalingsachterstand bij handelstransacties, BS 7 augustus 2002.

Wet Minnelijke Invordering Schulden Consument

Wet 20 december 2002 betreffende de minnelijke invordering van schulden van de consument, BS 29 januari 2003.

Wet Productaansprakelijkheid

Wet 25 februari 1991 betreffende de aansprakelijkheid voor produkten (sic) met gebreken, BS 22 maart 1991.

WVV

Wetboek van Vennootschappen en Verenigingen.

10

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 10

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

11

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 11

28/06/21 16:23

12

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 12

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

1

Algemene inleiding

1. Voor je dit handboek doorneemt, realiseer je je misschien nog niet ten volle dat het verbintenissenrecht, meer nog dan andere rechtstakken, quasi continu in je dagelijkse leven doorwerkt.

Een doorsnee dag uit het leven van een jonge student kan dit illustreren: ‘Om 07.00u springt de verwarming van je gehuurde studio automatisch aan. Een halfuurtje later gaat je wekkerradio af. Je staat op, poetst je tanden, neemt een warme douche en kleedt je aan. Tijdens het ontbijt sms je nog snel naar je vriendin dat je, zoals gewoonlijk, om 08.00u aan de bushalte zal staan. Samen stappen jullie op de bus; bij het opstappen laat je je abonnement zien. Na het afstappen beslis je om nog snel de krantenwinkel binnen te springen om een snoepreep, een flesje drank en een tijdschrift te kopen. Je vriendin, die liever even buiten blijft wachten, vraagt of je voor haar ook iets wilt meebrengen. In de winkel betaal je met je bankkaart, waarna je een kasticket ontvangt. Onderweg naar school eet je alvast je snoepreep op. Door de wind glipt het papiertje uit je hand en valt het op straat; je hebt geen zin om het op te rapen en laat het achteloos liggen. Op de campus aangekomen leg je een aantal zaken in je locker, waarna je naar de les gaat. Tijdens de les stel je vast dat je pen en papier vergeten bent; je vraagt aan je buur om er te mogen lenen. Tijdens de lange middagpauze heb je zin om even met wat vrienden tegen een bal te trappen; omdat het buiten regent doe je dat maar binnen in de grote inkomhal. Docenten komen en gaan, maar maken hierop geen opmerkingen. Na een lange dag ren je gehaast naar je bushalte; om de bus niet te missen steek je een straat over terwijl het licht op rood staat. Thuis aangekomen word je enthousiast begroet door je trouwe viervoeter, die je meteen uit wandelen neemt in het park; braaf als hij is, mag hij even zonder leiband rondlopen. Na het avondeten zet je je computer aan. Je bekijkt nog wat videoclips op het internet, downloadt wat muziek en koopt online een boek. De avond sluit je af voor de tv …’

Nagenoeg iedere gebeurtenis in dit verhaal valt onder het toepassingsgebied van het verbintenissenrecht.

Talloze contractuele relaties – bv. met je verhuurder, je elektriciteits-, gas- en watermaatschappij, je telefoonmaatschappij, de vervoermaatschappij, de krantenverkoper, je bank, je vriendin, je buurman in de les, de kabeldistributeur, de ontwikkelaar van de software waarvan je gebruik maakt … – en buitencontractuele relaties – bv. met andere weggebruikers, de docenten, voorbijgangers in het park … – zijn aan de orde.

2. Heb je je gerealiseerd dat je bij diverse benoemde en onbenoemde overeenkomsten partij bent: huurovereenkomst, koopovereenkomst, bewaargevingsovereenkomst, lastgevingsovereenkomst, leningsovereenkomst, licentieovereenkomst, diverse aannemingsovereenkomsten …?

Heb je je gerealiseerd dat contractuele relaties die op het eerste gezicht misschien gelijkaardig lijken, dat niet noodzakelijk zijn en onder het toepassingsgebied van verschillende regels kunnen vallen? Zo zal bijvoorbeeld het lenen van wat papier kwalificeren als een verbruiklening (je kan dit immers na gebruik niet meer leeg teruggeven) en het lenen van een pen als een bruiklening (je geeft de pen immers na gebruik terug aan de eigenaar ervan). Ook de online aankoop van een boek zal deels aan andere regels onderworpen zijn dan de aankoop van een tijdschrift in de krantenwinkel …

3. Heb je je gerealiseerd dat je jezelf en anderen hebt blootgesteld aan verschillende vormen van buitencontractuele aansprakelijkheid: aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad, kwalitatieve aansprakelijkheid van onderwijzers, kwalitatieve aansprakelijkheid voor dieren …?

4. Tijdens een doorsnee dag zul je je waarschijnlijk weinig aantrekken van de verbintenisrechtelijke regels die op de achtergrond spelen. Wie ligt er wakker van de kleine lettertjes van de contracten die 13

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 13

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

hij onderschreef? Als het water maar stroomt, de elektriciteit maar werkt, de tv maar functioneert …

Wie kan zeggen dat hij nog nooit een overtreding heeft begaan, dat hij nog nooit iets onvoorzichtigs heeft gedaan?

Van het verbintenissenrecht zal je waarschijnlijk wél wakker liggen wanneer de gebeurtenissen lichtjes anders uitdraaien. Wat als je onder de douche staat en het water afgesloten blijkt? Wat als je een examen mist omdat je wekker niet is afgegaan door een stroompanne? Wat als het computerprogramma dat je achteloos downloadt van het internet een virus blijkt te bevatten en je computer om zeep helpt? Wat als je tijdens het balspel een ruit breekt of iemand verwondt? Wat als een weggebruiker je aanrijdt wanneer je het rode licht negeert? Wat als je hond een kind bijt in het park? …

Uiteraard speelt het verbintenissenrecht niet alleen in privésituaties, maar ook in de meest uiteenlopende commerciële situaties. Ook het doen en laten van een onderneming wordt beheerst door de spelregels van het verbintenissenrecht.

Het verbintenissenrecht beïnvloedt dagelijks het hele rechtsverkeer.

5. In dit handboek bieden we je een algemeen overzicht van de basisregels die het verbintenissenrecht beheersen. Het is daarbij niet de bedoeling om het volledige verbintenissenrecht tot in het kleinste detail uit te werken. Daarvoor bestaan er al tal van uitstekende algemene handboeken, monografieën over specifieke thema’s en gespecialiseerde tijdschriftartikelen.

Wel is het de ambitie om deze vrij abstracte rechtstak bevattelijk te maken voor wie er voor het eerst mee kennismaakt. Aan de hand van voorbeelden word je aangezet om zelf de abstracte theorie te (re)construeren en om de theorie beter te begrijpen. Waarom bestaat een bepaalde regel? Wat is de relevantie van een bepaald – op het eerste gezicht zuiver theoretisch – onderscheid? Waarom blijken er bij elk basisprincipe telkens weer een of meerdere uitzonderingen te bestaan? En vooral: wat betekent al die theorie in de praktijk?

Het is onze hoop dat je na het doornemen van dit boek een andere kijk zal hebben op de gejuridiseerde werkelijkheid om je heen. Deze nieuwe kennis kan je helpen om problemen te voorkomen of op te lossen, voor jezelf of voor anderen.

14

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 14

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

2

Situering en vindplaats van het verbintenissenrecht

2.1

Situering in het recht

1. Indeling van de rechtstakken. Het recht in zijn algemeenheid kan op vele verschillende manieren ingedeeld worden.

Doorgaans maakt men in ons rechtssysteem een onderscheid tussen publiekrecht en privaatrecht.

Het publiekrecht omvat alle regels die de organisatie van de staat beheersen en de regels die van toepassing zijn in de relatie tussen de overheid en de burgers.

Het privaatrecht omvat die regels die betrekking hebben op de verhouding tussen particuliere personen – natuurlijke personen of rechtspersonen – onderling.

Binnen dat privaatrecht is het verbintenissenrecht een van de basisrechtstakken. Een verbintenis is immers in essentie een juridische verplichting tussen twee of meer personen. Het verbintenissenrecht bevat dus de elementaire regels omtrent juridische verplichtingen tussen personen.

Als zodanig definieert het verbintenissenrecht de basisregels waarop heel wat andere takken uit het privaatrecht (zoals het bijzondere overeenkomstenrecht, het ondernemingsrecht, het vennootschapsrecht en het arbeidsrecht) terugvallen of voortbouwen. Het verbintenissenrecht wordt daarom wel eens ‘de moeder van het privaatrecht’ genoemd.

2.2

Vindplaats van het verbintenissenrecht in de Belgische wetgeving

2. Oud Burgerlijk Wetboek en (nieuw) Burgerlijk Wetboek. Het Belgische recht heeft momenteel twee Burgerlijke Wetboeken, die in een overgangsfase naast elkaar bestaan en elk bepaalde regels van verbintenissenrecht bevatten.

Het oorspronkelijke Burgerlijk Wetboek werd op 21 maart 1804 door Napoleon Bonaparte ingevoerd.

Bij wet van 19 april 2019 werd een nieuw Burgerlijk Wetboek ingevoerd.

Sinds de inwerkingtreding van dit nieuwe Burgerlijk Wetboek op 1 november 2020 wordt het Burgerlijk Wetboek van 21 maart 1804 “oud Burgerlijk Wetboek” genoemd en heet het Burgerlijk Wetboek van 19 april 2019 gewoon “Burgerlijk Wetboek”.

We komen hierna nog terug op de reden waarom momenteel nog twee Burgerlijke Wetboeken naast elkaar bestaan.

3. Oud Burgerlijk Wetboek. Het Belgische verbintenissenrecht is vandaag nog steeds grotendeels terug te vinden in het oud Burgerlijk Wetboek: Meer bepaald: – Inleidende titel. Bekendmaking, gevolgen en toepassing van de wetten in het algemeen (artikels 1 en 2 oud BW) – Boek I. Personen (artikels 7 t.e.m. 515 oud BW)

15

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 15

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

– Boek II. Goederen en beperkingen van eigendom (artikels 516 t.e.m. 710bis oud BW) – Boek III. Wijze van eigendomsverkrijging • Titel III. Contracten of verbintenissen uit overeenkomst in het algemeen (artikels 1101 t.e.m. 1369 oud BW) • Titel IV. Verbintenissen buiten overeenkomst (artikels 1370 t.e.m. 1386 oud BW) • Titel IVbis. Vergoeding van de schade door abnormalen veroorzaakt (artikel 1386bis oud BW) • Titel V. Huwelijksvermogensstelsels (artikels 1387 t.e.m. 1474/1 oud BW) • Titel Vbis. Wettelijke samenwoning (artikels 1475 t.e.m. 1479 oud BW) • Titel VI. Koop (artikels 1582 t.e.m. 1701 oud BW) • Titel VII. Ruil (artikels 1702 oud BW t.e.m. 1707 oud BW) • Titel VIII. Huur (artikels 1708 t.e.m. 1762bis oud BW, Handelshuurwet, Pachtwet, artikels 1779 t.e.m. 1831 oud BW) • Titel X. Lening (artikels 1874 t.e.m.1914 oud BW) • Titel XI. Bewaargeving en sekwester (artikels 1915 t.e.m. 1963 oud BW) • Titel XII. Kanscontracten (artikels 1964 t.e.m. 1983 oud BW) • Titel XIII. Lastgeving (artikels 1984 t.e.m. 2010 oud BW) • Titel XIV. Borgtocht (artikels 2011 t.e.m. 2043octies oud BW) • Titel XV. Dading (artikels 2044 t.e.m. 2058 oud BW) • Titel XVII. Zakelijke zekerheden op roerende goederen (artikels 1 t.e.m. 76 van titel XVII van Boek III van het oud Burgerlijk Wetboek) • Titel XVIII. Voorrechten en hypotheken (Hypotheekwet) • Titel XX. Verjaring (artikels 2219 oud BW t.e.m. 2280 oud BW) • Titel XXI. Kennisgeving (artikel 2281 oud BW) 4. Burgerlijk Wetboek. Het Burgerlijk Wetboek (van 2019) bevat op dit ogenblik twee boeken met relevantie voor het verbintenissenrecht: – Boek 3. Goederen – Boek 8. Bewijs In de komende jaren zal het Burgerlijk Wetboek stelselmatig worden aangevuld met bijkomende boeken, waaronder een nieuw Boek 5. Verbintenissen.

5. Algemeen en bijzonder verbintenissenrecht. In dit handboek zullen we ons voornamelijk concentreren op de regels die te vinden zijn in Boek III, Titel III (‘Contracten of verbintenissen uit overeenkomst in het algemeen’) en Titel IV (‘Verbintenissen buiten overeenkomst’) van het oud Burgerlijk Wetboek en in Boek 8 (Bewijs) van het Burgerlijk Wetboek. De regels die in deze titels te vinden zijn, kan men het algemeen verbintenissenrecht noemen.

16

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 16

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

De andere titels van Boek III van het oud Burgerlijk Wetboek bevatten evengoed regels die men onder het verbintenissenrecht in ruime zin zou kunnen onderbrengen, zij het dat dit geen algemene regels zijn, maar bijzondere regels. Men zou dit bijzonder verbintenissenrecht kunnen noemen.

Veelal worden deze bijzondere regels uit een traditioneel handboek verbintenissenrecht gelicht en ondergebracht in andere rechtstakken.

– ‘Huwelijksvermogensstelsels’ en ‘Wettelijke samenwoning’ worden doorgaans bestudeerd in het ‘Personen- en familierecht’ of het ‘Familiaal vermogensrecht’of het ‘Relatievermogensrecht’.

– ‘Koop’, ‘Ruil’, ‘Huur’, ‘Lening’, ‘Bewaargeving en sekwester’, ‘Kanscontracten’, ‘Lastgeving’ en ‘Dading’ komen aan bod in het ‘Contractenrecht’ of het ‘Bijzondere overeenkomstenrecht’.

– ‘Verjaring’ kan ook deels worden ondergebracht onder het ‘Goederenrecht’.

– ‘Borgtocht’ en ‘Zakelijke zekerheden op roerende goederen’ en ‘Hypotheek’ horen thuis in het ‘Zekerhedenrecht’, al komen ze soms ook ter sprake in het ‘Contractenrecht’.

Ook Boek 3 van het Burgerlijk Wetboek bevat regels van bijzonder verbintenissenrecht.

Zo bevat Boek 3 van het Burgerlijk Wetboek de regels die gelden voor de zakelijke hoofdrechten, die ook (maar niet uitsluitend) via rechtshandeling tot stand gebracht kunnen worden en (behoudens wat hun wezenskenmerken betreft) vrij gemoduleerd kunnen worden, bv. vrijwillige mede-eigendom, recht van vruchtgebruik, recht van bewoning, erfpachtrecht en opstalrecht. In die zin betreffen deze rechtsfiguren ook bijzondere overeenkomsten. Zij komen doorgaans aan bod komen in het “Goederenrecht” omwille van een aantal bijzondere eigenschappen (bv. zakelijke werking, volgrecht …) die zakelijke rechten hebben (zie verder i.v.m. het onderscheid tussen persoonlijke rechten en zakelijke rechten).

Zo bevat Boek 3 van het Burgerlijk Wetboek ook regels over hoe bepaalde zakelijke rechten tegenwerpbaar gemaakt kunnen worden aan derden (zie verder i.v.m. de tegenwerpelijkheid aan derden van het bestaan van een overeenkomst).

Het is belangrijk om in te zien dat je het algemeen verbintenissenrecht en het bijzonder verbintenissenrecht niet van elkaar kan loskoppelen. We zullen in dit handboek dan ook met regelmaat bijzondere overeenkomsten (vooral koop-verkoop, huur-verhuur, lening, bewaargeving en lastgeving) aanhalen ter illustratie van regels van algemeen verbintenissenrecht.

Voorbeeld Om een koopovereenkomst te analyseren zal je de regels van het algemeen verbintenissenrecht én de bijzondere regels van de koop samen moeten lezen. Dat is op zich een complexe oefening. Voor sommige aspecten komen de bijzondere regels van de koop immers in conflict met de regels van het algemeen verbintenissenrecht. De bijzondere regel zal dan voorgaan op de algemene regel.

Voor sommige bijzondere overeenkomsten vergt het samen bestaan van algemene en bijzondere regels nog meer inzicht en concentratie.

17

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 17

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Voorbeeld Voor een analyse van een handelshuurovereenkomst moet je de regels van het algemeen verbintenissenrecht, de regels van het gemeen huurrecht én de bijzondere regels van de Handelshuurwet samen hanteren. Opnieuw zal een (meer) bijzondere regel voorgaan op een eventueel andersluidende, meer algemene regel.

6. Continuïteit van het verbintenissenrecht. Het oud Burgerlijk Wetboek werd zoals gezegd door Napoleon Bonaparte ingevoerd op 21 maart 1804. In een aantal andere Europese landen (en zelfs ver buiten Europa o.a. ingevolge de kolonisatie) werden in dezelfde periode gelijkaardige wetboeken ingevoerd. Dat verklaart waarom bepaalde verbintenisrechtelijke principes die wij als vanzelfsprekend ervaren ook in sommige andere landen (in min of meer dezelfde vorm) gekend zijn.

Gelijkenissen en verschillen tussen de rechtstelsels van landen worden bestudeerd in de rechtswetenschap ‘rechtsvergelijking’. In andere rechtsstelsels kan zo inspiratie gevonden worden voor de oplossing van een bepaald juridisch probleem.

Veel landen hebben hun wetboeken doorheen de jaren grondig gemoderniseerd. België bleef op dat vlak lange tijd achter.

Het spreekt wel voor zich dat in een tijdspanne van twee eeuwen na de inwerkingtreding van het oud Burgerlijk Wetboek regels werden verwijderd, toegevoegd, aangevuld, gewijzigd … De maatschappij en de techniek veranderen; het recht past zich aan en evolueert dus ook voortdurend.

Toch zijn grote delen van het algemeen verbintenissenrecht in het oud Burgerlijk Wetboek meer dan tweehonderd jaar nagenoeg ongewijzigd gebleven.

Meer dan eender welke andere rechtstak is het verbintenissenrecht daarom een rechtstak die gekenmerkt wordt door ‘continuïteit en standvastigheid’.

7. Systematisering en concretisering van het verbintenissenrecht in de jurisprudentie. Dat de wetteksten niet veranderd zijn, betekent niet dat het verbintenissenrecht in twee eeuwen tijd niet geëvolueerd is. Abstracte rechtsregels laten veelal een zekere speelruimte bij de concrete invulling ervan.

Naargelang de (veranderde) maatschappelijke inzichten kunnen bestaande teksten zo een andere inkleuring krijgen. Denk bijvoorbeeld aan belangrijke begrippen zoals ‘openbare orde’ en ‘goede zeden’.

Het hoeft geen betoog dat die concepten vandaag een andere invulling hebben dan een halve eeuw of langer geleden.

Daarnaast kent het verbintenissenrecht ook andere open begrippen die fungeren als kapstok voor vernieuwende, jurisprudentiële theorievorming. Het begrip ‘goede trouw’ – waaraan heel wat belangrijke leerstukken in het verbintenissenrecht vastgeknoopt zijn – is hiervan het uitgelezen voorbeeld.

Meteen is duidelijk dat het niet mogelijk is om het verbintenissenrecht te vatten louter en alleen door het oud Burgerlijk Wetboek te lezen.

Veel wetsartikels van het oud Burgerlijk Wetboek zijn bij een eerste lezing trouwens moeilijk te begrijpen. Bovendien zijn enkele belangrijke theorieën uit het verbintenissenrecht op het eerste gezicht in geen enkele wettekst terug te vinden.

18

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 18

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Het is dan ook noodzakelijk om de rechtspraak – in het bijzonder die van het Hof van Cassatie – en de doctrine er steeds op na te slaan. Zij hebben een niet te onderschatten invloed (gehad) op de systematisering en de uitwerking van het verbintenissenrecht zoals wij het vandaag kennen.

8. Wetgevende initiatieven m.b.t. het bijzonder verbintenissenrecht. Toch heeft ook de wetgever in al die jaren uiteraard niet stilgezeten. Wij wezen er al op dat in het oud Burgerlijk Wetboek talloze aanpassingen gebeurden. Die zijn nog het meest zichtbaar in het bijzondere overeenkomstenrecht. Zo werden in de loop der jaren volledig nieuwe regels ingevoerd m.b.t. handelshuur, woninghuur, consumentenkoop, kosteloze borgtocht, zakelijke zekerheden op roerende goederen …

Daarnaast, en dit maakt het niet makkelijker, bestaan er ook buiten het oud Burgerlijk Wetboek tal van wetten die regels van verbintenissenrecht bevatten.

Vooral het consumentenrecht heeft de laatste decennia een ware opmars gekend. De wetteksten waarin consumenten beschermd worden, soms misschien zelfs overbeschermd worden, deinen steeds verder uit.

Deze wetteksten (kunnen) interfereren met regels van het verbintenissenrecht uit het oud Burgerlijk Wetboek en het Burgerlijk Wetboek.

Zo bevat het Wetboek van Economisch Recht in Boek VI een volledige afdeling gewijd aan zogenaamde ‘onrechtmatige bedingen’ (artikels VI.82 t.e.m. VI.87 WER). Bedingen die in de regel perfect geldig zijn in de verhouding tot niet-consumenten zijn onrechtmatig in de verhouding tot een consument en kunnen worden vernietigd …

Wanneer je bijvoorbeeld de algemene verkoopsvoorwaarden van een onderneming gaat reviseren, moet je je realiseren dat het toepasselijk recht verschilt naargelang de koper al dan niet een consument is. Is hij geen consument, dan is het gemeen verbintenissenrecht en het gemeen kooprecht van toepassing; is hij wel een consument, dan kunnen naast het gemeen verbintenissenrecht en het gemeen kooprecht ook nog de regels van de consumentenkoop en de regels van het Wetboek van Economisch Recht van toepassing zijn.

Nog in Boek VI van het Wetboek van Economisch Recht zijn bijzondere bepalingen opgenomen met betrekking tot op afstand gesloten overeenkomsten (artikel VI.44/1 e.v. WER) en buiten verkoopruimten gesloten overeenkomsten (artikels VI.61/1 e.v. WER) tussen een onderneming en een consument.

Ook buiten het Wetboek van Economisch Recht zijn heel wat regels van consumentenrecht in ruime zin te vinden. Denk maar aan de Reiscontractenwet of de Huwelijksbemiddelingswet.

Ook het ondernemingsrecht kent tal van wetten die in mindere of meerdere mate bijzondere overeenkomsten regelen. Zo worden diverse verzekeringsovereenkomsten geregeld in bv. de Verzekeringswet en de WAM. De handelsagentuurovereenkomst, de alleenverkoopovereenkomst, de commerciële samenwerkingsovereenkomst en de vervoerovereenkomst worden dan weer geregeld in Boek X van het Wetboek van Economisch Recht.

De leer van de onrechtmatige bedingen die eerst in het consumentenrecht geïntroduceerd werd, bestaat inmiddels in een aangepaste versie ook in het ondernemingsrecht. Zo bevat het Wetboek van Economisch Recht in Boek VI nu ook regels met betrekking tot onrechtmatige bedingen in overeenkomsten gesloten tussen ondernemingen (artikel VI.91/1 e.v. WER).

Door de overheveling van bepaalde rechtsdomeinen naar de gemeenschappen en de gewesten is er tot slot ook bijzonder verbintenissenrecht terug te vinden in regionale wetgeving. Een voorbeeld daarvan 19

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 19

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

is te vinden in het huurrecht. De verschillende gewesten hebben sedert de bevoegdheidsoverdracht eigen huurwetgeving aangenomen (waardoor de woninghuurwetgeving en handelshuurwetgeving van gewest tot gewest kan verschillen). Voor het Vlaamse Gewest gebeurde dat met een Vlaams Popupdecreet voor kortlopende handelshuurcontracten en met een Vlaams Woninghuurdecreet voor de verhuur van hoofdverblijfplaatsen en studentenkamers.

9. Wetgevende initiatieven – naar een nieuw algemeen verbintenissenrecht. Hoewel de basisconcepten van het oud Burgerlijk Wetboek ondanks al deze wijzigingen nog steeds overeind blijven, groeide stilaan de idee dat ook de kernregels van het verbintenissenrecht – het algemeen verbintenissenrecht zoals dat is vastgelegd in het oud Burgerlijk Wetboek – aan modernisering toe waren. Bij Ministerieel Besluit van 30 september 2017 ‘houdende oprichting van de Commissie tot hervorming van het Burgerlijk Wetboek’ (BS 9 oktober 2017) werden daarom twee commissies opgericht om het materiële verbintenissenrecht de 21ste eeuw in te loodsen.

De eerste commissie boog zich over de regels inzake verbintenissen in het algemeen, de verbintenissen uit rechtshandelingen en de verbintenissen uit oneigenlijke overeenkomsten. De tweede commissie boog zich over de regels van het buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht.

Ook het bewijsrecht wilde men in dezelfde beweging volledig moderniseren. Hiervoor werd in het voormelde ministerieel besluit een derde commissie opgericht.

Dit alles kadert in een ruimer plan om de materies die geregeld worden in het oud Burgerlijk Wetboek te moderniseren en een volledig nieuw Burgerlijk Wetboek tot stand te brengen. Hierbij hanteert men de techniek van de ‘aanbouwwetgeving’, die ook gebruikt wordt in het Wetboek van Economisch Recht, zodat het nieuwe recht gefaseerd ingevoerd kan worden. De nieuwe regels worden boek per boek ingevoegd in het Burgerlijk Wetboek; om dat te vergemakkelijken krijgt ook elk boek een eigen interne nummering.

Bij wet van 19 april 2019 tot invoering van een Burgerlijk Wetboek en tot invoeging van Boek 8 “Bewijs” in dat Wetboek (BS 14 mei 2019) werd het Burgerlijk Wetboek ingevoerd.1 Deze wet legde alvast de structuur van het Burgerlijk Wetboek vast: Boek 1. Algemene bepalingen; Boek 2. Personen-, familie- en relatievermogensrecht; Boek 3. Goederen; Boek 4. Nalatenschappen, schenkingen en testamenten; Boek 5. Verbintenissen; Boek 6. Bijzondere overeenkomsten; Boek 7. Zekerheden; Boek 8. Bewijs; Boek 9. Verjaring.

Tevens legde deze wet de inhoud van Boek 8 “Bewijs” van het Burgerlijk Wetboek vast. Boek 8 van het Burgerlijk Wetboek trad in werking op 1 november 2020. Met ingang van 1 november 2020 werd het Burgerlijk Wetboek van 21 maart 1804 omgedoopt tot “oud Burgerlijk Wetboek”.

1

Het meest recente wetsvoorstel houdende Boek 5 “Verbintenissen” (wetsvoorstel nr. 55-1806/1) opteert ervoor om de regels inzake buitencontractuele aansprakelijkheid niet meer op te nemen in Boek 5, maar onder te brengen in een specifiek “Boek 6 Buitencontractuele aansprakelijkheid”. Indien dit voorstel wordt aangenomen, zullen de daaropvolgende boeken een nieuw volgnummer krijgen.

20

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 20

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

De wet van 4 februari 2020 houdende Boek 3 “Goederen” van het Burgerlijk Wetboek (BS 17 maart 2020) legde de inhoud van Boek 3 “Goederen” van het Burgerlijk Wetboek vast. Het merendeel van de bepalingen van Boek 3 van het Burgerlijk Wetboek heeft als datum van inwerkingtreding 21 september 2021.

Het werk is nog niet af, want er moeten nog meerdere boeken ingevoerd worden in het Burgerlijk Wetboek.

Het gemoderniseerde algemeen verbintenissenrecht zal opgenomen worden in Boek 5 “Verbintenissen” van het Burgerlijk Wetboek.

Hier is nog veel werk aan de winkel. De regeringsperikelen van de afgelopen jaren (de val van de Regering Michel I en de lange regeringsvorming naar de Regering De Croo) en de coronacrisis hebben de zaken vertraagd.

De werkzaamheden van de eerste commissie, die de nieuwe regels inzake verbintenissen in het algemeen, de verbintenissen uit rechtshandelingen en de verbintenissen uit oneigenlijke overeenkomsten vorm moest geven, resulteerden in een ontwerp van wet van 30 maart 2018 tot invoering van een Burgerlijk Wetboek en tot invoering van Boek 5 “Verbintenissen” in dat Wetboek, een wetsvoorstel van 3 april 2019 tot invoeging van Boek 5 “Verbintenissen” in het nieuw Burgerlijk Wetboek (dat een herneming was van het voormelde ontwerp van wet) en een wetsvoorstel van 16 juli 2019 tot invoeging van Boek 5 “Verbintenissen” in het nieuw Burgerlijk Wetboek (dat een herneming was van het voormelde wetsvoorstel). Op 24 februari 2021 werd de tekst, in een licht gewijzigde versie, opnieuw ingediend bij de Kamer van volksvertegenwoordigers.2 Deze nieuwe tekst voorziet in een inwerkingtreding op de eerste dag van de zesde maand nadat de wet in het Belgisch Staatsblad is verschenen.

Tegelijk werd een voorstel ingediend voor Boek 1, dat enkele algemene definities zal bevatten.3 In de ingediende wetsvoorstellen werden geen regels m.b.t. het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht opgenomen.

De werkzaamheden van de tweede commissie, die de nieuwe regels van het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht vorm moest geven, leverden op 1 september 2019 een voorontwerp van wet houdende invoeging van de bepalingen betreffende buitencontractuele aansprakelijkheid in het nieuw Burgerlijk Wetboek op.

Op datum van afsluiting van dit manuscript werd nog geen wetsvoorstel of wetsontwerp ingediend m.b.t. het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht.

Het geactualiseerde bijzondere overeenkomstenrecht zal opgenomen worden in Boek 6 “Bijzondere overeenkomsten” van het Burgerlijk Wetboek.

Op datum van afsluiting van dit manuscript werd nog geen wetsvoorstel of wetsontwerp ingediend m.b.t. het bijzondere overeenkomstenrecht.

Hoe dan ook is het moderniseringsproces in gang gezet (en met Boek 3 en Boek 8 van het Burgerlijk Wetboek al deels gerealiseerd), zodat dit handboek vroeg of laat een grondige update zal moeten ondergaan. Dat betekent echter niet dat de begrippen en basisregels die er vandaag in staan binnenkort

2

Wetsvoorstel houdende Boek 5 “Verbintenissen” van het Burgerlijk Wetboek, Parl.St. Kamer 2020-21, nr. 55-1806/1.

3

Wetsvoorstel houdende Boek 1 “Algemene bepalingen” van het Burgerlijk Wetboek, Parl. St. Kamer 2020-21, nr. 55-1805/1.

21

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 21

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

volledig voorbijgestreefd zullen zijn. De ontwerpteksten regelen in de eerste plaats een codificatie van een aantal rechtstheorieën en rechtsprincipes die in de loop der jaren in de praktijk gegroeid zijn, maar op dit moment geen duidelijke basis meer vinden in de wetteksten. Een lange verbintenisrechtelijke traditie wordt zo voortgezet, met ook punctuele aanpassingen en echte innovaties.

Hoewel het wetgevend kader dus nog sterk in beweging is, werpen we in dit handboek hier en daar al een voorzichtige vooruitblik op de belangrijkste wijzigingen zoals die zijn voorgesteld in de ontwerpteksten van Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek.

Duidelijk is in ieder geval dat juridische kennis nooit compleet of definitief is. Levenslang leren is de boodschap. In afwachting van de afkondiging van het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek, kan je de hervormingen verder opvolgen via de website van de FOD Justitie (https://justitie. belgium.be/ nl/bwcc) en op de website van het federaal parlement.

10. Geen eenvormig mondiaal of Europees verbintenissenrecht. Bij de bespreking van het wetgevend kader hierboven hadden we alleen oog voor het nationale kader. Het spreekt echter voor zich dat relaties tussen personen al snel de landsgrenzen kunnen overschrijden. Wellicht ben je al op reis gegaan, heb je al eens iets online gekocht op een buitenlandse website, heb je al eens een overeenkomst gelezen waarin een ander rechtsstelsel van toepassing verklaard wordt …

Er zijn dan ook talloze situaties waarin niet het Belgische verbintenissenrecht, maar het verbintenissenrecht van een ander land van toepassing is. Soms is meteen duidelijk welk (nationaal) verbintenissenrecht van toepassing is, soms is dat minder duidelijk. Om te bepalen welk verbintenissenrecht van toepassing is, bestaan er (uiteraard) regels die (veelal) het nationale recht overstijgen. Ze behoren dan tot het internationaal privaatrecht.

Bovendien wint ook het Europees recht – onder meer via verordeningen en richtlijnen – aan belang in het (nationaal) verbintenissenrecht. Dit Europees recht is meteen een opportuniteit om (terug) tot convergentie te komen tussen verschillende rechtsstelsels. Een uniform Europees – laat staan mondiaal – verbintenissenrecht bestaat tot op vandaag echter niet.

In dit handboek beperken we ons, om voor de hand liggende redenen, tot het Belgische verbintenissenrecht.

11. Informatiebronnen. Laat dat alles je vooral niet ontmoedigen. Een goede jurist is niet zozeer iemand die elk bijzonder regeltje vanbuiten kent, maar is vooral iemand die de grote principes kent, onthoudt dat regels bestaan en kunnen veranderen en weet waar en hoe hij de geldende regels kan vinden.

Belangrijk is vooral om de informatiebronnen van het (verbintenissen)recht te kunnen terugvinden en er verstandig mee te kunnen werken.

De volgende werken zijn enkele basiswerken uit het verbintenissenrecht: – CLAEYS, I. en TANGHE, T., Algemeen contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2021, 856 p.

– CORNELIS, L., Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 997 p.

– DEKKERS, R., VERBEKE, A., CARETTE, N. en VANHOVE, K., Handboek burgerlijk recht, Deel III, Verbintenissen, bewijsleer, gebruikelijke contracten, Antwerpen, Intersentia, 2007, 820 p.

– STIJNS, S., Leerboek verbintenissenrecht, Boek 1, Brugge, Die Keure, 2016, 284 p.; STIJNS, S., Leerboek verbintenissenrecht, Boek 1bis, Brugge, Die Keure, 2020, 146 p. en STIJNS, S., Leerboek verbintenissenrecht, Boek 2, Brugge, Die Keure, 2020, 193 p.

22

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 22

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

– VAN GERVEN, W. en VAN OEVELEN, A., Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2015, 728 p.

– VANSWEEVELT, T. en WEYTS, B. (eds.), Handboek verbintenissenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2019, 1214 p.

– VANSWEEVELT, T. en WEYTS, B. (eds.), Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 935 p.

De geïnteresseerde lezer vindt in deze basiswerken ook een schat aan verwijzingen naar rechtspraak (waaronder de mijlpaalarresten van het Hof van Cassatie) en rechtsleer.

Daarnaast bestaan er uiteraard nog talloze andere werken – van dezelfde en andere auteurs – die (specifieke onderwerpen van) het verbintenissenrecht bestrijken.

Praktisch: opzoeken en hanteren van (online) juridische informatiebronnen Wij wijzen er nog op dat er, naast betalende informatiebronnen, tal van bronnen zijn die je eenvoudig en gratis kan consulteren via het internet.

Vaak kan een eenvoudig juridisch woordenboek je al een eerste toelichting geven bij een onbekend juridisch begrip. Een betrouwbaar online juridisch woordenboek vind je via www.juridischwoordenboek.be.

Een goed startpunt voor juridische bronnen is verder de portaalsite: www.belgielex.be. Je vindt er onder meer links naar volgende websites: 1 Wetgeving: a http://justitie.belgium.be a Klik daar op ‘Belgisch Staatsblad’: databank van de publicatie Belgisch Staatsblad (authentieke tekst van alle wetgeving gepubliceerd vanaf 1 juni 1997). b link ‘Belgische Wetgeving’, klik door naar ‘Justel’: databank voor alle Belgische wetgeving, officieus geconsolideerd 2 Rechtspraak: https://juportal.be (vooral voor hogere rechtspraak, onder meer arresten van het Hof van Cassatie) Online zoeken naar juridische bronnen kan ook via het juridische zoekplatform lex.be en via de portaalsite van de hoven en de rechtbanken: www.rechtbanken-tribunaux.be.

Gratis degelijke rechtsleer terugvinden op het internet is minder eenvoudig.

Op http://books.google.be/bkshp kan je passages uit boeken vinden.

Sommige auteurs stellen hun publicaties gratis op een (eigen) website ter beschikking.

Het spreekt voor zich dat je alle informatie die je via het internet opzoekt met de nodige kritische blik moet bekijken. Iedereen kan immers op het internet zijn ‘ideeën’ kwijt, of die nu juist zijn of niet.

Neem dus niet te snel iets voor waar aan. Voor een operatie ga je ook niet naar de slager, zelfs niet als die slager de operatie zelf al eens ondergaan heeft …

Om een volledig beeld te krijgen van de rechtspraak en om degelijke rechtsleer terug te vinden, zal je in de regel een gespecialiseerde bibliotheek moeten bezoeken (bibliotheken van universitaire rechtsfaculteiten, van de orde van advocaten …) of betalende websites consulteren (www.jura.be, www.jurisquare.be, www.stradalex.be of websites van juridische tijdschriften …).

23

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 23

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

3

Begripsomschrijving en karakteristieke eigenschappen van de verbintenis

3.1

Het begrip verbintenis

1. Geen wettelijke definitie. Bij het begin van een handboek verbintenissenrecht past het stil te staan bij het kernbegrip verbintenis.

Hoewel het woord op talloze plaatsen in de wetgeving voorkomt, is het vreemd genoeg nergens expliciet gedefinieerd.

Het woord verbintenis is taalkundig verwant met ‘verbinden’, ‘verbinding’ en ‘band’. Dat inzicht maakt meteen bijzonder veel duidelijk.

Een verbintenis creëert immers een verbinding, een (rechts)band tussen personen. Op grond van die band kan iemand iets juridisch afdwingen (eisen) van een andere persoon. Wat die ene persoon juridisch kan afdwingen, is het voorwerp van de verbintenis.

2. Doctrinale definitie. In de gezaghebbende rechtsleer is de definitie van verbintenis scherp gesteld.

S. STIJNS4 definieert een verbintenis als volgt: ‘Een vermogensrechtelijke verbintenis is een rechtsband … tussen twee of meer personen, ontstaan krachtens de wet ingevolge een eenzijdige of een meerzijdige rechtshandeling of ingevolge een andere menselijke gedraging, op grond waarvan de ene(n) jegens de andere(n) – met name de schuldeiser jegens de schuldenaar – in geld waardeerbare en juridisch afdwingbare aanspraken kan (kunnen) doen gelden.’

De ontwerpteksten van Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek omschrijven een verbintenis als een ‘rechtsband op grond waarvan een schuldeiser van een schuldenaar in rechte de uitvoering van een prestatie mag eisen’.

3.2

Karakteristieke eigenschappen van de verbintenis

3. Verschillende karakteristieke eigenschappen. Uit de hierboven geciteerde definities kunnen verschillende belangrijke elementen gehaald worden, die we verder bespreken.

3.2.1 Een verbintenis creëert een rechtsband tussen personen 4. Minimaal twee betrokken personen. Bij een verbintenis zijn altijd minimaal twee personen of ‘partijen’ betrokken.

Het recht kent twee soorten personen: een natuurlijke persoon (een mens van vlees en bloed) of een rechtspersoon (een organisatie waaraan het recht rechten en plichten toekent; bv. bepaalde overheden die rechtspersoonlijkheid hebben (zoals de Staat, de gemeenschappen, de gewesten, de provincies en de ­gemeenten), bepaalde vennootschappen en verenigingen die rechtspersoonlijkheid hebben (zoals de vennootschap onder firma, de commanditaire vennootschap, de besloten vennootschap, de coöperatieve vennootschap, de naamloze vennootschap, de vereniging zonder winstoogmerk, de stichting …)).

4

S. STIJNS, Leerboek verbintenissenrecht, Boek 1, Brugge, Die Keure, 2016, 3. Zie eveneens W. VAN GERVEN en A. VAN OEVELEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2015, 31

24

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 24

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Een verbintenis kan dus bestaan tussen twee natuurlijke personen (tussen twee mensen), tussen een natuurlijke persoon en een rechtspersoon (bv. tussen een mens en een besloten vennootschap), tussen twee rechtspersonen (bv. tussen een naamloze vennootschap en een vereniging zonder winstoogmerk).

Ingevolge de verbintenis is de ene persoon – de schuldenaar – iets verschuldigd aan de andere persoon – de schuldeiser (invalshoek van de passieve zijde). Of omgekeerd bekeken: de schuldeiser kan op grond van de verbintenis iets vorderen van de schuldenaar (invalshoek van de actieve zijde).

5. Vorderingsrecht versus zakelijk recht. Verbintenissen houden dus essentieel een vorderingsrecht in van een schuldeiser op een schuldenaar.

Verbintenissen of vorderingsrechten worden in de doctrine tegenover zakelijke rechten5 geplaatst. Een vorderingsrecht impliceert een band tussen personen; een zakelijk recht is het recht van een persoon op een bepaald goed (bv. het eigendomsrecht op een bepaald goed of een hypotheek op een onroerend goed). Het onderscheid heeft belangrijke praktische consequenties: een zakelijk recht geeft een directe band met het goed. De houder van een zakelijk recht kan zijn recht altijd uitoefenen op het goed, ongeacht bij wie dit goed zich bevindt. Men schrijft zakelijke rechten daarom een absolute werking toe: zij moeten door iedereen gerespecteerd worden. Een vorderingsrecht daarentegen heeft slechts een relatieve werking: het is steeds een recht van een persoon om zich te richten tot een bepaalde persoon. Vorderingsrechten worden soms ook ‘persoonlijke rechten’ genoemd.

Voorbeeld Een huurder en een vruchtgebruiker van een wagen hebben allebei het recht om gebruik te maken van de wagen. Op het eerste gezicht lijkt er dus niet zoveel verschil te bestaan tussen een huurder en een vruchtgebruiker. Maar als de eigenaar van de wagen die verkoopt, worden de verschillen tussen beiden al snel duidelijk. De vruchtgebruiker is houder van een zakelijk recht dat het goed volgt. Hij behoudt dus het recht om de wagen te gebruiken. De huurder daarentegen heeft alleen een vorderingsrecht tegenover zijn medecontractant (de verhuurder). Hij heeft geen recht op het goed zelf, hij kan alleen zijn verhuurder aanspreken omdat die hem niet langer gebruik kan laten maken van de gehuurde wagen.

3.2.2 Een verbintenis ontstaat krachtens de wet 6. Bronnen van verbintenissen. Een belangrijke vraag is uiteraard op welke manier verbintenissen kunnen ontstaan. Globaal geldt dat er maar sprake kan zijn van een verbintenis als de wet bepaalt dat iets een verbintenis is. Verbintenissen ontstaan dus ‘krachtens de wet’.

Wie de structuur van het oud Burgerlijk Wetboek bekijkt, merkt dat het de verbintenissen indeelt in twee grote groepen: enerzijds de verbintenissen die ontstaan uit overeenkomsten (‘Titel III. Contracten of verbintenissen in het algemeen’) en anderzijds de verbintenissen die buiten elke overeenkomst ontstaan (‘Titel IV. Verbintenissen buiten overeenkomst’).

5

De zakelijke rechten zijn het eigendomsrecht, de mede-eigendom, de zakelijke gebruiksrechten en de zakelijke zekerheden. De zakelijke gebruiksrechten zijn de erfdienstbaarheden, het recht van vruchtgebruik, erfpacht en opstal.

De zakelijke zekerheden zijn de bijzondere voorrechten, het pand, de hypotheek en het retentierecht.

25

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 25

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

In de moderne rechtsliteratuur wordt deze tweedeling doorgaans verder uitgewerkt vanuit het onderscheid tussen verbintenissen uit rechtshandelingen en verbintenissen uit rechtsfeiten. In het eerste geval gaat het om verbintenissen die doelbewust zijn aangegaan door een of meerdere personen. In het tweede geval komen verbintenissen tot stand zonder dat ze doelbewust zijn nagestreefd door de betrokkenen.

7. Verbintenissen uit rechtshandelingen. Rechtshandelingen zijn handelingen die bewust gesteld worden om welbepaalde rechtsgevolgen te creëren. Men onderscheidt doorgaans twee soorten rechtshandelingen: meerzijdige rechtshandelingen en eenzijdige rechtshandelingen.

1 Verbintenissen uit meerzijdige rechtshandeling: de overeenkomst als bron van verbintenissen Meerzijdige rechtshandelingen of overeenkomsten ontstaan uit een akkoord (wilsovereenstemming of consensus) tussen ten minste twee personen, met de bedoeling om juridische gevolgen tussen hen te laten ontstaan.

Heel wat artikels van het oud Burgerlijk Wetboek behandelen de verbintenissen uit overeenkomst.

‘Alle overeenkomsten die wettig zijn aangegaan, strekken degenen die deze hebben aangegaan, tot wet’, zo luidt het basisprincipe van artikel 1134 oud BW. Uit een overeenkomst ontstaan dus verbintenissen; verplichtingen voor diegenen die de overeenkomst hebben gesloten.

Voorbeeld Een koopovereenkomst, een huurovereenkomst, een leningsovereenkomst …

Merk op dat ‘verbintenis’ en ‘overeenkomst’ geen synoniemen zijn! Een overeenkomst is één mogelijke bron van verbintenissen.

2 Verbintenissen uit eenzijdige rechtshandeling: de eenzijdige wilsuiting als bron van verbintenissen In de rechtspraak en rechtsleer was er enige tijd discussie over de vraag of verbintenissen ook uit de eenzijdige wilsverklaring van één enkele persoon kunnen ontstaan. Hoewel het oud Burgerlijk Wetboek de eenzijdige wilsuiting niet vermeldt als mogelijke bron van verbintenissen, moet die vraag vandaag zeker bevestigend worden beantwoord.

Voorbeeld Als een supermarktketen een actie lanceert waarbij ze tijdelijk smartphones aan heel aantrekkelijke prijzen te koop aanbiedt, is dat geen vrijblijvende belofte. De supermarktketen is verplicht om dit aanbod tijdens een redelijke termijn te handhaven. Zij heeft zich daartoe verbonden door een eenzijdige wilsuiting.

8. Verbintenissen uit rechtsfeiten. Eenzijdige en meerzijdige rechtshandelingen steunen beide op een bewuste bedoeling om verbintenissen tot stand te brengen. Maar er zijn ook situaties waarin verbintenissen ontstaan zonder dat de betrokken personen die verbintenissen bewust hebben nagestreefd.

Men spreekt dan over verbintenissen uit rechtsfeiten.

Voortbouwend op de artikels 1370-1386 van het oud Burgerlijk Wetboek maakt men daarbij een verder onderscheid tussen de verbintenissen uit oneigenlijke overeenkomst en de verbintenissen uit onrechtmatige daad.

26

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 26

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

1 Verbintenissen uit oneigenlijke overeenkomst Artikel 1371 oud BW definieert de oneigenlijke overeenkomsten of ‘quasi-contracten’ als ‘geheel vrijwillige daden van de mens, waaruit enige verbintenis ontstaat jegens een derde, en soms een wederzijdse verbintenis voor beide partijen’. Het gaat met andere woorden om situaties waarin iemand vrijwillig (zonder dat hij daar wettelijk of contractueel toe verplicht is) een handeling stelt die een andere persoon ten goede komt. In drie specifieke gevallen zullen uit zo’n actie verbintenissen ontstaan. Men onderscheidt namelijk drie soorten van quasi-contracten: zaakwaarneming, onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde verrijking.

Voorbeeld Als je loon per ongeluk twee keer wordt uitbetaald, mag je dat extraatje niet bijhouden. Volgens artikel 1376 oud BW is er in dat geval immers sprake van een onverschuldigde betaling en ontstaat er een verplichting om datgene wat je te veel ontving terug te betalen aan diegene van wie je het ontvangen hebt.

2 Verbintenissen uit onrechtmatige daad Als laatste bron van verbintenissen noemt het oud Burgerlijk Wetboek de misdrijven of oneigenlijke misdrijven. In de praktijk worden die termen slechts zelden gebruikt binnen het verbintenissenrecht en spreekt men in het algemeen over ‘verbintenissen uit onrechtmatige daad’. Een verbintenis uit onrechtmatige daad ontstaat wanneer iemand onrechtmatig handelt en daardoor – al dan niet opzettelijk – schade berokkent. De artikels 1382 en 1383 oud BW leggen meer bepaald elke schuldbekwame persoon die door een eigen foutieve daad, nalatigheid of onvoorzichtigheid die hem toerekenbaar is schade toebrengt aan een andere persoon de verbintenis op om die schade te vergoeden.

Voorbeeld Je botst al rijdend, in een moment van onoplettendheid, met je voertuig tegen het stilstaande voertuig voor je. Door de botsing wordt schade aan het andere voertuig veroorzaakt. Je zult die schade moeten vergoeden.

Daarnaast kunnen personen ook kwalitatief aansprakelijk zijn voor andere personen waarvoor zij instaan (artikel 1384 oud BW) of voor zaken en dieren die zij onder zich hebben (artikels 1384 t.e.m. 1386 oud BW). Wanneer deze andere personen, zaken of dieren schade veroorzaken, zal er opnieuw een verbintenis ontstaan om die schade te vergoeden in hoofde van de kwalitatief aansprakelijke persoon.

We onthouden dat er vier grote bronnen van verbintenissen kunnen worden onderscheiden. Voor elk van deze bronnen zijn er eigen regels van toepassing, die we verderop zullen toelichten.

In het vervolg van dit handboek komen de verschillende bronnen ter sprake. In hoofdstuk 2 bestuderen we de verbintenissen uit overeenkomst en uit eenzijdige rechtshandeling. In hoofdstuk 3 komen de verbintenissen uit oneigenlijke overeenkomst en uit onrechtmatige daad aan bod.

27

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 27

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Verbintenissen ontstaan uit …

Rechtsfeiten (die geen rechts­ handelingen zijn)

Rechts­ handelingen

Eenzijdige rechtshandelingen (= eenzijdige wilsuitingen)

Meerzijdige rechtshandelingen (= overeen­ komsten)

Oneigenlijke overeenkomsten (= quasicontracten)

Onrechtmatige daden

3.2.3 Een verbintenis heeft in geld waardeerbare aanspraken tot voorwerp 9. Een in geld waardeerbare aanspraak. Elke verbintenis heeft een bepaald voorwerp: een prestatie die geleverd moet worden. Verderop zullen we de voorwaarden zien waaraan het voorwerp van een verbintenis moet voldoen om geldig te zijn.

Voorlopig beperken we ons tot de opmerking dat het voorwerp een bepaalde vermogenswaarde moet hebben. Het klassieke verbintenissenrecht legt zich immers toe op de vermogensrechtelijke verbintenissen of dus de verbintenissen met een in geld waardeerbaar voorwerp. Dat impliceert niet dat het voorwerp van de verbintenis steeds de betaling van een geldsom moet zijn, maar wel dat het voorwerp in geld gewaardeerd moet kunnen worden.

3.2.4 Een verbintenis is afdwingbaar 10. Afdwingbaarheid. Kenmerkend voor een juridische verbintenis is dat zij afgedwongen kan worden. Een schuldenaar die zijn verbintenissen niet vrijwillig nakomt, zal, desnoods door een rechter, tot naleving gedwongen kunnen worden. Hoe dat precies gebeurt, komt later aan bod.

De afdwingbaarheid is een essentieel kenmerk van verbintenissen, dat hen onderscheidt van niet-afdwingbare toezeggingen en van de bijzondere categorie van de natuurlijke verbintenissen. afdwingbaar

niet afdwingbaar niet-afdwingbare toezegging

natuurlijke verbintenis

juridische verbintenis

28

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 28

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

11. Niet-afdwingbare toezeggingen. In hun afdwingbaar karakter onderscheiden verbintenissen zich van louter vriendschappelijke of meer morele toezeggingen, die niet juridisch afdwingbaar zijn.

Voorbeeld 1 Het aanvaarden van het peter- of meterschap over een kind leidt niet tot afdwingbare verplichtingen, hoogstens tot de morele toezegging om dit kind op zijn verjaardag een cadeau te geven of, moest er zijn of haar ouders ooit iets overkomen, het op te vangen.

Voorbeeld 2 In de handelswereld gaat men soms een zogenaamd ‘gentlemen’s agreement’ aan. Een gentlemen’s agreement bevat toezeggingen waarvan de betrokken partijen bewust willen dat ze niet juridisch afdwingbaar zouden zijn. De partij die zich niet houdt aan een gentlemen’s agreement lijdt hoogstens gezichtsverlies. Als je hierover doordenkt, zou je kunnen stellen dat een gentlemen’s agreement toch in één opzicht juridisch afdwingbaar is, nl. dat het niet afdwingbaar is.

12. Natuurlijke verbintenissen. Het oud Burgerlijk Wetboek kent nog een tussenvorm tussen de volstrekt niet-afdwingbare toezeggingen en de juridisch afdwingbare verbintenissen. Het betreft de ‘natuurlijke verbintenissen’ (artikel 1235, tweede lid oud BW).

Een natuurlijke verbintenis is een verplichting die niet in rechte afdwingbaar is. Als zij toch vrijwillig uitgevoerd zou zijn, kan de geleverde prestatie niet teruggevorderd worden.

Bij een natuurlijke verbintenis ontstaat dus pas in tweede orde een juridisch afdwingbare aanspraak.

De begunstigde van de natuurlijke verbintenis kan in rechte afdwingen dat hij niet moet teruggeven wat hij ontvangen heeft. Op degene die de natuurlijke verbintenis vrijwillig uitgevoerd heeft, rust aldus een verbintenis om niet te doen.

Voorbeeld 1 Een gokschuld is in de regel een natuurlijke verbintenis. De schuldeiser van de gokschuld kan de betaling niet voor de rechter afdwingen. De georganiseerde en verstandige schuldeiser zal er daarom voor zorgen dat hij wat hij kan winnen al in zijn bezit heeft voor het spel aanvangt (door bijvoorbeeld een inzet te vragen). In de realiteit en alleszins in films worden gokschulden niet via de rechter geïnd (want daar zal de schuldeiser geen gehoor vinden), maar veelal onder (fysieke) bedreiging... Dat laatste is uiteraard niet geoorloofd.

Voorbeeld 2 De verbintenis ten opzichte waarvan het recht van de schuldeiser om in rechte op te treden door verjaring is tenietgegaan, vormt een natuurlijke verbintenis. Wie vrijwillig een verjaarde schuld betaalt, kan datgene wat hij vrijwillig heeft betaald niet meer terugvorderen.

29

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 29

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

4

Terminologie en schematische voorstelling

1. Terminologie. Er zijn verschillende manieren om verbintenissen en de band die zij creëren tussen de betrokken personen nauwkeurig te formuleren.

2. Schuldeiser - schuldvordering. Een verbintenis houdt altijd een verhouding in tussen een schuldeiser en een schuldenaar. De schuldeiser (of crediteur) heeft een vorderingsrecht, schuldvordering of aanspraak op de schuldenaar (of: ‘de schuldeiser is titularis van een vorderingsrecht’). De schuldeiser is dus gerechtigd om een prestatie te vorderen (eisen) van de schuldenaar.

3. Schuldenaar - schuld. De schuldenaar (of debiteur) heeft een verbintenis, een schuld of een verplichting jegens/tegenover/opzichtens de schuldeiser. Van hem wordt ook gezegd dat hij de verbintenis moet nakomen, of nog, dat hij gehouden is tot de uitvoering van de verbintenis.

Schematisch kan de band tussen schuldeiser en schuldenaar als volgt worden weergegeven: vorderingsrecht – schuldvordering – aanspraak schuldeiser (SE)

schuldenaar (SA) verbintenis – schuld – verplichting – iets geven – iets doen – iets niet doen (nalaten)

30

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 30

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Praktisch: werkwijze om een verbintenisrechtelijk probleem op te lossen Wanneer je een juridisch probleem in het kader van het verbintenissenrecht moet beoordelen, begin je met een grondige analyse van de feiten en de verhoudingen tussen de bij deze feiten betrokken partijen. Bij zo’n analyse kan het helpen om een schema op te stellen met de betrokken partijen en de respectieve verbintenissen van deze partijen.

Een verbintenis kan schematisch worden voorgesteld met een enkele pijl van de schuldenaar naar de schuldeiser. Boven de pijl kan de inhoud van de hoofdprestatie (het voorwerp van de verbintenis) worden vermeld. Onder de pijl kan de juridische basis van de verbintenis worden aangegeven.

Een overeenkomst kan worden aangeduid door een dubbele pijl.

Voorbeeld Schematische voorstelling van de verbintenissen uit een koopovereenkomst. verkoper

verkoper

koper

koopovereenkomst SA

verbintenis tot levering

SE

SE

verbintenis tot betaling

SA

koper

Merk op dat in dit geval de verkoper en de koper elkaars schuldeiser en schuldenaar zijn. Zij hebben beiden verbintenissen tegenover elkaar. Een koopovereenkomst wordt daarom een wederkerige overeenkomst genoemd (zie verder).

Voorbeeld Schematische voorstelling van een verbintenis uit onrechtmatige daad.

aansprakelijke schadeveroorzaker schadeverwekker dader

verbintenis tot vergoeding van de schade

schadelijder benadeelde slachtoffer

31

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 31

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

5

Indeling van verbintenissen

1. Talloze indelingen van de verbintenissen. Uit wat voorafging bleek al dat verbintenissen ingedeeld kunnen worden volgens de bron waaruit zij ontstaan. Er zijn echter nog veel andere opdelingen mogelijk. De belangrijkste mogelijke opdelingen zijn de volgende: 1 volgens de bron waaruit zij ontstaan (verbintenis uit eenzijdige wilsuiting, verbintenis uit overeenkomst, verbintenis uit oneigenlijke overeenkomst of verbintenis uit onrechtmatige daad); 2 volgens hun aard (bv. verbintenis met economisch karakter of verbintenis met burgerlijk karakter – verbintenis met persoonsgebonden karakter); 3 volgens het voorwerp waarop zij betrekking hebben (verbintenis om iets te geven, om iets te doen of om iets niet te doen – inspanningsverbintenis of resultaatsverbintenis – deelbare of ondeelbare verbintenis – verbintenis met meerdere voorwerpen); 4 volgens de wijze waarop de schuldeisers en schuldenaars gebonden zijn (deelbare verbintenis, ondeelbare verbintenis, hoofdelijke verbintenis of verbintenis in solidum) 5 volgens de bijkomende modaliteiten waaraan zij onderworpen zijn (verbintenis onder voorwaarde – verbintenis onder tijdsbepaling) 6 …

Het zal je wellicht al opgevallen zijn dat juristen schijnbaar eindeloze opdelingen kunnen maken. Die opdelingen hebben uiteraard hun praktisch belang. Zij zorgen in de eerste plaats voor ordening en systematisering. Daarnaast is het belangrijk te beseffen dat aan elke noemer belangrijke kenmerken (rechtsgevolgen) kleven die in de praktijk een groot verschil kunnen maken.

Hieronder worden de belangrijkste opdelingen van de verbintenissen nader toegelicht.

Verbintenissen en hun ontstaansbron

Verbintenissen en hun aard

Verbintenissen en hun voorwerp

Verbintenissen met meerdere schuldeisers of schuldenaars

Rechtshandelingen: eenzijdige wils­uiting of overeenkomst

Verbintenis met economisch karakter, met burgerlijk karakter …

Verbintenis om iets te geven om iets te doen om iets niet te doen

Deelbare verbintenis

Rechtsfeiten: oneigenlijke overeenkomst of onrechtmatige daad

Verbintenis met persoonsgebonden karakter

Inspannings­ verbintenis Resultaats­ verbintenis

Ondeelbare verbintenis

Deelbare verbintenis Ondeelbare verbintenis

Hoofdelijke verbintenis

Verbintenis met meerdere voorwerpen

Verbintenis in solidum

Verbintenissen met bijzondere modaliteiten Verbintenis onder voorwaarde: opschortende voorwaarde ontbindende voorwaarde Verbintenis onder tijdsbepaling: opschortende tijdsbepaling ontbindende tijdsbepaling

Hoofdverbintenis Secundaire verbintenis

32

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 32

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

5.1

Verbintenissen en de bron waaruit zij ontstaan

2. Contractuele versus buitencontractuele aansprakelijkheid. We weten inmiddels dat er vier onderscheiden bronnen zijn waaruit verbintenissen kunnen ontstaan. Elk van deze vier soorten verbintenissen is onderworpen aan een eigen set van regels.

De twee belangrijkste bronnen in de praktijk zijn ongetwijfeld de overeenkomst en de onrechtmatige daad. Het ‘overeenkomstenrecht’ is dan de set van regels die van toepassing is op (verbintenissen uit) overeenkomsten. Het ‘recht van de onrechtmatige daad’ omvat de set van regels die van toepassing is op (verbintenissen uit) onrechtmatige daden. Zij vormen twee aparte regimes, al blijven sommige regels ook wel gemeenschappelijk voor alle soorten verbintenissen, ongeacht hun bron (bv. sommige bewijsregels).

De scheidingslijn tussen deze twee bronnen vormt meteen ook de scheidingslijn tussen twee andere fundamentele begrippen van het verbintenissenrecht, namelijk de contractuele aansprakelijkheid en de buitencontractuele aansprakelijkheid.

In beginsel mag je ervan uitgaan – en dit moet eigenlijk ook steeds je eerste reflex zijn bij het oplossen van een concreet probleem – dat een contractuele relatie kan leiden tot contractuele aansprakelijkheid en dat iedere andere relatie slechts kan leiden tot buitencontractuele aansprakelijkheid.

buitencontractuele aansprakelijkheid nee

contractuele aansprakelijkheid

Is de aanspraak gebaseerd op een overeenkomst?

ja

Verderop zullen we deze regel wel nog nuanceren. In het onderdeel over de onrechtmatige daad zullen we enkele gevallen zien waarin er toch een cumul kan plaatsvinden tussen contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid.

3. Twee buitenbeentjes. Naast de overeenkomsten en onrechtmatige daden, zijn ook de oneigenlijke overeenkomsten en eenzijdige wilsuitingen erkende bronnen van verbintenissen. Zij nemen een minder prominente plaats in in het verbintenissenrecht. Hoewel er bij geen van beide categorieën sprake is van een overeenkomst, leunen deze verbintenissen wellicht het meest aan bij de verbintenissen uit overeenkomst.

Voor twee van de drie oneigenlijke overeenkomsten, de zaakwaarneming en de onverschuldigde betaling, voorziet het oud Burgerlijk Wetboek eigen regels. Voor het overige worden soms regels uit het overeenkomstenrecht naar analogie toegepast.

Met betrekking tot de verbintenissen uit eenzijdige wilsuiting zijn er weinig algemene regels terug te vinden. Ook op deze verbintenissen worden naar analogie een aantal regels van de verbintenissen uit overeenkomst toegepast.

Ook dat wordt verderop nog meer uitgewerkt.

33

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 33

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

5.2

Verbintenissen en hun aard

5.2.1 Verbintenis met economisch karakter – verbintenis met burgerlijk karakter 4. Onderneming versus niet-onderneming – verbintenis met economisch karakter versus verbintenis met burgerlijk karakter. Om na te kunnen gaan welke regels concreet op een bepaalde verbintenis van toepassing zijn, zal men soms ook moeten kijken naar de hoedanigheid van de persoon die de verbintenis is aangegaan.

Zo maakt het onder het vigerend recht een groot verschil of een verbintenis is aangegaan door een onderneming of door een niet-onderneming. Artikel I.1, 1° WER bepaalt voor een heel aantal regels die in het Wetboek van Economisch Recht opgenomen zijn, wat er precies onder ‘onderneming’ verstaan moet worden.

Wanneer een onderneming een verbintenis aangaat, betreft het in de regel voor haar een verbintenis met een economisch karakter (tenzij die welbepaalde verbintenis, voor een onderneming die een natuurlijke persoon is, volledig vreemd zou zijn aan de onderneming).

Wanneer een niet-onderneming een verbintenis aangaat, betreft het voor haar een verbintenis met een burgerlijk karakter.

De hoedanigheid van de partij die de verbintenis aangaat (onderneming versus niet-onderneming) en de aard van de verbintenis (met economisch karakter of met burgerlijk karakter) zijn van belang om te bepalen welke regels op een bepaalde situatie van toepassing zijn (burgerlijk recht dan wel ondernemingsrecht).

Voorbeeld In het bewijsrecht is het van belang of de partij tegen wie men moet bewijzen de hoedanigheid van onderneming heeft of niet. Tegen een onderneming kan bewezen worden aan de hand van het vrij bewijs in ondernemingszaken (artikel 8.11 BW). Tegen een niet-onderneming kan slechts bewezen worden aan de hand van het gereglementeerd bewijs in burgerlijke zaken (artikel 8.9 BW). Het bewijsrecht in ondernemingszaken kent ook, onder voorwaarden, een bijzondere bewijskracht toe aan een aanvaarde factuur en aan de boekhouding van een onderneming. We komen verderop nog terug op de belangrijke verschillen tussen het bewijsrecht in burgerlijke zaken en het bewijsrecht in ondernemingszaken.

Bij een geschil waarbij een onderneming betrokken is, kan de onderneming in beginsel gedagvaard worden voor de ondernemingsrechtbank (behoudens bijzondere bevoegdheden van andere rechtscolleges) (artikel 573 Ger.W.). Als die onderneming een natuurlijke persoon is, moet het geschil wel ‘betrekking hebben op een handeling die niet kennelijk vreemd is aan de onderneming’. Is de handeling immers kennelijk vreemd aan de onderneming, dan zal het geschil voorgelegd moeten worden aan een ander rechtscollege (het vredegerecht of de rechtbank van eerste aanleg).

5. Talloze andere hoedanigheden. Naast de onderneming kent het verbintenissenrecht nog een veelheid aan andere hoedanigheden die van belang kunnen zijn om de toepasselijke regels te bepalen. Zo zagen we al dat er onder invloed van het consumentenrecht steeds meer bijzondere regels gelden voor verbintenissen die worden aangegaan door of tegenover een consument.

34

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 34

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Voorbeeld Wanneer een consument een consumptiegoed (bv. een auto, wasmachine of computer) koopt van een professionele verkoper, dan moet zijn verkoper hem volgens de wet een minimumgarantie van twee jaar garanderen. Die wettelijke waarborg is van dwingend recht: de kleine lettertjes van het contract mogen hier geen afbreuk aan doen. Wordt hetzelfde goed echter gekocht door een niet-consument, dan geldt de wettelijke minimumgarantie niet.

In recente wetten zijn ‘onderneming’ en ‘consument’ doorgaans elkaars tegenpolen. De onderneming is de persoon die met een economisch oogmerk handelt en de consument is de persoon die niet met een economisch oogmerk handelt. Daarom krijgt de consument meestal een betere bescherming wanneer hij een overeenkomst aangaat met een onderneming.

Praktisch: verifiëren van het toepassingsgebied van een juridische regel Om na te gaan of bepaalde verbintenisrechtelijke regels van toepassing zijn, zal je dus steeds zorgvuldig moeten nagaan of een partij al dan niet de specifieke hoedanigheid heeft die de regel in kwestie vooronderstelt. Bij elke bestudeerde wet moet daarvoor eerst het personele toepassingsgebied van de wet onderzocht worden. Soms wordt dit uitdrukkelijk toegelicht in de wet, maar in veel gevallen moet dit worden afgeleid uit de definities van de gebruikte termen. Die definities zijn doorgaans terug te vinden in de eerste artikels van de geraadpleegde wet.

5.2.2 Verbintenissen met een persoonsgebonden karakter (intuitu personae) 6. Algemene regel. Verbintenissen kunnen in principe door om het even wie uitgevoerd worden.

Voorbeeld Als je een overeenkomst sluit met een grote aannemer, weet je veelal niet wie van zijn werknemers de werken uiteindelijk zal komen uitvoeren. Het is – tenzij de partijen dit contractueel uitgesloten zouden hebben – zelfs toegestaan dat de aannemer bepaalde werken niet zelf (met zijn eigen werknemers) uitvoert, maar hiervoor zelfstandige onderaannemers inschakelt.

7. Uitzondering. Verbintenissen met een persoonsgebonden karakter (intuitu personae) vormen een uitzondering op het zonet genoemde principe. Zij kunnen alleen worden uitgevoerd door de wettelijk of contractueel daartoe aangewezen persoon (artikel 1237 oud BW).

In de contractuele sfeer is een verbintenis persoonsgebonden wanneer de identiteit of de persoonlijke hoedanigheid van de partij die ze moet uitvoeren bepalend was om de overeenkomst te sluiten. Het persoonsgebonden karakter zal blijken uit de aard van de verbintenis of uit de bedoeling van de partijen.

Een verbintenis met persoonsgebonden karakter zal uitdoven bij het overlijden van de schuldenaar.

35

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 35

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Voorbeeld 1 Als je met Rubens bent overeengekomen om een portret van jezelf te laten maken, zal je het wellicht niet appreciëren wanneer niet Rubens zelf, maar zijn tuinman met verf en penseel achter het doek verschijnt. Toch blijven de precieze afspraken die gemaakt werden van belang. Wat immers indien de leerling van Rubens, Jordaens, zelf een gerenommeerd schilder, achter het doek verschijnt?

Voortbouwend op dit voorbeeld kan je talloze actuelere voorbeelden bedenken, bv. de fotograaf op een huwelijk, de zanger op een feest, de presentator van een televisieshow …

Voorbeeld 2 Je moet een delicate operatie in het ziekenhuis ondergaan. Je hebt alle vertrouwen in een gereputeerde chirurg gesteld. Vlak voor je onder narcose moet, verneem je dat deze chirurg ziek is, maar dat zijn collega zal inspringen.

Voorbeeld 3 De maatschap is een overeenkomst waarbij twee of meer personen zich verbinden om hun inbrengen in gemeenschap te brengen, met het oogmerk het rechtstreekse of onrechtstreekse vermogensvoordeel dat daaruit kan ontstaan, met elkaar te delen (artikel 4:1 WVV). Een maatschap wordt ontbonden door de dood, de onbekwaamheid, de vereffening, het faillissement of het kennelijk onvermogen van een van de vennoten (artikel 4:16 WVV). In feite voorziet de wet hier dus persoonsgebonden verbintenissen.

8. Persoonsgebonden karakter uit de aard van de verbintenis of op grond van een overeenkomst. Zelfs wanneer dit niet uit de aard zelf van de verbintenis voortvloeit, kunnen partijen overeenkomen dat een verbintenis toch een persoonsgebonden karakter heeft.

Voorbeeld Een franchisegever sluit een franchiseovereenkomst met een franchisenemer. De franchisenemer is een vennootschap met rechtspersoonlijkheid (bv. een besloten vennootschap). Voor de franchisegever is het per hypothese van belang wie de werkelijke ‘achtermannen’ zijn van de franchisenemer: het zijn immers net die personen – de natuurlijke personen achter de rechtspersoon die deze controleren (als aandeelhouders of bestuurders) – in wie de franchisegever zijn vertrouwen heeft gesteld. Deze achtermannen kunnen echter gemakkelijk veranderen zonder dat dit in beginsel een invloed heeft op de franchiseovereenkomst: de aandelen van een vennootschap kunnen worden verkocht, de samenstelling van het bestuursorgaan kan worden gewijzigd ... In franchiseovereenkomsten wordt daarom vaak bedongen dat de franchiseovereenkomst persoonsgebonden is: aan de franchisegever wordt het recht gegeven om de overeenkomst te beëindigen als er zich een wijziging voordoet bij de achtermannen van de franchisenemer.

36

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 36

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

5.3

Verbintenissen en hun voorwerp

9. Diverse indelingen volgens het voorwerp van de verbintenis. Het voorwerp van een verbintenis is wat de schuldenaar van de verbintenis moet presteren of wat de schuldeiser van de verbintenis kan vorderen.

Met betrekking tot het voorwerp van de verbintenis kan een onderscheid worden gemaakt tussen: 1 verbintenissen om iets te geven, om iets te doen en om iets niet te doen; 2 resultaatsverbintenissen en inspanningsverbintenissen; 3 verbintenissen met een deelbaar voorwerp en verbintenissen met een ondeelbaar voorwerp; 4 verbintenissen met meerdere voorwerpen; 5 hoofdverbintenissen en secundaire verbintenissen.

5.3.1 Verbintenissen om iets te geven, om iets te doen of om iets niet te doen 10. Klassiek onderscheid. Het oud Burgerlijk Wetboek maakt een onderscheid tussen: 1 verbintenissen om iets te geven (artikels 1136 t.e.m. 1141 oud BW). De schuldenaar van dergelijke verbintenis is gehouden om een zakelijk recht op een roerend of onroerend goed over te dragen.

Voorbeeld Een goed in eigendom overdragen.

2 verbintenissen om iets te doen (artikels 1142 en 1144 oud BW). De schuldenaar van dergelijke verbintenis is gehouden om een bepaalde handeling te stellen of een bepaalde prestatie te leveren.

Voorbeeld Een huis op plan ontwerpen.

3 verbintenissen om iets niet te doen of iets te laten (artikels 1142 en 1145 oud BW). De schuldenaar van dergelijke verbintenis moet zich onthouden van een bepaalde rechtshandeling of feitelijke handeling.

Voorbeeld Een niet-concurrentiebeding of concurrentieverbod verbiedt een partij om haar wederpartij (gedurende een bepaalde periode in een afgebakend geografisch gebied met betrekking tot bepaalde activiteiten of een bepaalde klantenkring) te beconcurreren.

37

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 37

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

11. Relevantie. Het oud Burgerlijk Wetboek introduceert het onderscheid tussen verbintenissen om iets te geven, om iets te doen of om iets niet te doen in het hoofdstuk over de gevolgen van verbintenissen. Het komt dus later opnieuw aan bod bij de regels over de contractuele aansprakelijkheid.

5.3.2 Resultaatsverbintenissen versus inspanningsverbintenissen 12. Onderscheid. In de praktijk is vooral het onderscheid tussen resultaatsverbintenissen en inspanningsverbintenissen erg belangrijk.

Bij een resultaatsverbintenis (of ‘garantieverbintenis’ of ‘uitslagverbintenis’) garandeert de schuldenaar dat een bepaald resultaat bereikt zal worden.

Bij een inspanningsverbintenis (of ‘middelenverbintenis’) garandeert de schuldenaar enkel dat hij voldoende inspanningen zal leveren, zonder dat hij ook garant staat voor het eindresultaat van die inspanningen. Om na te gaan of de schuldenaar voldoende inspanningen geleverd heeft, zal zijn gedrag vergeleken worden met het gedrag dat een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader, of, in het Latijn, een bonus pater familias) in dezelfde omstandigheden zou stellen. resultaatsverbintenis

inspanningsverbintenis nee

Garandeert de schuldenaar een bepaald resultaat?

ja

13. Relevantie. Het onderscheid tussen resultaatsverbintenissen en inspanningsverbintenissen is vooral van belang wanneer er een discussie rijst over een eventuele contractuele aansprakelijkheid van de schuldenaar.

Als de schuldenaar een bepaald resultaat gegarandeerd heeft en dit resultaat wordt niet bereikt, dan komt door dit enkele feit zijn contractuele aansprakelijkheid vast te staan.

Het hoeft geen betoog dat de beoordeling of iemand voldoende inspanningen geleverd heeft, veel moeilijker is en meer een echte feitenkwestie is.

Voorbeeld Wie zijn wagen bij een garage binnenbrengt voor een herstelling, mag verwachten dat hij zijn wagen ook weer terugkrijgt. Op de garagehouder rust dus een resultaatsverbintenis om de auto terug te geven. Als hij daar niet in slaagt, bijvoorbeeld omdat de wagen uit zijn garage gestolen is, wordt meteen duidelijk dat de garagist zijn contractuele verplichtingen niet nakomt en dus contractueel aansprakelijk is. De garagist zal zich nog slechts van zijn aansprakelijkheid kunnen bevrijden als hij kan aantonen dat er overmacht in het spel is (zie verder).

De verbintenis tot herstelling van de wagen is daarentegen in beginsel een inspanningsverbintenis.

Van de garagist wordt verwacht dat hij de herstelling uitvoert met de zorg die van een goede, zorgvuldige garagehouder verwacht kan worden. De ontevreden klant wiens wagen ook na de herstelling nog tegensputtert, zal moeten aantonen dat de garagehouder onvoldoende zorgvuldigheid aan de dag gelegd heeft.

38

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 38

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

14. Beoordeling in concreto – contractuele vrijheid binnen bepaalde perken. Hoewel het onderscheid tussen een resultaatsverbintenis en een inspanningsverbintenis op het eerste gezicht eenvoudig lijkt, is het toch niet altijd gemakkelijk te maken.

Voorbeeld Lees het onderstaande uittreksel uit een arrest van het Hof van Cassatie van 17 april 20086. ‘…

Krachtens artikel 135, §2 van de Nieuwe Gemeentewet mag de gemeentelijke overheid enkel voldoende veilige wegen voor het verkeer openstellen.

Behoudens wanneer een vreemde oorzaak die haar niet kan worden aangerekend, haar belet de op haar rustende veiligheidsverplichting na te komen, moet zij ieder abnormaal gevaar dat de redelijke verwachting van de weggebruikers kan beschamen, ongeacht of het verborgen dan wel zichtbaar is, voorkomen door gepaste maatregelen. Deze verplichting houdt geen resultaatsverbintenis in. Bij de beoordeling van het bestaan van een fout van de gemeente dient de rechter derhalve rekening te houden met het feit dat de gemeentelijke overheid de bedoelde gevaarssituatie kende dan wel behoorde te kennen.

2. Wanneer het slachtoffer het bewijs levert van een abnormaal gevaar op een weg in de gemeente, dient in beginsel te worden aanvaard, behoudens tegenbewijs, dat de gemeentelijke overheid die gevaarssituatie behoorde te kennen en maatregelen vereist waren om het gevaar weg te werken. Om in dat geval niet aansprakelijk te worden gesteld, staat het aan de gemeentelijke overheid het bewijs te leveren dat zij de gevaarssituatie niet behoorde te kennen en niet kende, ofwel gelet op het tijdsverloop in de onmogelijkheid is geweest de nodige maatregelen te treffen om het abnormaal gevaar te onderkennen.

3. Het bestreden vonnis stelt vast, op grond van de gegevens van het strafdossier, dat een olievlek een abnormaal gevaar op de baan vormde en dat het noodzakelijk was die op te ruimen.

Met het oordeel dat de eiseres niet aantoont dat de olievlek nog maar pas op de rijbaan lag op het ogenblik van het ongeval en dat zij derhalve in de materiële onmogelijkheid was tijdig de nodige maatregelen te nemen, verantwoorden de appelrechters hun beslissing dat de eiseres medeaansprakelijk is voor de schadelijke gevolgen van het ongeval. Het middel kan niet worden aangenomen. …’

Bij verbintenissen uit overeenkomst staat het de partijen uiteraard vrij – en dit is zelfs aan te raden – om in hun overeenkomst te preciseren of een verbintenis een resultaats- dan wel een inspanningsverbintenis is.

Voorbeeld Dit handboek zou de volgende clausule kunnen bevatten: ‘De redactie en de uitgever van dit boek besteden de grootste zorg aan de publicatie van de teksten, maar zijn in geen geval gehouden tot een resultaatsverbintenis mochten bepaalde vergissingen aan hun waakzaamheid ontsnapt zijn.’

6

Cass. AR C.06.0575.N, 17 april 2008, NJW 2009, afl. 200, 323, noot I. BOONE, Pas. 2008, afl. 4, 921, RABG 2008, afl. 19, 1207, TBP 2009, afl. 9, 552, T.Pol. 2008, afl. 4, 200 en VAV 2008, afl. 6, 501, noot J. MUYLDERMANS. 39

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 39

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

In principe is zo’n clausule perfect geldig. Het vergt echter weinig mensenkennis om in te zien dat een economisch sterkere partij zulke clausules wel eens zou kunnen misbruiken om haar verplichtingen te minimaliseren. Andere principes van het verbintenissenrecht zullen daarom een zekere rem zetten op de contractvrijheid. Zo kan men zijn (essentiële) contractuele verbintenissen niet in zulke mate uithollen, d.m.v. zogenaamde ‘exoneratieclausules’, dat men in feite geen enkele verbintenis meer op zich neemt en de overeenkomst van iedere betekenis ontdoet. Ook het consumentenrecht (onder meer het Wetboek van Economisch Recht) legt vaak beperkingen op aan de contractuele vrijheid van de sterkere partij (de onderneming) ter bescherming van de zwakkere partij (de consument). En zelfs bij overeenkomsten tussen ondernemingen onderling gelden er beperkingen op de contractuele vrijheid van de sterkere partij (krachtens het Wetboek van Economisch Recht, bv. Boek VI en Boek X).

Voorbeeld Vele verbintenissen van een advocaat zijn inspanningsverbintenissen. Een advocaat kan immers de feiten van de zaak niet veranderen en enkel de best mogelijke argumentatie ontwikkelen. Toch rusten op een advocaat ook bepaalde resultaatsverbintenissen, zoals het tijdig aanwenden van een rechtsmiddel (bv. het tijdig instellen van hoger beroep tegen een vonnis waarin zijn cliënt in het ongelijk gesteld wordt), tenzij de cliënt natuurlijk te kennen gegeven heeft te willen berusten of laattijdig instructie gaf. Je zult begrijpen dat een beding in een overeenkomst tussen de advocaat en zijn cliënt op grond waarvan alle verbintenissen van de advocaat slechts inspanningsverbintenissen zouden zijn, geen geldig beding kan zijn.

In geval van twijfel is het aan de rechter om te oordelen of een partij zich verbonden had om daadwerkelijk een welbepaald resultaat te bereiken dan wel of zij zich alleen geëngageerd had om zich als een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader) in te spannen om het resultaat zo goed mogelijk te bereiken, zonder resultaats-garantie.

Voorbeeld 1 Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 14 oktober 20037 i.v.m. de verbintenissen van een architect. ‘…

Voor het uitoefenen van een degelijke controle op de uitvoering van het werk door de architect, kan men aldus stellen dat nazicht wordt gedaan van het werk telkens als het nodig is, met name wanneer een decisieve stap wordt gezet in het bouwproces, of op aanduiding of verzoek van de aannemer, zodat de nieuwe stap mag worden gezet, zonder dat er gevaar bestaat voor niet-omkeerbare beschadiging.

Met zekerheid kan worden gesteld dat ‘controle’ geen bestendig toezicht of permanentie op de werf inhoudt en dat een architect, die niet de uitdrukkelijke opdracht tot bestendig toezicht heeft gekregen, ten opzichte van de opdrachtgever niet borg staat voor de goede uitvoering van de aannemingsovereenkomst …

7

Antwerpen 14 oktober 2003, NJW 2003, afl. 50, 1266, noot W. GOOSSENS, RW 2005-06, afl. 22, 863 en TBO 2005, afl. 2, 110, noot M. DEBAENE en A. VAN GRUNDERBEEK.

40

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 40

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

De controleopdracht van de architect is immers overduidelijk een inspannings- en geen resultaatsverbintenis. Dit houdt in dat er geen vermoeden van nalatigheid is in de controle, laat staan het bewijs daarvan bestaat zodra een uitvoeringsfout van de aannemer aan het licht komt.

De opdrachtgever draagt derhalve de volledige bewijslast van de fout of nalatigheid in de controle – met dien verstande dat controle geen bestendig toezicht inhoudt – en van het causaal verband tussen die fout en de schade, d.w.z. dat de opdrachtgever moet aantonen dat, indien behoorlijke controle was uitgevoerd, a) de uitvoeringsfout beslist zou zijn ontdekt; b) de schade zou zijn vermeden. …’

Voorbeeld 2 Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 8 mei 20068 i.v.m. de verbintenissen van een hoteluitbater. Situering. De werknemer van een onderneming (hierna: ‘geïntimeerde’) wordt tijdens zijn verblijf in een hotel gebeten door parasieten. De onderneming stelt de hoteluitbater (hierna: ‘appellante’) hiervoor aansprakelijk. ‘…

Naar het oordeel van het Hof rust op een hotel een resultaatsverbintenis wat betreft het aanbieden aan de gasten van hotelkamers die parasietvrij zijn. De verplichting van een hotel om een zuivere kamer en een rustig verblijf te bezorgen aan een hotelgast, en in het bijzonder te vermijden dat een groot aantal parasieten hotelgasten belagen, is geen inspanningsverbintenis, zoals appellante ten onrechte beweert, maar wel een resultaatsverbintenis.

Vastgesteld dient te worden dat appellante de materialiteit van de feiten als zodanig niet betwist. Het staat derhalve vast dat een werknemer van geïntimeerde in de nacht van 23 op 24 maart 2003 tijdens zijn verblijf in een hotelkamer van appellante door een groot aantal parasieten gebeten werd. Overigens is appellante slecht geplaatst om deze feiten in twijfel te trekken, omdat zij de betrokken nacht crediteerde in de factuur van 25 maart 2003, waarbij zij uitdrukkelijk vermeldde als reden voor de creditering “wegens ongedierte in bed”.

Een resultaatsverbintenis houdt voor de juridische schuldenaar de verplichting in om een welbepaald resultaat te bereiken. Het niet bereiken van het resultaat heeft de aansprakelijkheid van de schuldenaar, in casu appellante, tot gevolg, tenzij de schuldenaar (appellante) kan aantonen dat zij door overmacht in de onmogelijkheid was om haar verbintenis na te komen. Het is derhalve appellante die de bewijslast draagt van de overmacht.

Appellante bewijst de aanwezigheid van overmacht geenszins. In het door appellante bijgebrachte inspectierapport opgesteld op 26 maart 2003 door de B.V.B.A. E. wordt onder besluit punt 9.1. vermeld: “Naar normen van hygiëne voldoet het A.-Hotel aan de hoogste standaards. Bijgevolg zal de bedwants meegebracht zijn door een hotelgast via de bagage”. Vastgesteld dient echter te worden dat niet het minste bewijs wordt bijgebracht van deze eenzijdige bewering, zodat aan dit besluit in het inspectierapport geen enkele bewijswaarde kan worden toegekend. Ook het enkele feit dat appellante een jaarabonnement had bij een reinigingsfirma ter bestrijding en preventie van insecten, is niet van aard de door haar ingeroepen overmacht te bewijzen.

Bij gebrek aan bewijs van overmacht kan appellante zich niet van haar aansprakelijkheid bevrijden en wordt een contractuele fout van appellante aangenomen. …’

8

Antwerpen 8 mei 2006, RW 2008-09, afl. 8, 326.

41

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 41

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Praktisch: de cascaderedenering Als in een gerechtelijke procedure de discussie speelt of je wederpartij, die een prestatie moest leveren, een resultaatsverbintenis of een inspanningsverbintenis aanging, kan je best werken met een cascaderedenering. In hoofdorde argumenteer je dan, zo mogelijk, dat het om een resultaatsverbintenis gaat en dat het resultaat niet bereikt is, waardoor de aansprakelijkheid van je wederpartij meteen vaststaat. In ondergeschikte orde, voor het geval de rechter de verbintenis zou kwalificeren als een inspanningsverbintenis, argumenteer je dat je wederpartij niet als een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader) gehandeld heeft en dat zij daarom, ook in die hypothese, aansprakelijk is. Je wederpartij zal wellicht de omgekeerde tactiek volgen en stellen dat op haar slechts een inspanningsverbintenis rustte …

5.3.3 Deelbare en ondeelbare verbintenissen 15. Wettelijke basis.

Artikel 1217 oud BW

‘Een verbintenis is deelbaar of ondeelbaar naargelang zij tot voorwerp heeft, ofwel een zaak die in haar levering, ofwel een daad die in haar uitvoering, hetzij materieel, hetzij intellectueel voor verdeling vatbaar is of niet.’

Artikel 1218 oud BW

‘Een verbintenis is ondeelbaar, hoewel de zaak of de daad die het voorwerp ervan uitmaakt, uit haar aard deelbaar is, indien het verband waarin zij in de verbintenis is beschouwd, ze voor gedeeltelijke uitvoering onvatbaar maakt.’

Artikel 1220 oud BW

‘De verbintenis die voor verdeling vatbaar is, moet tussen schuldeiser en schuldenaar ten uitvoer gebracht worden alsof zij ondeelbaar was. De deelbaarheid is alleen van toepassing ten aanzien van hun erfgenamen, die de schuld niet kunnen vorderen of niet verplicht zijn deze te voldoen dan voor het aandeel waarop zij recht hebben of waartoe zij gehouden zijn als vertegenwoordigers van de schuldeiser of van de schuldenaar.’

Artikel 1244 oud BW

‘De schuldenaar kan de schuldeiser niet verplichten betaling te ontvangen van een gedeelte van een schuld, al is die schuld ook deelbaar. Maar de rechter kan, niettegenstaande ieder andersluidend beding, met inachtneming van de toestand der partijen, gebruik makend van deze bevoegdheid met grote omzichtigheid en daarbij rekening houdend met de termijnen die de schuldenaar reeds heeft genoten, gematigd uitstel verlenen voor de betaling en de vervolgingen doen schorsen, ook wanneer de schuld blijkt uit een andere authentieke akte dan een vonnis.’

16. Deelbare verbintenissen. Deelbare verbintenissen zijn verbintenissen waarvan het voorwerp gesplitst of in delen uitgevoerd kan worden.

Synoniemen voor ‘deelbare verbintenissen’ zijn ‘gezamenlijke verbintenissen’, ‘samengevoegde verbintenissen’ of ‘splitsbare verbintenissen’.

17. Ondeelbare verbintenissen. Ondeelbare verbintenissen zijn verbintenissen waarvan het voorwerp noodzakelijk in zijn geheel moet worden uitgevoerd. Het voorwerp kan of mag niet in delen worden uitgevoerd.

42

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 42

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

De ondeelbaarheid van een verbintenis kan volgen uit haar aard, uit de wet of uit een contractueel beding in die zin.

– Er is sprake van ondeelbaarheid uit de aard indien het voorwerp van de verbintenis onmogelijk voor een deel kan worden gepresteerd zonder het wezen of de waarde ervan aan te tasten (artikel 1217 oud BW) of wanneer een gedeeltelijke uitvoering van de prestatie misschien materieel wel mogelijk is, maar geen praktisch nut heeft (artikel 1218 oud BW).

Voorbeeld 1 Een verkoper die een levend huisdier moet leveren, kan onmogelijk eerst de poten en de kop leveren en daarna het lijf en de staart.

Voorbeeld 2 De consument die een auto koopt is er niet mee gediend dat eerst het stuur, de bestuurdersstoel en de wielen geleverd zouden worden en pas daarna het koetswerk en de overige onderdelen.

– Er is sprake van wettelijke ondeelbaarheid als de wet zulks voorziet.

Voorbeeld Echtgenoten en wettelijk samenwonenden zijn beiden tegenover de verhuurder ondeelbaar gehouden voor de verplichtingen voortvloeiende uit een woninghuurovereenkomst (artikel 51, §2 Vlaams Woninghuurdecreet).

– Er is sprake van conventionele ondeelbaarheid als de partijen dergelijke ondeelbaarheid uitdrukkelijk of stilzwijgend zijn overeengekomen.

Voorbeeld Een schuldeiser kan met twee schuldenaars overeenkomen dat deze twee schuldenaars ondeelbaar gehouden zijn tot betaling van de prijs voor een geleverd goed.

18. Algemene regel bij een verbintenis tussen één schuldeiser en één schuldenaar: de ondeelbaarheid. In de meest eenvoudige situatie bestaat er een verbintenis tussen één schuldeiser en één schuldenaar. In die situatie is de door de schuldenaar verschuldigde prestatie in de regel ondeelbaar. De schuldeiser moet geen genoegen nemen met een gedeeltelijke uitvoering van de prestatie; hij mag eisen dat de prestatie in haar geheel geleverd wordt.

Deze ondeelbaarheid vloeit voort uit de wet. In het oud Burgerlijk Wetboek is immers voorzien dat de verbintenis die voor verdeling vatbaar is tussen de schuldeiser en de schuldenaar ten uitvoer gebracht moet worden alsof zij ondeelbaar was (artikel 1220 oud BW) en dat de schuldenaar de schuld-

43

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 43

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

eiser niet kan verplichten de betaling te ontvangen van een gedeelte van een schuld, al is die schuld ook deelbaar (artikel 1244 oud BW).

19. Algemene regel bij pluraliteit van schuldeisers of schuldenaars: de deelbaarheid. De voormelde regel wordt omgekeerd in de meer complexe situatie dat er meerdere schuldeisers of schuldenaars zijn. Dan geldt als algemene regel dat verbintenissen deelbaar zijn.

Een beding van ondeelbaarheid zal dan ook vooral voor de hypothese van pluraliteit van schuldenaars relevant zijn.

Om die reden komen we bij de bespreking van de verbintenissen met meerdere schuldeisers en/of schuldenaren uitvoeriger terug op het verschil tussen deelbare en ondeelbare verbintenissen.

5.3.4 Verbintenis met meerdere voorwerpen 20. Meerdere voorwerpen. Soms kan één verbintenis meerdere voorwerpen hebben. Het oud Burgerlijk Wetboek onderscheidt zo cumulatieve, facultatieve en alternatieve verbintenissen, al naargelang in een bepaald geval alle, dan wel sommige prestaties moeten worden geleverd. Omwille van de beperkte praktische relevantie van het onderscheid gaan we hier niet verder op in.

5.3.5 Hoofdverbintenis versus secundaire verbintenis 21. Begrip. Vaak bestaan er naast een hoofdverbintenis – de belangrijkste prestatie die uitgevoerd moet worden – nog secundaire verbintenissen.

Voorbeeld Op grond van een koopovereenkomst bestaat de hoofdverbintenis van de koper erin om de prijs te betalen. In de koopovereenkomst is bepaald dat de koper, bij gebrek aan betaling binnen de maand na de levering, moratoire intresten en een forfaitaire schadevergoeding van 10 % van de hoofdsom verschuldigd is. De verplichtingen tot betaling van moratoire intresten en een forfaitaire schadevergoeding zijn secundaire verbintenissen.

22. Relevantie. Het is een algemeen principe in het recht dat de bijzaak de hoofdzaak volgt (de Latijnse rechtsspreuk die dit principe verwoordt luidt: accessorium sequitur principale). De secundaire verbintenis ondergaat dus in de regel het lot van de hoofdverbintenis. Is de hoofdverbintenis bijvoorbeeld aangetast door nietigheid, dan geldt dit ook voor de secundaire verbintenis.

5.4

Verbintenissen met meerdere schuldeisers of schuldenaars

Verbintenissen met meerdere schuldeisers of meerdere schuldenaars. Hiervoor werd uiteengezet dat een verbintenis een rechtsband creëert tussen personen. De meest eenvoudige situatie is uiteraard die waarbij één schuldenaar een verbintenis heeft ten aanzien van één schuldeiser.

In werkelijkheid zijn er vaak meerdere personen schuldenaar of schuldeiser van eenzelfde verbintenis.

44

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 44

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Situatie 1: 1 schuldeiser, 2 of meer schuldenaars

Schuldeiser

Schuldenaar 1

Schuldenaar 2

Schuldenaar 3

Situatie 2: 2 of meer schuldeisers, 1 schuldenaar

Schuldeiser 1

Schuldeiser 2

Schuldeiser 3

Schuldenaar

Situatie 3: 2 of meer schuldeisers, 2 of meer schuldenaars

Schuldeiser 1

Schuldeiser 2

Schuldeiser 3

Schuldenaar 1

Schuldenaar 2

Schuldenaar 3

Voorbeeld 1 Drie vrienden huren samen een vakantiewoning van één verhuurder. Alle drie verbinden zij zich tot de betaling van de huurprijs. In deze situatie zijn er dus drie schuldenaars voor de betaling van het huurgeld. Stel dat een van de drie vrienden niet meer wil of kan betalen, wie draait daar dan voor op?

Moeten zijn twee vrienden dan elk wat meer betalen of ligt het risico bij de verhuurder?

Voorbeeld 2 Een zeventienjarige jongen verwondt een medeleerling tijdens een gevecht op school. Bij de bespreking van de onrechtmatige daad zullen we zien dat er in zo’n geval meerdere personen zijn die aange45

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 45

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

sproken kunnen worden voor de schade van de gewonde medeleerling (bv. beschadigde kleding, ernstige kwetsuren …). In de eerste plaats is er natuurlijk de aansprakelijkheid van de schadeveroorzaker zelf, maar er kunnen mogelijk ook vraagtekens geplaatst worden bij de rol van de toezichthoudende leerkracht, van de school, van de ouders van de schadeveroorzaker, van andere leerlingen, van de schadelijder zelf … Vaak zullen er dus meerdere personen samen aansprakelijk zijn voor de vergoeding van de schade. Zij zijn dan allen schuldenaars van de schadevergoeding.

23. Vier soorten. In elk van deze situaties moet dus worden bepaald hoe de verbintenissen over de verschillende betrokkenen verdeeld kunnen worden. Er kunnen in dat verband vier gevallen onderscheiden worden: 1 Deelbare verbintenissen; 2 Ondeelbare verbintenissen; 3 Hoofdelijke verbintenissen; 4 Verbintenissen in solidum.

24. Gehoudenheidsverhouding en bijdrageverhouding. In elk van deze gevallen moet je steeds een onderscheid maken tussen: 1 de gehoudenheidsverhouding (of obligatio-verhouding) tussen de schuldeiser(s) en de schuldenaar(s) (de ‘verticale verhouding’ in de schema’s hiervoor); 2 de bijdrageverhouding (of contributio-verhouding) tussen de schuldeisers onderling (bij meerdere schuldeisers) of tussen de schuldenaars onderling (bij meerdere schuldenaars) (de ‘horizontale verhouding’ in de schema’s hiervoor).

Voorbeeld Twee vrienden kopen samen een muziekinstallatie ter waarde van € 1 000. In de verhouding tussen de verkoper (schuldeiser) en de twee kopers (schuldenaars) is onder meer de vraag aan de orde of de verkoper het volledige bedrag van € 1 000 kan invorderen bij een van de twee schuldenaars (bv. omdat een van de twee schuldenaars insolvabel is) of dat hij bij elke schuldenaar slechts een gedeelte (bv. de helft) kan invorderen. In de verhouding tussen de beide kopers onderling moet vervolgens worden nagegaan of diegene die per hypothese het volledige bedrag van € 1 000 in zijn totaliteit heeft betaald, dan de helft van dit bedrag kan recupereren bij zijn vriend.

5.4.1 Deelbare verbintenissen 25. Algemene regel bij pluraliteit van schuldeisers of schuldenaars: verdeling in evenveel gelijke delen als er schuldeisers of schuldenaars zijn. Bij pluraliteit van schuldeisers of schuldenaars is de algemene regel dat verbintenissen deelbaar zijn.

Wanneer een verbintenis rust op meerdere schuldenaars zijn de verbintenissen tussen deze schuldenaars in principe deelbare verbintenissen.

46

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 46

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Wanneer meerdere schuldeisers een vordering hebben ten aanzien van dezelfde schuldenaar, dan zijn de verbintenissen tussen deze schuldeisers in principe eveneens deelbare verbintenissen.

De verbintenis wordt in deze twee hypotheses telkens verdeeld in evenveel gelijke delen als er partijen zijn, tenzij de partijen vooraf een andere verdeling afspraken.

Voorbeeld Een broer en zus erven samen een garagebox van hun ouders. Zij besluiten die samen te verhuren aan twee vriendinnen die er hun fiets in willen stallen. De twee vriendinnen betalen daarvoor maandelijks een bedrag van € 100 aan de twee verhuurders. Als zij niet vrijwillig betalen, zal de ene verhuurder bij elk van beide huurders € 25 moeten invorderen en zal ook de andere verhuurder bij elk van beide schuldenaars € 25 moeten invorderen. Er ontstaan zo vier onderscheiden rechtsbanden (schuldeiser 1 – schuldenaar 1; schuldeiser 1 – schuldenaar 2; schuldeiser 2 – schuldenaar 1; schuldeiser 2 – schuldenaar 2).

26. Gevolgen van de deelbaarheid in de gehoudenheidsverhouding. Als er meerdere schuldenaars zijn, houdt het principe van de deelbare verbintenissen in dat de schuldeiser elke schuldenaar slechts voor zijn aandeel in de schuld kan aanspreken.

Als er meerdere schuldeisers zijn, houdt het principe van de deelbare verbintenissen in dat elke schuldeiser niet meer dan zijn eigen aandeel in de schuldvordering kan vorderen van de schuldenaar.

De deelbare verbintenissen vallen dus uit elkaar in evenveel afzonderlijke verbintenissen als er schuldenaars of schuldeisers zijn.

De regel van de deelbare verbintenissen heeft belangrijke procedurele gevolgen.

Als er meerdere schuldeisers zijn: – moet elke schuldeiser afzonderlijk in gebreke stellen; – moet elke schuldeiser afzonderlijk in rechte vorderen; – moet de verjaring voor iedere schuldeiser afzonderlijk bekeken worden.

Als er meerdere schuldenaars zijn: – moet elke schuldenaar afzonderlijk in gebreke gesteld worden; – moet elke schuldenaar afzonderlijk in rechte vervolgd worden; – moet de verjaring voor elke schuldenaar afzonderlijk bekeken worden.

47

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 47

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Voorbeeld Drie vrienden huren samen een vakantiewoning van één verhuurder voor drie weken. De wekelijkse huurprijs bedraagt € 900. Tenzij hierover andersluidende contractuele afspraken gemaakt werden, zal elke vriend wekelijks € 300 aan de verhuurder moeten betalen.

Schuldeiser Verhuurder Schuldvordering: € 900 huurgeld per week

Schuldenaar 1 Huurder 1

Schuldenaar 2 Huurder 2

Schuldenaar 3 Huurder 3

Schuld: € 300 huurgeld per week

Schuld: € 300 huurgeld per week

Schuld: € 300 huurgeld per week

27. Gevolgen van de deelbaarheid in de bijdrageverhouding. De regel van de deelbare verbintenissen heeft ook belangrijke gevolgen voor de afrekening in de verhouding tussen de schuldeisers onderling of tussen de schuldenaars onderling.

Als er meerdere schuldeisers zijn en de schuldenaar de volledige schuld aan een van de schuldeisers betaalt, zal hij in de regel niet bevrijd zijn tegenover de andere schuldeisers. De schuldenaar heeft immers een deel niet in handen van de juiste persoon betaald (artikel 1239 oud BW). Hij zal wat onverschuldigd betaald werd eventueel wel kunnen terugvorderen van de schuldeiser aan wie hij te veel betaald heeft (artikel 1235, eerste lid oud BW).

28. Duidelijke afspraken om praktische problemen te vermijden. Je zult begrepen hebben dat het principe van de deelbare verbintenissen heel wat (praktische) problemen met zich meebrengt.

Om deze problemen op te lossen of om de gemeenrechtelijke regeling naar eigen wensen te moduleren kunnen contractuele afspraken gemaakt worden.

Voorbeeld Drie studenten huren samen een appartement van twee verhuurders. De maandelijkse huurprijs bedraagt € 300. De partijen komen overeen dat de huurprijs betaald zal worden door overschrijving op de gemeenschappelijke rekening van beide verhuurders. Zij kunnen daarbij ook afspreken dat de eerste huurder € 50, de tweede € 100 en de derde € 150 verschuldigd is.

Men kan afspraken maken in de verhouding tussen de schuldeiser(s) en de schuldenaar(s), in de verhouding tussen de schuldeisers onderling of in de verhouding tussen de schuldenaars onderling. Het is belangrijk om in te zien dat wanneer je de afspraken in de gehoudenheidsverhouding en in de bijdrageverhouding niet op elkaar zou afstemmen, je de zaken in plaats van eenvoudiger, complexer zou maken. Doordachte contractuele afspraken zijn noodzakelijk om problemen te voorkomen!

48

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 48

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Voorbeeld Drie studenten huren samen een appartement van één verhuurder. De maandelijkse huurprijs bedraagt € 300. In de verhouding tussen de verhuurder en de huurders wordt afgesproken dat elke huurder gehouden is tot één derde van de huurprijs (algemene regel). In de verhouding tussen de huurders onderling spreken zij af dat de eerste huurder € 50, de tweede € 100 en de derde € 150 verschuldigd is. Wanneer een van de huurders bijvoorbeeld de totale huurprijs aan de verhuurder betaalt en de twee overige huurders vervolgens niet willen bijdragen, begint een complexe juridische oefening …

5.4.2 Ondeelbare verbintenissen 29. Gevolgen van ondeelbaarheid bij pluraliteit van schuldeisers of schuldenaars. Bij de indeling van de verbintenissen volgens hun voorwerp zagen we al dat ondeelbare verbintenissen verbintenissen zijn waarvan het voorwerp alleen in zijn geheel kan worden uitgevoerd. De ondeelbaarheid van een verbintenis kan volgen uit haar aard, uit de wet of uit een contractueel beding in die zin.

Opdat er sprake zou zijn van ondeelbare verbintenissen, is het dus niet noodzakelijk zo dat er twee of meer schuldeisers of twee of meer schuldenaars zijn. Dit is echter vaak wel het geval. De ondeelbaarheid heeft dan een aantal belangrijke, bijkomende gevolgen.

Als er meerdere schuldeisers zijn, kan iedere schuldeiser de uitvoering van de hele prestatie eisen.

Als er meerdere schuldenaars zijn, staat iedere schuldenaar in voor het geheel, ook al is de verbintenis niet hoofdelijk aangegaan (artikel 1222 oud BW). Ook de erfgenamen van iedere schuldenaar staan in voor het geheel (artikel 1223 oud BW). Net dit laatste punt vormt een belangrijk verschil met de hoofdelijkheid (zie verder).

Er moet tussen de schuldeisers of schuldenaars onderling worden afgerekend.

5.4.3 Hoofdelijke verbintenissen 30. Terminologie. Een synoniem voor ‘hoofdelijke verbintenissen’ is ‘solidaire verbintenissen’.

31. Wettelijke basis.

Artikel 1202 oud BW

‘Hoofdelijkheid wordt niet vermoed; zij moet uitdrukkelijk bedongen zijn.

Deze regel lijdt alleen uitzondering in de gevallen waarin hoofdelijkheid bestaat van rechtswege, krachtens een bepaling van de wet.’

Artikel 1197 oud BW

‘Een verbintenis is hoofdelijk tussen verscheidene schuldeisers, wanneer de titel uitdrukkelijk aan ieder van hen het recht geeft om betaling van de gehele schuld te eisen en de betaling aan een van hen gedaan de schuldenaar bevrijdt, ook al is het voordeel van de verbintenis splitsbaar en deelbaar tussen de onderscheidene schuldeisers.’

49

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 49

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

32. Nut. Uit wat voorafging mag duidelijk zijn dat de algemene regel van de deelbaarheid van verbintenissen een aantal nadelen met zich meebrengt.

Wanneer een schuld deelbaar is onder meerdere schuldenaren, moet de schuldeiser tegen elk van de schuldenaars afzonderlijk optreden. Bovendien is het de schuldeiser die het risico van de eventuele insolvabiliteit van een of meerdere van die schuldenaars draagt.

Zijn er meerdere schuldeisers, dan heeft de algemene regel van de deelbaarheid van de verbintenissen ook als nadeel dat iedere schuldeiser afzonderlijk moet optreden voor zijn deel.

De constructie van de hoofdelijkheid biedt een uitweg uit deze problemen.

33. Begrip. Een verbintenis is hoofdelijk wanneer er meerdere personen zijn die ieder tot het geheel gerechtigd of gehouden zijn.

Hoofdelijkheid aan de zijde van de schuldeisers of actieve hoofdelijkheid houdt in dat meerdere schuldeisers de betaling van de gehele schuldvordering kunnen eisen van de schuldenaar(s).

Hoofdelijkheid aan de zijde van de schuldenaars of passieve hoofdelijkheid houdt in dat meerdere schuldenaars voor de gehele schuld kunnen worden aangesproken door de schuldeiser(s).

34. Hoofdelijkheid is de uitzondering. Hoofdelijkheid is in het burgerlijk recht een uitzondering op de algemene regel dat verbintenissen deelbaar zijn bij pluraliteit van schuldeisers of schuldenaars.

Het oud Burgerlijk Wetboek bepaalt uitdrukkelijk dat hoofdelijkheid niet wordt vermoed (artikel 1202 oud BW). Verbintenissen zullen alleen hoofdelijk zijn als dit uitdrukkelijk ergens is voorzien.

34bis. De wet als bron van hoofdelijkheid. Niet alleen in het oud Burgerlijk Wetboek, maar ook in talloze andere wetten zijn gevallen van wettelijke hoofdelijkheid terug te vinden.

Voorbeelden van wettelijk voorziene hoofdelijkheid – De hoofdelijke gehoudenheid van gehuwden of wettelijk samenwonenden voor schulden aangegaan ten behoeve van het huishouden (artikel 222 oud BW); – De hoofdelijke gehoudenheid van verschillende leners van eenzelfde zaak bij een bruiklening (artikel 1887 oud BW); – De hoofdelijke gehoudenheid van wettelijk samenwonende of gehuwde huurders tegenover de verhuurder voor de verplichtingen voortvloeiende uit een woninghuurovereenkomst (artikel 51, §2 Vlaams Woninghuurdecreet); – De hoofdelijke gehoudenheid van personen die veroordeeld worden uit hoofde van eenzelfde misdrijf (artikel 50 Sw).

– Ook in het Wetboek van Vennootschappen en Verenigingen komen talrijke gevallen van hoofdelijkheid voor onder de oprichters, de vennoten of de bestuurders van een vennootschap.

34ter. De overeenkomst als bron van hoofdelijkheid. Gelet op de aanzienlijke voordelen van de (passieve) hoofdelijkheid voor een schuldeiser, hoeft het niet te verwonderen dat daarnaast ook in menige overeenkomst de hoofdelijke gehoudenheid van de schuldenaars bedongen wordt. Dit moet wel uitdrukkelijk gebeuren. Een bewijs dat de schuldenaars hoofdelijk gehouden zijn, kan niet geleverd worden aan de hand van vermoedens.

50

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 50

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Voorbeelden van conventionele hoofdelijkheid – In een handelshuurovereenkomst: ‘De huurders zijn hoofdelijk gehouden tot het betalen van de huurprijs en tot het uitvoeren van alle verplichtingen die de wet of deze overeenkomst aan hen opleggen.’

– In een overeenkomst van lening op intrest: ‘De kredietnemers verbinden zich hoofdelijk opzichtens de kredietgever tot integrale terugbetaling aan de kredietgever van de geleende hoofdsommen, intresten en eventuele kosten.’

35. Een gewoonterechtelijke regel als bron van hoofdelijkheid? Naast de wettelijke en contractuele gevallen van hoofdelijkheid, gold er in het oude handelsrecht nog een bijzondere toepassing van de hoofdelijkheid. Tussen handelaars bestond er immers een vermoeden van (passieve) hoofdelijkheid als zij samen een contractuele verbintenis waren aangegaan. Wanneer twee handelaars samen schuldenaar waren van een contractuele verbintenis, ging men er dus – tot bewijs van het tegendeel – van uit dat zij samen hoofdelijk gehouden waren. De rechtspraak en de rechtsleer steunden dit vermoeden op een gewoonterechtelijke regel.

Er bestaat discussie of deze gewoonterechtelijke regel nog bestaat en, in bevestigend geval, dan verruimd is nu het oude begrip handelaar opgegaan is in het ruimere begrip onderneming. In het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek zal deze gewoonterechtelijke regel waarschijnlijk een expliciete wettelijke basis krijgen en effectief veralgemeend worden naar alle ondernemingen die samen schuldenaar zijn van een contractuele verbintenis, zo blijkt althans uit de ontwerpteksten.

36. Een algemeen rechtsbeginsel als bron van hoofdelijkheid. Het Hof van Cassatie aanvaardde tot slot ook dat personen die schuldig zijn aan een gemeenschappelijke fout krachtens een algemeen rechtsbeginsel hoofdelijk gehouden kunnen zijn. Een gemeenschappelijke fout is een fout die gezamenlijk wordt begaan door verscheidene personen die wetens bijdragen tot het ontstaan van een schadelijk feit. Het gaat dus om gevallen waarbij schadeveroorzakers intentioneel samenwerken bij een schadeveroorzakende handeling. Een gemeenschappelijke fout kan zowel inzake contractuele aansprakelijkheid als inzake buitencontractuele aansprakelijkheid voorkomen.

37. Rechtsgevolgen. Passieve hoofdelijkheid is de meest courante vorm van hoofdelijkheid. De rechtsgevolgen van deze vorm van hoofdelijkheid kunnen we opnieuw bekijken vanuit twee invalshoeken: (i) in de verhouding tussen de schuldeiser en de schuldenaars en (ii) in de verhouding tussen de hoofdelijke schuldenaars onderling.

1 Rechtsgevolgen in de verhouding tussen de schuldeiser en de schuldenaars (gehoudenheidsverhouding).

In deze verhouding maakt men een onderscheid tussen hoofdgevolgen en bijkomende gevolgen. a Hoofdgevolgen. Het uitgangspunt dat alle schuldenaars instaan voor een en dezelfde schuld impliceert i

dat de schuldeiser om het even welke schuldenaar mag aanspreken. Die moet de gehele schuld betalen;

ii dat zodra één schuldenaar betaald heeft, alle schuldenaars bevrijd zijn tegenover de schuldeiser (artikel 1200 oud BW).

51

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 51

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

b Bijkomende gevolgen. Het idee dat de hoofdelijke schuldenaars elkaar onderling vertegenwoordigen impliceert i

dat de ingebrekestelling van één schuldenaar uitwerking heeft ten aanzien van alle schuldenaars;

ii dat de stuiting van de verjaring tegenover één schuldenaar tegenover alle schuldenaars geldt.

2 Rechtsgevolgen in de verhouding tussen de hoofdelijke schuldenaars onderling (bijdrageverhouding).

Als één schuldenaar de volledige schuld betaald heeft, kan hij – tenzij de schuld uitsluitend in zijn belang werd aangegaan – een deel verhalen op zijn medeschuldenaars (artikel 1213 oud BW). In principe dragen immers alle schuldenaars bij voor een gelijk aandeel (tenzij zij anders afgesproken hebben of tenzij de schuld werd aangegaan in het uitsluitende belang van een van hen).

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Brussel van 13 januari 20099.

Situering. Een man en een vrouw sluiten een lening af bij de bank om een verbouwing te financieren van de woning die eigendom is van de vrouw (hierna: ‘appellant’). Beide leners verbinden zich hoofdelijk tegenover de bank tot terugbetaling van het geleende bedrag. De vrouw betaalt het geleende bedrag terug aan de bank. Zij wil immers niet het risico lopen dat de bank, die een hypotheekinschrijving op haar onroerend goed heeft, dit bij wanbetaling zal uitwinnen (doen verkopen). De vrouw wil daarna hetgeen zij boven haar deel betaalde terugvorderen van de man. De man verweert zich door te stellen dat hij niet dient bij te dragen omdat de schuld werd aangegaan in het uitsluitende belang van de vrouw. ‘...

Overwegende dat blijkens de aan het hof verstrekte toelichtingen en de bijgebrachte stukken vaststaat dat: - partijen op 27 maart 2004 een ‘KBC-woningkrediet’-overeenkomst hebben afgesloten waarbij de KBC Bank hen een kredietopening toestond van 75 000 EUR; - dit krediet bestemd was ter financiering van de verbeterings- en herstellingswerken van een woning eigendom van appellante en hiertoe ook werd aangewend; - partijen zich opzichtens de KBC Bank hoofdelijk en ondeelbaar verbonden hun verplichtingen voortspruitend uit voormelde overeenkomst na te leven; - appellante, die tot zekerheid van betaling een hypotheek in tweede rang op dit onroerend goed toestond, het kwestieuze woningkrediet afbetaalt. …

Overwegende dat partijen, door zich hoofdelijk te verbinden ten aanzien van de KBC Bank, in hun externe verhouding met deze schuldeiser twee banden hebben gecreëerd krachtens dewelke de schuldeiser van elk van hen één enkele schuld of prestatie mag afdwingen; Dat er in dergelijk geval immers zoveel banden als schuldenaars zijn;

9

Brussel 13 januari 2009, TBBR 2011, afl. 2, 87.

52

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 52

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Dat waar de hoofdelijke schuldenaars jegens de schuldeiser ieder voor het geheel verplicht zijn, zij in hun onderlinge verhouding slechts ieder voor hun deel moeten bijdragen; Dat overeenkomstig artikel 1214 BW de schuldenaar die de volledige schuld heeft betaald, van de andere schuldenaar(s) niet meer kan terugvorderen dan het bedrag van zijn/hun aandeel; …

Dat de wetgever op deze principiële deelbaarheid van de hoofdelijke verbintenis in de onderlinge verhouding tussen de solidaire schuldenaars (de ‘contributio’-fase) een uitzondering heeft bepaald, met name wanneer de hoofdelijke verbintenis (de beloofde prestatie, hier tot terugbetaling van het ontleende bedrag) slechts één van de hoofdelijke schuldenaars aangaat; Dat deze ene schuldenaar dan tot voldoening van de gehele schuld gehouden is en de medeschuldenaar ten aanzien van hem slechts als een borg te beschouwen is (vgl. L. Cornelis, Algemene theorie van de verbintenis 2000, nrs. 132 en 133; W. Van Gerven, Verbintenissenrecht 2001, 546- 555; R. Dekkers en A. Verbeke, Handboek burgerlijk recht, III, p. 2007, 277-282); Overwegende dat in casu het hoofdelijk aangegane krediet slechts één van de schuldenaars aangaat, met name appellante, nu de ontleende sommen enkel bestemd waren en ook effectief aangewend werden tot verbouwing van haar eigen woning; …’

38. Gelijkenis en verschillen met ondeelbaarheid. De hoofdelijkheid vertoont veel gelijkenissen met de ondeelbaarheid. Toch zijn er verschillen.

Een belangrijk verschil is dat de hoofdelijkheid zich niet uitstrekt tot de erfgenamen van de hoofdelijk gehouden debiteur. De erfgenamen van een hoofdelijk gehouden debiteur kunnen door de schuldeiser slechts aangesproken worden voor hun aandeel in de nalatenschap. Ondeelbare verbintenissen blijven daarentegen ondeelbaar, ook tegenover de erfgenamen. Om zijn garanties te verhogen zal een schuldeiser daarom vaak in het contract laten opnemen dat de verbintenissen hoofdelijk én ondeelbaar zijn aangegaan.

Voorbeeld Piet, Jef en Francis, drie broers, verbonden zich hoofdelijk tot betaling van € 60 000 aan Ben. Helaas overlijdt Francis schielijk. Zijn drie kinderen, Mie, Bie en Fie, erfden elk één derde van zijn nalatenschap.

Ben kan Piet en Jef, omwille van hun hoofdelijke gehoudenheid, aanspreken voor de totaliteit van de schuld ten belope van € 60 000.

Ben kan Mie, Bie en Fie echter enkel aanspreken ten belope van € 20 000 (1/3de van € 60 000).

Wanneer een van de hoofdelijke schuldenaars overlijdt, wordt de schuld weliswaar overgedragen op diens erfgenamen, maar deze erfgenamen staan niet meer in voor de betaling van de volledige som.

Zij kunnen slechts worden aangesproken ten belope van hun aandeel in de (aanvaarde) nalatenschap.

Moesten Piet, Jef en Francis zich ondeelbaar verbonden hebben tot betaling van € 60 000 aan Ben, dan zou schuldeiser Ben, na het overlijden van Francis, Mie, Bie en Fie wel kunnen aanspreken voor de totaliteit van de schuld ten belope van € 60 000.

Degene die meer dan zijn deel betaalde, kan in de bijdrageverhouding uiteraard regres uitoefenen op de andere schuldenaars.

53

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 53

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

5.4.4 Verbintenissen in solidum 39. Begrip. Passieve hoofdelijkheid wordt alleen aanvaard indien dit bij wet bepaald is, indien dit uitdrukkelijk overeengekomen is, krachtens een gewoonterechtelijke regel wanneer handelaars/ondernemingen samen een schuld aangegaan zijn en krachtens een algemeen rechtsbeginsel bij een gemeenschappelijke fout die wetens begaan is door twee of meer schadeveroorzakers. In de praktijk heeft men gaandeweg een soortgelijke constructie aangenomen voor gevallen waarin hoofdelijkheid niet voorzien is, maar maatschappelijk wel wenselijk bevonden werd.

Vooreerst gaat het om gevallen waarin meerdere personen elk afzonderlijk en louter toevallig fouten begingen die samen bijdroegen tot eenzelfde schade. Men spreekt dan van samenlopende fouten.

Daarnaast gaat het om gevallen waarin de ene persoon omwille van een eigen fout persoonlijk aansprakelijk is en één of meer andere personen kwalitatief aansprakelijk zijn (bv. een kind dat schuldbekwaam is samen met zijn ouders, de leerkracht en de school/aansteller van de leerkracht) of gevallen waarin meerdere personen kwalitatief aansprakelijk zijn (bv. de ouders en de school/aansteller van de leerkracht, wanneer het kind dat een onrechtmatigheid beging en de leerkracht schuldonbekwaam zijn). In beide gevallen aanvaarden de rechtspraak en de rechtsleer dat de schadelijder elk van de schuldenaren kan aanspreken voor de gehele schade.

40. Toepassingsgevallen. De constructie van de verbintenissen in solidum is in de praktijk het meeste aan de orde wanneer verschillende personen samen een buitencontractuele aansprakelijkheid dragen.

Zij wordt soms ook aanvaard bij samenlopende fouten in het vervullen van contractuele verplichtingen (bv. tussen aannemer en architect, tussen bouwpromotor en aannemer, tussen chirurg en ziekenhuis) of in gevallen waarin de ene persoon contractueel en een andere buitencontractueel aansprakelijk is voor eenzelfde schade.

Voorbeeld Tijdens een winterse zondagnamiddag amuseren twee buurjongens van negen en elf jaar oud zich met het aanleggen van een ijspiste op het voetpad voor hun woning. De grootste draagt de emmers met water aan, terwijl zijn kleinere vriend het water uitgiet over het voetpad en zorgt dat het mooi gelijkmatig bevriest. Helaas eindigt het spel in mineur: een nietsvermoedende buurtbewoner komt zwaar ten val op de zorgvuldig aangelegde ijsvlakte en breekt daarbij een been.

Verderop zullen we zien dat zowel de kinderen zelf als hun respectieve ouders aansprakelijk gesteld kunnen worden voor hun aandeel in de schade van de onfortuinlijke buurtbewoner. De schadelijdende buurtbewoner krijgt evenwel de mogelijkheid om de volledige schadevergoeding te eisen van een van de betrokkenen. Alle verantwoordelijken zullen immers in solidum veroordeeld worden tot de vergoeding van de gehele schade.

41. Gevolgen. De verbintenis in solidum lijkt qua gevolgen enigszins op een (passief ) hoofdelijke verbintenis.

De schuldeiser die meerdere schuldenaren heeft die samen in solidum gehouden zijn, kan elk van zijn schuldenaars voor het geheel van de schuld aanspreken. De betaling van het volledige bedrag door een van de schuldenaars bevrijdt alle anderen. De hoofdgevolgen zijn met andere woorden dezelfde als die van de passieve hoofdelijkheid (zie hoger).

54

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 54

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Het verschil zit in de bijkomende gevolgen. Anders dan bij hoofdelijkheid worden de schuldenaars van een verbintenis in solidum niet geacht elkaar te vertegenwoordigen. Dat impliceert onder meer dat de schuldenaars elk afzonderlijk in gebreke moeten worden gesteld en dat de verjaring opzichtens elk van de schuldenaars afzonderlijk gestuit moet worden. Ondanks de gelijkenissen, is hoofdelijke gehoudenheid van schuldenaars dus voordeliger voor de schuldeiser dan in-solidum-gehoudenheid van schuldenaars.

Tussen de schuldenaars onderling gelden opnieuw dezelfde regels als bij hoofdelijke schulden. De schuldenaar die het bedrag in zijn totaliteit heeft betaald, kan nadien een deel verhalen op zijn medeschuldenaars.

5.5

Verbintenissen met bijzondere modaliteiten

42. Twee bijzondere modaliteiten. Verbintenissen zijn niet altijd bedoeld om onder alle omstandigheden of onmiddellijk en voor altijd te worden uitgevoerd of onder alle omstandigheden te blijven voortbestaan. Zeer vaak koppelen partijen nog bepaalde voorwaarden of tijdsbepalingen aan de uitvoering van hun verbintenissen. Er zijn met andere woorden twee bijzondere modaliteiten waaronder verbintenissen kunnen voorkomen: 1 Verbintenissen kunnen ‘onder voorwaarde’ zijn. Een voorwaarde is een toekomstige, onzekere gebeurtenis waarvan de verbintenis afhankelijk gemaakt wordt.

2 Verbintenissen kunnen ‘onder tijdsbepaling’ zijn. Een tijdsbepaling is een toekomstige, zekere gebeurtenis waarvan de verbintenis afhankelijk gemaakt wordt.

5.5.1 Verbintenissen onder voorwaarde Wettelijke basis. Artikels 1168 t.e.m. 1183 oud BW. Artikel 1168 oud BW

‘Een verbintenis is voorwaardelijk, wanneer men deze doet afhangen van een toekomstige en onzekere gebeurtenis, hetzij door de verbintenis op te schorten totdat de gebeurtenis zal plaatshebben, hetzij door ze teniet te doen, naargelang de gebeurtenis plaatsheeft of niet plaatsheeft.’

Artikel 1170 oud BW

‘Een potestatieve voorwaarde is die welke de uitvoering van de overeenkomst doet afhangen van een gebeurtenis die de ene of de andere van de contracterende partijen vermag te doen plaatshebben of te verhinderen.’

Artikel 1181 oud BW

‘Een verbintenis onder een opschortende voorwaarde aangegaan, is die welke afhangt ofwel van een toekomstige en onzekere gebeurtenis, ofwel van een gebeurtenis die reeds heeft plaatsgehad, maar aan partijen nog onbekend is. In het eerste geval kan de verbintenis niet uitgevoerd worden dan nadat de gebeurtenis heeft plaatsgehad. In het tweede geval heeft de verbintenis haar gevolgen met ingang van de dag waarop zij is aangegaan.’

55

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 55

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Artikel 1183 oud BW

‘Een ontbindende voorwaarde is die welke, bij haar vervulling, de verbintenis teniet doet, en de zaken herstelt in dezelfde toestand alsof er geen verbintenis had bestaan. Zij schort de uitvoering van de verbintenis niet op; alleen verplicht zij de schuldeiser om, ingeval de door de voorwaarde bedoelde gebeurtenis plaatsheeft, terug te geven hetgeen hij ontvangen heeft.’

43. Begrip voorwaarde. Een voorwaarde is een toekomstige en onzekere gebeurtenis waarvan de verbintenis afhankelijk gemaakt wordt. Op het ogenblik dat de verbintenis aangegaan wordt, is met andere woorden nog niet zeker of deze gebeurtenis ooit zal plaatsvinden en de voorwaarde dus in vervulling zal kunnen gaan.

De gebeurtenis waaraan de verbintenis gekoppeld wordt, kan een zuiver toevallig gegeven zijn zoals de weersomstandigheden of ze kan (mee) bepaald worden door de wil van een contractpartij. In het eerste geval spreekt men over toevallige voorwaarden (artikel 1169 oud BW). Voorwaarden waarvan de vervulling volledig of gedeeltelijk in handen ligt van een van de contractpartijen worden ‘potestatieve voorwaarden’ genoemd.

Wanneer de vervulling van de voorwaarde weliswaar gedeeltelijk afhankelijk is van de wil van een van de partijen, maar ook afhangt van externe factoren, spreekt men over een ‘gemengd potestatieve voorwaarde’ (artikel 1171 oud BW).

Voorbeelden van gemengd potestatieve voorwaarden – Ik koop het huis als ik een lening krijg van de bank.

– Ik koop de grond op voorwaarde dat ik een vergunning krijg om er een appartementsgebouw op te bouwen.

Heeft een van de partijen de volledige controle over het al dan niet intreden van de voorwaarde, dan is er sprake van een zuiver potestatieve voorwaarde.

44. Soorten voorwaarden. De voorwaarden worden verder opgedeeld in twee soorten: de opschortende voorwaarde en de ontbindende voorwaarde.

1 Opschortende voorwaarde. Bij een verbintenis onder opschortende voorwaarde hangt de uitvoering af van de vervulling van een toekomstige, onzekere gebeurtenis (artikel 1181 oud BW).

Voorbeelden – De koop wordt gesloten onder de opschortende voorwaarde dat de koper de toestemming krijgt van zijn echtgenote.

– De koop van een onroerend goed wordt gesloten onder de opschortende voorwaarde dat de koper een vergunning krijgt.

Zolang de voorwaarde niet in vervulling is gegaan (‘hangende de voorwaarde’) is de uitvoering van de verbintenis nog opgeschort. Dat wil echter niet zeggen dat er nog geen geldige verbintenis bestaat. Algemeen wordt aangenomen dat overeenkomsten die zijn aangegaan onder opschortende 56

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 56

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

voorwaarde ook hangende de voorwaarde al bepaalde rechten en verplichtingen met zich meebrengen. Zo wordt van de schuldenaar bijvoorbeeld verwacht dat hij te goeder trouw handelt en dus redelijke inspanningen levert opdat de voorwaarde die hij bedongen heeft in vervulling zou kunnen gaan.

Voorbeeld De koper die koopt onder de opschortende voorwaarde van het verkrijgen van een hypothecaire lening kan er niet mee volstaan slechts één bank te bezoeken om dan voor te houden dat hij geen lening krijgt.

Artikel 1178 oud BW voorziet een bijzondere sanctie voor de schuldenaar die zich onder opschortende voorwaarde verbonden heeft, maar vervolgens zelf de vervulling van de voorwaarde verhinderd heeft. Het bepaalt dat de voorwaarde in dat geval geacht wordt vervuld te zijn. Hiertoe is wel vereist dat de daad van de schuldenaar een fout uitmaakt.

Ontbindende voorwaarde. Een ontbindende voorwaarde is een voorwaarde die bij haar vervulling de verbintenis teniet doet. De verbintenis verdwijnt in de regel met terugwerkende kracht (retroactief ). Alles wordt hersteld in de oorspronkelijke toestand, alsof de verbintenis nooit heeft bestaan (artikel 1183 oud BW).

Voorbeelden – De koop wordt gesloten onder de ontbindende voorwaarde dat de echtgenote van de koper haar toestemming weigert.

– De koop wordt gesloten onder de ontbindende voorwaarde dat de koper er niet in slaagt om de goederen binnen één maand door te verkopen.

45. Positieve en negatieve voorwaarden. Voorwaarden kunnen zowel positief als negatief geformuleerd worden (het voorvallen van een gebeurtenis of het niet-­voorvallen van een gebeurtenis).

Voorbeelden – De koop wordt gesloten onder de opschortende voorwaarde dat de koper een vergunning verkrijgt.

– De koop wordt gesloten onder de ontbindende voorwaarde dat de koper geen vergunning verkrijgt.

In een overeenkomst zullen partijen niet altijd preciseren of een voorwaarde opschortend of ontbindend is. Dit maakt het soms moeilijk om uit te maken met welk soort voorwaarde men te maken heeft. Een zorgvuldige ontleding van de precieze werking van het beding is dan geboden.

46. Geldigheidsvereisten. Belangrijk om weten is dat niet alle voorwaarden geldig zijn.

57

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 57

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

De partijen kiezen vrij aan welke toekomstige en onzekere gebeurtenis zij hun verbintenissen willen koppelen. Zij moeten er wel over waken dat de voorwaarde buiten de gewone contractuele verplichtingen ligt. De voorwaarde moet meer zijn dan een verplichting tot nakoming van de kernverbintenissen uit de overeenkomst. Daarin ligt het verschil tussen een (ontbindende) voorwaarde en een uitdrukkelijk ontbindend beding, dat verderop ter sprake komt.

De door de partijen geformuleerde voorwaarden mogen (uiteraard) ook niet strijdig zijn met regels van dwingend recht.

Ook voorwaarden waarvan de realisatie onmogelijk is, zijn nietig (artikel 1172 oud BW).

Daarnaast is voorzichtigheid geboden bij de formulering van zuiver potestatieve voorwaarden. Een zuiver potestatieve voorwaarde wordt als nietig beschouwd wanneer het gaat om een zuiver potestatieve, opschortende voorwaarde van de zijde van de schuldenaar van die verbintenis (artikel 1174 oud BW). Zo’n voorwaarde legt de beslissing over het al dan niet uitvoeren van het contract immers louter en alleen in de handen van de zich verbindende persoon. Deze schuldenaar heeft zich met andere woorden niet werkelijk verbonden.

Voorbeeld Tijdens de opzeggingsperiode van een arbeidscontract komen een werkgever en de ontslagen werknemer overeen dat de werknemer na afloop van de opzeggingstermijn terug zal worden aangenomen in een andere functie, op voorwaarde dat de werkgever de werknemer een positieve eindevaluatie geeft voor het werk dat hij nog tijdens de opzeggingsperiode verricht. Als het louter en alleen de werkgever is die de spelregels én het resultaat van de eindevaluatie bepaalt, is de nieuwe arbeidsovereenkomst aangegaan onder een nietige, zuiver potestatieve, opschortende voorwaarde.

Een verbintenis die is aangegaan onder een gemengd potestatieve voorwaarde is wel geldig. De vervulling van zo’n voorwaarde wordt immers niet louter bepaald door de zich verbindende persoon.

Merk ook op dat alleen de zuiver potestatieve, opschortende voorwaarden nietig zijn. Zuiver potestatieve, ontbindende voorwaarden zijn perfect geldig.

Voorbeeld Omdat je voortaan zonder eigen auto door het leven wil gaan, spreek je met je buurman af dat hij je garage mag gebruiken, tot je eventueel zou beslissen dat je die garage toch weer zelf nodig hebt.

Hoewel de beslissing om je garage toch weer zelf in gebruik te nemen (een ontbindende voorwaarde) louter en alleen jouw persoonlijke keuze is (en dus als een zuiver potestatieve voorwaarde gezien kan worden), rijst hier geen juridisch probleem. Je bent immers wel degelijk een verbintenis aangegaan: je buurman kan de garage gebruiken tot jij er weer anders over beslist.

47. Gevolgen. Gaat de voorwaarde in vervulling, dan zal de verbintenis automatisch volledige uitwerking krijgen (opschortende voorwaarde) of retroactief ontbonden worden (ontbindende voorwaarde).

De uitwerking van de voorwaarde gaat terug tot de dag waarop de verbintenis werd aangegaan.

Gaat de voorwaarde niet in vervulling, dan blijft de verbintenis bestaan (bij ontbindende voorwaarden) of dooft ze uit (bij opschortende voorwaarden).

58

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 58

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

Om niet in een rechtsonzekere toestand terecht te komen, is het zeker bij de opschortende voorwaarden aangewezen om te bepalen binnen welke periode de opschortende voorwaarde in vervulling moet gaan. De schuldenaar blijft immers gebonden tot de gebeurtenis plaatsvindt of tot zeker is geworden dat de gebeurtenis niet meer kan plaatsvinden.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het Hof van Cassatie van 25 mei 200710. Situering. Een man (de eiser in cassatie) koopt bij onderhandse overeenkomst een perceel grond van een echtpaar (de verweerders in cassatie). De man bedingt hierbij verschillende opschortende voorwaarden in zijn voordeel, m.n. het verkrijgen van een vergunning, het verkrijgen van de toelating om een steenkapperij op te richten en het verkrijgen van een lening. De onderhandse overeenkomst bepaalt geen uiterlijke termijn waarbinnen die voorwaarden in vervulling moeten gaan. Gedurende meer dan vijf jaar zitten de partijen stil. Wanneer het echtpaar uiteindelijk meedeelt aan de man dat zij de grond willen verkopen aan een derde, antwoordt de man dat hij afstand doet van de opschortende voorwaarden die bedongen werden in zijn voordeel en dat hij alsnog aandringt op het verlijden van de notariële koopverkoopakte. Het echtpaar wil hier echter niet op ingaan. Het Hof van Cassatie bevestigt het arrest van het hof van beroep Antwerpen waarin het verkopende echtpaar in het gelijk gesteld werd. ‘…

1. Artikel 1168 van het Burgerlijk Wetboek bepaalt dat een verbintenis voorwaardelijk is, wanneer men die doet afhangen van een toekomstige en onzekere gebeurtenis, hetzij door de verbintenis op te schorten totdat de gebeurtenis zal plaatshebben, hetzij door ze teniet te doen, naargelang de gebeurtenis plaatsheeft of niet plaatsheeft.

Artikel 1181, eerste en tweede lid, van hetzelfde wetboek bepaalt dat een verbintenis onder een opschortende voorwaarde aangegaan, die is welke afhangt ofwel van een toekomstige en onzekere gebeurtenis, ofwel van een gebeurtenis die reeds heeft plaatsgehad, maar aan partijen nog onbekend is en dat, in het eerste geval, de verbintenis niet kan worden uitgevoerd dan nadat de gebeurtenis heeft plaatsgehad.

Artikel 1176 van het Burgerlijk Wetboek bepaalt dat, wanneer een verbintenis is aangegaan onder voorwaarde dat een gebeurtenis binnen een bepaalde tijd zal plaatshebben, die voorwaarde voor onvervuld wordt gehouden wanneer de tijd verlopen is zonder dat de gebeurtenis heeft plaatsgehad. Indien geen tijd bepaald is, kan de voorwaarde altijd vervuld worden. Zij wordt eerst geacht onvervuld te zijn wanneer het zeker geworden is dat de gebeurtenis niet zal plaatshebben.

2. Uit voormelde bepalingen volgt dat, wanneer bij overeenkomst een verbintenis is aangegaan onder de opschortende voorwaarde dat een gebeurtenis zal plaatshebben en geen tijdspanne is bepaald waarbinnen de bedoelde gebeurtenis uiterlijk moet plaatshebben, die gebeurtenis in beginsel onbeperkt in de tijd kan plaatshebben en de voorwaarde pas voor onvervuld kan worden gehouden wanneer redelijkerwijze vaststaat dat de bedoelde gebeurtenis niet meer zal plaatshebben.

De feitenrechter kan oordelen dat gelet op het verloop van tijd redelijkerwijze vaststaat dat de bedoelde gebeurtenis niet meer zal plaatshebben.

3. Wanneer bij overeenkomst de verbintenissen zijn aangegaan onder opschortende voorwaarde zonder bepaling van een tijdspanne en de voorwaarde voor onvervuld wordt gehouden, krijgen de voorwaardelijke verbintenissen nooit uitvoering en houdt de overeenkomst waarvan zij het voorwerp uitmaken, op te bestaan.

10 Cass. AR C.05.0588.N, 25 mei 2007, Arr. Cass. 2007, afl. 5, 1121, concl. D. THIJS, Juristenkrant 2007, afl. 156, 3 (weergave), Pas. 2007, afl. 5, 1008, RCJB 2009, afl. 3, 285, noot M. VAN QUICKENBORNE, RW 2007-08, afl.

25, 1034, concl. D. THIJS, TBO 2007, afl. 5, 183 en T.Not. 2008, afl. 7-8, 387.

59

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 59

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

4. De appelrechter oordeelt dat op grond van de omstandigheden van het onderhavige geval en gelet op het verloop van tijd, redelijkerwijze vaststaat dat de bedoelde gebeurtenissen niet meer zullen plaatshebben.

Op die gronden beslist de appelrechter dat de opschortende voorwaarden voor onvervuld kunnen worden gehouden en dat de verkoopovereenkomst waarvan zij het voorwerp uitmaken, ophoudt te bestaan zodat de eiser geen afstand meer kan doen van de voorwaarden.

5. Zodoende verantwoordt de appelrechter zijn beslissing naar recht. …’

5.5.2 Verbintenissen met tijdsbepaling 48. Wettelijke basis. Artikels 1185 t.e.m. 1188 oud BW. 49. Tijdsbepaling. Een verbintenis onder tijdsbepaling is een verbintenis waarvan de uitvoering of de uitdoving afhankelijk is gemaakt van een toekomstige, zekere gebeurtenis. Het voortschrijden van de tijd is voor de mens immers een zekere gebeurtenis.

De tijdsbepaling kan verwijzen naar een welbepaalde datum of naar een gebeurtenis die in de toekomst zeker zal plaatsvinden, al is nog niet geweten wanneer precies.

50. Soorten tijdsbepaling. Een tijdsbepaling kan opschortend of ontbindend zijn.

1 Opschortende tijdsbepaling. Een tijdsbepaling is opschortend wanneer de schuldenaar zich ertoe verbindt iets na het bepaalde tijdstip te geven, te doen of niet te doen.

Voorbeeld Een schuldenaar met betalingsmoeilijkheden kan aan zijn schuldeiser een afbetalingsplan vragen.

De verbintenis tot betaling wordt dan afhankelijk gemaakt van een opschortende tijdsbepaling.

Een overeenkomst over een afbetalingsplan zou als volgt kunnen luiden: ‘De schuldenaar wordt gemachtigd om zijn schuld te betalen in zes gelijke schijven van € 500. De eerste schijf moet betaald worden uiterlijk op 15 januari en iedere volgende schijf telkens op de 15de dag van de volgende maand.

Bij gebrek aan tijdige betaling van één schijf wordt het volledige, openstaande bedrag integraal opeisbaar.’

Merk op dat deze laatste toevoeging belangrijk is omdat de schuldeiser, door de werking van de overeengekomen opschortende tijdsbepaling, anders voor iedere schijf tot de 15de dag van de desbetreffende maand moet wachten alvorens hij ze kan invorderen.

Voorbeeld Artikel 1244 oud BW laat ook de rechter toe om een schuldenaar die ongelukkig en te goeder trouw is, uitstel van betaling te geven, zelfs zonder akkoord van de schuldeiser. Een schuldenaar is ‘ongelukkig en te goeder trouw’ wanneer hij zich in een penibele, financiële toestand bevindt en hij zich niet doelbewust in deze toestand gebracht heeft.

60

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 60

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

2 Ontbindende tijdsbepaling. Een tijdsbepaling is ontbindend wanneer de schuldenaar zich ertoe verbindt om iets te geven, te doen of niet te doen tot op een bepaald tijdstip.

Voorbeeld In het reglement van een kansspel is de volgende clausule opgenomen: ‘Wij betalen aan de winnaar iedere maand € 1 000 en dit tot aan zijn dood.

51. Oorsprong. De tijdsbepaling kan aan de verbintenis worden toegevoegd door de wet, door de rechter of door de partijen.

61

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 61

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

6

Test jezelf

1 Som de belangrijkste kenmerken van een verbintenis op.

2 Leg het verschil uit tussen zakelijke rechten en vorderingsrechten.

3 Som de verschillende bronnen van verbintenissen op. Geef van elke bron een concreet voorbeeld.

4 Kunnen de begrippen ‘verbintenis’ en ‘overeenkomst’ als synoniem gebruikt worden?

5 Wat zijn natuurlijke verbintenissen? Geef een concreet voorbeeld.

6 Geef minstens vier verschillende indelingen van verbintenissen.

7 Welke algemene regels zijn van toepassing op verbintenissen uit eenzijdige wilsuiting?

8 Wat zijn verbintenissen met een persoonsgebonden karakter (intuitu personae)? Wat is hier speciaal aan?

9 Wat is het verschil tussen resultaatsverbintenissen en inspanningsverbintenissen? Wat is het praktisch belang van dit onderscheid?

10 Is de deelbaarheid van verbintenissen de algemene regel of de uitzondering?

11 Wat betekent de Latijnse rechtsspreuk ‘accessorium sequitur principale’ (de bijzaak volgt het statuut van de hoofdzaak) concreet?

12 Wat wordt bedoeld met de ‘gehoudenheidsverhouding’ (ook wel obligatio-verhouding genoemd) en met de ‘bijdrageverhouding’ (ook wel contributio-verhouding genoemd) bij verbintenissen met meerdere schuldeisers en/of schuldenaars?

13 Wat zijn de praktische juridische gevolgen van het principe van de deelbaarheid van verbintenissen met meerdere schuldeisers en/of schuldenaars? Maak hierbij een onderscheid tussen de ‘gehoudenheidsverhouding’ en de ‘bijdrageverhouding’.

14 Is de hoofdelijke gehoudenheid van de schuldenaars van een verbintenis de regel of de uitzondering?

Wat wordt bedoeld met ‘actieve hoofdelijkheid’ en ‘passieve hoofdelijkheid’?

15 Wat zijn de rechtsgevolgen van passieve hoofdelijkheid in de ‘gehoudenheidsverhouding’ en in de ‘bijdrageverhouding’?

16 Zijn ‘hoofdelijke gehoudenheid’, ‘solidaire gehoudenheid’ en ‘in-solidum-gehoudenheid’ synoniemen?

17 Welke essentiële gelijkenis en welk essentieel verschil zie je tussen de voorwaarde en de tijdsbepaling die aan een verbintenis gekoppeld kunnen worden?

18 Wat is een opschortende voorwaarde? Geef een concreet voorbeeld.

19 Wat is een ontbindende voorwaarde? Geef een concreet voorbeeld.

20 Zijn verbintenissen onder voorwaarde altijd geldig?

21 Wat zijn de gevolgen van de ontbindende voorwaarde? Maak een onderscheid tussen de hypothese dat de voorwaarde ‘hangende’ is, de hypothese dat de voorwaarde in vervulling is gegaan en de hypothese dat de voorwaarde niet in vervulling is gegaan.

62

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 62

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 1 Inleiding

22 Wat zijn de gevolgen van de opschortende voorwaarde? Maak een onderscheid tussen de hypothese dat de voorwaarde ‘hangende’ is, de hypothese dat de voorwaarde in vervulling is gegaan en de hypothese dat de voorwaarde niet in vervulling is gegaan.

23 Wat is een verbintenis onder opschortende tijdsbepaling? Geef een concreet voorbeeld.

24 Wat is een verbintenis onder ontbindende tijdsbepaling? Geef een concreet voorbeeld.

63

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 63

28/06/21 16:23

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 64

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 uit rechtshandelingen n e s s i n e t n i b r e V

65

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 65

28/06/21 16:23

66

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 66

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1. Begrip rechtshandeling. In dit onderdeel bestuderen we de verbintenissen uit rechtshandeling.

Zoals gezegd is een rechtshandeling een handeling die bewust wordt gesteld met het oog op het creëren van rechtsgevolgen.

2. Twee soorten. Er bestaan twee soorten rechtshandelingen: eenzijdige rechtshandelingen (de eenzijdige wilsuiting) en meerzijdige rechtshandelingen (de overeenkomst).

Een eenzijdige rechtshandeling veronderstelt een wilsuiting door één persoon.

Een meerzijdige rechtshandeling veronderstelt een wilsuiting door minstens twee personen.

3. Analoge toepassing van de regels van de meerzijdige rechtshandelingen op de eenzijdige rechtshandelingen. Het oud Burgerlijk Wetboek bevat uitgebreide regels over de verbintenissen uit overeenkomst, maar nagenoeg geen over de verbintenissen uit eenzijdige wilsuiting.

Vele regels met betrekking tot de verbintenissen uit overeenkomst worden naar analogie toegepast op de verbintenissen uit eenzijdige wilsuiting. We bestuderen hierna dan ook eerst de verbintenissen uit overeenkomst.

67

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 67

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1

Verbintenissen uit meerzijdige rechtshandeling: de overeenkomst

Overzicht 1.1

Het begrip overeenkomst en diverse indelingen van de overeenkomsten

1.2

Basisbeginselen van het contractenrecht 1.2.1 Wilsautonomie, contractvrijheid en consensualisme 1.2.2 Bindende kracht van de overeenkomst 1.2.3 De goede trouw

1.3

Totstandkoming van de overeenkomst 1.3.1 De precontractuele fase en precontractuele aansprakelijkheid 1.3.2 De fase van de daadwerkelijke totstandkoming van de overeenkomst 1.3.3 De sanctionering van een probleem bij de totstandkoming van een overeenkomst

1.4

Nakoming en andere vormen van tenietgaan van verbintenissen uit overeenkomst 1.4.1 De vrijwillige betaling 1.4.2 De niet-nakoming van de overeenkomst 1.4.3 Andere vormen van tenietgaan van verbintenissen uit overeenkomst

1.5

Draagwijdte van overeenkomsten ten aanzien van derden 1.5.1 De relativiteit van de overeenkomst 1.5.2 De tegenwerpelijkheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst

1.1

Het begrip overeenkomst en diverse indelingen van de overeenkomsten

1.1.1

Het begrip overeenkomst

1. Definitie. Volgens het artikel 1101 oud BW is een contract ‘een overeenkomst waarbij één of meer personen zich jegens één of meer andere verbinden iets te geven, te doen, of niet te doen’.

Wie deze definitie nauwkeurig leest, wordt daar niet onmiddellijk veel wijzer van. Zeker wanneer men bedenkt dat het Belgisch recht de termen ‘contract’ en ‘overeenkomst’ vaak als synoniemen gebruikt.

‘Een contract is een overeenkomst’ wordt dan een volstrekt nietszeggende affirmatie.

Een meer precieze definitie vinden we bij S. STIJNS1: ‘Een overeenkomst is een op wilsovereenstemming of consensus berustende meerzijdige rechtshandeling waarbij één of meer partijen jegens één of meer anderen, dan wel over en weer, juridisch bindende verbintenissen aangaan.’

2. Meerzijdige rechtshandeling. Overeenkomsten ontstaan uit meerzijdige rechtshandelingen. Zij steunen steeds op een wilsovereenstemming of consensus tussen ten minste twee personen.

1

S. STIJNS, Verbintenissenrecht. Leerboek. Boek 1, Brugge, Die Keure, 2016, 15.

68

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 68

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

3. Bindend. Overeenkomsten die geldig aangegaan zijn, binden de partijen. Dat wordt uitdrukkelijk bevestigd door artikel 1134 oud BW, een absoluut sleutelartikel in het overeenkomstenrecht dat we in het handboek nog meermaals zullen aanhalen.

Artikel 1134, eerste lid oud BW verheft een geldige overeenkomst tot een wet tussen de contractspartijen. Contractanten moeten de afspraken die zij hebben gemaakt naleven en kunnen er niet zomaar eenzijdig op terugkomen (of volgens een bekende Latijnse rechtsspreuk: pacta sunt servanda).

4. Eenzijdig of wederkerig. Overeenkomsten doen verbintenissen ontstaan voor één partij of voor beide partijen tegenover elkaar. Hoewel overeenkomsten bij hun ontstaan altijd minstens twee personen vereisen en dus steunen op een meerzijdige rechtshandeling, kunnen zij in hun uitwerking voordelen creëren voor beide partijen of voor slechts een van hen. Men maakt hierbij een onderscheid tussen de eenzijdige overeenkomsten (waarbij één partij verbintenissen op zich neemt) en wederkerige overeenkomsten (waarbij de partijen verbintenissen op zich nemen tegenover elkaar). Dat onderscheid komt verder nog even terug ter sprake.

5. Terminologische afspraak. Vooraleer we meer in detail ingaan op de regels in verband met de verbintenissen uit overeenkomst, past het om nog een paar afspraken te maken in verband met de gebruikte termen.

Sommigen geven er de voorkeur aan om het begrip ‘contract’ te reserveren voor het schriftelijke document (‘de akte’) waarin partijen hun wilsovereenstemming optekenen. Wij volgen die benadering hier niet. In dit handboek gebruiken we de begrippen ‘overeenkomst’ en ‘contract’ door elkaar. De begrippen overeenkomst en contract worden ook in het oud Burgerlijk Wetboek op vele plaatsen als synoniemen gebruikt.

Belangrijk is wel dat de wilsovereenstemming (de overeenkomst) hoe dan ook los staat van de akte.

Zoals we later meer in detail zullen zien, kunnen heel wat overeenkomsten geldig worden aangegaan zonder dat er een schriftelijke neerslag van bestaat. Het geschrift is dan weer wel belangrijk omwille van zijn bewijsfunctie. Ook daar komen we later nog op terug.

We weten inmiddels ook al dat de begrippen overeenkomst/contract enerzijds en verbintenis anderzijds duidelijk géén synoniemen zijn. Hiervoor zagen we dat overeenkomsten slechts een van de vier bronnen van verbintenissen zijn.

1.1.2

Diverse indelingen van de overeenkomsten

6. Basisonderscheid. Het oud Burgerlijk Wetboek, en de daarop voortbouwende rechtsleer, deelt de overeenkomsten op verschillende manieren in. Dat een overeenkomst onder te brengen is in deze of gene categorie heeft uiteraard weer de nodige juridische gevolgen. We beperken ons hierna tot de belangrijkste opdelingen.

Het gaat om het onderscheid tussen: 1 consensuele overeenkomsten, zakelijke overeenkomsten en plechtige overeenkomsten; 2 eenzijdige overeenkomsten en wederkerige of tweezijdige overeenkomsten; 3 overeenkomsten onder bezwarende titel, vergeldende overeenkomsten en overeenkomsten uit vrijgevigheid; 4 benoemde overeenkomsten, onbenoemde overeenkomsten en gemengde overeenkomsten.

69

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 69

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

• Wie heeft verbintenissen?

• Toepasselijke regels

eenzijdige en wederkerige overeenkomsten

overeenkomsten onder bezwarende titel, vergeldende overeenkomsten, kanscontracten en overeenkomsten uit vrijgevigheid

benoemde, onbenoemde en gemengde overeenkomsten

consensuele, zakelijke en plechtige overeenkomsten

• Voorwerp van de verbintenissen

• Wijze van totstandkoming

1.1.2.1 Consensuele overeenkomsten, zakelijke overeenkomsten en plechtige overeenkomsten 7. Onderscheidingscriterium. Het onderscheid tussen consensuele overeenkomsten, zakelijke overeenkomsten en plechtige overeenkomsten heeft te maken met de vraag of de overeenkomst al dan niet vormvrij tot stand komt.

8. Consensuele overeenkomsten. Consensuele overeenkomsten komen vormvrij tot stand. De wilsovereenstemming (‘consensus’) tussen de partijen moet in principe niet verder geformaliseerd worden om een geldig contract tot stand te brengen.

Deze overeenkomsten behoeven geen bijzondere vormvereisten of formaliteiten.

In België is de vormvrije totstandkoming van overeenkomsten (‘consensualisme’) de basisregel.

Voorbeeld De koopovereenkomst is een voorbeeld van een consensuele overeenkomst. Zij is – zo zegt artikel 1583 oud BW – tussen de partijen geldig voltrokken zodra er een overeenstemming is omtrent de zaak en de prijs, zelfs al is de zaak nog niet geleverd en de prijs nog niet betaald. Natuurlijk zal een koopovereenkomst vaak een schriftelijke neerslag krijgen omwille van bewijsredenen of om de koop tegenwerpbaar te kunnen maken aan de buitenwereld.

70

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 70

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

9. Zakelijke overeenkomsten. Zakelijke overeenkomsten komen pas geldig tot stand wanneer het voorwerp van de overeenkomst (de zaak of de prijs) aan de schuldeiser wordt overhandigd.

De consensus alleen is bij zakelijke overeenkomsten dus niet voldoende.

Voorbeelden De overeenkomsten van bewaargeving (artikel 1915 oud BW) en handgift komen pas geldig tot stand door de materiële afgifte van een zaak aan respectievelijk de bruiklener, de bewaarnemer en de begiftigde.

Ook een bruikleenovereenkomst (artikel 1875 oud BW) is een zakelijk contract. Als twee buren overeenkomen dat de ene buur (de ontlener) de grasmachine (het voorwerp) van de andere buur (de uitlener) voor één dag kosteloos mag ontlenen en ze aan het einde van de dag moet teruggeven, komt deze overeenkomst van bruikleen pas geldig tot stand op het ogenblik dat de ene buur (de uitlener) de grasmachine daadwerkelijk overhandigd heeft aan de andere buur (de ontlener). Als de ene buur (de uitlener) de grasmachine toch niet afgeeft aan de andere buur (de ontlener), zal de laatstgenoemde de eerstgenoemde niet kunnen dwingen via de rechter aangezien er tussen beiden nog geen contract ontstaan is.

10. Plechtige overeenkomsten. Plechtige overeenkomsten komen pas geldig tot stand wanneer aan bepaalde vormvereisten of formaliteiten is voldaan.

Het naleven van bepaalde vormvereisten is bij deze contracten een noodzakelijke voorwaarde voor het geldig ontstaan van het contract. Partijen kunnen de formaliteiten dus niet achterwege laten.

Voorbeeld Artikel 931 oud BW schrijft voor dat elke schenking in principe verplicht via notariële akte moet gebeuren. Wie goederen wegschenkt zonder dit vormvoorschrift te respecteren doet in feite een nietige schenking. Als uitzondering op voormelde regel kunnen roerende lichamelijke zaken echter wel ‘van hand tot hand’ weggeschonken worden zonder dat de vormvoorschriften van artikel 931 oud BW nageleefd moeten worden via een zogenaamde handgift. De handgift is geen plechtige overeenkomst maar wel een zakelijke overeenkomst (zie hiervoor). Ook bij een bankgift, waarbij met een begiftigingsoogmerk gelden worden overschreven van rekening op rekening, aanvaardt de jurisprudentie dat de vormvoorschriften van artikel 931 oud BW niet nageleefd moeten worden.

Ook voor een bedongen hypotheek is een notariële akte vereist (artikel 76 Hypotheekwet).

Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 7 juni 20162.

Situering. Appellanten zijn de ouders van wijlen de heer M.V. en de voormalige schoonouders van geïntimeerde, de partner met wie wijlen de heer M.V. tot zijn overlijden wettelijk samenwoonde (hierna: ‘geïntimeerde’). Tijdens het leven van hun zoon schreven appellanten een bedrag van 50 000 euro over op de gemeenschappelijke bankrekening op naam van geïntimeerde en hun zoon. Bij deze overschrijving was ‘schenking’ als referentie vermeld. Op 28 augustus 2011 overleed de heer M.V. Zijn testament wees geïntimeerde aan als zijn enige erfgenaam en als algemene legataris van al zijn onroerende en roerende goederen. Bijgevolg kregen appellanten niets uit de nalatenschap van hun

2

Antwerpen 7 juni 2016, RW 2018-19, afl. 32, 1269.

71

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 71

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

zoon. Appellanten zijn hier niet gelukkig mee en vragen de gelden die zij destijds overschreven terug.

Zij beroepen zich op de nietigheid van de schenking. ‘…

8. Daarnaast vragen appellanten ook terugbetaling van een bedrag van 50 000 euro, dat evenzeer werd overgeschreven, zoals hierboven reeds is vermeld.

8.1. Voor deze eis roepen appellanten evenwel de nietigheid in van de «schenking», bij gebrek aan notariële akte. In essentie beroepen appellanten zich op het feit dat een schenkingsakte had moeten opgesteld zijn, zodat met toepassing van art. 931 BW tot de absolute nietigheid moet worden geconcludeerd van de overschrijving van 5 augustus 2011.

Deze transactie moet volgens appellanten immers als schenking worden beschouwd, in het licht van de begeleidende vermelding bij deze overschrijving, die als zodanig expliciet melding maakte van «schenking».

8.2. Ook deze aanspraak wordt betwist door geïntimeerde, die beklemtoont dat de eerste rechter deze vordering afwees, zij het op grond van een verkeerde motivering.

8.3. Het wordt niet betwist dat sprake is van een schenking door appellanten ten bedrage van het bedrag van 50 000 euro. …

8.4. Het hof is, anders dan de eerste rechter, van oordeel dat geen schending voorligt van art. 931 BW. Het betreffende artikel bepaalt: «Alle akten houdende schenking onder de levenden worden verleden voor notaris, in de gewone contractvorm en daarvan wordt, op straffe van nietigheid, een minuut gehouden.»

Van een akte houdende schenking, zoals bedoeld in voornoemde wetsbepaling, is echter geen sprake. Een akte houdende schenking impliceert, gelet op het contractuele statuut van de schenking, een schriftelijke overeenkomst die door alle betrokken actoren (schenker en begiftigde) is ondertekend, onderhandse schenkingsaktes zijn in die optiek dan ook nietig. Minstens moet er een geschrift zijn dat is toegeëigend door zowel de schenker(s) als de begiftigde(n). Hiervan is evenwel geen sprake. In casu blijkt niet dat er sprake is van een schenking én de aanvaarding door de begiftigde in eenzelfde akte of schriftelijk document. Er is evenmin een stuk voorhanden waarin de aanvaarding is gebeurd in een afzonderlijk document. Ten slotte ligt er ook geen schriftelijke erkenningsakte of een ander soortgelijk stuk voor.

Het loutere feit dat de overschrijving, uitgaande van appellanten, de notie «schenking» vermeldt, maakt van dit overschrijvingsorder, dat in essentie een eenzijdige betalingsopdracht van appellanten inhoudt ten aanzien van hun bankinstantie (met vermelding van het begunstigde rekeningnummer waarop dit order moet worden uitgevoerd), nog geen akte houdende schenking in de zin van art. 931 BW. 8.5. Het hof is van oordeel dat de betreffende bankgift, die is gebeurd via een neutrale en abstracte rechtshandeling (namelijk de bankoverschrijving), een rechtsgeldige vermogenstransfer heeft uitgemaakt. Appellanten hebben immers gebruikgemaakt van een juridische techniek die kan worden aangewend om een begiftigingsoogmerk te realiseren. De overschrijving is een rechtshandeling met een eigen autonoom statuut die in bepaalde gevallen, zoals ook hier, een voordeel kan toekennen, hoewel dit niet haar exclusieve functie is.

Deze rechtshandeling is onderworpen aan een eigen specifieke reglementering, o.a. ook wat de vorm betreft.

Deze regels blijven onverminderd gelden, zelfs indien de rechtshandeling uit loutere vrijgevigheid geschiedt.

Deze alternatieve schenkingsvorm is onttrokken aan het toepassingsgebied van art. 931 BW: niet alleen op het vlak van het vormvrij karakter (er is geen akte vereist), maar ook op het vlak van de aanvaarding, die stilzwijgend gebeurt, door loutere ontvangst (zonder bezwaar of protest) op de gecrediteerde bankrekening.

De loutere eenzijdige vermelding «schenking» in de referte is weliswaar onvoorzichtig en niet vrij van risico’s (getuige trouwens onderhavige vordering van appellanten), maar deze vermelding doet naar het oordeel van dit hof toch geen afbreuk aan bovenstaande overwegingen.

72

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 72

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Hoewel een schenking kan vervat liggen in een neutrale rechtshandeling, die niet onthult of zij geschiede ten bezwarende of ten kosteloze titel, vermag het feit dat het om niet-karakter toch wordt vermeld (hetzij beklemtoond slechts eenzijdig, namelijk enkel en alleen door de schenkers) niet de bankgift in dergelijke omstandigheden alsnog te onderwerpen aan het formalisme van art. 931 BW. Overigens is de vermelding «schenking» als zodanig niet in het contractuele veld getreden, aangezien deze vermelding niet is vervat op een drager (onderhands geschrift, ...), die ook de begiftigden zich hebben toegeëigend. Het is en blijft een eenzijdige vermelding, die mogelijk zijn belang kan hebben gehad, bv. in een poging om het begiftigingsoogmerk gemakkelijker te bewijzen, in het raam van betwisting over de wedersamenstelling van de vermogens van de ouders/schenkers in verhouding tot andere kinderen of (latere) erfgerechtigden.

De enige «sanctie» bij de vaststelling dat er sprake is van een alternatieve schenkingsvorm bestaat erin dat de gewone regels van het schenkingsrecht (o.a. inbreng, inkorting, art. 901 BW, ...) van toepassing zijn. Het vormvoorschrift van art. 931 BW wordt hierdoor niet geactiveerd.

8.6. Anders oordelen c.q. ingaan op de argumentatie van appellanten, zou impliceren dat een dergelijke onrechtstreekse schenking, van het type dat appellanten hebben gedaan, de facto steeds herroepelijk is, zij het incidenteel, met name onder het mom van de schending van de formaliteiten opgelegd door art. 931 BW. Dit staat echter haaks op de essentiële onherroepelijkheid van de schenking, behalve op de wettelijke gronden, die hier niet aan de orde zijn.

Bovendien werkt een dergelijke interpretatie ook misbruik van recht in hand. Het verbod op rechtsmisbruik is een algemeen rechtsbeginsel dat minstens op gelijke voet staat met het openbare-ordekarakter dat aan art.

931 BW wordt toegedicht, voor zover deze laatste wetsbepaling hier al toepassing zou vinden, wat alleszins niet de mening is van dit hof.

Tenslotte komt de stelling van appellanten (cf. o.a. hun in conclusies verwoorde stelling dat zij op hun oude dag hun vermogen – ongeveer 150 000 euro – kwijt zijn) veeleer neer op het inroepen van een verval van een schenking, wegens het naderhand wegvallen van de doorslaggevende beweegreden. Nochtans is het bestaan van een oorzaak een geldigheidsvereiste voor de rechtshandeling, zodat dit enkel moet worden beoordeeld op het ogenblik van de totstandkoming van de rechtshandeling en de latere verdwijning ervan geen invloed heeft op deze geldigheid ervan. Dit geldt ook voor de schenkingen, die enkel kunnen worden herroepen in de omstandigheden van art. 953 BW. Latere voorvallen die niet sporen met deze initiële hoofdzakelijke beweegreden om de gift te doen, tasten op zichzelf de geldigheid van de schenking niet aan (vgl. ook met o.a. Cass. 12 december 2008, RW 2008-09, 1690). …’

11. Als de wetgever een overeenkomst niet als een plechtige overeenkomst beschouwt, kunnen partijen er zelf nog steeds voor kiezen om van hun overeenkomst toch een plechtige overeenkomst te maken.

Voorbeeld Bij vastgoedtransacties opteert men er meestal conventioneel voor om van de koop-verkoop van een onroerend goed een plechtige overeenkomst te maken. De koop-verkoop komt dan niet geldig tot stand wanneer er wilsovereenstemming bereikt is over het voorwerp van de eigendomsoverdracht en de prijs (bij aanvaarding van een aanbod, veelal gematerialiseerd in een onderhandse koop-verkoop­ overeenkomst of compromis), maar pas bij het verlijden van de notariële koop-verkoopakte. Als men dit niet zo doet, gaan de eigendom en het risico al over van de verkoper op de koper door de loutere wilsovereenstemming over het voorwerp van de eigendomsoverdracht en de prijs, zelfs al is de prijs nog niet betaald (wat een risico inhoudt voor de verkoper) en zelfs al is er nog geen notariële akte die 73

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 73

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

overgeschreven kan worden op het kantoor rechtszekerheid om de transactie tegenwerpbaar te maken aan derden (wat een risico inhoudt voor de koper). Ook in wederzijdse aankoop-verkoopbeloftes is doorgaans bepaald dat de optie gelicht wordt door het verlijden van de notariële koop-verkoopakte.

Belangrijk is nog om in te zien dat er een verschil is tussen de wijze waarop een overeenkomst geldig tot stand komt tussen partijen (veelal zonder formaliteiten) en de wijze waarop ze tegenwerpbaar gemaakt wordt aan derden (veelal met formaliteiten).

1.1.2.2 Eenzijdige overeenkomsten versus wederkerige overeenkomsten 12. Wettelijke basis.

Artikel 1103 oud BW

‘Het contract is eenzijdig, wanneer een of meer personen verbonden zijn jegens een of meer andere, zonder enige verbintenis voor laatstgenoemden.’

Artikel 1102 oud BW

‘Een contract is wederkerig of tweezijdig, wanneer de contractanten zich over en weder jegens elkaar verbinden.’

13. Onderscheidingscriterium. Het onderscheid tussen eenzijdige overeenkomsten en wederkerige overeenkomsten heeft te maken met de vraag of alle dan wel sommige partijen verbintenissen aangaan in de overeenkomst.

14. Eenzijdige overeenkomsten. Overeenkomsten zijn eenzijdig wanneer niet alle partijen verbintenissen aangaan (artikel 1103 oud BW).

In de veronderstelling dat er slechts twee partijen zijn, is de ene partij schuldeiser en de andere partij schuldenaar.

Voorbeelden Bruiklening (artikel 1875 e.v. oud BW), onbezoldigde bewaargeving (artikel 1915 e.v. BW), borgtocht (artikel 2011 e.v. oud BW).

15. Wederkerige overeenkomsten. Overeenkomsten zijn wederkerig wanneer de partijen zich ten opzichte van elkaar verbinden (artikel 1102 oud BW).

Bij een wederkerige overeenkomst zijn alle partijen zowel schuldeiser als schuldenaar van elkaar.

Voorbeelden Koop (artikel 1582 oud BW), huur van werk (artikel 1710 oud BW), huur van goederen (artikel 1713 e.v. oud BW), aanneming (artikel 1787 e.v. oud BW).

74

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 74

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

16. Onvolmaakt wederkerige overeenkomsten. Er bestaan overeenkomsten waarbij initieel niet alle partijen verbintenissen aangingen, maar waarbij lopende de overeenkomst toch verbintenissen kunnen ontstaan in hoofde van de partij die initieel geen verbintenis aanging. Men noemt dit onvolmaakt wederkerige overeenkomsten.

Voorbeeld Traditioneel wordt de bruikleenovereenkomst (artikel 1875 e.v. oud BW) als een eenzijdige overeenkomst gekwalificeerd (zie hiervoor). Na de afgifte van het leengoed, die de overeenkomst tot stand brengt (bruikleen is immers, zoals gezegd, een zakelijke overeenkomst), bestaan er in hoofde van de uitlener in beginsel geen verdere verplichtingen. De ontlener mag het leengoed gebruiken volgens de bestemming die volgt uit de aard van het leengoed of de overeenkomst (artikel 1888 oud BW). De ontlener moet als een normaal en zorgvuldig persoon instaan voor de bewaring en het behoud van het leengoed (artikel 1137 oud BW). De normale onderhoudskosten m.b.t. het leengoed zijn ten laste van de ontlener (artikel 1886 oud BW). De ontlener moet het leengoed teruggeven op het overeengekomen tijdstip dan wel wanneer het gediend heeft voor het voorziene gebruik (artikel 1888 oud BW).

Toch zal de uitlener in bepaalde omstandigheden een vergoeding moeten betalen aan de ontlener, bv. voor buitengewone uitgaven die de ontlener heeft moeten doen voor het behoud van het leengoed (artikel 1890 oud BW) of voor schade door gebreken aan het leengoed die de uitlener kende en waarvan hij de ontlener niet op de hoogte heeft gebracht (artikel 1891 oud BW).

17. Belang van het onderscheid. Het onderscheid tussen eenzijdige overeenkomsten en wederkerige overeenkomsten is onder meer van belang met het oog op: 1 de risicoregeling in geval van overmacht; Bij eenzijdige overeenkomsten is de schuldenaar die geconfronteerd wordt met overmacht bevrijd.

Het risico berust aldus bij de schuldeiser.

Bij wederkerige overeenkomsten is de schuldenaar die geconfronteerd wordt met overmacht ook bevrijd, maar doorgaans moet dan ook de schuldeiser niet meer presteren. In die hypothese ligt het risico uiteindelijk bij de schuldenaar.

2 de sancties in geval van niet-nakoming van de overeenkomst.

Bij wederkerige overeenkomsten kan een partij haar verbintenis opschorten totdat de partij die eerst moest presteren haar verbintenis uitgevoerd heeft (niet-uitvoeringsexceptie) of kan een partij lastens haar ernstig in gebreke zijnde wederpartij de ontbinding vorderen. Die remedies kunnen in de regel niet ingeroepen worden bij eenzijdige overeenkomsten.

1.1.2.3 Overeenkomsten onder bezwarende titel, vergeldende overeenkomsten, kanscontracten en overeenkomsten uit vrijgevigheid 18. Wettelijke basis.

Artikel 1106 oud BW

‘Het contract onder bezwarende titel is dat waarbij aan elke partij de verplichting wordt opgelegd om iets te geven of te doen.’

75

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 75

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Artikel 1104 oud BW

‘Het is vergeldend, wanneer elke partij zich verbindt iets te geven of te doen, dat beschouwd wordt als gelijkwaardig met wat men haar geeft of voor haar doet.

Wanneer het gelijkwaardige gelegen is in de kans van winst of verlies, die voor elke partij afhankelijk is van een onzekere gebeurtenis, is het contract een kanscontract.’

Artikel 1105 oud BW

‘Het contract uit vrijgevigheid is dat waarbij een partij aan de andere geheel om niet een voordeel verschaft.’

19. Onderscheidingscriterium. Het onderscheid tussen overeenkomsten onder bezwarende titel en overeenkomsten uit vrijgevigheid heeft te maken met de vraag of alle betrokken partijen een economisch voordeel halen uit de overeenkomst en waarin dit economisch voordeel dan bestaat.

20. Overeenkomsten onder bezwarende titel. Bij overeenkomsten onder bezwarende titel is elke partij verplicht om iets te geven of te doen. De overeenkomst levert dan ook voor beide partijen een economisch voordeel op.

Voorbeelden Koop (artikel 1582 oud BW), huur van goederen (artikel 1713 e.v. oud BW), huur van arbeid (arbeidsovereenkomst) (artikel 1710 oud BW juncto Arbeidsovereenkomstenwet), huur van diensten (aanneming) (artikel 1710 oud BW juncto artikel 1787 e.v. oud BW).

21. Vergeldende overeenkomsten. Vergeldende overeenkomsten zijn een subcategorie van overeenkomsten onder bezwarende titel waarbij de partijen hun wederzijdse prestaties van bij de contractsluiting als gelijkwaardig beschouwen.

22. Kanscontracten. Nog een bijzondere vorm van overeenkomsten onder bezwarende titel zijn de kanscontracten. Dit zijn (wederkerige) overeenkomsten waarbij de partijen bij de totstandkoming van het contract niet kunnen inschatten of hun prestaties gelijkwaardig zullen zijn, omdat een van de prestaties op dat ogenblik nog onzeker is. Artikel 1964 oud BW stelt dat de gevolgen van een kanscontract met betrekking tot winst en verlies voor alle partijen of voor een of meer van hen van een onzekere gebeurtenis afhangen.

Voorbeelden Verzekeringsovereenkomst (Verzekeringswet), lijfrente (artikel 1968 e.v. oud BW).

23. Overeenkomsten uit vrijgevigheid. Tegenover de overeenkomsten onder bezwarende titel worden de overeenkomsten uit vrijgevigheid geplaatst. Zij steunen op de wil van één partij om de andere partij een voordeel te verschaffen, zonder dat zij daar iets voor krijgt als tegenprestatie.

Synoniemen van overeenkomsten uit vrijgevigheid zijn ‘overeenkomsten om niet’ of ‘overeenkomsten ten kosteloze titel’.

76

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 76

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeelden Op grond van een bruikleenovereenkomst (artikel 1876 oud BW) krijgt de bruiklener het recht om gedurende een bepaalde tijd kosteloos gebruik te maken van een goed. De uitlener (die zijn zaak afstaat aan de ontlenende bruiklener) streeft hierbij geen eigen voordeel na. Andere voorbeelden van overeenkomsten uit vrijgevigheid zijn de schenking, (onbezoldigde) lastgeving (artikel 1986 oud BW) en de (eigenlijke) bewaargeving (artikel 1917 oud BW).

1.1.2.4 Benoemde overeenkomsten, onbenoemde overeenkomsten en gemengde overeenkomsten 24. Onderscheidingscriterium. Een volgend onderscheid dat van belang is voor de praktijk, houdt verband met de regels die van toepassing zijn op de overeenkomst. Het gaat om het onderscheid tussen benoemde, onbenoemde en gemengde overeenkomsten.

25. Benoemde overeenkomsten. De basisregels in verband met de verbintenissen uit overeenkomst zijn terug te vinden in Titel III (‘Contracten of verbintenissen uit overeenkomst in het algemeen’) van Boek III van het oud Burgerlijk Wetboek (artikel 1101 e.v. oud BW). Zij vormen inzake overeenkomsten het gemeen recht. Daarnaast zijn er nogal wat overeenkomsten waarvoor er nog een bijzondere wettelijke regeling bestaat die in meer of mindere mate afwijkt van de gemeenrechtelijke regeling. De overeenkomsten die zo in het oud Burgerlijk Wetboek en het Burgerlijk Wetboek een eigen specifieke regeling gekregen hebben, noemt men meestal de ‘benoemde overeenkomsten’.

Elke type van overeenkomst heeft constitutieve / wezenlijke / essentiële bestanddelen. Het zijn die bestanddelen die objectief gezien steeds aanwezig moeten zijn opdat er sprake zou zijn van een bepaald type van overeenkomst. Daarnaast kunnen bepaalde bestanddelen voor een of meerdere partijen subjectief gezien essentieel zijn voor de totstandbrenging van de overeenkomst; dit noemt men substantiële bestanddelen. Belangrijk is dan wel dat de wederpartij ervan op de hoogte is dat een bepaald bestanddeel een substantieel bestanddeel is voor een partij; zo niet kan die partij zulks haar wederpartij niet tegenwerpen.

Voorbeelden Koop (gewone koop, consumentenkoop), huur (gemene huur, woninghuur, handelshuur, pacht), aanneming, lening (bruiklening, verbruiklening), bewaargeving, sekwester, kanscontract, lastgeving, borgtocht, dading.

In de bijlage die achter in dit handboek is opgenomen, wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste benoemde overeenkomsten, hun essentiële bestanddelen en kenmerken.

Ook buiten het oud Burgerlijk Wetboek en het Burgerlijk Wetboek, voornamelijk in de sfeer van het ondernemingsrecht, zijn er overeenkomsten die met een specifieke naam genoemd worden en die min of meer omvattend geregeld zijn.

77

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 77

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeelden – Woninghuurovereenkomst (Vlaams Woninghuurdecreet) (ingevolge regionalisering van het huurrecht); – Huurovereenkomst van korte duur voor handel en ambacht (Vlaams Pop-updecreet) (ingevolge regionalisering van het huurrecht); – Huwelijksbemiddelingsovereenkomst (Huwelijksbemiddelingswet); – Reiscontract (Reiscontractenwet); – Arbeidsovereenkomst (Arbeidsovereenkomstenwet); – Consumentenkredietovereenkomst (verkoop op afbetaling, financieringshuur, lening op afbetaling) (Boek VII, Titel 4, Hoofdstuk 1 WER); – Handelsagentuurovereenkomst (Boek X, Titel 1 WER); – Vervoerovereenkomst (o.a. Boek X, Titel 4 WER); – Verzekeringsovereenkomst (o.a. Verzekeringswet en WAM); – Vennootschapsovereenkomst (WVV);

Daarnaast zijn er buiten het oud Burgerlijk Wetboek en het Burgerlijk Wetboek talloze overeenkomsten terug te vinden die met een specifieke naam genoemd worden, maar die slechts fragmentarisch geregeld zijn.

Voorbeelden – Commerciële samenwerkingsovereenkomst (Boek X, Titel 2 WER); – Overeenkomst van concessie van alleenverkoop (Boek X, Titel 3 WER); – Commissieovereenkomst (Wet 5 mei 1872 betreffende het pand en de commissie, BS 7 mei 1872);

26. Onbenoemde overeenkomsten. De realiteit evolueert altijd sneller dan het recht. In de praktijk duiken er dan ook geregeld nieuwsoortige overeenkomsten op, waarvoor er geen kant-en-klaar wettelijk kader bestaat of hoeft te bestaan. Dat zijn de onbenoemde overeenkomsten.

Zij zijn onderworpen aan de algemene regels van de verbintenissen uit overeenkomst (en eventueel aan bijzondere wetten die bepaalde aspecten regelen). Vaak worden ook de regels van gelijkaardige benoemde overeenkomsten naar analogie toegepast.

Voorbeelden – Franchiseovereenkomst. Een franchiseovereenkomst is een overeenkomst waarbij de ene partij (de franchisegever) aan de andere partij (de franchisenemer), die juridisch onafhankelijk is, tegen vergoeding het recht verleent om een franchiseformule voor de afzet van bepaalde goederen of de verrichting van bepaalde diensten te exploiteren. Naast het algemeen verbintenissenrecht is op de franchiseovereenkomst Boek X, Titel 2 WER van toepassing.

78

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 78

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

– Overeenkomst van financiële leasing (financieringshuur of huurkoop). Deze overeenkomst betreft eigenlijk een kredietoperatie. De leasinggever koopt op aangegeven van de leasingnemer een leasegoed (een bepaald investeringsgoed, zoals bedrijfsmaterieel) aan, en stelt dit leasegoed vervolgens gedurende de leaseperiode tegen een periodieke leasevergoeding ter beschikking van de leasingnemer. Bij het einde van de leaseperiode kan de leasingnemer eventueel een aankoopoptie lichten om het leasegoed te verwerven. Bepaalde aspecten van een overeenkomst van financiële leasing vertonen gelijkenissen met een huur-verhuurovereenkomst (m.n. het feit dat gedurende de leaseperiode de leasingnemer een persoonlijk gebruiksrecht op het leasegoed heeft tegen betaling van een periodieke leasevergoeding). Er zitten echter nog andere aspecten aan dergelijke overeenkomst, bijvoorbeeld een verkoopbelofte (bij het einde van de leaseperiode kan de leasingnemer eventueel een aankoopoptie lichten om het leasegoed te verwerven). In haar geheel is dergelijke overeenkomst dus zeker niet met een huur-verhuurovereenkomst gelijk te stellen.

27. Gemengde overeenkomsten. Gemengde overeenkomsten tot slot zijn overeenkomsten waarin elementen van verschillende benoemde overeenkomsten te herkennen zijn.

Voorbeeld De eigenaar van een paard heeft een afspraak met een manegehouder dat hij zijn paard mag stallen in diens manege en dat het paard er gevoederd, verzorgd en getraind zal worden. Dat alles uiteraard in ruil voor een flinke maandelijkse vergoeding. Wanneer nu het paard gewond zou geraken op het ogenblik dat het tijdelijk wordt overgeplaatst naar een andere stal, zal bij de beoordeling van de aansprakelijkheid van de manege al snel de vraag rijzen hoe dit contract gekwalificeerd moet worden. Het vormt immers een kruising tussen een huurcontract (het gebruik van een stal in ruil voor de betaling van een huurprijs) en een aannemingsovereenkomst (waarbij tegen betaling een werk – namelijk de verzorging van het paard – wordt verricht). Mogelijk kan er in dit contract zelfs een aspect van bewaring en bewaking (bewaargeving dus) worden herkend.

Er bestaan verschillende theorieën om te bepalen welke regels op gemengde overeenkomsten van toepassing zijn.

Zo moet volgens sommigen worden uitgemaakt welk aspect overheerst in het geheel van de overeenkomst en moeten de regels van de benoemde overeenkomst die met dit aspect correspondeert dan op de gehele overeenkomst worden toegepast. Dit noemt men de absorptietheorie.

Volgens anderen moeten op ieder afzonderlijk aspect van de overeenkomst zo veel mogelijk de regels van de ermee corresponderende benoemde overeenkomst worden toegepast. Dit noemt men de cumulatietheorie.

Nog volgens anderen betreft het een overeenkomst sui generis – een overeenkomst met een volstrekt eigen aard – die niet onder een bepaalde categorie is onder te brengen. Dergelijke overeenkomst is dan onderworpen aan de algemene regels van de verbintenissen uit overeenkomst. De regels van gelijkaardige benoemde overeenkomsten kunnen hoogstens bij wijze van analogie worden toegepast.

79

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 79

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Praktisch: vaststellen van de toepasselijke set van regels op een concrete overeenkomst We wezen er hiervoor al op dat een goede jurist niet zozeer iemand is die alle regeltjes vanbuiten kent, maar vooral iemand die weet dat regels bestaan en kunnen veranderen en de vigerende regels kan terugvinden.

Wanneer je geconfronteerd wordt met een bepaalde overeenkomst moet je je deze vragen stellen: – Bestaan er in oud Burgerlijk Wetboek, het Burgerlijk Wetboek of in bijzondere wetten specifieke regels met betrekking tot de overeenkomst in kwestie?

Probeer het volledige wettelijke kader van de overeenkomst in kwestie in kaart te brengen. Het is mogelijk dat deze oefening leidt tot meerdere sets van toepasselijke regels.

Voorbeeld Op een handelsagentuurovereenkomst kunnen (onder meer) van toepassing zijn: 1) het algemeen verbintenissenrecht, 2) de regels m.b.t. de aanneming (huur van diensten), 3) de regels m.b.t. de lastgeving, 4) de bepalingen van Boek X, Titel 2 WER en 5) de bepalingen van Boek X, Titel 1 WER.

– Als er meerdere sets van toepasselijke regels zijn, hoe verhouden deze regels zich ten opzichte van elkaar?

Bij tegenstrijdigheid tussen regels zijn belangrijke uitgangspunten dat bijzondere regels voorrang hebben op algemene regels (met een Latijnse rechtsspreuk luidt dit: lex specialis derogat legi generali) en dat recentere regels voorrang hebben op oudere regels (met een Latijnse rechtsspreuk luidt dit: lex posterior derogat legi priori).

– Wanneer je het volledige wettelijke kader van de overeenkomst in kwestie hebt uitgezet en bepaald hebt welke regels eventueel voorrang hebben, moet je je nog de vraag stellen of partijen contractueel misschien van deze regels mogen afwijken.

Regels van aanvullend recht gelden slechts voor zover partijen niets anders overeengekomen zijn.

Contractuele bepalingen die strijdig zijn met regels van dwingend recht of van recht van openbare orde kunnen nietig verklaard worden (of gesanctioneerd worden met een andere sanctie waarin de wet voorziet).

Het is niet altijd even eenvoudig om uit te maken wat de precieze aard van een rechtsregel is. Als de wetgever zelf op de schending van een rechtsregel de nietigheid stelt, kan je hieruit afleiden dat deze rechtsregel minstens van dwingend recht is. Ook de frasering ‘niettegenstaande enige strijdige bepaling’ of gelijkaardige bewoordingen wijzen hierop. Als een rechter de schending van een rechtsregel ambtshalve mag inroepen, wijst dat erop dat die rechtsregel wellicht de openbare orde raakt. In gevallen waarin de wetgever niet duidelijk is, zul je hiervoor de rechtspraak en de rechtsleer moeten consulteren.

Voorbeelden Artikel 1153 oud BW en artikel 1231 oud BW (‘ambtshalve’). Overdreven intrestbedingen of schadebedingen kunnen ambtshalve gematigd worden. Deze artikels raken de openbare orde.

Artikel 75 Reiscontractenwet (‘van rechtswege nietig’). De bepalingen van de Reiscontractenwet zijn van dwingend recht.

80

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 80

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1.1.2.5 Andere indelingen 28. Veelheid aan indelingen naargelang de invalshoek. Voor de volledigheid merken we nog op dat er nog vele andere manieren zijn om overeenkomsten in te delen, al naargelang welk aspect van de overeenkomst men wil belichten.

1 Voorovereenkomsten en voorbereidende overeenkomsten. Het criterium is hier de mate waarin de voorgenomen transactie met de overeenkomst afgewikkeld is (zie verder).

2 Raamovereenkomsten (of kaderovereenkomsten). Dit zijn overeenkomsten waarbij de partijen de algemene principes overeenkomen waarbinnen zij latere uitvoeringsovereenkomsten zullen sluiten.

3 Overeenkomsten met of zonder een persoonsgebonden karakter (intuitu personae). Het criterium is hier of een welbepaalde persoon de verbintenis moet uitvoeren (zie hiervoor).

4 Aflopende overeenkomsten (of dadelijke overeenkomsten of overeenkomsten met aflopende prestaties) en duurovereenkomsten (of overeenkomsten met doorlopende prestaties dan wel opeenvolgende prestaties). Een onderscheidingscriterium zou hier kunnen zijn of de duur zelf van de overeenkomst essentieel is voor de schuldeiser van de prestatie. Het is evenwel niet mogelijk om beide categorieën zeer scherp van elkaar af te lijnen.

Voorbeelden Een koop-verkoopovereenkomst in haar eenvoudigste vorm is een aflopende overeenkomst (bv. men koopt in de supermarkt etenswaar en betaalt onmiddellijk aan de kassa). Een huurovereenkomst is een duurovereenkomst: het verschaffen van het huurgenot door de verhuurder is een doorlopende prestatie, het periodiek betalen van de huurgelden door de huurder is een opeenvolgende prestatie.

5 Duurovereenkomsten van bepaalde of onbepaalde duur. Het onderscheidingscriterium is hier of er op een vooraf vastgesteld tijdstip een einde komt aan de duurovereenkomst.

6 Hoofdovereenkomsten en bijkomende overeenkomsten. Het onderscheidingscriterium is hier of een bepaalde overeenkomst afhankelijk is van een andere overeenkomst. Een hoofdovereenkomst is in haar bestaan en uitvoering onafhankelijk van andere overeenkomsten. Een bijkomende overeenkomst is een overeenkomst waarvan het bestaan en de nakoming gekoppeld zijn aan een andere overeenkomst.

Voorbeeld Een bank verstrekt een lening aan een jonge vrouw. De ouders van de jonge vrouw stellen zich borg voor de terugbetaling van de lening en bijhorigheden. De leningovereenkomst is dan de hoofdovereenkomst en de borgstelling is de bijkomende overeenkomst.

7 Onderhandelde overeenkomsten en standaard- of toetredingscontracten. Het onderscheidingscriterium is dan de vrijheid die de beide partijen hadden bij het bepalen van de inhoud van het contract.

81

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 81

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeeld De overeenkomsten die een consument kan sluiten met bijvoorbeeld leveranciers van nutsvoorzieningen of telecomoperatoren zijn doorgaans standaardcontracten. De overeenkomst is te nemen of te laten door de consument; enige ruimte voor onderhandeling van bepaalde bedingen wordt de consument niet gegund.

8 Consumentenovereenkomsten. Consumentenovereenkomsten zijn overeenkomsten gesloten tussen een onderneming in de zin van het Wetboek van Economisch Recht en een consument in de zin van dat wetboek.

9 Meerpartijenovereenkomsten. Meerpartijenovereenkomsten zijn overeenkomsten die door meer dan twee partijen aangegaan zijn.

1.2

Basisbeginselen van het contractenrecht

29. Algemeen. Het contractenrecht steunt op enkele fundamentele principes, m.n. de contractvrijheid, de bindende kracht van de overeenkomst en de goede trouw.

1.2.1

A

Wilsautonomie, contractvrijheid en consensualisme

Uitgangspunt

30. Wilsautonomie. Het staat iedere persoon vrij om – uiteraard binnen bepaalde wettelijke grenzen – zijn leven naar eigen inzicht en wensen in te richten en in dit kader ook rechtshandelingen te stellen.

Contractvrijheid. Uit het principe van wilsautonomie vloeit de contractvrijheid voort: elke persoon kan in beginsel vrij beslissen om al dan niet een contract te sluiten met een ander persoon, wie hij als medecontractant wenst – zonder de redenen van zijn keuze te moeten verantwoorden – en welke prestatie (en wederprestatie) er geleverd zal worden.

De personen die met elkaar wensen te contracteren zijn dus vrij om de inhoud van hun overeenkomst te bepalen, voor zover deze voldoet aan de bij wet bepaalde geldigheidsvereisten.

Consensualisme. De meeste overeenkomsten komen vormvrij tot stand. De wilsovereenstemming of consensus die de partijen bereikt hebben moet in principe niet verder geformaliseerd worden om een geldig contract te sluiten. De zakelijke overeenkomsten en de plechtige overeenkomsten vormen hierop een uitzondering.

Aanvullend recht. Bij het sluiten van contracten staat de vrije wil van de partijen dus centraal.

Heel wat regels uit het contractenrecht zijn dan ook van aanvullend recht: de partijen mogen er in hun overeenkomsten van afwijken. Als stelregel kan men poneren dat al wat niet verboden is, toegelaten is. Geef dus nooit juridisch advies over een contract zonder dat je dat contract grondig gelezen hebt!

82

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 82

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

B

Nuancering

31. Grenzen aan de contractvrijheid. Toch kent het principe van de contractvrijheid belangrijke juridische en feitelijke grenzen.

Contractweigering kan rechtsmisbruik uitmaken. Het Hof van Cassatie oordeelde in een arrest van 7 oktober 2011 dat de weigering om te contracteren in bepaalde (uitzonderlijke) gevallen rechtsmisbruik kan opleveren, meer bepaald als die weigering gebeurt ‘op een manier die kennelijk de grenzen overschrijdt van de normale uitoefening van de contractvrijheid door een bedachtzaam en omzichtig persoon’.3 Regels van openbare orde en van dwingend recht. Het recht bevat heel wat regels van openbare orde en van dwingend recht. De partijen mogen van dergelijke regels niet afwijken. Doen zij dat wel, dan kan in sommige gevallen de hele overeenkomst nietig verklaard worden en in andere gevallen de betrokken clausule nietig of ongeldig verklaard worden. We komen later terug op de vraag wie die nietigheid kan inroepen (enkel de beschermde partij, dan wel eenieder, met inbegrip van het openbaar ministerie en de rechter).

Algemeen verbod om afbreuk te doen aan wetten die de openbare orde en de goede zeden betreffen. Partijen kunnen geen overeenkomst afsluiten die ingaat tegen de openbare orde of de goede zeden. Artikel 2 oud BW sanctioneert overeenkomsten die de openbare orde of de goede zeden aantasten immers met een absolute nietigheid. Een regel is van openbare orde wanneer hij de essentiële belangen van de Staat of van de gemeenschap raakt, of als hij in het privaatrecht de juridische grondslagen vastlegt waarop de economische of morele orde van de samenleving rust. We komen daar verder nog op terug bij de bespreking van het voorwerp en de oorzaak van de overeenkomst.

Verbod om af te wijken van bijzondere bepalingen van openbare orde of van dwingend recht – algemeen. Uit heel wat bijzondere bepalingen in het recht blijkt – expliciet of impliciet – dat er door de partijen niet van afgeweken mag worden. Dit is onder meer het geval wanneer een bepaling stelt dat een bepaalde clausule nietig is, of voor niet geschreven wordt gehouden.

Vooral in het consumentenrecht en het ondernemingsrecht is de contractvrijheid de voorbije decennia sterk aan erosie onderhevig geweest. In Boek VI WER zijn belangrijke regels terug te vinden die overeenkomsten tussen ondernemingen en consumenten enerzijds en tussen ondernemingen onderling anderzijds reguleren. Deze algemene regeling wordt vaak nog aangevuld met andere, meer specifieke wetgeving ter bescherming van bepaalde categorieën van zwakkere contractanten (kopers, huurders, werknemers, kredietnemers, borgstellers …).

3

Cass. 7 oktober 2011, AR C.10.0227.F, Pas. 2011, afl. 10, 2148, concl. HENKES, RCJB 2013, afl. 4, 537, noot T. LEONARD, Juristenkrant 2011, afl. 238, 1 (weergave S. JANSEN), RW 2012-13, afl. 30, 1181, noot S. JANSEN en S. STIJNS en TBBR 2012, afl. 10, 489, noot A. DE BOECK. 83

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 83

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeelden Artikel VI.83 WER bevat een lijst van 33 per se onrechtmatige bedingen in overeenkomsten gesloten tussen een onderneming en een consument (de zogenaamde zwarte lijst van verboden bedingen). Zo is het bijvoorbeeld onrechtmatig en nietig om in een overeenkomst gesloten tussen een onderneming en een consument: – de onderneming het recht te geven om eenzijdig de leveringstermijn te bepalen of te wijzigen (artikel VI.83, 5° WER); – een onredelijk korte termijn te bepalen om gebreken in het geleverde product aan de onderneming te melden (artikel VI.83, 15° WER); – vooraf een schadevergoeding te bepalen die de consument verschuldigd zal zijn wanneer hij zijn verplichtingen niet nakomt, zonder in een gelijkwaardige vergoeding te voorzien ten laste van de onderneming die in gebreke blijft (VI.83, 17° WER); – de overeenkomst van bepaalde duur voor de opeenvolgende levering van goederen voor een onredelijke termijn te verlengen indien de consument niet tijdig opzegt (artikel VI.83, 19° WER); – op onweerlegbare wijze de instemming van de consument vast te stellen met bedingen waarvan deze niet daadwerkelijk kennis heeft kunnen nemen vóór het sluiten van de overeenkomst (artikel VI.83, 26° WER); – de voor een product aangekondigde prijs te verhogen omwille van de weigering van de consument om via bankdomiciliëring te betalen of om zijn facturen via e-mail te ontvangen (artikel VI.83, 32° en 33° WER); – …

Artikel VI.91/4. WER bevat een lijst van vier per se onrechtmatige bedingen in overeenkomsten gesloten tussen ondernemingen (de zogenaamde zwarte lijst van verboden bedingen). Artikel VI.91/5 WER bevat een lijst van acht bedingen die, behoudens tegenbewijs, vermoed worden onrechtmatig te zijn indien zij voorkomen in overeenkomsten gesloten tussen ondernemingen (de zogenaamde grijze lijst van verboden bedingen).

Ook algemene rechtsbeginselen kunnen regels van openbare orde of van dwingend recht bevatten.

Voorbeeld Op grond van een algemeen rechtsbeginsel kunnen overeenkomsten van onbepaalde duur steeds opgezegd worden.

Verbod om af te wijken van bijzondere bepalingen van openbare orde of van dwingend recht – verbod op discriminatie. De contractvrijheid geeft ook niet het recht om anderen te discrimineren, bijvoorbeeld bij het sluiten van arbeidsovereenkomsten of het aanbieden van goederen en diensten (horeca, handel, verhuur, verzekeringen …). De Antidiscriminatiewet verbiedt elke discriminatie op grond van leeftijd, seksuele geaardheid, burgerlijke staat, geboorte, vermogen, geloof of levensbeschouwing, politieke overtuiging, syndicale overtuiging, taal, gezondheidstoestand, een handicap, een fysieke of genetische eigenschap of sociale afkomst. Contractbepalingen die blijk geven van discrimi84

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 84

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

natie, zijn – in toepassing van artikel 15 Antidiscriminatiewet – nietig. De Antidiscriminatiewet is zo fundamenteel in de rechtsorde dat zij de openbare orde raakt.

Verbod om af te wijken van bijzondere bepalingen van openbare orde of van dwingend recht – verbod op bedrog. Het Hof van Cassatie heeft gesteld dat het verbod op bedrog een algemeen rechtsbeginsel is (met een Latijnse rechtsspreuk luidt dit beginsel: fraus omnia corrumpit – ‘bedrog tast alles aan’). Niemand mag zich beroepen op zijn eigen bedrog om de toepassing van een rechtsregel in zijn voordeel te vragen. Het wilsgebrek bedrog en de pauliaanse vordering, die we verderop bespreken, zijn bijzondere toepassingsgevallen van het verbod op bedrog.

Voorbeeld Het aankopen van goederen op naam van stromannen om zichzelf onvermogend te maken en zijn schuldeisers te ontlopen, kan doorprikt worden via het verbod op bedrog.

Toetredingscontracten. Ook feitelijk blijft er in de dagelijkse praktijk soms weinig over van de contractvrijheid. Vanuit het perspectief van de economisch zwakkere partij (bv. consumenten) zijn immers heel wat contracten ‘toetredingscontracten’ (of ‘standaardovereenkomsten’) die weinig of geen ruimte voor onderhandeling laten. Het contract is te nemen of te laten.

Voorbeeld Wie naar een festival wil gaan, krijgt weinig gelegenheid om gebruik te maken van zijn contractvrijheid: wie een toegangsticket wil kopen, zal zich moeten neerleggen bij de voorwaarden van de organisator.

1.2.2 Bindende kracht van de overeenkomst 32. Wettelijke basis.

Artikel 1134 oud BW

‘Alle overeenkomsten die wettig zijn aangegaan, strekken degenen die deze hebben aangegaan, tot wet.

Zij kunnen niet herroepen worden dan met hun wederzijdse toestemming of op de gronden door de wet erkend.

Zij moeten te goeder trouw worden ten uitvoer gebracht.’

33. Principe. Verbintenissen uit overeenkomst (en ook uit eenzijdige wilsuiting, zie verder) hebben bindende kracht.

Ten aanzien van overeenkomsten wordt dat beginsel uitdrukkelijk bevestigd door artikel 1134, eerste lid oud BW. Is de overeenkomst geldig gesloten, dan krijgt zij krachtens de wet verbindende kracht. In de juridische wereld vat men dat principe meestal samen met de Latijnse rechtsspreuk pacta sunt servanda.

34. Geen eenzijdige beslissingen. Het bindend karakter van de overeenkomst houdt in dat een contractpartij niet eenzijdig mag terugkomen op de gemaakte afspraken. Dit mag zelfs niet wanneer zij onredelijk benadeeld zou worden in het contract.

85

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 85

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Partijen moeten dus zeer goed beseffen dat een contract geen vodje papier is waarvan zij zich – als dat hen beter uitkomt – kunnen ontdoen.

Natuurlijk kunnen partijen wél altijd in gezamenlijk overleg hun contract wijzigen of tenietdoen.

Zij kunnen in beginsel ook vooraf in hun contract vastleggen dat een van hen beiden het recht heeft om eenzijdig bepaalde voorwaarden van het contract te bepalen of te herzien (een zogenaamde ‘partijbeslissing’). Volgens een bepaalde strekking in de jurisprudentie moeten hiervoor wel objectieve criteria of parameters worden vastgelegd in het contract, zodat de partij die eenzijdig voorwaarden van het contract kan bepalen of herzien haar beslissing alleen maar kan nemen binnen een voldoende objectief en afgelijnd kader. De uitoefening van een partijbeslissing kan dan – ingeval van een geschil – door de rechter getoetst worden aan de vereisten van de goede trouw.

De mogelijkheid van een partijbeslissing wordt wel expliciet verboden in bepaalde wetten, m.n. in artikel IV.83, 2° t.e.m. 5° WER, in artikel VI.94/5, 1° WER, in artikel 1591 oud BW en in artikel 25 Arbeidsovereenkomstenwet.

35. Bindend voor de rechter. Ook de rechter moet zich in principe houden aan de bindende kracht van verbintenissen uit overeenkomst (en uit eenzijdige wilsuiting).

Hij mag de inhoud, zin en draagwijdte van zulke verbintenissen niet wijzigen, ook niet wanneer hij vindt dat die onredelijk, onrechtvaardig of onbillijk zouden zijn.

Het is de rechter wel altijd toegestaan om een bepaald contract te herkwalificeren in functie van de bedoeling van de partijen. Uitzonderlijk kan de rechter ook uitstel van betaling toestaan of verregaande clausules matigen.

Voorbeelden – Artikel 1244 oud BW: De schuldenaar kan de schuldeiser niet verplichten betaling te ontvangen van een gedeelte van een schuld, al is die schuld ook deelbaar. Maar de rechter kan, niettegenstaande ieder andersluidend beding, met inachtneming van de toestand der partijen, gebruik makend van deze bevoegdheid met grote omzichtigheid en daarbij rekening houdend met de termijnen die de schuldenaar reeds heeft genoten, gematigd uitstel verlenen voor de betaling en de vervolgingen doen schorsen, ook wanneer de schuld blijkt uit een andere authentieke akte dan een vonnis.

– Artikel 1153 oud BW. – Artikel 1184, derde lid oud BW. – Artikel 1231 oud BW. – Artikel 1907ter oud BW. – Artikel 7 Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties.

86

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 86

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1.2.3 De goede trouw 36. Wettelijke basis.

Artikel 1134 oud BW

‘Alle overeenkomsten die wettig zijn aangegaan, strekken degenen die deze hebben aangegaan, tot wet.

Zij kunnen niet herroepen worden dan met hun wederzijdse toestemming of op de gronden door de wet erkend.

Zij moeten te goeder trouw worden ten uitvoer gebracht.’

Artikel 1135 oud BW

‘Overeenkomsten verbinden niet alleen tot hetgeen daarin uitdrukkelijk bepaald is, maar ook tot alle gevolgen die door de billijkheid, het gebruik of de wet aan de verbintenis, volgens de aard ervan, worden toegekend.’

37. Begrip. De goede trouw vormt een derde leidinggevend principe in de contractuele relatie tussen contractpartijen.

Artikel 1134 oud BW vereist dat overeenkomsten te goeder trouw worden uitgevoerd.

Het begrip ‘goede trouw’ is een open begrip. Het refereert in zijn algemeenheid aan wat contractpartijen – binnen het kader van wat zij vrijelijk overeenkwamen (contractvrijheid) en waartoe zij dus gehouden zijn (bindende kracht van de overeenkomst) – in redelijkheid van elkaar mogen verwachten.

De invulling van welke eisen de goede trouw in een concreet geval stelt, zal, ten minste in geval van een geschil, door de rechter moeten gebeuren.

Het beginsel van de goede trouw, dat als een rode draad doorheen het overeenkomstenrecht loopt, heeft enkele belangrijke functies.

– De interpretatieve werking van de goede trouw. Wanneer een overeenkomst geïnterpreteerd moet worden, zal de rechter de goede trouw als toetssteen hanteren. De rechter zal zich laten leiden door de gemeenschappelijke bedoelingen van de partijen en door de zin en de betekenis die men redelijkerwijze aan de wederzijds afgelegde verklaringen en de omringende omstandigheden mag toedichten.

– De aanvullende werking van de goede trouw. Partijen beperken hun afspraken vaak tot het essentiële, zonder alle denkbare hypotheses tot in de puntjes uit te werken. Tot wat contractpartijen dan precies ten opzichte van elkaar gehouden zijn, zal mee ingevuld en aangevuld worden door de vereiste van goede trouw tussen contractpartijen. In artikel 1135 oud BW is bepaald dat partijen niet alleen gebonden zijn door wat zij uitdrukkelijk zijn overeengekomen, maar ook tot alle gevolgen die door de billijkheid, het gebruik of de wet aan de verbintenis, volgens de aard ervan, worden toegekend.

– De matigende werking van de goede trouw. Een partij mag uiteraard van haar wederpartij verlangen dat zij haar verbintenis nakomt (bindende kracht van de overeenkomst). Maar dat neemt niet weg dat een partij zich bij de uitoefening van haar contractuele rechten enigszins redelijk en billijk moet gedragen. Wanneer een partij een recht uitoefent op een wijze die kennelijk de grenzen te buiten gaat van de normale uitoefening van dat recht door een voorzichtig en redelijk persoon in dezelfde concrete omstandigheden, maakt die partij zich schuldig aan rechtsmisbruik. De rechter

87

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 87

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

kan dan matigend optreden en een passend herstel opleggen in functie van de aard en de vorm van het rechtsmisbruik.

38. Diverse gedaantes. Ook buiten het oud Burgerlijk Wetboek is het principe van de goede trouw terug te vinden in diverse wetteksten.

Voorbeeld In het verzekeringsrecht wordt het principe van de goede trouw bijvoorbeeld geconcretiseerd in de vorm van de mededelingsplicht van de verzekeringsnemer. Artikel 58 van de Verzekeringswet verplicht de verzekeringsnemer om bij het sluiten van een verzekeringscontract nauwkeurig alle belangrijke informatie mee te delen aan de verzekeraar, zodat die het verzekerde risico correct kan inschatten.

Van een verzekeringsnemer wordt uiteraard verwacht dat hij zich hierbij te goeder trouw gedraagt.

Wanneer iemand bij het sluiten van een hospitalisatieverzekering of een levensverzekering bewust essentiële informatie achterhoudt over bijvoorbeeld zijn gezondheidstoestand of wanneer iemand bij het sluiten van een brandverzekering niet vermeldt dat zijn huis van hout is, een rieten dak en een open haard heeft, schendt hij deze verplichting.

1.3

Totstandkoming van de overeenkomst

39. Systematiek. Hiervoor zagen we dat partijen in beginsel vrij zijn om al dan niet te contracteren, om hun medecontractant te kiezen en om inhoud te geven aan hun afspraken.

De essentiële vraag die dan nog beantwoord moet worden is vanaf welk ogenblik precies er sprake is van een geldige overeenkomst. Verder zullen we zien dat voor een geldige overeenkomst een aantal geldigheidsvereisten vervuld moeten zijn.

Maar voor we ingaan op die geldigheidsvereisten en de sanctionering ervan, staan we eerst nog stil bij de fase die de daadwerkelijke totstandkoming van een overeenkomst voorafgaat.

1.3.1

De precontractuele fase en precontractuele aansprakelijkheid

40. Precontractuele fase. Verder zullen we zien dat een overeenkomst tot stand komt van zodra een bindend aanbod tot contracteren door de wederpartij zonder voorbehoud aanvaard wordt.

In vele gevallen zal de totstandkoming (en meteen ook de uitvoering) van een overeenkomst een eerder eenvoudig en kortdurend proces zijn.

Voorbeeld In een kledingwinkel zie je een mooie trui. Je neemt ze uit het rek, gaat ermee naar de kassa en betaalt.

In evenveel gevallen zal de daadwerkelijke totstandkoming van een overeenkomst evenwel een complex en misschien zelfs langdurig proces zijn, waarin partijen eerst nog onderhandelingen voeren.

88

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 88

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

De fase voorafgaand aan het al dan niet tot stand komen van een overeenkomst – waarin partijen nog onderhandelen – wordt de ‘precontractuele fase’ genoemd.

De vraag rijst hoe partijen zich in de precontractuele fase moeten gedragen en of zij in deze fase al aansprakelijkheid kunnen oplopen.

41. Precontractuele aansprakelijkheid. Het hiervoor toegelichte principe van de contractvrijheid houdt in dat partijen vrij zijn om wel of niet te contracteren. Zij zijn dus ook principieel vrij om onderhandelingen aan te vatten, te voeren en af te breken wanneer zij geen behoefte meer voelen om nog te contracteren met hun onderhandelingspartner.

Verder zullen we zien dat een partij die al een bindend aanbod geformuleerd heeft, dit niet meer zomaar kan intrekken. Een aanbod is immers een eenzijdige rechtshandeling die de aanbieder bindt.

Maar zelfs al heeft een partij nog geen bindend aanbod geformuleerd, dan nog heeft zij niet zomaar het recht om op eender welke wijze of op eender welk moment de onderhandelingen af te breken.

Daarnaast moeten partijen die in onderhandeling zijn in de aanloop naar een daadwerkelijke contractsluiting elkaar op een correcte manier informeren. Hoewel het oud Burgerlijk Wetboek hier geen expliciete regels over bevat, wordt van onderhandelingspartners verwacht dat zij zich ook tijdens de onderhandelingsfase als voorzichtige en redelijke personen (goede huisvaders) gedragen. De partijen moeten elkaar aldus tijdens de precontractuele onderhandelingen alle informatie verschaffen die de wet, de goede trouw en de gebruiken hen opleggen, rekening houdend met de hoedanigheid van de partijen, hun redelijke verwachtingen en het voorwerp van het contract. Als partijen zich niet gedragen als voorzichtige en redelijke personen (goede huisvaders), dan kunnen zij aansprakelijk worden gesteld voor de schade die zij door hun gedrag veroorzaken. Er bestaat dus zoiets als een precontractuele aansprakelijkheid of, met een Latijns begrip, culpa in contrahendo of culpa in non contrahendo.

42. Twee belangrijke toepassingsgevallen. De figuur van de precontractuele aansprakelijkheid heeft dus twee belangrijke toepassingsgevallen.

1 Zij vindt ten eerste toepassing wanneer een partij op een foutieve manier (ver)gevorderde onderhandelingen afbreekt, terwijl bij de wederpartij de (legitieme) verwachting op een contractsluiting werd gewekt. Er is dan sprake van culpa in non contrahendo.

Voorbeeld Een koekjesfabrikant voert onderhandelingen met een bekend patissier over de mogelijke commercialisering van een nieuw soort koekjes. Korte tijd nadat de patissier zijn geheime recept heeft prijsgegeven met het oog op een haalbaarheidsstudie door de fabrikant, breekt de fabrikant de onderhandelingen plots af. Blijkbaar was het de fabrikant er vooral om te doen om het exclusieve recept van de patissier te achterhalen …

2 Daarnaast kan de leer van de precontractuele aansprakelijkheid toepassing vinden in situaties waarin een onderhandelingspartner verzaakt aan de informatieplicht die elke contractpartij heeft.

Van onderhandelaars wordt uiteraard niet verwacht dat zij al hun kaarten op tafel leggen, maar wel dat zij op een eerlijke manier onderhandelen en elkaar alle juiste informatie overmaken. Wanneer een onderhandelaar schade berokkent aan zijn wederpartij door tijdens de onderhandelingen (opzettelijk of uit slordigheid) onvoldoende, onvolledige of onjuiste informatie te verstrekken, dan

89

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 89

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

kan hij aansprakelijk gesteld worden voor de schade die daaruit voortvloeit. Er is dan sprake van culpa in contrahendo.

Voorbeeld Een professioneel behandelaar van tabaksproducten huurt een magazijn in opdracht van een tabaksproducent, zonder vooraf na te gaan of het magazijn wel geschikt is om tabaksproducten op te slagen. Dat blijkt niet het geval te zijn: door een vochtprobleem in het door hem gehuurde magazijn wordt de lading tabak onbruikbaar. Het hof van beroep Antwerpen oordeelde in een dergelijk geval dat er sprake was van een precontractuele fout. Van een professionele tabaksbehandelaar kan worden verwacht dat hij zich vóór het sluiten van het huurcontract vergewist van de toestand van het gehuurde goed en dat hij zo nodig zijn opdrachtgever waarschuwt. Door dat niet te doen, verzaakt hij aan de informatie- en waarschuwingsplicht die hij in de precontractuele fase heeft ten aanzien van zijn opdrachtgever.4

In talloze wetten, die vooral uit het consumentenrecht komen, wordt een informatieplicht aan de sterkere partij opgelegd (bv. Boek VI WER, Boek VII WER, de Verzekeringswet, de Reiscontractenwet …). Voor zogenaamde ‘commerciële samenwerkingsovereenkomsten’ is er een specifieke regeling rond precontractuele informatie uitgewerkt in Boek X, Titel II WER. Artikel X.30 WER herinnert eraan dat bij bepaalde schendingen van deze wetgeving door de persoon die het recht verleent (de sterkere partij) de persoon die het recht verkrijgt (de zwakkere partij) het gemeen recht inzake quasi-delictuele aansprakelijkheid kan inroepen. Ook incidenteel bedrog (zie verder) kan worden gesanctioneerd via de leer van de precontractuele aansprakelijkheid.

43. Schadevergoeding. In beide toepassingsgevallen kan de partij die schade lijdt een schadevergoeding vorderen. Voor deze schadevergoeding moeten drie voorwaarden samen vervuld zijn: er moet een fout begaan zijn, die fout moet schade veroorzaakt hebben en er moet een oorzakelijk verband zijn tussen de fout en de schade. Deze vordering is met andere woorden gesteund op de artikels 1382 en 1383 oud BW (zie verder).

1.3.2 De fase van de daadwerkelijke totstandkoming van de overeenkomst 1.3.2.1 Aanbod en aanvaarding 44. Aanbod en aanvaarding. Het principe is dat overeenkomsten ontstaan wanneer een aanbod gevolgd wordt door een aanvaarding van dit aanbod.

Voorbeeld 1 Je plaatst een zoekertje online dat je een welbepaalde gsm wilt verkopen tegen een bepaalde prijs. Dit zoekertje kwalificeert juridisch als een aanbod tot verkoop. Als iemand hierop reageert dat hij onder jouw voorwaarden deze gsm wil aankopen – d.w.z. jouw aanbod tot verkoop zonder voorbehoud aanvaardt – is er een koopovereenkomst tot stand gekomen.

4

Antwerpen 26 februari 2007, RW 2010-11, 574, noot A. DE BOECK.

90

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 90

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeeld 2 Je plaatst een zoekertje online dat je een welbepaalde gsm wilt aankopen tegen een bepaalde prijs. Dit zoekertje kwalificeert dan als een aanbod tot aankoop. Als iemand hierop reageert dat hij aan jou, onder jouw voorwaarden, de gevraagde gsm wil verkopen – d.w.z. jouw aanbod tot aankoop zonder voorbehoud aanvaardt – is er opnieuw een koopovereenkomst tot stand gekomen.

Bij een koopovereenkomst is de verkoper dus niet automatisch degene die het aanbod formuleert en is de koper niet altijd degene die dit aanbod aanvaardt. Je zult steeds in concreto moeten nagaan wie er een aanbod formuleerde en wie dit aanbod al dan niet aanvaardde.

De werkelijkheid is natuurlijk nog complexer. Vaak worden overeenkomsten voorafgegaan door uitgebreide onderhandelingen, waarbij heel wat ontwerpversies van de overeenkomst worden gewikt en gewogen.

45. Onderhandelingsfase. Zolang de onderhandelingen duren en er geen vast en precies voorstel tot contracteren is geformuleerd, zijn de onderhandelaars juridisch niet gebonden. De contractvrijheid impliceert dat zij vrij zijn de onderhandelingen af te breken, zolang zij dit – conform de hoger besproken leer van de precontractuele aansprakelijkheid – maar niet op een foutieve manier doen.

46. Aanbod. Aan het einde van de onderhandelingsfase kan een concreet aanbod worden geformuleerd.

Het aanbod is een voorstel tot contracteren dat alle essentiële bestanddelen (de bestanddelen die objectief gezien essentieel zijn voor een bepaalde type overeenkomst) en substantiële bestanddelen (de bestanddelen die subjectief gezien voor een bepaalde partij essentieel zijn voor de overeenkomst) omvat van het beoogde contract en de wil van de aanbieder impliceert om door het contract gebonden te zijn in geval van aanvaarding.

Degene die een aanbod formuleert, noemt men de ‘aanbieder’. Degene aan wie een aanbod gericht is, noemt men de ‘bestemmeling van het aanbod’. Voor de geldigheid van een aanbod is echter niet vereist dat het aanbod al tot een specifieke bestemmeling is gericht. Een aanbod is immers een eenzijdige rechtshandeling, waarbij de wilsuiting van één persoon volstaat om verbintenissen tot stand te brengen.

Om een overeenkomst te kunnen doen ontstaan, moet het aanbod wel alle elementen bevatten die essentieel zijn voor de totstandkoming van de overeenkomst. Het is ook vereist dat de aanbieder duidelijk de bedoeling heeft om een voorstel te doen dat voor hem bindend is. De bestemmeling van het aanbod moet dan alleen nog aanvaarden om de overeenkomst tot stand te brengen.

Voorbeeld De essentiële bestanddelen van een koopovereenkomst – of zij nu betrekking heeft op een roerend goed of op een onroerend goed – zijn het voorwerp van de eigendomsoverdracht en de prijs. Als je zegt of schrijft aan een persoon dat je je auto met chassisnummer [nummer] verkoopt tegen de prijs van € [bedrag] – zonder veel verdere preciseringen – formuleer je al een aanbod tot verkoop aan deze persoon.

91

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 91

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Het aanbod is bindend voor de aanbieder. Hij kan het niet meer wijzigen of intrekken van zodra het de bestemmeling bereikt heeft. Als het aanbod geen tijdsduur bepaalt, blijft het geldig gedurende een redelijke termijn. Om discussies te vermijden over wat dan in concreto een redelijke termijn is, doe je er steeds goed aan om in je aanbod duidelijk te bepalen dat het slechts geldt tot en met een welbepaalde datum.

47. Aanvaarding. De aanvaarding is elke verklaring of andere gedraging van de bestemmeling van het aanbod die uitdrukt dat hij ermee instemt, zonder aanvullingen, beperkingen of andere wijzigingen van essentiële of substantiële bestanddelen.

Als de reactie op een aanbod – zelfs op niet essentiële punten – afwijkt van dit aanbod, is er geen sprake van een aanvaarding en ontstaat er dus ook geen overeenkomst. Geregeld formuleert de bestemmeling van het aanbod een tegenvoorstel. In zoverre dit tegenvoorstel op zijn beurt een vast en precies voorstel tot contracteren inhoudt dat alle voor de totstandkoming van een overeenkomst essentiële elementen bevat, kwalificeert dit tegenvoorstel als een tegenaanbod. Als de bestemmeling van het tegenaanbod dit aanvaardt, ontstaat er een overeenkomst onder de voorwaarden van het tegenaanbod.

Voorbeeld Je zegt tegen een vriend dat je hem een bluetooth-speaker (die je zelf niet meer gebruikt) wilt verkopen voor 30 euro. De aanvaarding is net zoals het aanbod niet aan vormvoorschriften gebonden. Dit is een aanbod tot verkoop. Je vriend antwoordt hierop dat hij dat toch wat veel vindt, maar dat hij voor deze speaker wel 20 euro wil geven. Het tegenvoorstel van je vriend is géén aanvaarding. Wel heeft je vriend nu op zijn beurt een aanbod tot aankoop geformuleerd. Als je dit tegenaanbod zonder voorbehoud aanvaardt, is er een koopovereenkomst tot stand gekomen.

Voor heel wat contracten is de aanvaarding van het aanbod voldoende om de overeenkomst tot stand te brengen. De aanvaarding is net zoals het aanbod niet aan vormvoorschriften gebonden. De aanvaarding kan uitdrukkelijk gebeuren of door een ‘omstandig stilzwijgen’ (d.i. een stilzwijgen dat gelet op de concrete omstandigheden niet anders kan worden uitgelegd dan als een aanvaarding).

Er kan discussie ontstaan of een partij al een bindend aanbod tot contracteren gedaan heeft dat nog slechts aanvaard moet worden door de wederpartij dan wel of zij slechts een uitnodiging tot onderhandeling gedaan heeft. Veel hangt af van de wijze waarop een en ander geformuleerd is. Voorzichtigheid is geboden. Het kan daarom nuttig zijn om bij een advertentie uitdrukkelijk te vermelden dat deze nog geen bindend aanbod tot contracteren bevat, maar slechts een uitnodiging tot onderhandeling vormt. Als de transactie begeleid wordt door een tussenpersoon is het aangewezen maximale duidelijkheid te verschaffen over de vertegenwoordigingsbevoegdheid van die tussenpersoon (een makelaar die slechts partijen bij elkaar kan brengen, een lasthebber die de transactie in naam en voor rekening van de opdrachtgever kan afsluiten…).

92

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 92

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 4 juni 2012.5 Situering. ASAP.BE wenste een onroerend goed te verkopen. Zij belastte vastgoedmakelaar IMMO VANRUNXT met de bemiddeling bij de verkoop van dit onroerend goed. IMMO VANRUNXT plaatste een advertentie waarin het onroerend goed van ASAP.BE te koop aangeboden werd voor de prijs van € 200 000. Op 15 juli 2009 deed MULTIPLAST een “bod op eigendom”. Op 17 juli 2009 liet IMMO VANRUNXT aan MULTIPLAST weten dat ASAP.BE niet inging op het bod. Op 18 juli 2009 liet MULTIPLAST weten dat zij van oordeel was dat er een bindende overeenkomst gesloten werd, aangezien haar bod gelijk was aan de vraagprijs. ‘…

Op 15 juli 2009 werd door MULTIPLAST een bod gedaan van € 290 000 voor een onroerend goed, gelegen te Genk.

Het stuk van 15 juli 2009 vermeldt klaar en duidelijk “Bod Op Eigendom”. Voor MULTIPLAST ondertekende Filip Van Droogenbroéck als “bieder”.

Hetzelfde stuk vermeldt: “Opschortende voorwaarden: Geen. Bod gelijk aan de aangeboden verkoopprijs door eigenaars. Akte voor 1/10/2009 te verlijden”.

Het voorliggende stuk is duidelijk en behoeft zelfs geen interpretatie. Het is een bod en geen wederzijdse koop-verkoopovereenkomst.

MULTIPLAST en TOMSON blijven dit stuk ten onrechte benoemen als een verkoopovereenkomst. Dit druist in tegen de duidelijke bewoordingen van het voorliggend stuk.

Dat de partijen de bedoeling zouden hebben gehad een koopovereenkomst af te sluiten – zoals MULTIPLAST beweert – wordt dan ook niet gevolgd door het hof. Uit de schrapping van de opschortende voorwaarden kan dit niet worden afgeleid.

Het feitelijk gegeven dat het papier in 2 exemplaren werd opgesteld en mede ondertekend werd door de aangestelde van IMMO VANRUNXT kan geen geldige “koop-verkoopovereenkomst” tot stand brengen.

Nogmaals, de bewoordingen zijn duidelijk. Trouwens de aangestelde van IMMO VANRUNXT heeft dit bod niet ondertekend als lasthebber van de eigenaar.

De uitleg van IMMO VANRUNXT met betrekking tot de reden waarom haar vertegenwoordiger het bod ondertekende, namelijk de wens van MULTIPLAST dat zij een bewijs wilde hebben dat zij op die datum een bod gelijk aan de vraagprijs had uitgebracht, komt het hof zeer plausibel voor. Alleszins geldt het voorgaande. Zij mocht het bod van MULTIPLAST in ontvangst nemen, waarna zij dit diende over te maken aan de eigenaar.

MULTIPLAST beweert dat IMMO VANRUNXT haar had gezegd dat zij een mandaat bezat om te verkopen.

Dit wordt tegengesproken door IMMO VANRUNXT en wordt niet afdoende bewezen. (...)

De eerste rechter merkte terecht op dat de makelaar geen bevoegdheid had om te verkopen. Hij kon enkel bemiddelen. Hij was geen eigenaar en kon niet verkopen. Het bod bevatte verder, niet alle verkoopsvoor-

5

Antwerpen 4 juni 2012, NJW 2013, afl. 286, 599, noot R. STEENNOT. 93

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 93

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

waarden. Er werd niet gesproken over een bodemattest, de stedenbouwkundige voorschriften, erfdienstbaarheden, enz. b) Wat de waarde van de publicatie van IMMO VANRUNXT van het kwestieuze onroerend goed betreft: MULTIPLAST beweert dat zij een bod deed gelijk aan de vraagprijs van de eigenaars, waardoor er een koop-verkoopovereenkomst tot stand kwam.

Het hof oordeelt dat dit hier niet het geval is en treedt de eerste rechter bij.

De publicatie op de website of in de advertentie van IMMO VANRUNXT, waarbij het onroerend goed tegen een bepaalde vraagprijs te koop werd gesteld, kan hier niet als een bindend aanbod gelden. Het was een uitnodiging om een bod te doen.

Er is dan ook geen sprake van miskenning van artikel 1108, 1134, lid 3, 1156, 1583, 1604, 1605 en 1625 B.W. door de eerste rechter. c) Wat het schijnmandaat betreft: MULTIPLAST beweert dat zij gegronde redenen had om aan te nemen dat IMMO VANRUNXT het handelspand kon verkopen.

Het hof treedt de eerste rechter bij. Er is hier geen schijnmandaat bewezen. (...)

IMMO VANRUNXT had geen mandaat om te verkopen en zij heeft dergelijke schijn bij MULTIPLAST niet opgewekt. Een fout van IMMO VANRUNXT is niet aangetoond. De argumentatie van MULTIPLAST met betrekking tot het KB van de vastgoedmakelaar wordt door dit hof dan ook niet gevolgd.

Nergens wordt door MULTIPLAST aangetoond of aannemelijk gemaakt dat het zou volstaan dat IMMO VANRUNXT optrad, om “zo maar” te mogen aannemen dat deze IMMO over een lastgeving om te verkopen beschikte.

Terecht houdt ASAP.BE voor dat de opdracht van een makelaar gebruikelijk slechts strekt tot de bemiddeling. (...)

Gevolg van voorgaande is dat ook in hoger beroep een koop-verkoopovereenkomst niet is aangetoond. ...’

48. Bijzondere regels i.v.m. aanbod en aanvaarding. Voor nogal wat contracten of specifieke situaties bestaan er bijzondere regels in verband met de totstandkoming.

1 Voor zogenaamde ‘commerciële samenwerkingsovereenkomsten’ – gedefinieerd in artikel I.11, 2° WER – legt de wetgever aan de partij die het recht verleent (meestal de economisch sterkere partij) de verplichting op om een ontwerp van overeenkomst en een document met precontractuele informatie te overhandigen aan de partij die het recht verkrijgt (artikels X.27 en X.28 WER).

Vervolgens gaat er een reflectieperiode of een afkoelingsperiode van een maand in. Gedurende deze maand kan de partij die het recht verkrijgt voor zichzelf uitmaken of zij het contract wenst te sluiten of niet. Tijdens die periode mag de partij die het recht verkrijgt zich in beginsel nog tot niets hebben verbonden tegenover de partij die het recht verleent. Een schending van deze bepalingen kan aanleiding geven tot de nietigverklaring van de commerciële samenwerkingsovereenkomst (artikel X.30 WER).

94

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 94

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeeld Zo zal de franchisegever van een vastgoedfranchise aan de franchisenemer-vastgoedmakelaar eerst een ontwerp van franchiseovereenkomst en een document met precontractuele informatie moeten overhandigen. Pas nadat de reflectieperiode van een maand afgelopen is, kan een geldige franchiseovereenkomst ondertekend worden.

2 Bij bepaalde contracten legt de wetgever de verplichting op om aan de consument extra bedenktijd toe te staan, waarbinnen hij alsnog kan afzien van het contract.

Voorbeelden – Een consument die via een georganiseerd verkoopsysteem op het internet iets aankoopt bij een onderneming – een zogenaamde verkoop op afstand – heeft recht op een bedenktijd van minimaal 14 kalenderdagen (artikel VI.47 WER). Binnen die termijn heeft de consument het recht om de aankoop te herroepen, zonder dat hem daarvoor een boete kan worden aangerekend of zonder dat hij daarvoor een reden moet opgeven. De onderneming is verplicht om de consument voor het sluiten van de overeenkomst op een duidelijke en begrijpelijke manier op de hoogte te brengen van de voorwaarden, de termijnen en de modaliteiten voor de uitoefening van het herroepingsrecht. Daarbij moet de consument ook een modelformulier voor de herroeping ter beschikking krijgen.

– Wie een bemiddelingsovereenkomst sluit met een vastgoedmakelaar heeft het recht om zonder kosten binnen de zeven werkdagen af te zien van die overeenkomst. Een Koninklijk Besluit van 12 januari 2007 verplicht de vastgoedmakelaar om in de contracten die hij sluit expliciet melding te maken van dit verzakingsrecht (artikel 2, 11° KB 12 januari 2007 betreffende het gebruik van bepaalde bedingen in de bemiddelingsovereenkomsten van vastgoedmakelaars, BS 19 januari 2007). Merk op dat het maar de vraag is of de termijn van zeven dagen waarin voormeld koninklijk besluit – dat nog verwijst naar de bepalingen van de oude Handelspraktijkenwet 1991 – voorziet nog wel in overeenstemming is met de bepalingen van het Wetboek van Economisch Recht, die, al zeker voor ‘overeenkomsten op afstand’ en voor ‘buiten verkoopruimten gesloten overeenkomsten’, voorzien in een termijn van veertien dagen (artikels VI.53 en VI.67 WER).

– Wie een huwelijksbemiddelingsovereenkomst met een huwelijksbureau afsluit, heeft het recht om die binnen de zeven dagen kosteloos en zonder schadevergoeding op te zeggen (artikel 6 Huwelijksbemiddelingswet). Wanneer dergelijke overeenkomst kwalificeert als een ‘overeenkomst op afstand’ of een ‘buiten verkoopruimten gesloten overeenkomst’ geldt een termijn van veertien dagen.

3 Sommige contracten komen niet tot stand op het moment van de wilsovereenstemming, maar op een later ogenblik.

Voorbeeld Een zakelijk contract ontstaat pas door de afgifte van de zaak waarop het contract betrekking heeft (zie hiervoor).

95

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 95

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

4 Partijen bevinden zich op het ogenblik van de contractsluiting niet altijd op dezelfde plaats. Heel wat contracten worden langs elektronische weg (fax of e-mail) gesloten. Het is dan niet zo eenvoudig om te bepalen op welk ogenblik de overeenkomst nu eigenlijk tot stand gekomen is.

Het Hof van Cassatie hanteert in zulke gevallen de stelregel dat de overeenkomst pas tot stand kan komen wanneer de partij die het aanbod heeft gedaan, kennis krijgt of redelijkerwijze had kunnen krijgen van de uitdrukkelijke of stilzwijgende aanvaarding van dit aanbod.

49. Contractualisering van de precontractuele fase. Sommige overeenkomsten komen onmiddellijk tot stand, zonder dat er een onderhandelingsfase aan te pas komt.

Voorbeeld In de supermarkt staat de prijs van de koopwaar geafficheerd. Over deze prijs kan niet onderhandeld worden. De klant die de koopwaar wil kopen, zal de prijs ervoor moeten betalen aan de kassa.

Bij andere, complexere overeenkomsten kan er echter wel sprake zijn van een – intensieve en langdurende – onderhandelingsfase.

Het is de partijen toegestaan om de onderhandelingsfase naar eigen wensen te moduleren. Daarbij worden soms documenten opgemaakt en ondertekend, waarbij de vraag rijst wat de juridische draagwijdte van die documenten is (m.n. of ze al bepaalde bindende afspraken bevatten of niet). De benaming die de partijen aan een document gegeven hebben, kan een indicatie zijn van hun juridische draagwijdte, maar is zeker niet doorslaggevend. Een zorgvuldige redactie van dergelijke documenten is aangewezen; indien men niet oppast denkt men misschien een helemaal niet bindend document onderschreven te hebben, terwijl er in werkelijkheid al bindende afspraken gemaakt zijn of zelfs al een gehele overeenkomst voorligt (ingevolge wilsovereenstemming over de constitutieve bestanddelen van de voorgenomen overeenkomst). In geval van een geschil over dergelijk document zal de rechter de gemeenschappelijke bedoeling van de partijen moeten achterhalen.

In de praktijk worden in de onderhandelingsfase heel wat documenten gebruikt, vaak met Engelse benamingen – bv. gentlemen’s agreement, memorandum of understanding, letter of intent, heads of terms, heads of agreement… – waarvan niet louter op basis van hun benaming beoordeeld kan worden wat hun precieze juridische draagwijdte is. Om die precieze juridische draagwijde te bepalen, zullen deze documenten grondig gelezen en geanalyseerd moeten worden.

We bespreken hierna enkele vaak voorkomende documenten in de onderhandelingsfase.

1 Intentieverklaring Een intentieverklaring kan uitgaan van één partij of van alle betrokken partijen.

Veelal wenst een partij met een intentieverklaring slechts haar wens te uiten om over een bepaalde transactie te onderhandelen. Een partij die het engagement om te onderhandelen aangegaan is, zal zich dan te goeder trouw moeten gedragen, zoals een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader) geplaatst in dezelfde omstandigheden. Het afbreken van de onderhandelingen zonder gerechtvaardigde reden kan dan een precontractuele fout uitmaken.

Verder kunnen de partijen in een intentieverklaring ook bindende afspraken vastleggen over hoe hun verdere onderhandelingen zullen verlopen (bv. welke elementen nog uitgeklaard moeten worden en volgens welke methodiek dit moet gebeuren, binnen welk tijdskader bepaalde zaken

96

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 96

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

moeten gebeuren, hoe de kosten van (de voorbereiding van) de transactie verdeeld worden…).

Een schending van deze bindende afspraken kan dan een contractuele fout uitmaken.

In geval van een geschil over een intentieverklaring zal de rechter moeten oordelen in welke mate zij bindende afspraken bevatte.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 17 oktober 20116. Situering. Appellanten waren de aandeelhouders van de vennootschappen NV R.T. en NV V.L. Geïntimeerde toonde interesse om de aandelen van appellanten in de NV R.T. en de NV V.L te verwerven. Op 29 juni 2005 ondertekenden appellanten en geïntimeerde een eerste intentieverklaring m.b.t. de overdracht van de aandelen van de NV R.T. waarbij het volgende werd overeengekomen: “1. De vennootschap is volledig eigenaar van de grond en het gebouw, de oppervlakte van het grondstuk is 19.000 m², de bedrijfshal komt overeen met 11.000 m² logistieke ruimte en 600 m² kantoorruimte.

2 (...)

3. De koopprijs van de aandelen van de NV R.T. is 2.551.939,76 euro. Daarnaast zal de credit rekening-courant van de heer V., groot 507.642,54 euro, betaald worden. De overnameprijs dient te worden betaald onmiddellijk na ondertekening van de definitieve aandelenovereenkomst en aandelenoverdracht. Wij baseren ons op de balans van R. per 30 juni 2005.

4. De overname zal ingaan op 1 juli 2005. Er wordt een audit van de vennootschap toegestaan door de overdragers in de loop van juli 2005.

5. De overnemer stelt alles in het werk om tijdig de nodige financiële middelen te bekomen. Deze overeenkomst vervalt na dertig dagen vanaf heden of bij niet verkrijgen van de nodige fondsen door de overnemer binnen de dertig dagen; tot het verstrijken van deze termijn heeft de overnemer de exclusiviteit tot overname.”

Verder bevatte de intentieverklaring van 29 juni 2005 nog de volgende bepaling: “Partijen komen overeen dat deze intentieverklaring geen bindende verplichting tot aankoop/verkoop inhoudt, maar wel een middelverbintenis inhoudt om op korte tijdspanne alles in het werk te stellen om de haalbaarheid van de voorgestelde aankoop/verkoop te realiseren”.

Eveneens op 29 juni 2005 ondertekenden appellanten en geïntimeerde een tweede intentieverklaring voor de overdracht van de aandelen van de NV V.L. door appellanten aan geïntimeerde tegen de prijs van 1 euro.

Uiteindelijk haakte geïntimeerde af, wat zij bij brief van 21 september 2005 meldde aan appellanten. Appellanten verkochten vervolgens op 30 september 2005 de aandelen van de NV R.T. aan een derde, de NV B.T. Appellanten meenden wel schade geleden te hebben door de handelswijze van geïntimeerde en maakten een rechtszaak aanhangig lastens geïntimeerde. ‘…

B. Over de primair ingestelde vordering: de ontbinding van een vermeende verkoopovereenkomst en schadevergoeding 1. Appellanten vorderen primair de ontbinding van de tot stand gekomen verkoopovereenkomst met een schadevergoeding. Zij verwijten geïntimeerde een contractuele fout, aangezien geïntimeerde volgens appellanten ten onrechte van deze koopovereenkomsten heeft afgezien.

6

Antwerpen 17 oktober 2011, RW 2013-14, afl. 17, 655, noot A. VAN OEVELEN. 97

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 97

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Geïntimeerde van haar kant voert aan dat er nooit een verkoopovereenkomst werd gesloten, zodat van enige contractbreuk aan deze vermeende koopovereenkomst geen sprake is. Bijgevolg is de vordering van appellanten tot ontbinding van een vermeend tot stand gekomen verkoopovereenkomst volgens geïntimeerde zonder voorwerp.

2. Met de eerste rechter is het Hof van oordeel dat geen effectieve verkoopovereenkomst tot stand kwam tussen partijen, aangezien tussen partijen enkel intentieverklaringen werden gesloten op 29 juni 2005.

Precies omdat de overeenkomsten die op 29 juni 2005 werden ondertekend, loutere intentieverklaringen zijn, ontberen deze intentieverklaringen elke rechtskracht als koop/verkoop. (...)

Met geïntimeerde is het Hof derhalve van oordeel dat nooit een koopovereenkomst werd gesloten, zodat er geen sprake is van een contractbreuk aan een verkoopovereenkomst en de vordering van appellanten tot ontbinding van deze niet tot stand gekomen verkoopovereenkomst zonder voorwerp is.

Besluit: de primair ingestelde vordering van appellanten is ongegrond. Op dit punt faalt het hoger beroep en wordt het vonnis a quo bevestigd.

C. De subsidiaire vordering van appellanten: de niet-uitvoering te goeder trouw van de intentieverklaring(en) en de vermeende contractuele fout van geïntimeerde dienaangaande 1. Subsidiair voeren appellanten aan dat geïntimeerde de intentieverklaring(en) niet te goeder trouw heeft uitgevoerd en dat zij hierdoor een contractuele fout heeft begaan. Hierbij betogen appellanten dat partijen op 29 juni 2005 een principeovereenkomst hebben gesloten en dat de uitvoering van deze overeenkomst reeds ver gevorderd was. Volgens appellanten vormt het een contractbreuk van geïntimeerde om vooralsnog van de overname van de aandelen af te zien. Volgens appellanten waren de redenen van geïntimeerde om te weigeren tot overname van de aandelen over te gaan arbitrair en achteraf bedacht.

Appellanten wijzen erop dat geïntimeerde een inspanningsverbintenis had om alles in het werk te stellen om de aankoop/verkoop te realiseren. Aan deze verbintenis heeft zij volgens appellanten niet voldaan. (…)

3. Een intentieverklaring kan worden omschreven als een een- of tweezijdig, veelal in briefvorm opgesteld geschrift, dat ter voorbereiding van de totstandkoming van een definitieve overeenkomst, het voorlopig resultaat van de onderhandelingen weergeeft in het stadium waarin deze zich op dat ogenblik bevinden. De juridische draagwijdte die aan een intentieverklaring moet worden gegeven, is niet eenduidig (zie: A. Van Oevelen, “Juridische verhoudingen en aansprakelijkheid bij onderhandelingen over commerciële contracten”, DAOR 1990/14, p. 57, nr. 18). Het bindend gehalte van intentieverklaringen kan immers variëren van zuivere morele verbintenissen tot juridisch verbindende eenzijdige beloften of contracten. De inhoud en de bewoordingen van deze geschriften zijn van groot belang om de bedoeling te achterhalen van de persoon die de verklaring aflegt. Ook het gedrag van de betrokkenen na het uitbrengen van de verklaring kan aanwijzingen bevatten over de aard van de verbintenis. Betreft een intentiebrief het sluiten van een latere overeenkomst, dan kan hij snel bindend worden geacht (zie: S. Stijns, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, nr. 17 en nrs. 159 e.v.).

98

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 98

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Er mag bij een intentieverklaring niet a priori van de veronderstelling worden uitgegaan dat geen rechtens verbindende overeenkomst tot stand is gekomen. Door het afgeven van een letter of intent (intentieverklaring) wordt minstens een verhoogd vertrouwen gewekt dat men ernstig wil onderhandelen en dat de gegevens die in de letter of intent zijn vermeld, niet meer ter discussie staan (zie: E. Dirix, “Gentlemen’s agreements en andere afspraken met onzekere rechtsgevolgen”, RW 1985-86, kol. 2119, in het bijzonder, nrs. 30-33, kol. 2140-2143).

4. Onder de feiten werden de bepalingen van de intentieverklaring(en) betreffende de overdracht van aandelen van 29 juni 2005 opgesomd.

Het hof stelt vast dat partijen in deze intentieverklaring(en) van 29 juni 2005 al zeer duidelijke afspraken hebben gemaakt over het voorwerp van de overdracht, de koopprijs en de datum van de overname.

Voorts werd in de (eerste) intentieverklaring een exclusiviteitsverbintenis tot overname ten voordele van de overnemer bedongen.

Partijen kwamen voorts overeen dat een audit van de vennootschap zou worden toegestaan door de overdragers en dat de overnemer “alles in het werk stelt tijdig de nodige financiële middelen te bekomen”.

De partijen besluiten in de intentieverklaringen van 29 juni 2005 met de bepaling dat de intentieverklaring geen bindende verplichting tot aankoop/verkoop inhoudt, maar wel een inspanningsverbintenis inhoudt om op korte termijn alles in het werk te stellen om de haalbaarheid van de voorgestelde aankoop/ verkoop te realiseren.

Het hof dient rekening te houden met de door de partijen in de intentieverklaring(en) gebruikte bewoordingen, de concrete omstandigheden en de gedraging van de partijen teneinde de aard van de verbintenis en de vermeende contractbreuk van geïntimeerde te beoordelen.

Het hof onderschrijft het standpunt van de eerste rechter niet, in zoverre deze oordeelt dat de intentieverklaringen van 29 juni 2005 louter vrijblijvende verklaringen waren, die geen verbintenissen voor geïntimeerde tot stand brachten. Het is immers niet omdat de intentieverklaring vermeldt dat zij geen bindende verplichting tot aankoop/verkoop inhoudt, dat deze intentieverklaring geen verplichtingen met zich mee brengt. Zo wordt aangenomen dat de verplichtingen ook negatief kunnen worden omschreven, zoals het niet formuleren van onaanvaardbare voorstellen met als enig doel de onderhandelingen te rekken, het niet zonder geldige reden vertragen van de onderhandelingen en het niet afzien van de intentie zonder verklaarbare reden.

5. In het licht van het bovenstaande onderzoekt het hof de verplichtingen van partijen en de door hen ingenomen gedragingen. (...).

Allereerst stelt het hof vast dat partijen reeds in een vergevorderd stadium inzake de onderhandelingen over de overname van de aandelen waren, aangezien heel wat essentiële elementen met precisie werden overeengekomen.

Voorts stelt het hof vast dat de overdragers in de loop van juli 2005 een audit van de vennootschap zouden toestaan door de overnemers.

99

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 99

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Geïntimeerde voert aan dat een dergelijke audit van de vennootschap geschiedde, maar hiervan wordt geen enkel stuk voorgelegd. Er wordt evenmin aangetoond dat deze audit negatieve gegevens bevatte die het financiële plaatje van de investering in een negatief daglicht plaatsten, zoals geïntimeerde beweert.

Geïntimeerde voert immers aan dat er ook nog een schuld van 800 000 euro en een hypothecaire schuld van 1 800 000 euro ten laste dienden te worden genomen, maar deze cijfers blijken niet uit enig stuk, zodat geïntimeerde haar standpunt dienaangaande niet bewijst.

Voorts verbindt de overnemer zich ertoe (onder punt 5 van de intentieverklaring) om alles in het werk te stellen om tijdig de nodige financiële middelen te verkrijgen. Wat de financieringsaanvraag betreft, verwijst geïntimeerde naar een e-mailbericht van 11 augustus 2005 van de bank aan de heer van den B., waarin deze meedeelde een beslissing te hebben gekregen van het kredietencomité, die tijdens een afspraak zou dienen besproken te worden. Geïntimeerde beweert dat deze afspraak op 1 september 2005 werd vastgelegd.

Volgens geïntimeerde was de financiering derhalve nog niet rond. Uit dit enig stuk 8 van geïntimeerde blijkt naar het oordeel van het hof echter niet dat geïntimeerde voldoende inspanningen gedaan heeft om tijdig de nodige financiële middelen te verkrijgen.

Ten slotte blijkt uit de stukken niet dat geïntimeerde enig (aanvaardbaar) voorstel heeft gedaan met betrekking tot de overname van de aandelen.

Geïntimeerde heeft zelfs op geen enkel ogenblik schriftelijk aan appellanten medegedeeld dat de overname van de aandelen, niettegenstaande de intentieverklaring van 29 juni 2005, niet zou plaatshebben.

Dit noopte de raadsman van appellanten ertoe om bij brief van 9 september 2005 te informeren naar de intenties van geïntimeerde, teneinde erop aan te dringen dat de koopovereenkomsten alsnog ondertekend zouden worden. Pas bij brief van 21 september 2005 maakte de toenmalige Nederlandse raadsman van geïntimeerde aan appellanten schriftelijk duidelijk dat de overname van de aandelen niet zou plaatshebben.

Het hof leidt uit al deze elementen af dat geïntimeerde haar inspanningsverbintenissen in het raam van de intentieverklaringen van 29 juni 2005 niet of minstens niet voldoende heeft nageleefd.

Besluit: Geïntimeerde heeft de intentieverklaring(en) van 29 juni 2005 niet te goeder trouw uitgevoerd en zij heeft haar inspanningsverbintenis vervat in deze intentieverklaring(en) niet (of minstens niet voldoende) nageleefd. Er ligt derhalve een contractuele fout van geïntimeerde voor. …’

2 Voorkeurovereenkomst Een voorkeurovereenkomst is een overeenkomst waarbij de belover zich ertoe verbindt om, indien hij een bepaalde overeenkomst zou sluiten, aan zijn wederpartij (de begunstigde) als eerste de mogelijkheid te geven om die overeenkomst te sluiten.

3 Voorovereenkomst Een voorovereenkomst is een overeenkomst waarbij één of meer partijen zich ertoe verbinden om op een later tijdstip een definitieve overeenkomst te sluiten, waarvan de essentiële en substantiële 100

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 100

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

bestanddelen reeds bepaald of bepaalbaar zijn. Contractbeloften of optieovereenkomsten zijn verschijningsvormen van voorovereenkomsten.

Een eenzijdige contractbelofte of optieovereenkomst is een overeenkomst waarbij een optiegever (belover) aan een optienemer (begunstigde) het recht geeft te beslissen om met de optiegever een overeenkomst te sluiten waarvan de essentiële en substantiële bestanddelen vastliggen en voor de totstandkoming waarvan enkel nog de toestemming van de optienemer ontbreekt. Wanneer de optienemer de optie licht of uitoefent, komt de definitieve overeenkomst tot stand, conform de voorwaarden en modaliteiten die vastgelegd werden in de contractbelofte/optieovereenkomst.

Veelal moet de optienemer een vergoeding betalen om de optie te verkrijgen (de optieprijs), moet de optie gelicht of uitgeoefend worden binnen een bepaalde termijn (de optietermijn) en moet de optie gelicht of uitgeoefend worden door de naleving van bepaalde formaliteiten (bv. een aangetekende brief ).

Voorbeeld Bij vastgoedtransacties werkt men (in afwachting van de notariële koop-verkoopakte) vaak met een wederzijdse verkoop-/aankoopbelofte in plaats van met een onderhandse koop-verkoopcompromis. Een aankoopoptie is een synoniem van een verkoopbelofte; een verkoopoptie is een synoniem van een aankoopbelofte. Bij dergelijke contractbelofte/optieovereenkomst verkrijgt in eerste instantie de kandidaat-koper, tegen betaling van de overeengekomen optieprijs, gedurende de overeengekomen optietermijn, de optie tot aankoop van het onroerend goed van de kandidaat-verkoper. Wordt de optie gelicht of uitgeoefend door de kandidaat-koper, dan komt de koop-verkoopovereenkomst tot stand, conform de voorwaarden en modaliteiten die vastgelegd werden in de contractbelofte/optieovereenkomst. In de regel wordt de optieprijs dan beschouwd als een voorschot op de aankoopprijs. Wordt de aankoopoptie niet gelicht door de kandidaat-koper, dan mag de kandidaat-verkoper de optieprijs in de regel behouden. Alternatief kan de kandidaat-verkoper gedurende zijn navolgende optietermijn eventueel op zijn beurt zijn verkoopoptie lichten.

Wordt de verkoopoptie gelicht door de kandidaat-verkoper, dan komt de koop-verkoopovereenkomst alsnog tot stand. Wanneer de kandidaat-verkoper vreest voor de solvabiliteit van de kandidaat-koper zal hij zulks wellicht nalaten.

De praktijk om bij vastgoedtransacties met een contractbelofte/optieovereenkomst te werken biedt een aantal voordelen.

1 Een optie kan overdraagbaar zijn.

2 Bij het afsluiten van een onderhandse koop-verkoopcompromis is een registratiebelasting verschuldigd. Deze is opeisbaar binnen de vier maanden na het afsluiten van de onderhandse koop-verkoopcompromis. Omwille van die fiscale termijn van vier maanden is het noodzakelijk om binnen de vier maanden na het sluiten van de onderhandse koop-verkoopcompromis de notariële koop-verkoopakte te laten verlijden. Het is immers de taak van de notaris om de notariële koop-verkoopakte te doen overschrijven en tegelijk het nodige te doen voor de doorstorting van de verschuldigde registratiebelasting. Aangezien er in het geval van een optieovereenkomst nog geen koop-verkoop m.b.t. een onroerend goed tot stand gekomen is (dit is pas het geval als de optie gelicht zou worden), is er ook nog geen registratiebelasting verschuldigd. De partijen hebben dus een ruimere tijdsmarge om alle verdere voorbereidingen te treffen; er moeten ook geen registratiebelastingen eerst betaald en dan teruggevorderd worden als de optie niet gelicht zou worden.

101

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 101

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

3 Lange tijd heeft ook controverse bestaan over de vraag of een bodemattest reeds ter beschikking moest zijn op het ogenblik van het afsluiten van een contractbelofte/optieovereenkomst respectievelijk van een onderhandse koop-verkoopcompromis. Sommige rechtsgeleerden waren van mening dat een bodemattest bij het afsluiten van een contractbelofte/ optieovereenkomst nog niet aanwezig moest zijn. Strenge rechtspraak oordeelde echter dat het bodemattest ook bij het afsluiten van een contactbelofte/optieovereenkomst reeds aanwezig moest zijn. Zelfs de opschortende voorwaarde dat een blanco bodemattest bij het verlijden van de notariële koop-verkoopakte aanwezig zou zijn, kon volgens deze strenge rechtspraak geen soelaas bieden. Het Hof van Cassatie heeft in een arrest van 22 maart 20187 geoordeeld dat het voor partijen mogelijk is om zich al rechtsgeldig te verbinden zonder dat een bodemattest reeds voorhanden is door een overeenkomst betreffende de overdracht van een grond te sluiten onder de opschortende voorwaarde van de verkrijging van een blanco bodemattest of een attest dat er geen bodemverontreiniging is. Dit geldt zowel voor de onderhandse koop-verkoopcompromis als voor de optieovereenkomst. Merk wel op dat er naast het bodemattest nog andere wettelijke informatieverplichtingen gelden.

4 Voorbereidende overeenkomst Een voorbereidende overeenkomst is een op zichzelf staande overeenkomst die verbintenissen bevat en die de voorbereiding of het kader vormt van een andere overeenkomst. Raamovereenkomsten of kaderovereenkomsten en geheimhoudingsovereenkomsten zijn verschijningsvormen van dergelijke voorbereidende overeenkomsten.

Op basis van het voorgaande is duidelijk dat door bepaalde afspraken te maken tijdens de onderhandelingsfase de partijen soms al, zonder zich hier bewust van te zijn, de sfeer van de vrijblijvende onderhandelingen verlaten hebben en als het ware geruisloos in de contractuele sfeer beland zijn.

50. Vier geldigheidsvereisten. Wanneer een aanbod van de ene partij aanvaard werd door de andere partij is de noodzakelijke wilsovereenstemming voor een overeenkomst bereikt tussen de partijen.

Maar dan nog kunnen er vragen rijzen over de geldigheid van de overeenkomst. De wet stelt immers bijkomende geldigheidsvereisten waaraan overeenkomsten bij hun totstandkoming moeten voldoen.

Concreet gaat het om vier geldigheidsvoorwaarden, die zijn opgesomd in artikel 1108 oud BW. Naar de letter viseert dit artikel alleen de overeenkomsten. Het wordt echter ook van toepassing geacht op verbintenissen uit eenzijdige rechtshandelingen.

De geldigheid van verbintenissen uit eenzijdige of meerzijdige rechtshandelingen (overeenkomsten) is onderworpen aan deze vier voorwaarden: 1 de wilsuiting van degene die de verbintenis aangaat moet volwaardig en geldig zijn; 2 de verbintenis moet door een bekwaam persoon worden aangegaan; 3 de verbintenis moet een bepaald of bepaalbaar voorwerp hebben; 4 de verbintenis moet een geoorloofde oorzaak hebben.

7

Cass. 22 maart 2018, ECLI:BE:CASS:2018:ARR.20180322.7, TBBR 2019, afl. 3, 158, noot P.J. DEBEL en F. VAN DEN ABEELE, TOO 2018, 364, noot S. VANDAMME, RW 2018-19, 937, noot M. DE POTTER DE TEN BROECK en TBO 2018, 426, noot M. MEIRLAEN.

102

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 102

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

51. Tijdstip van beoordeling. Deze voorwaarden moeten in principe vervuld zijn op het ogenblik waarop de verbintenis wordt aangegaan. Indien er twijfel rijst over de geldigheid van een eenzijdige of meerzijdige rechtshandeling, zal de rechter zich (denkbeeldig) terugplaatsen in de situatie zoals die bestond op het moment dat de verbintenis werd aangegaan.

Met gebeurtenissen die later hebben plaatsgevonden, wordt in de regel geen rekening gehouden (al zijn daar wel – complexe – uitzonderingen op).

Vooruitblik naar het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek Het oud Burgerlijk Wetboek besteedt alleen aandacht aan de geldigheidsvoorwaarden van contracten. Het bevat geen regels over de totstandkoming zelf van het contract. De hiervoor besproken leerstukken van de precontractuele aansprakelijkheid en de theorievorming rond aanbod en aanvaarding steunen dan ook volledig op toonaangevende rechtspraak van het Hof van Cassatie.

In het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek wil men deze lacunes wegwerken door een regelgevend kader in te lassen voor wat in de ontwerpteksten ‘het dynamisch totstandkomingsproces van het contract’ wordt genoemd. Daarbij wordt onder meer stilgestaan bij de contract- en onderhandelingsvrijheid, de informatieplichten van de partijen en de precontractuele aansprakelijkheid. Ook concepten als aanbod, aanvaarding, (tegenwerpbaarheid van) algemene voorwaarden (met inbegrip van het probleem van conflicten tussen de respectieve algemene voorwaarden van de contractanten of de zogenaamde ‘formulierenstrijd’ of ‘battle of the forms’), herroepingsrechten … zullen in de toekomst een algemeen wettelijk kader hebben.

1.3.2.2 De vier geldigheidsvoorwaarden van overeenkomsten nader bekeken 52. Wettelijke basis.

Artikel 1108 oud BW

‘Tot de geldigheid van een overeenkomst zijn vier voorwaarden vereist: De toestemming van de partij die zich verbindt; Haar bekwaamheid om contracten aan te gaan; Een bepaald voorwerp als inhoud van de verbintenis; Een geoorloofde oorzaak van verbintenis.’

Artikel 1108 oud BW noemt zoals gezegd vier voorwaarden voor de geldigheid van overeenkomsten.

Zowel de wetgever zelf als de rechtspraak en de rechtsleer hebben deze vier basisgeldigheidsvereisten gaandeweg verder uitgewerkt. Overeenkomsten die de viervoudige test van artikel 1108 oud BW doorstaan, zijn bindend voor de partijen. Zodra de overeenkomst geldig tot stand is gekomen, kan een partij er in principe niet meer eenzijdig op terugkomen. Dat principe is verwoord in de bekende openingszin van artikel 1134 oud BW: ‘Alle overeenkomsten die wettig zijn aangegaan, strekken degenen die deze hebben aangegaan, tot wet’.

103

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 103

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

A

Een volwaardige en geldige toestemming

I

De wilsuiting is noodzakelijk maar niet voldoende

53. Wil = noodzakelijke voorwaarde. Overeenkomsten zijn meerzijdige rechtshandelingen. Om een geldige overeenkomst te sluiten, moeten alle betrokken partijen bewust de bedoeling hebben om samen bepaalde rechtsgevolgen te verwezenlijken.

De wilsuiting of toestemming van alle betrokken partijen is dus een noodzakelijke voorwaarde voor het geldig ontstaan van overeenkomsten. Zonder wilsuiting, gericht op het creëren van rechtsgevolgen, zal er geen geldige rechtshandeling ontstaan.

Wilsuiting ≠ voldoende voorwaarde. Anderzijds is het bestaan van een wilsuiting op zich niet voldoende. Dit blijkt al uit het feit dat er, naast de voorwaarde van het bestaan van de wilsuiting, nog drie andere voorwaarden werden gesteld aan de geldigheid van verbintenissen (in verband met de bekwaamheid, het voorwerp en de oorzaak).

De wilsuiting zelf moet bovendien volwaardig en geldig zijn. Dit wordt in wat volgt verder toegelicht.

II

Er moet een volwaardige wilsuiting zijn

54. De daadwerkelijke wil om zich te verbinden. Voor alle overeenkomsten geldt dat zij pas kunnen ontstaan wanneer minstens één persoon de daadwerkelijke wil uit om zich te verbinden tot iets (in een aanbod) ten voordele van een andere persoon (die dat aanvaardt). Gaat het om een wederkerige overeenkomst, dan moeten alle partijen erbij over en weer de wil uiten om zich te verbinden tot iets. De zich verbindende partij(en) moet(en) dus bereid zijn de verbintenissen uit de overeenkomst vrijwillig uit te voeren en beseffen dat die verbintenissen – bij gebrek aan een vrijwillige uitvoering – desnoods in rechte afgedwongen kunnen worden.

55. Wilsuiting ontbreekt of is onvolledig. Als de wilsuiting ontbreekt of onvolledig is, – omdat zij niet vrij en bewust gericht is op het creëren van rechtsgevolgen – kan er geen geldig contract ontstaan.

Soms kan iemand zijn wil simpelweg niet uiten of is hij niet bij zijn volle bewustzijn om zijn wil volwaardig te kunnen uiten. Als zo’n toestand permanent is, zal de persoon in kwestie beschermd worden via het concept van de handelingsonbekwaamheid.

Voorbeeld Een persoon die in coma ligt, kan zijn wil helemaal niet uiten. Een persoon die door een medische conditie plots in een toestand van hallucinatie verkeert, is op dat ogenblik niet bij zijn volle bewustzijn om zijn wil volwaardig te kunnen uiten.

Wanneer iemand niet bij zijn volle bewustzijn was op het moment van contractsluiting, kan er in principe geen geldige overeenkomst tot stand komen. Maar als die persoon zelf schuld heeft aan die bewustzijnstoestand én zijn wederpartij geen kennis had of behoorde te hebben van die bewustzijnstoestand, dan kan die wederpartij beschermd worden. In dat geval kan de rechter immers weigeren om de nietigheid van de overeenkomst uit te spreken of kan hij de persoon wiens bewustzijn was aangetast veroordelen tot het betalen van een schadevergoeding aan zijn wederpartij.

104

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 104

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeeld Een persoon die onder invloed is van drank of drugs plaatst via digitale weg een bestelling bij een leverancier. Hij ondertekent die bestelling met zijn elektronische identiteitskaart en betaalt elektronisch. De leverancier wist op het ogenblik van de (elektronische) contractsluiting niet – en kon ook niet weten – dat de besteller in een problematische bewustzijnstoestand verkeerde. Wanneer die persoon terug nuchter is, realiseert hij zich dat hij die bestelling eigenlijk nooit had willen plaatsen.

In deze hypothese is er van een volwaardige wil geen sprake, waardoor de persoon die onder invloed was op grond van een strikte toepassing van de wilsleer de nietigverklaring van de overeenkomst zou moeten kunnen vorderen. Maar je voelt aan dat de persoon in kwestie in deze feitenconstellatie wellicht niet voldoende beschermenswaardig is omdat hij schuld had aan zijn eigen bewustzijnstoestand en de wederpartij hiervan niet op de hoogte was of kon zijn (alles gebeurde elektronisch). De wederpartij mocht er dus rechtmatig op vertrouwen dat er een volwaardige wilsuiting was. De leverancier kan in deze hypothese ter correctie van een strikte toepassing van de wilsleer wellicht met succes de vertrouwensleer of schijnleer, dan wel de leer van de precontractuele fout inroepen. Dit heeft als gevolg dat de persoon in kwestie de nietigheid van de overeenkomst niet meer kan verkrijgen dan wel gehouden kan zijn tot het betalen van een schadevergoeding aan de leverancier.

Ook wilsgebreken kunnen ertoe leiden dat de wilsuiting niet volwaardig is. Op die wilsgebreken komen we hierna uitvoerig terug.

In andere gevallen is er wel een vrije en bewuste wilsuiting, maar is die onvolledig doordat zij er niet op gericht is daadwerkelijk rechtsgevolgen tot stand te brengen.

Voorbeelden – Een gentlemen’s agreement is een afspraak in de handelswereld waarbij de betrokken partijen uitdrukkelijk afspreken dat zij de gemaakte afspraken buiten de sfeer van de strikt juridische, afdwingbare afspraken willen houden.

– In de fase voorafgaand aan het sluiten van een overeenkomst uiten partijen soms al bepaalde intenties waarbij de wil om zich daadwerkelijk te binden nog ontbreekt. Dergelijke intenties of afspraken zijn (nog) geen (afdwingbare) verbintenissen. De grens is vaak flou. De rechter zal dus op basis van de concrete inhoud van de afspraken van geval tot geval moeten nagaan wat de bedoeling van de partijen was. De titel van een document is daarbij niet doorslaggevend, maar geeft eventueel al wel een indicatie over de bedoeling van de partijen.

– Wie een lifter meeneemt of iemand aanbiedt om gebruik te maken van zijn cursusnota’s, doet dat normaal niet met de bedoeling om een bindend contract te sluiten, maar uit vriendelijkheid, moreel besef of beleefdheid. Er is in die gevallen wel een wilsuiting, maar die is niet gericht op het scheppen van rechtsgevolgen. Zulke engagementen zijn dus onvoldoende juridisch getint om als afdwingbare overeenkomsten te kunnen gelden. Dat betekent echter niet dat zij altijd buiten de juridische sfeer zullen blijven. In de inleiding kwam al even ter sprake hoe morele verplichtingen wel aanleiding kunnen geven tot het ontstaan van natuurlijke verbintenissen.

– Ook wanneer iemand bij wijze van grap of bij wijze van lesvoorbeeld een wil uit om zich te verbinden, kan achteraf aangehaald worden dat de wil niet gericht was op het scheppen van rechtsgevolgen en dat er dus niet werkelijk een overeenkomst tot stand is gekomen. Dat alles creëert opnieuw geen vrijgeleide. Eventueel kan een misplaatste grap wel tot buitencontractuele aanspra105

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 105

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

kelijkheid leiden (zie verder). Sommigen verdedigen in dergelijke gevallen ook de toepassing van de ‘vertrouwensleer’ of de ‘schijnleer’ en stellen dat de grappenmaker onder omstandigheden een bepaald vertrouwen of een bepaalde schijn wekte die door derden voor werkelijkheid genomen kan worden en waaruit dus verbintenissen voor de grappenmaker kunnen ontstaan.

56. Omvang van de wilsovereenstemming. Voor het geldig ontstaan van een contract is het niet noodzakelijk dat de partijen het al over alle punten en komma’s eens zijn. Een contract kan integendeel al geldig gesloten zijn zonder dat de partijen een akkoord hebben bereikt over elk mogelijk detail.

Wel is het noodzakelijk (en in de regel voldoende) dat de partijen overeenstemming bereiken over de constitutieve / wezenlijke / essentiële bestanddelen van het contract.

Voorbeeld Hoeveel je zult verdienen is een essentieel onderdeel van een arbeidsovereenkomst. De overeenkomst zal dus pas gesloten zijn als er hierover een akkoord is bereikt. De datum waarop je contract effectief zal ingaan, is in gewone omstandigheden een minder belangrijk punt. Het gebrek aan een definitief akkoord hierover maakt de gesloten arbeidsovereenkomst dus nog niet ongeldig.

57. De wilsuiting kan uitdrukkelijk of impliciet zijn. De wilsuiting gebeurt meestal uitdrukkelijk, maar zij kan ook impliciet (stilzwijgend) gebeuren.

In dat geval volstaat het dat uit de feiten kan worden afgeleid dat een persoon wel degelijk de bedoeling had om zich te verbinden.

58. Onmiddellijke vertegenwoordiging. Een persoon hoeft niet altijd persoonlijk de overeenkomst te sluiten. Voor de meeste contracten kan men zich laten vertegenwoordigen.

Onmiddellijke vertegenwoordiging houdt in dat een rechtssubject (de vertegenwoordiger) rechtshandelingen kan stellen in naam en voor rekening van een ander rechtssubject (de vertegenwoordigde opdrachtgever). De rechtsgevolgen die zo ontstaan, worden uitsluitend aan de vertegenwoordigde opdrachtgever toegerekend.

Onmiddellijke vertegenwoordiging ontstaat ofwel door de wet (bv. bij handelingsonbekwamen – zie verder), ofwel door een rechterlijke beslissing (bv. een curator van een faillissement), ofwel door een overeenkomst (bv. lastgeving).

Een onmiddellijke vertegenwoordiger handelt zoals gezegd in naam én voor rekening van een opdrachtgever. Dat onderscheidt hem in de eerste plaats van de middellijke vertegenwoordiger (bv. een commissionair, een naamlener ...) die een overeenkomst sluit voor rekening van de vertegenwoordigde, maar in eigen naam. De handelingen van een middellijke vertegenwoordiger worden dus – in tegenstelling tot deze van de onmiddellijke vertegenwoordiger – niet rechtstreeks toegerekend aan de opdrachtgever.

De figuur van de (on-)middellijke vertegenwoordiger is tot slot nog te onderscheiden van de figuur van de makelaar. Een makelaarsovereenkomst geeft de makelaar in de regel louter de opdracht om voor zijn opdrachtgever een geschikte medecontractant te zoeken zonder dat hij zijn opdrachtgever kan vertegenwoordigen bij het sluiten van een overeenkomst.

106

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 106

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

59. Toestemming veronderstelt kennis. De toestemming tot een overeenkomst veronderstelt uiteraard dat iedere contractpartij voorafgaandelijk aan het sluiten van deze overeenkomst kennis heeft kunnen nemen van de inhoud en de draagwijdte van hetgeen waartoe zij zich verbindt.

Dat is in de praktijk niet altijd evident. Heel wat contracten bevatten algemene voorwaarden (de spreekwoordelijke ‘kleine lettertjes’), die soms niet eens (vooraf ) worden meegedeeld, veelal niet (vooraf ) worden gelezen en daarenboven, althans voor leken, wel eens moeilijk te begrijpen zijn.

De vraag is dan telkens of een partij in zulke gevallen wel gebonden is door de algemene voorwaarden.

In de rechtspraak gebeurt die beoordeling doorgaans aan de hand van twee vragen: 1 Heeft de betrokken partij kennis kunnen nemen van de algemene voorwaarden?

Het antwoord op deze vraag kan ontkennend zijn als de algemene voorwaarden niet vooraf werden meegedeeld (maar er bijvoorbeeld enkel verwezen werd naar een vindplaats op het internet of naar een deponering bij de notaris of in het vennootschapsdossier op de griffie van de ondernemingsrechtbank), of wanneer de algemene voorwaarden in onleesbare (kleine of vage) letters, ergens verdoken in een hoekje of op de achterzijde van een pagina vermeld staan, of wanneer de algemene voorwaarden geschreven zijn in een (voor de wederpartij) onbegrijpelijke taal (het spreekwoordelijke Chinees).

2 Heeft de betrokken partij deze algemene voorwaarden aanvaard?

De aanvaarding kan onder meer, maar niet alleen, blijken uit het ondertekenen van de algemene voorwaarden of een (geldige) aanvaardingsclausule.

Voorbeeld Een verhuurder van machines kan zijn juridische positie verstevigen door volgende clausule in de huurovereenkomst op te nemen: ‘De huurder erkent, door ondertekening van het inhuurnemingsbewijs, de hierna vermelde verhuurvoorwaarden te kennen en ze te aanvaarden’.

Als de algemene voorwaarden geldige, maar niettemin erg ongebruikelijke bedingen zouden bevatten (bv. een erg verregaande exoneratieclausule) zou aangenomen kunnen worden dat deze bedingen niet aanvaard zijn.

Enkel als het antwoord op beide vragen bevestigend is, zal een partij in de regel gebonden zijn door deze algemene voorwaarden. Men zegt dan dat de algemene voorwaarden tegenwerpbaar of tegenwerpelijk zijn aan die partij. De vereisten van kennisname en aanvaarding worden daarbij wel strenger beoordeeld voor niet-ondernemingen dan voor ondernemingen.

Merk nog op dat het feit dat de algemene voorwaarden tegenwerpbaar zijn aan een partij nog niet betekent dat alle bedingen ervan sowieso geldig en afdwingbaar zullen zijn. Die kunnen nog steeds inhoudelijk getoetst worden aan de regels die van openbare orde en dwingend recht zijn.

60. Toestemming veronderstelt niet altijd een vrije onderhandeling. De vraag naar de geldige toestemming duikt soms ook op bij contracten waarover geen vrije onderhandelingen hebben plaatsgevonden. Soms zijn overeenkomsten en de bijhorende contractvoorwaarden te nemen of te laten. De sterkere partij – bijvoorbeeld een belangrijke leverancier of dienstenverstrekker – dringt dan haar wil op aan de zwakkere partij. Deze situatie doet zich bijvoorbeeld voor bij toetredingscontracten (zie hiervoor).

107

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 107

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Van een vrije onderhandeling is in dit geval geen sprake.

Maar het feit dat er geen vrije onderhandeling was, betekent niet automatisch dat de toestemming van de zwakkere partij ongeldig wordt. De zwakkere partij blijft vrij om al dan niet toe te stemmen tot het contract. Als zij, nadat zij kennis heeft genomen van de te nemen of te laten contractvoorwaarden, ze daadwerkelijk aanvaardt, is haar toestemming principieel volwaardig en is zij gebonden.

III

De wilsuiting moet geldig zijn

61. Wettelijke basis.

Artikel 1109 oud BW

‘Geen toestemming is geldig, indien zij alleen door dwaling is gegeven, door geweld afgeperst of door bedrog verkregen.’

62. Wilsgebreken. We wezen er al op dat de wilsuiting ook niet meer volwaardig is als er sprake is van zogenaamde ‘wilsgebreken’.

Wanneer iemands instemming met een contract berust op een fundamenteel verkeerde inschatting van de situatie of ontstaat onder bepaalde druk van buitenaf, kan die, onder bepaalde voorwaarden, juridisch worden aangevochten. In zulke situaties kan men proberen aan te tonen dat de wilsuiting gebrekkig en dus ongeldig was.

Artikel 1109 oud BW noemt drie ‘wilsgebreken’, met name dwaling, bedrog en geweld. Uit de tekst van artikel 1118 oud BW kan nog een vierde (oneigenlijk) wilsgebrek worden afgeleid: de benadeling.

Elk van deze wilsgebreken krijgt in de rechtspraak een heel precieze eigen invulling. De contractpartij die meent dat er sprake is van een wilsgebrek zal telkens het bewijs moeten leveren dat bij het sluiten van de overeenkomst alle toepassingsvoorwaarden van het wilsgebrek aanwezig waren. Dit is meestal geen eenvoudige zaak. Slaagt een partij erin om aan te tonen dat haar toestemming was aangetast door een wilsgebrek, dan zal de rechter het contract nietig kunnen verklaren (dan wel schadevergoeding kunnen toekennen). Het contract, en alle gevolgen die het met zich meebracht, worden bij een nietigverklaring met terugwerkende kracht uitgewist. a Dwaling 63. Begrip. Dwaling is een niet-uitgelokte verkeerde voorstelling van de werkelijkheid.

Dwaling kan worden ingeroepen wanneer iemand die zich verbonden heeft de situatie verkeerd heeft ingeschat. Indien die persoon de ware toedracht van de situatie gekend zou hebben, dan zou hij geen of op zijn minst een andere verbintenis aangegaan zijn.

64. Voorwaarden. Het principe blijft dat iedereen gebonden is door de verbintenissen die hij aangaat.

Opdat er van een dwaling in juridische zin sprake kan zijn, is er dan ook heel wat meer vereist dan alleen maar spijt hebben van een contract.

Dwaling kan pas met succes als wilsgebrek ingeroepen worden (en dus juridische gevolgen hebben) wanneer verschillende voorwaarden cumulatief vervuld zijn: 1 De dwaling moet zich voordoen op het ogenblik van het sluiten van de overeenkomst.

2 De dwaling moet betrekking hebben op een element dat doorslaggevend (essentieel, determinerend) was voor de wilsuiting van de partij die dwaalt.

108

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 108

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Een doorslaggevend element is ieder element dat een partij er hoofdzakelijk toe gebracht heeft om de overeenkomst te sluiten, zodanig dat zonder dit element de overeenkomst niet gesloten zou zijn.

De wet heeft het over een dwaling ‘omtrent de zelfstandigheid van de zaak’.

Bij persoonsgebonden overeenkomsten (intuitu personae) is de identiteit van de persoon steeds doorslaggevend.

Slechts heel uitzonderlijk kan ook een verkeerde inschatting van de toepasselijkheid of de draagwijdte van een bepaalde rechtsregel dwaling uitmaken. Zo’n ‘rechtsdwaling’ zal echter maar zeer zelden tot de nietigheid van een contract leiden. In beginsel wordt iedereen immers geacht de wet te kennen.

3 De dwaling moet verschoonbaar zijn. Dit wil zeggen dat de dwaling geen gevolg mag zijn van de eigen fout van de partij die dwaalde.

Er is geen fout in hoofde van de partij die dwaalde wanneer een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader), geplaatst in dezelfde feitelijke omstandigheden, ook gedwaald zou hebben.

65. Geen dwaling bij een verkeerde voorstelling over bijkomstigheden. Dwaling wordt niet als wilsgebrek aanvaard als zij slechts betrekking heeft op bijkomstigheden. Dit is bijvoorbeeld het geval bij: 1 dwaling omtrent de waarde van het voorwerp van de verbintenis; 2 dwaling omtrent bijkomstige eigenschappen van het voorwerp van de verbintenis.

66. Bewijs en sanctie. Het is aan degene die zich op dwaling beroept om aan de rechter te bewijzen dat aan alle voorwaarden van dit wilsgebrek is voldaan. Hij mag dit rechtsfeit met alle mogelijke bewijsmiddelen aantonen. Aangezien een schriftelijk bewijs van de dwaling meestal niet voorhanden zal zijn, zal diegene die dwaalde vaak zijn bewijs moeten opbouwen rond vermoedens of getuigen.

Bij de beoordeling of er echt sprake is van dwaling zal de rechter zich (denkbeeldig) verplaatsen in de positie waarin de partij die de dwaling inroept zich bevond bij het sluiten van de overeenkomst.

Als de rechter overtuigd geraakt dat er sprake is van dwaling, kan hij de (relatieve) nietigheid van de overeenkomst uitspreken (zie verder).

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 1 maart 2010.8 Situering. Een persoon (hierna: ‘appellant’) koopt van familieleden (hierna: ‘geïntimeerden’) een gebouw waarin op de benedenverdieping een appartement gevestigd is. Enige tijd later blijkt dat het appartement behept is met een bouwovertreding. Op de vergunningen die de gemeente afgeleverd had, was immers nooit toelating gegeven om de oorspronkelijke garage om te vormen tot een appartement met twee slaapkamers. Ook voor de bouw van de veranda was geen toestemming gegeven.

Lees hieronder hoe het hof van beroep Antwerpen in deze zaak naging of er hier sprake was van een dwaling in hoofde van de koper van het gebouw.

8

Antwerpen 1 maart 2010, NJW 2011, afl. 248, 579, noot C. LEBON. 109

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 109

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

‘…

A.4.

In ondergeschikte orde vordert de appellante de nietigheid ingevolge dwaling.

Artikel 1109 B.W. bepaalt dat geen toestemming geldig is, indien zij alleen door dwaling is gegeven, door geweld afgeperst of door bedrog verkregen.

Overeenkomstig artikel 1110 B.W. is dwaling alleen dan oorzaak van nietigheid van de overeenkomst, wanneer zij de zelfstandigheid betreft van de zaak die het voorwerp van de overeenkomst uitmaakt.

Het Hof neemt aan dat het feit dat het appartement werd verkocht met twee slaapkamers, badkamer en veranda, elementen zijn geweest die doorslaggevend waren voor de appellante om het appartement aan te kopen.

De toestemming van de appellante bij de overeenkomst van 19 december 2005 was dan ook gebrekkig wegens dwaling over de zelfstandigheid van de zaak.

Gelet op het feit dat de toestemming op het ogenblik van het sluiten van de overeenkomst dient te worden beoordeeld, doet het latere, namelijk de bewering van de geïntimeerden dat de toestand zou kunnen geregulariseerd worden, geen afbreuk aan het feit dat de dwaling hier is aangetoond en wordt aangenomen door het Hof. De geïntimeerden beweren dat nu een regularisering mogelijk is de vordering van de appellante neerkomt op rechtsmisbruik.

Rechtsmisbruik wordt hier niet aangetoond.

De geïntimeerden tonen niet aan dat de appellante haar rechtsvordering uitoefent zonder redelijk of afdoende belang dan wel op een wijze die kennelijk de perken van een normale uitoefening door een voorzichtig en zorgvuldig persoon te buiten gaat.

Om door de nietigheid van de overeenkomst te kunnen worden gesanctioneerd, moet de dwaling verschoonbaar zijn. Dit wil zeggen dat zij door ieder redelijk mens moet kunnen worden begaan.

De geïntimeerden houden voor dat de appellante zich had moeten informeren.

De appellante kocht een appartement van familie en dat zij kende gelet op haar verblijf. In de akte werd verklaard dat het stedenbouwkundig in orde was. Er waren geen elementen aanwezig, die het noodzakelijk maakten om bijkomende informatie in te winnen bij de gemeente. Het feit dat de basisakte melding maakte van een afwijking van de plannen, doet hier geen afbreuk aan voorgaande.

De overeenkomst van 19 december 2005 is dan ook aangetast met nietigheid ingevolge dwaling.

A.5.

Gelet op de nietigheid dienen partijen in hun oorspronkelijke toestand te worden hersteld.

De geïntimeerden moeten de door de appellante betaalde koopsom van € 150 000 terugbetalen. …’

b Bedrog 67. Begrip. Bedrog duidt op een uitgelokte verkeerde voorstelling van de werkelijkheid: een door een kunstgreep van de wederpartij veroorzaakte dwaling (artikel 1116 oud BW).

110

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 110

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Het leerstuk van het wilsgebrek bedrog is een toepassing van het eerder vermelde algemeen rechtsbeginsel van ‘verbod op bedrog’ (fraus omnia corrumpit – ‘bedrog tast alles aan’). Het algemeen rechtsbeginsel van ‘verbod op bedrog’ verbiedt dat iemand voordeel zou halen uit zijn bedrieglijk handelen.

Voorwaarden. Bedrog kan slechts met succes als wilsgebrek worden ingeroepen (en dus juridische gevolgen hebben) wanneer verschillende voorwaarden cumulatief vervuld zijn.

1 Het bedrog moet gepleegd zijn in de (onderhandelings)periode tot aan het sluiten van de overeenkomst.

2 Bedrog veronderstelt dat er een kunstgreep of list is aangewend (materieel aspect).

Een kunstgreep kan een actieve handeling zijn.

Voorbeeld Typische vormen van bedrog zijn het vervalsen van een schilderij, liegen of sterk overdrijven, zich een andere hoedanigheid aanmeten dan men werkelijk heeft (bv. twee huurders die zich ten onrechte voordoen als een getrouwd koppel), knoeien met kilometerstanden, gebreken aan een verkochte zaak verstoppen (overschilderen van schimmelvlekken, wegmoffelen van barsten …) …

Het kan ook een opzettelijk achterhouden van essentiële informatie zijn.

Voorbeeld Opzettelijk verzwijgen dat een verkocht perceel grond jarenlang gediend heeft om er sterk vervuilend afval op te dumpen.

Aan sommige personen wordt overigens een verplichting tot het geven van bepaalde informatie opgelegd, bijvoorbeeld omwille van hun bijzondere positie of hun bijzondere professionele deskundigheid. Een voorbeeld van een ‘wettelijke informatieplicht’ is te vinden in artikel VI.2 WER (voor ondernemingen) en artikel VII.70 WER (voor kredietgevers en kredietbemiddelaars).

3 De kunstgreep moet bewust, d.w.z. wetens en willens, aangewend zijn (moreel aspect).

4 De bedrieglijke kunstgreep moet een determinerend karakter hebben. De door de bedrieglijke kunstgreep uitgelokte verkeerde voorstelling van de werkelijkheid moet aan de basis van de wilsuiting en dus van de verbintenis liggen. Als de verbintenis ook zonder de bedrieglijke kunstgreep op dezelfde manier tot stand gekomen zou zijn, dan was de bedrieglijke kunstgreep niet doorslaggevend.

5 Het bedrog moet uitgaan van de wederpartij (de medecontractant) of van zijn vertegenwoordiger.

Anders dan bij dwaling geldt er bij bedrog geen voorwaarde van verschoonbaarheid. De persoon die het bedrog gepleegd heeft, kan zijn fout met andere woorden niet ongedaan maken door de onvoorzichtigheid of nalatigheid van de bedrogene in te roepen.

Anderzijds bestaan er ook – zij het binnen bepaalde grenzen – toelaatbare vormen van bedrog zoals bijvoorbeeld overdrijvingen in reclame. In artikel VI.93, laatste zin WER wordt met zoveel woorden gesteld dat ‘de gangbare, legitieme reclamepraktijk waarbij overdreven uitspraken worden gedaan of uitspraken die niet letterlijk dienen te worden genomen’ (sic) in beginsel geen oneerlijke handelspraktijk is.

111

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 111

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Maar ook deze principieel toelaatbare vormen van bedrog worden sterk aan banden gelegd in talloze bepalingen van het consumentenrecht, die een correcte voorlichting van de consument centraal plaatsen (bijvoorbeeld in Boek VI en Boek VII WER en in de Verzekeringswet).

68. Bewijs en sanctie. Het verbintenissenrecht gaat principieel uit van het goede in de mens. Bedrog wordt dan ook niet vermoed. Diegene die beweert dat hij bedrogen werd, moet bewijzen dat aan alle voorwaarden was voldaan op het ogenblik van het sluiten van de overeenkomst. Hij mag dat opnieuw – zoals bij de dwaling – met alle mogelijke bewijsmiddelen proberen aan te tonen.

Als er daadwerkelijk bedrog wordt aangetoond, kan de rechter dit bedrog kwalificeren als hoofdbedrog of als incidenteel (ook: ‘bijkomstig’) bedrog.

Van hoofdbedrog is er sprake indien de overeenkomst bij ontstentenis van het bedrog niet gesloten zou zijn. Als de rechter overtuigd geraakt dat er sprake is van hoofdbedrog, kan hij de (relatieve) nietigheid van de overeenkomst uitspreken.

Van incidenteel bedrog is er sprake wanneer de overeenkomst zonder het bedrog wel gesloten zou zijn, maar tegen minder bezwarende voorwaarden (bv. tegen een lagere prijs). In dat geval kan de overeenkomst niet nietig verklaard worden, maar kan wel het herstel van de berokkende schade worden gevorderd.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 1 juni 20059. Situering.

Een echtpaar (hierna: ‘appellanten’) koopt een ring van een juwelier (hierna: ‘tweede geïntimeerde’) voor een fikse prijs. Naderhand blijkt de ring minder waard te zijn dan de prijs die het echtpaar betaalde. ‘…

2. Bij dagvaarding van 16 juli 2002 vorderden de echtgenoten V.-V.D. dat voor recht zou gezegd worden dat de koop van een “gouden ring met briljant (solitaire) … met certificaat 991043801” voor de prijs van 12.486,15 EUR of 503.690 BEF zou ontbonden worden ten nadele van D.R., minstens als nietig zou worden aanzien op grond van bedrog, minstens dwaling. Bovendien vorderden zij de veroordeling van D.R. tot betaling van 12.486,15 EUR, meer vergoedende en gerechtelijke intresten vanaf 28 december 2001 en van de kosten van het geding. Zij verweten D.R. woekerpraktijken en stelden dat de betreffende ring in werkelijkheid slechts tussen 5.156,19 en 6.941,02 EUR waard was. …

Bespreking …

8. Er is bedrog wanneer een partij kunstgrepen of listen aanwendt om de andere partij op grond van een verkeerde voorstelling van zaken te bewegen tot het aangaan van de overeenkomst. Bedrog bevat een materieel bestanddeel, de kunstgreep of de list, en een psychologisch bestanddeel, het opzet van een partij om door middel van de kunstgreep de andere partij tot het aangaan van de overeenkomst te bewegen.

Bedrog veronderstelt aldus dat een contractant met opzet de dwaling van de tegenpartij heeft veroorzaakt (vgl.: VANDEPUTTE, R., De overeenkomst, p. 69). Het is een uitgelokte verkeerde voorstelling van de werkelijkheid. Het is een oorzaak van nietigheid van een overeenkomst, wanneer aan vier voorwaarden is voldaan. Er moeten kunstgrepen aangetoond worden (materieel aspect), er moet een bedrieglijk inzicht

9

Gent 1 juni 2005, NJW 2006, afl. 144, 512, noot K. VANHOVE.

112

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 112

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

bewezen worden (moreel aspect), de kunstgreep moet determinerend zijn en het bedrog moet uitgaan van de wederpartij (vgl.: CORNELIS, L., Algemene theorie van de verbintenis, Intersentia, Antwerpen, 2000, p. 59, nr. 44). Wie bedrog inroept, draagt de bewijslast van zijn bewering (artikel 1116, tweede lid B.W.).

De omstandigheid dat degene die bedrogen werd, onvoorzichtig en nalatig is geweest, maakt het bedrog niet verschoonbaar en neemt de sanctie wegens bedrog niet weg (vgl.: Cass. 23 september 1977, Arr. Cass.1978, 107; Cass. 29 mei 1980, Arr. Cass. 1979-80, 1201).

Bedrog is een oorzaak van nietigheid van de overeenkomst, wanneer de kunstgrepen, door een van de partijen gebezigd, van die aard zijn dat de andere partij zonder die kunstgrepen klaarblijkelijk het contract niet zou hebben aangegaan (artikel 1116 B.W.).

9. Appellanten besluiten tot het bestaan van (hoofd)bedrog dat de nietigverklaring van de overeenkomst verantwoordt op grond van de stelling dat tweede geïntimeerde hen een ring met briljant heeft verkocht voor een prijs die de waarde in zeer ruime mate overtrof.

Zij bewijzen evenwel niet dat tweede geïntimeerde, vertegenwoordigd door eerste geïntimeerde, hen door middel van een kunstgreep of list bewogen heeft tot het kopen van deze ring. Zij houden voor dat door de aflevering van het certificaat in verband met de briljant het vertrouwen gewekt werd dat de aangerekende prijs beantwoordde aan de waarde van de ring. Dit certificaat bevat evenwel geen enkel gegeven in verband met de waarde van de briljant, zodat appellanten zich niet bedrogen kunnen voelen wegens de mededeling van dit document. Verder betwisten zij niet dat de kenmerken die in dit certificaat vermeld zijn, beantwoorden aan deze van de geleverde briljant. De overhandiging van dit certificaat kan dan ook niet als een kunstgreep worden ingeroepen.

Voor het overige tonen appellanten op geen enkele wijze aan dat tweede geïntimeerde hen zou verklaard hebben of zelfs maar de indruk zou gewekt hebben dat de overeengekomen prijs overeenstemde met de waarde van de briljant. Het ligt trouwens voor de hand dat dit niet het geval is, aangezien de prijs niet louter betrekking had op de briljant, maar ook op de gouden ring en op het zetten van de briljant op de ring, terwijl daarin ook de winst van tweede geïntimeerde en de verschuldigde BTW was inbegrepen.

10. De vaststelling dat tweede geïntimeerde aan appellanten niet meedeelde welke de prijs was waarvoor zij de briljant had aangekocht, kan niet als een kunstgreep of list beschouwd worden.

Stilzwijgen bij het sluiten van een overeenkomst kan onder omstandigheden bedrog uitmaken wanneer de partij die het verzwegen feit niet kende, niet zou gecontracteerd hebben indien zij dit feit zou hebben gekend (vgl.: Cass. 16 september 1999, Arr. Cass. 1999, 1116).

Vereist is dan wel dat het stilzwijgen betrekking heeft op een feit waaromtrent een plicht tot spreken bestond.

Er bestaat geen algemeen geldende verplichting in hoofde van een handelaar die een goed of product verkoopt om aan de koper mede te delen welke de waarde van het verkochte goed is, of tegen welke prijs hij het heeft aangekocht.

Bovendien blijkt uit geen enkel gegeven van het dossier dat appellanten aan tweede geïntimeerde gevraagd hadden om deze waarde te kennen. Dit kan zeker niet afgeleid worden uit het feit dat tweede geïntimeerde de prijs in handschrift vermeldde op het certificaat. Nog minder tonen appellanten aan dat deze informatie over de waarde determinerend was om te beslissen tot de aankoop of dat tweede geïntimeerde terzake onjuiste informatie zou gegeven hebben.

De omstandigheid dat appellanten de aankoop van de ring met briljant als een investering beschouwden, volstaat niet om te besluiten dat tweede geïntimeerde aan zijn informatieplicht zou tekortgeschoten zijn.

Uit niets blijkt dat aan tweede geïntimeerde advies gevraagd werd over een belegging in juwelen.

Appellanten tonen niet aan dat zij iets anders hebben gedaan dan de winkel van tweede geïntimeerde te zijn binnengestapt met de bedoeling een bepaalde som te besteden voor de aankoop van juwelen en een ring met briljant te hebben aangekocht aan de prijs waarvoor ze werden aangeboden en waarmee ze hebben ingestemd.

113

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 113

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Uit het feit dat tweede geïntimeerde de door haar aangeboden ring met briljant heeft aangeprezen en niet meegedeeld heeft hoeveel winst zij daarop realiseerde, kan niet besloten worden dat zij een kunstgreep pleegde of misbruik maakte van het vertrouwen van appellanten.

11. In de mate dat aan tweede geïntimeerde niet verweten kan worden dat zij een verkeerde voorstelling van zaken heeft gegeven of iets verzwegen heeft waartoe zij gehouden was, kan evenmin sprake zijn van een opzettelijk handelen, zodat ook het intentioneel element van het bedrog ontbreekt. …

14. Appellanten steunden hun vordering reeds van in de inleidende dagvaarding in ondergeschikte orde ook op het wilsgebrek van de dwaling. De eerste rechter heeft zijn uitspraak op dit punt niet gemotiveerd.

Dwaling is een onuitgelokte verkeerde voorstelling van de werkelijkheid, die haar oorsprong vindt in het feit dat de schuldenaar hetzij zich vergist in de waarneming van de feitelijke toedracht, hetzij die wel juist inschat, maar zijn wil verkeerd uitdrukt (vgl.: CORNELIS, L., a.w., nr. 33, p. 44).

Dwaling tast de geldigheid van de overeenkomst aan, wanneer een contractant zich vergist over de zelfstandigheid van de zaak die het voorwerp van de overeenkomst uitmaakt. Zij moet bijgevolg essentieel of doorslaggevend zijn. Bijkomstige dwaling wordt niet als een wilsgebrek aanvaard.

Een vergissing omtrent de prijs of de waarde van de verkochte zaak maakt geen essentiële dwaling uit en laat niet toe de nietigverklaring van de overeenkomst te vorderen. De bewering van appellanten dat zij de ring met briljant niet zouden gekocht hebben indien zij de waarde ervan hadden gekend, doet geen afbreuk aan het voorgaande. Indien dwaling omtrent de prijs of de waarde essentieel zou zijn, dan zou dit betekenen dat elke overeenkomst wegens benadeling zou kunnen vernietigd worden. Artikel 1118 B.W. sluit dit evenwel uit.

15. Aangezien noch op grond van bedrog, noch op grond van dwaling, tot de nietigverklaring kan besloten worden van de overeenkomst, is zowel de oorspronkelijke vordering van appellanten als hun hoger beroep, ongegrond. ...’

c Geweld 69. Begrip. De wilsgebreken bedrog en dwaling wijzen op een verkeerde voorstelling van de werkelijkheid. Het wilsgebrek geweld doet zich in een andere situatie voor, met name wanneer iemand zodanig onder druk gezet wordt dat hij welbewust, maar tegen zijn wil een verbintenis aangaat.

Volgens sommigen is het daarom beter om te spreken van ‘uitgelokte vrees’ dan van geweld als wilsgebrek.

70. Voorwaarden. Het wilsgebrek geweld wordt niet zo vaak aanvaard. Geweld kan slechts met succes als wilsgebrek ingeroepen worden (en dus juridische gevolgen hebben) wanneer verschillende voorwaarden cumulatief vervuld zijn (artikels 1111 t.e.m. 1115 oud BW): 1 Het geweld moet gepleegd zijn voorafgaand aan het sluiten van de overeenkomst.

2 Het geweld of de dreiging moet een determinerend karakter hebben. Zonder geweld zou de overeenkomst niet gesloten zijn (hoofdgeweld) of onder minder bezwarende omstandigheden gesloten zijn (incidenteel geweld).

3 Het geweld moet tot een onmiddellijke vrees aanleiding geven: de afgedreigde persoon (de persoon van wie het sluiten van een overeenkomst wordt afgedwongen) vreest voor een dadelijk of nakend geweld (niet iets in de verre toekomst).

114

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 114

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

4 Het geweld moet betrekking hebben op een aanzienlijk (fysiek, materieel of moreel) kwaad. Als maatstaf geldt hier dat het geweld indruk zou maken op elk redelijk mens, die zich in dezelfde omstandigheden bevindt (dat wil zeggen dat rekening gehouden wordt met de leeftijd, het geslacht en de stand van de afgedreigde persoon).

5 De dreiging moet gebeuren ten aanzien van de afgedreigde persoon zelf of ten aanzien van zijn echtgenoot of bloedverwanten in de opgaande of neerdalende lijn. De jurisprudentie heeft deze kring van personen nog verder uitgebreid. Het wilsgebrek geweld kan ook worden aanvaard wanneer andere familieleden, een partner, een verloofde of een vriend(in) worden bedreigd.

6 Er moet gedreigd worden met een onrechtmatig kwaad.

Voorbeeld Een huurder die al maanden nalaat om de kosten te betalen, moet van zijn verhuurder een document ondertekenen waarin hij zich akkoord verklaart om maandelijks een deel van de achterstallige som af te lossen. De huurder kan hierbij achteraf niet inroepen dat hij zich onder druk gezet voelde omdat de verhuurder dreigde met gerechtelijke stappen als de huurder zijn contractuele verplichtingen niet snel zou nakomen. In dit geval wordt immers niet gedreigd met een onrechtmatig kwaad.

Het oud Burgerlijk Wetboek voegt eraan toe dat de vrees uit eerbied voor ouders of andere bloedverwanten in de opgaande lijn op zich geen wilsgebrek uitmaakt.

Merk nog op dat geweld als wilsgebrek kan worden ingeroepen (indien aan alle voormelde voorwaarden is voldaan) ongeacht de persoon van wie het geweld uitging. Het geweld kan dus gepleegd worden door een derde, waarmee de rechtssubjecten die bij de overeenkomst betrokken zijn, niets te maken hebben.

Ook geweld uitgaande van toeval of natuurlijke omstandigheden waarvan de geweldenaar misbruik heeft gemaakt om met een (bijkomend) kwaad te dreigen, komt in aanmerking.

Voorbeeld Je handelszaak staat in brand en je belt in paniek de brandweer. Die komt uiteraard meteen, maar vraagt jou – alvorens de bluswerken te willen starten – om nog even een sponsoringovereenkomst voor het jaarlijkse brandweerbal in te vullen …

71. Bewijs en sanctie. Geweld is ook een rechtsfeit en kan dus door alle bewijsmiddelen (ook feitelijke vermoedens) worden aangetoond (zie verder).

Als de rechter overtuigd geraakt dat er sprake is van geweld, kan hij de (relatieve) nietigheid van de overeenkomst uitspreken.

115

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 115

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het arbeidshof Gent van 12 januari 200110. Situering.

Een werkgever (hierna: ‘geïntimeerde’) en een werknemer (hierna: ‘appellante’) sluiten een overeenkomst waarbij zij in onderling akkoord een einde stellen aan de lopende arbeidsovereenkomst van de werknemer. Naderhand vordert de werknemer de nietigverklaring van de beëindigingsovereenkomst omdat die met geweld afgeperst zou zijn. ‘…

De appellante die in de “repairafdeling” was tewerkgesteld, onderhield sinds 1990 een seksuele relatie met een van haar (jongere) vrouwelijke collega’s, mevrouw P.D.V., die eveneens in deze afdeling werkzaam was.

Dit uitte zich op het werk inzonderheid door: – het schrijven van kattebelletjes met een zeer expliciete seksuele inhoud (het Arbeidshof zal hieruit niet citeren, niet zozeer uit pudeur – want daarvan heeft géén der partijen blijk gegeven – doch omdat deze teksten niet bepaald behoren tot de hoogtepunten van de erotische briefliteratuur); – seksuele contacten op de plaats van het werk, met name in de toiletten, inzonderheid in de pauzes.

Waren sommige personeelsleden van de relatie kennelijk wel op de hoogte, dan was één en ander niet eerder dan op 3 september 1992 ter ore van de directie van de geïntimeerde gekomen. Door een andere werknemer, een zekere J.A., kwam de heer L., “plant personeel manager”, in het bezit van een aantal in snippers verscheurde en in de papiermand belande amoureuze briefjes, geschreven door de appellante of mevrouw D.V. Na overleg met de heer H., zijn overste, besloot de heer L. de appellante bij zich te roepen en haar met de feiten te confronteren.

Op 4 september 1992 had een onderhoud plaats tussen de appellante en de heer L., dat resulteerde in de ondertekening van het sub 1 geciteerde document. De beide partijen hadden diezelfde dag nog een contact met de heer V.H., vakbondsafgevaardigde.

Op 10 november 1992 legde de appellante in handen van onderzoeksrechter C. te Oudenaarde klacht met burgerlijke partijstelling neer tegen de heer L. en onbekenden, dit wegens “het afpersen van haar ontslag”, alsook tegen een collega, mevrouw B.L., “wegens laster en eerroof ”. Deze laatste zou er zich bij de heer L. over beklaagd hebben door de appellante lastig gevallen te zijn geworden.

Overeenkomstig de vordering van het Openbaar Ministerie oordeelde de raadkamer van de Rechtbank van Eerste Aanleg te Oudenaarde op 8 maart 1996 dat er geen aanleiding was tot vervolging van: – de heer L., omwille van afpersing (art. 470 Sw.) alsook eerroof (om op 6 september 1992 in aanwezigheid van derden te hebben verklaard dat hij “twee lesbischen zou afdanken, waarvan R.L. reeds afgedankt was”); – mevrouw L., omwille van eerroof (om op 15 augustus 1992 en op 4 september 1992 in aanwezigheid van derden te hebben verklaard dat zij door de appellante was lastiggevallen).

5.2.2. Over de nietigheid van de overeenkomst tot beëindiging van de arbeidsovereenkomst 5.2.2.1. De overeenkomst waarbij een arbeidsovereenkomst in onderling akkoord wordt beëindigd, is een nieuwe overeenkomst die aan alle geldigheidsvoorwaarden in artikel 1108 B.W. moet voldoen (W. RAUWS, “De beëindiging van de arbeidsovereenkomst met onderlinge toestemming”, in R. BLANPAIN (ed.), Arbeidsrecht, Brugge, 1992, nr. 26). Dit betekent inzonderheid dat de toestemming van de partijen niet mag aangetast zijn door één der wilsgebreken in artikel 1109 B.W. vermeld, inzonderheid niet door geweld mag afgeperst zijn (art. 1111-1115 B.W.) of door bedrog mag zijn verkregen (art. 1116 B.W.). Het komt

10 Arbh. Gent 12 januari 2001, Soc.Kron. 2002, 15.

116

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 116

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

de partij die zich op het wilsgebrek beroept, toe hiervan het bewijs te leveren bij gebreke waarvan de overeenkomst als geldig moet worden aangezien.

5.2.2.2. Artikel 1112 B.W. bepaalt dat geweld (dat de vorm kan aannemen van morele dwang) slechts een oorzaak van nietigheid van de overeenkomst kan zijn wanneer het op een redelijk mens indruk maakt en hem kan doen vrezen dat hij zelf of zijn vermogen aan een aanzienlijk en dadelijk kwaad is blootgesteld, waarbij gelet wordt op de leeftijd, het geslacht en de stand van de personen. De rechtspraak heeft als bijkomende voorwaarde gesteld dat de uitgeoefende dwang onrechtmatig of ongeoorloofd moet zijn (zie Cass. 7 november 1977, Arr. Cass. 1978, 288; Cass. 12 mei 1980, Arr. Cass. 1979-80, 1144; Cass. 23 maart 1998, J.T.T. 1998, 378).

Naar het oordeel van het Arbeidshof toont de appellante niet aan dat zij haar toestemming heeft gegeven onder “dwang” van de werkgever. Dat zij niet ingestemd zou hebben met een minnelijke beëindiging van de overeenkomst wanneer de heer L. haar niet zou gezegd hebben dat zij bij weigering een procedure tot erkenning van de dringende reden mocht verwachten, is evident, maar dit enkele feit levert nog niet de in artikel 1112 B.W. vermelde dwang op (vgl. met Arbh. Luik 11 december 1975, R.W. 1977-78, 522; Arbh. Brussel 18 maart 1992, J.T.T. 1993, 148). Gesteld voor een door haar zelf geschapen op zijn minst delicate situatie – het is evident dat open en bloot beleefde seksuele relaties op het werk voor de werkgever en de collega’s een onmogelijke toestand creëren – heeft zij, zich bewust zijnde van haar opties en de mogelijke gevolgen van haar keuze, de voorkeur gegeven aan een vrijwillig vertrek in het bedrijf boven een onvermijdelijk geworden gerechtelijke procedure waarvan zij kon vermoeden dat die voor haar uiteindelijk dezelfde uitkomst zou hebben (zie bijv. Arbh. Gent 4 maart 1992, T.G.R. 1992, 162).

Een dergelijke procedure zou bovendien onvermijdelijk met een zekere publiciteit gepaard gaan. In geen geval blijkt uit de feiten dat de geïntimeerde, in geval van een weigering van de appellante om de overeenkomst in onderling akkoord te beëindigen, op een andere wijze openbaarheid aan de zaak zou hebben gegeven of de appellante hiermee zou hebben bedreigd. De appellante stond zonder twijfel onder een zekere druk – al was het maar tijdsdruk – om een beslissing te nemen maar, gelet op haar leeftijd en haar hoedanigheid van geëngageerd vakbondslid, was dit niet voldoende om van dwang te kunnen spreken. Het stond haar volkomen vrij om niet op het voorstel van de geïntimeerde in te gaan en de verdere gang van zaken af te wachten. Uit de afgelegde verklaringen, inzonderheid deze van mevrouw D.V., blijkt dat de appellante zeker ook ontslag heeft genomen om haar vriendin moeilijkheden te besparen (zie de verklaring van mevrouw D.V., afgelegd in het kader van het strafonderzoek).

Indien de appellante, zoals zij voorhoudt, heeft gehandeld uit angst dat de zaak publiek zou worden, met alle gevolgen van dien voor haar privéleven, dan is het wel bevreemdend dat zij zelf de zaak via een strafprocedure én een burgerlijk geding in het volle daglicht heeft gesteld. …’

d Benadeling en gekwalificeerde benadeling 72. Begrip. Aan de lijst van de drie klassieke wilsgebreken kan nog een vierde, oneigenlijk wilsgebrek worden toegevoegd. Benadeling doet zich voor bij wederkerige overeenkomsten ten bezwarende titel wanneer er een aanzienlijk onevenwicht bestaat tussen de wederzijds bedongen prestaties.

Men onderscheidt de ‘gewone’ benadeling en de ‘gekwalificeerde’ benadeling.

73. Gewone benadeling. Niet elke benadeling leidt automatisch tot de nietigheid van een contract.

In de meeste gevallen laat het recht zich niet in met de inhoud van contracten. Een contract waarbij iemand manifest teveel betaalt voor de geleverde goederen of diensten, is nog lang niet nietig op grond van benadeling. Een overeenkomst kan alleen vernietigd worden omwille van ‘gewone’ benadeling in 117

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 117

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

de gevallen waarin de wet dit uitdrukkelijk voorziet (artikel 1118 oud BW). De gewone benadeling kan dus slechts worden ingeroepen voor bepaalde contracten of door bepaalde personen.

Voorbeelden – Bij de verkoop van onroerende goederen wanneer er sprake is van benadeling voor meer dan 7/12 (artikel 1674 oud BW). Als de verkoper (niet de koper) in de verkoopprijs voor meer dan 7/12 is benadeeld, heeft hij het recht om de vernietiging van de koop te eisen. Zodra de overeengekomen prijs hoger is dan 5/12 van de waarde van het onroerend goed, is er van benadeling dus geen sprake meer.

– Bij handelingen verricht door minderjarigen (zie verder – artikel 1305 e.v. oud BW).

74. Gekwalificeerde benadeling. Door de rechtsleer en rechtspraak werden de beperkte toepassingsgevallen van de gewone benadeling aangevuld met de leer van de ‘gekwalificeerde benadeling’. Van gekwalificeerde benadeling is slechts sprake in situaties waarin tegelijk aan drie (strenge) voorwaarden is voldaan: 1 Er moet een ernstige benadeling zijn van een van de partijen en dus een manifeste wanverhouding tussen de verbintenissen over en weer van de partijen.

2 Die wanverhouding moet veroorzaakt zijn door het misbruik van de ondergeschikte (feitelijke) positie waarin de benadeelde partij zich bevindt.

3 Dit misbruik moet determinerend geweest zijn voor de benadeelde partij: zonder het misbruik zou het contract niet of tegen gunstigere voorwaarden gesloten zijn.

De belangrijkste voorwaarde (in vergelijking met de wilsgebreken dwaling en bedrog) is in feite de tweede: het misbruik maken van de ondergeschikte positie waarin een partij zich bevindt. Sommigen spreken daarom liever over ‘misbruik van omstandigheden’ dan over gekwalificeerde benadeling.

De ondergeschiktheid (waarvan misbruik wordt gemaakt) kan te maken hebben met de behoeften, onwetendheid, zwakheden of passies van de benadeelde partij (gebrek aan ervaring, depressiviteit, ongeschooldheid, vermoeidheid, ouderdom …).

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Brugge van 9 mei 199011. Een advocaat (hierna: ‘eiser’) vordert van zijn cliënte (hierna: ‘verweerster’) de betaling van openstaande erelonen en kosten. Hij baseert zich daarbij op een overeenkomst tussen hem en zijn cliënte waarin van bij het begin afspraken waren gemaakt over de berekeningswijze van de erelonen en kosten. De cliënte argumenteert dat deze overeenkomst nietig is omwille van gekwalificeerde benadeling in haren hoofde. ‘…

1. Eiser beroept zich op een overeenkomst door beide partijen ondertekend te Brugge op 1 mei 1988, waarbij hij door verweerster werd belast met:

11 Rb. Brugge 9 mei 1990, RW 1992-93, 724.

118

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 118

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

– de vereffening en verdeling van de huwgemeenschap die heeft bestaan tussen haar en haar echtgenoot; – de begeleiding in een hangende strafzaak en meer in het bijzonder voor de minnelijke en gunstige regeling van de burgerlijke belangen; – tussenkomst in de zaken F.-D.-M. 2. Voor het leveren van deze prestaties werd, in gemeen overleg in de overeenkomst uitdrukkelijk bepaald welk salaris zou worden aangerekend en tevens hoe en op welk bedrag de kosten zouden worden begroot. Zo zou voor de vereffening en verdeling van de huwgemeenschap van de echtgenoten C.-R. het salaris vastgesteld worden tegen 5 % van de helft van het bruto-actief van de gemeenschap en met een minimum van 50 000 fr. Deze vergoeding zou verschuldigd zijn ongeacht of de vereffening-verdeling minnelijk dan wel gerechtelijk geschiedde. Voor de begeleiding van de hangende strafzaak werd het salaris forfaitair op 5 000 fr. bepaald. Het salaris in de zaken F.-D.-M. werd vastgesteld op 10 % van de verkregen brutobedragen.

3. De kosten worden op forfaitaire basis bij de overeenkomst bepaald, wat inderdaad een eigenaardige handelwijze te noemen is. De vacaties zouden worden bewezen door een speciaal door eiser bij te houden agenda, waarin tevens alle prestaties van de vereffening-verdeling zouden worden vermeld.

4. De salarisafspraken zijn zonder meer duidelijk te noemen en ieder normaal begaafd persoon, zelfs zonder bijzondere opleiding, is in staat de bewoordingen, de inhoud en geest ervan te begrijpen. Er is geen bewijs voorhanden dat verweerster in dwaling is gebracht over de inhoud en de voorwaarden van de overeenkomst en evenmin wordt bewezen dat er misbruik zou zijn gemaakt van haar onervarenheid. Nagenoeg geen enkel element wordt door verweerster aan de rechtbank aangeboden om haar zogenaamd inferieure toestand te kunnen beoordelen. Het is niet voldoende een theorie over de gekwalificeerde benadeling in een conclusie neer te schrijven opdat deze zonder meer toepasselijk zou zijn. Men dient de rechtbank met feiten aan te tonen dat men werkelijk in een dergelijke toestand verkeerde. Evenmin is het loutere feit dat eiser jurist is en verweerster zonder beroep doorslaggevend om deze inferioriteit vast te stellen.

5. De rechtbank is bovendien van oordeel dat er geen choquerende disproportie is in de wederzijdse prestaties. Bovendien impliceert het louter bestaan van een wanverhouding tussen de prestaties van de in een overeenkomst betrokken partijen “in se” niet dat de oorzaak van die overeenkomst bij één of beide partijen ongeoorloofd is (Cass., 25 november 1977, Arr.Cass., 1978, 343). Er dient derhalve nog te worden bewezen dat deze wanverhouding haar oorsprong vond in het misbruik dat één van de contractspartijen heeft gemaakt van de minder gunstige positie, de benarde toestand, de zwakheid, de nood, de onervarenheid of de onwetendheid van de tegenpartij en zulks werd evenmin bewezen geacht.

6. De leer van de gekwalificeerde benadeling kan aldus hier niet worden aangenomen. …’

75. Onevenwicht tussen de wederzijds bedongen prestaties? Buiten de gevallen van de gewone benadeling en de gekwalificeerde benadeling die hiervoor aan bod kwamen, bestaat er in het algemeen verbintenissenrecht geen regel volgens dewelke een louter onevenwicht tussen de wederzijds bedongen prestaties aanleiding zou kunnen geven tot de nietigverklaring van het contract.

Het principe van de contractvrijheid impliceert nu eenmaal dat partijen zelf kunnen bepalen of en tegen welke voorwaarden zij willen contracteren. Zij kiezen dus zelf of zij genoegen nemen met de voorgestelde tegenprestatie. Als zij met die tegenprestatie geen genoegen nemen, hadden zij simpelweg maar niet moeten contracteren. Op die manier laat het recht de vrije markt en het spel van vraag en aanbod ten volle spelen.

In het consumentenrecht is intussen wel voorzien dat bepaalde bedingen – dus niet per se het contract in zijn geheel – onrechtmatig en dus nietig zijn (artikel VI.84 WER). Het WER bevat een zwarte lijst 119

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 119

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

van drieëndertig typebedingen die sowieso nietig zijn (artikel VI.83 WER) en verbiedt verder, meer algemeen, ‘elk beding of elke voorwaarde in een overeenkomst tussen een onderneming of een beoefenaar van een vrij beroep en een consument die, alleen of in samenhang met een of meer andere bedingen of voorwaarden, een kennelijk onevenwicht schept tussen de rechten en plichten van de partijen ten nadele van de consument’ (artikel I.8, 22° WER onder Boek I, Titel 2, Hoofdstuk 4 WER).

Nochtans moet meteen worden opgemerkt dat het consumentenrecht de zogenaamde ‘kernbedingen’ onverlet laat. In artikel VI.82, derde lid WER is immers uitdrukkelijk bepaald dat de beoordeling van het onrechtmatige karakter van bedingen geen betrekking heeft op de bepaling van het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst, noch op de gelijkwaardigheid van enerzijds de prijs of vergoeding en anderzijds de als tegenprestatie te leveren goederen of te verrichten diensten, voor zover die bedingen duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd.

Aldus is ook in het consumentenrecht de principiële contractvrijheid bevestigd. Als een persoon iets heel graag wil en bereid is om daar een hoge prijs of vergoeding voor te betalen, is dat zijn eigen keuze en moet hij hierover naderhand niet komen klagen. De waarde van een goed is uiteindelijk subjectief.

Wat voor de ene veel waard is, is dat voor de andere niet. Het recht wenst zich hierin niet te mengen.

Voorbeeld In de eurozone heeft ieder muntstuk van 2 euro dezelfde waarde. Of je nu met een Duits, een Nederlands of een Italiaans muntstuk van 2 euro wilt betalen bij de bakker, je krijgt er niet meer of minder koffiekoeken voor. Iemand die geen muntenverzamelaar is, maar wel graag koffiekoeken eet, zal wellicht niet bereid zijn om meer dan 2 euro te geven voor een munt van 2 euro. Een muntenverzamelaar is wellicht bereid een veelvoud te betalen voor een munt van 2 euro van Vaticaanstad of San Marino (en enkele koffiekoeken minder te eten).

Ook in het ondernemingsrecht is voorzien dat bepaalde bedingen – dus niet per se het contract in zijn geheel – onrechtmatig en dus nietig (kunnen) zijn (artikel VI.91/6 WER). Het WER bevat een zwarte lijst van vier typebedingen die sowieso nietig zijn (artikel VI.91/4 WER), een grijze lijst van acht typebedingen die behoudens tegenbewijs nietig zijn (artikel VI.91/5 WER) en verbiedt verder, meer algemeen, ‘elk beding van een overeenkomst gesloten tussen ondernemingen dat, alleen of in samenhang met één of meer andere bedingen, een kennelijk onevenwicht schept tussen de rechten en plichten van de partijen’ (artikel VI.91/3 WER). Ook hier laat het ondernemingsrecht de zogenaamde kernbedingen onverlet (artikel VI.91/3, §2, derde lid WER).

Vooruitblik naar het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek De ontwerpteksten van het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek houden vast aan het principe dat een algemeen onevenwicht tussen de prestaties van de partijen geen voldoende reden is om het contract nietig te verklaren. Het ziet er dus naar uit dat ook in de toekomst de benadeling geen algemene nietigheidsgrond voor contracten zal worden.

De gekwalificeerde benadeling krijgt in de ontwerpteksten wel een wettelijk statuut. Zij wordt voortaan ‘misbruik van omstandigheden’ genoemd. Het nieuwe wilsgebrek misbruik van omstandigheden behoudt wel een afwijkend karakter in vergelijking met de klassieke wilsgebreken als dwaling, bedrog of geweld. Als sanctie is namelijk in de eerste plaats voorzien dat de rechter de verbintenissen van de benadeelde partij kan aanpassen. Slechts wanneer het misbruik werkelijk doorslaggevend is, kan het leiden tot de (relatieve) nietigheid van het contract.

120

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 120

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

B

De contracterende partijen moeten bekwaam zijn om overeenkomsten aan te gaan

76. Rechtsbekwaamheid en handelingsbekwaamheid. Om verbintenissen te kunnen aangaan, moet iemand zowel rechtsbekwaam als handelingsbekwaam te zijn.

77. Rechtsbekwaamheid. Rechtsbekwaamheid heeft betrekking op de mogelijkheid om titularis te zijn van rechten en plichten.

In de regel zijn alle personen – zowel natuurlijke personen als rechtspersonen – rechtsbekwaam.

Alleen de wet kan uitdrukkelijk uitzonderingen voorzien voor welbepaalde rechten en plichten.

Voorbeeld Sommige strafrechtelijk veroordeelden kunnen ontzet worden uit hun burgerlijke en politieke rechten.

78. Handelingsbekwaamheid. Handelingsbekwaamheid duidt op de mogelijkheid om die rechten en plichten waarvan men als rechtsbekwaam persoon titularis is, ook daadwerkelijk zelf en zelfstandig uit te oefenen.

Principieel is opnieuw elke persoon handelingsbekwaam, maar er zijn tal van wettelijke uitzonderingen.

Men maakt in dat verband een onderscheid tussen gehele en gedeeltelijke handelingsonbekwaamheid aan de ene kant en tussen volledige en beperkte handelingsonbekwaamheid aan de andere kant.

Gehele handelingsonbekwaamheid houdt in dat een persoon voor alle rechten en plichten handelingsonbekwaam is. Gedeeltelijke handelingsonbekwaamheid houdt in dat een persoon alleen voor welbepaalde rechten en plichten handelingsonbekwaam is.

Het onderscheid tussen volledige en beperkte handelingsonbekwaamheid heeft betrekking op de wijze waarop een persoon die onbekwaam is, rechtshandelingen kan stellen. Volledige handelingsonbekwaamheid houdt in dat iemand voor die rechtshandelingen waarvoor hij handelingsonbekwaam is (al naargelang het geval dus voor alle of welbepaalde rechtshandelingen), niet zelf kan optreden. Het gevolg is dat die persoon voor die rechtshandelingen vertegenwoordigd moet worden. Beperkte handelingsonbekwaamheid houdt in dat iemand wel zelf, maar niet zelfstandig aan het rechtsverkeer kan deelnemen. Een persoon in deze situatie zal voor de rechtshandelingen die hij niet alleen kan stellen ofwel bijstand moeten krijgen, ofwel toestemming moeten vragen, ofwel zal de mogelijkheid bestaan voor zijn wettelijke toezichthouders om zich achteraf tegen bepaalde rechtshandelingen te verzetten.

Voorbeeld Minderjarigen beschikken wel over rechten en plichten (zij zijn met andere woorden rechtsbekwaam), maar zijn principieel handelingsonbekwaam. Zij kunnen daarom hun rechten en plichten niet zelf uitoefenen. Voor jonge kinderen is deze handelingsonbekwaamheid volledig en algemeen. Zij moeten voor alle juridische handelingen (een contract sluiten, een proces voeren …) door hun ouders vertegenwoordigd worden. Naarmate het kind ouder wordt, wordt de handelingsonbekwaamheid genuanceerd. Zo kan een 15-jarige wel, met de uitdrukkelijke of stilzwijgende machtiging van zijn ouders, een arbeidsovereenkomst sluiten of beëindigen.

121

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 121

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een vonnis van het vredegerecht van Genk van 25 februari 2020.12 Situering. Mevrouw D.M. sloot op 19 oktober 2019 als huurster een woninghuurovereenkomst met de heer X.L. als verhuurder. Op 10 december 2019 verklaarde de vrederechter mevrouw D.M. onbekwaam en stelde zij een bewindvoerder aan over haar persoon en haar goederen. De bewindvoerder dagvaardde de heer X.L. teneinde de huurovereenkomst nietig te doen verklaren. ‘…

1. De feiten X.L. en D.M. sloten te Genk op 19 oktober 2019 een woninghuurovereenkomst voor de gemeubelde woning te 3600 Genk, (...) Deze woninghuurovereenkomst werd blijkbaar niet geregistreerd, zodat zij door de huurder zonder opzeggingstermijn en zonder forfaitaire schadevergoeding kon worden opgezegd (art. 20, § 1, derde lid Vlaams Woninghuurdeceet).

De woninghuurovereenkomst werd gesloten voor negen jaar en ging in op 1 november 2019. De huurprijs werd bepaald op 1 000 euro per maand. De huurder heeft de huurprijs voor november en december 2019 en voor januari 2020 en de huurwaarborg van 3 000 euro betaald.

Op verzoek van het OCMW van de stad Hasselt van 28 oktober 2019 had de vrederechter van het eerste kanton Hasselt de huurder bij beschikking van 10 december 2019 onbekwaam verklaard om haar vermogen te beheren, waaronder het sluiten van een gewone huurovereenkomst. Bij het verzoekschrift was het omstandig medisch attest van huisarts V.B. van 22 oktober 2019 gevoegd. De vrederechter had de huurder gehoord en haar wilsonbekwaam verklaard met de motivering: “Betrokkene is weduwe en woont alleen. Zij heeft een bipolaire stoornis doch heeft geen enkel ziekte-inzicht. Ze is zeer achterdochtig en krijgt haar administratieve en financiële zaken niet op een rijtje. Er is geen familiaal of sociaal kader om haar te ondersteunen.”

De bewindvoerder had de verhuurder op 2 januari 2020 uitgenodigd in haar kantoor met het oog op een dading die echter niet kon worden gesloten en waarvoor trouwens de machtiging van de vrederechter was vereist.

De bewindvoerder heeft na de zitting op dinsdag 18 februari 2020 de sleutels aan de verhuurder teruggegeven. (…)

3. De nietigheid van de woninghuurovereenkomst De bewindvoerder vordert de nietigverklaring van de woninghuurovereenkomst omdat de oorzaak van de beschermingsmaatregel die de vrederechter heeft getroffen kennelijk bestond ten tijde van het sluiten van deze overeenkomst (art. 493/2 BW).

De vrederechter van het kanton Hasselt had de huurder op 10 december 2019 gehoord en het is zinloos om de huurder drie maanden later in persoon te horen.

12 Vred. Genk 25 februari 2020, RW 2020-21, afl. 11, 437.

122

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 122

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

De bewindvoerder voert terecht aan dat het omstandig medisch verslag dateert van 22 oktober 2019 en dat de gezondheidstoestand die deze arts had vastgesteld met zekerheid bestond bij het sluiten van de woninghuurovereenkomst op 19 oktober 2019.

De vaststelling van de vrederechter van het eerste kanton Hasselt dat de huurder “haar administratieve en financiële zaken niet op een rijtje krijgt”, blijkt ook uit het feit dat zij, ondanks haar pensioen van ongeveer 2 000 euro per maand, een schuldenberg had opgebouwd en dat de Arbeidsrechtbank Antwerpen, afdeling Hasselt, haar bij beschikking van 29 juli 2014 had toegelaten tot de collectieve schuldenregeling en E.B. had aangewezen als schuldbemiddelaar.

Zo ook had de huurder bij het sluiten van de woninghuurovereenkomst die het voorwerp vormt van dit geding, haar woninghuurovereenkomst voor het appartement te (...) niet eens opgezegd. Zij had de woninghuurovereenkomst voor dit appartement op 8 december 2016 gesloten voor negen jaar, met ingang op 16 december 2016.

De verhuurder deelt mee dat hij veel kilometers met de negentien jaar jongere huurder had rondgereden en dat hij met haar in een restaurant had gedineerd, maar dat hij totaal niets van haar achterdocht en van haar wilsonbekwaamheid had gemerkt. Blijkbaar kon de huurder dit goed camoufleren en de verhuurder bovendien charmeren.

Het OCMW van de stad Hasselt had de oorzaak van de wilsonbekwaamheid duidelijk opgemerkt en het initiatief tot de gerechtelijke bescherming genomen. De omstandigheden dat de verhuurder te goeder trouw was en dat hij niet op de hoogte was van de oorzaak van de wilsonbekwaamheid van de huurder, is niet relevant (T. Wuyts, “Sanctionering bij onbekwaamheid en bewind” in P. Senaeve, F. Swennen en G. Verschelden (eds.), Meerderjarige beschermde personen, Brugge, die Keure 2014, p. 188 en 189, nrs. 424426).

Omdat de oorzaak van de beschermingsmaatregel die de vrederechter heeft getroffen kennelijk bestond ten tijde van het sluiten van de woninghuurovereenkomst en omdat de beschermde persoon hierdoor een ernstig nadeel ondervindt, wordt deze woninghuurovereenkomst nietig verklaard. ...

C

De overeenkomst moet een bepaald of bepaalbaar voorwerp hebben

79. Begrip. Het voorwerp van een overeenkomst is het doel of het rechtsgevolg dat partijen nastreven met het sluiten van de overeenkomst.

80. Voorwaarden. Aan het voorwerp is opnieuw een hele reeks voorwaarden verbonden: 1 Het voorwerp moet bestaan of kunnen bestaan bij het aangaan van de verbintenis.

2 Het voorwerp moet bepaald of minstens bepaalbaar zijn.

Indien het over het geven van een zaak gaat, maakt men een onderscheid tussen ‘specieszaken’ en ‘genuszaken’. Specieszaken (zekere en welbepaalde zaken) moeten individueel bepaald worden (bv. de Mona Lisa). Genuszaken (soortzaken) moeten bepaald worden naar soort en hoeveelheid (bv.

30 liter E5).

Dat het voorwerp bepaald moet zijn, neemt niet weg dat er een beperkte mogelijkheid blijft om bepaalde (niet-essentiële) elementen van de overeenkomst later nog in te vullen of te laten invullen door een derde.

3 Het voorwerp moet mogelijk zijn.

4 Het voorwerp moet in de handel zijn en moet in geld waardeerbaar zijn.

123

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 123

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

5 Het voorwerp moet geoorloofd zijn (zie artikel 2 oud BW): de prestatie waartoe iemand zich verbonden heeft, mag niet in strijd zijn met een rechtsregel van gebiedend en/of verbiedend recht of de algemene begrippen ‘openbare orde’ of ‘goede zeden’ miskennen.

81. Sanctie. Wanneer het voorwerp van de verbintenis gebrekkig is (bv. ongeoorloofd), dan zal dit gesanctioneerd worden met nietigheid.

Is het voorwerp strijdig met de openbare orde of de goede zeden, dan zal de sanctie een absolute nietigheid zijn.

In andere gevallen gaat het over een relatieve nietigheid.

Voorbeelden – Een contract met een huurmoordenaar heeft een voorwerp dat strijdig is met de openbare orde.

Zo’n contract zal dan ook absoluut nietig zijn.

– Artikel 12 van het Vlaamse Woninghuurdecreet bepaalt dat elke woning moet beantwoorden aan de vereiste van conformiteit vermeld in artikel 1.3, §1, eerste lid, 8° van de Vlaamse Code Wonen van 2021. Een woninghuurovereenkomst die in strijd is met de vereiste van conformiteit – bv. omdat het verhuurde appartement een krot is – is aangegaan met een ongeoorloofd voorwerp en dus absoluut nietig.13

D

De overeenkomst moet een reële en geoorloofde oorzaak hebben

82. Begrip. De oorzaak van een overeenkomst is de doorslaggevende beweegreden die een persoon aanzet om de overeenkomst aan te gaan. Het is de reden waarom iemand zich tot iets verbonden heeft.

Over de betekenis en het nut van de oorzaakvereiste is al veel geschreven. Het Hof van Cassatie houdt echter vast aan het onderscheid tussen enerzijds het voorwerp en anderzijds de oorzaak van een overeenkomst.

83. Voorwaarden. Artikel 1131 oud BW bepaalt dat een overeenkomst die wordt aangegaan zonder oorzaak, of uit een valse oorzaak, of uit een ongeoorloofde oorzaak, geen gevolg kan hebben. Aan de oorzaak worden met andere woorden twee voorwaarden gesteld: 1 Er moet een oorzaak bestaan bij het sluiten van de overeenkomst.

2 De oorzaak moet geoorloofd zijn: zij mag niet verboden zijn door de wet of in strijd zijn met de openbare orde of de goede zeden (en de menselijke waardigheid).

Voorbeelden – Iemand belooft dat hij een schadevergoeding zal betalen voor een barst die tijdens zijn verbouwingswerken is verschenen in de muur van de buren. Achteraf blijkt dat de barst volstrekt niet te

13 Vred. Beveren 28 juni 2005, Huur 2005, afl. 4, 222.

124

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 124

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

wijten is aan de verbouwingswerken, maar aan een lek in het dak van de buren. Deze overeenkomst is vernietigbaar omwille van het ontbreken van een oorzaak.

– Een schijnhuwelijk, aangegaan om iemand aan een verblijfsvergunning te helpen of gemakkelijker toegang te geven tot de Belgische nationaliteit, heeft een ongeoorloofde oorzaak en is daarom vernietigbaar. Merk voor de volledigheid op dat een huwelijk eigenlijk ook een overeenkomst is.

Maar die overeenkomst is wel aan eigen regels onderworpen en valt daarom buiten het klassieke verbintenissenrecht.

Openbare orde en goede zeden zijn open begrippen die met de tijd mee evolueren. Veel voorbeelden met betrekking tot een ongeoorloofde oorzaak situeren zich in de relationele sfeer.

In vroegere tijden waren bijvoorbeeld ongehuwd samenwonen of homofiele relaties ondenkbaar, terwijl de meeste mensen hier vandaag geen aanstoot meer aan nemen en de wetgever beide relatievormen intussen zelfs uitdrukkelijk geregeld heeft en discriminatie op grond van geaardheid verboden heeft.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 27 mei 199414. Situering.

Tussen de stad Blankenberge (hierna: ‘appellante’) en de nv Casino Blankenberge bestond een concessieovereenkomst m.b.t. de uitbating van het casino van Blankenberge. Op basis van deze concessieovereenkomst was de nv Casino Blankenberge vergoedingen verschuldigd aan de stad Blankenberge.

Een derde partij (hierna: ‘geïntimeerde’) had zich borg gesteld voor de verbintenissen van de nv Casino Blankenberge. Ingevolge wanbetaling door de nv Casino Blankenberge sprak de stad Blankenberge de borg aan. De borg verweerde zich door te stellen dat de concessieovereenkomst (de hoofdovereenkomst) nietig was omwille van een ongeoorloofde oorzaak en dat meteen ook de borgstellingsovereenkomst (de bijkomende overeenkomst) nietig was (op grond van de regel dat de bijzaak de hoofdzaak volgt). ‘…

3. Appellante doet gelden dat het exploiteren van de speelzaal niet het wezenlijk voorwerp was van de overeenkomst.

Deze bewering wordt al onmiddellijk tegengesproken door de benaming zelf van de wederpartij van appellante, nl. de N.V. Casino (gecursiveerd door het Hof ) Blankenberge, waarin uitdrukkelijk de hoofdactiviteit van de exploitant besloten ligt.

Artikel 7.1 bewijst nogmaals dat de exploitatie van het casino het wezenlijk voorwerp was van de overeenkomst: “De concessiehouder verbindt er zich toe een programma in gezamenlijk overleg met de stad uit te werken. Partijen gaan tevens akkoord om de nodige maatregelen te nemen zodat de continuïteit van de uitbating van het casino niet wordt onderbroken ongeacht ombouw of nieuwbouw (gecursiveerd door het Hof )”. In artikel 7.3 wordt zelfs een heffingssysteem geregeld voor de rijksbelasting op de spelen. Daarenboven houdt artikel 7.8 impliciet in dat de exploitatie van het casino de hoofdactiviteit was, bedoeld door de concessieovereenkomst aangezien hierin bepaald wordt dat de lokalen slechts voor andere activiteiten gebruikt mogen worden “voor zover deze activiteiten de standing van het casino niet schaden en niet storen”.

14 Gent 27 mei 1994, RW 1995-96, 825.

125

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 125

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Zo in werkelijkheid, naast de speelzalen, ook andere activiteiten in het casino mogelijk waren, blijkt uit het voorgaande duidelijk dat het concessiecontract klaarblijkelijk werd gesloten omwille van de speelzalen. De nietigheid betreffende de verhuring der speelzalen (cf. infra) treft derhalve heel de overeenkomst aangezien deze niet tot stand gekomen zou zijn indien de exploitatie van de spelen niet in de verhuring begrepen was.

De eigenlijke exceptie van het spel mag echter niet verward worden met het lot van de overeenkomsten, die, zoals te dezen, met de organisatie en de exploitatie van het spel te maken hebben. Hun nietigheid berust niet op artikel 1965 B.W., maar op hun ongeoorloofde oorzaak als strijdig met de artikelen 6, 1131 en 133 B.W. De wet van 24 oktober 1902 werd ook door de eerste rechter ten onrechte aangewend om het organiseren van het roulettespel onwettig te verklaren.

Het is uitermate belangrijk erop te wijzen dat een spel verboden kan zijn volgens het privaatrecht (cf. artikel 1965-1966 B.W.), terwijl het wel toegelaten is door het strafrecht (cf. wet van 24 oktober 1902 op het spel, kansspelen).

In het privaatrecht echter, dat in casu dient te worden toegepast, worden alle kansspelen als onwettig aangemerkt behoudens die welke geschikt zijn tot bevordering van de behendigheid en de geoefendheid van het lichaam wanneer het bedrag niet overdreven voorkomt (cf. art. 1966 B.W.).

Het roulettespel en andere in de casino’s beoefende spelen zijn, volgens de regels van het privaatrecht dan ook onwettig omdat zij niet voldoen aan de voorwaarden van artikel 1966 B.W. Dergelijke spelcontracten zijn, volgens privaatrechtelijke normen, nietig omdat zij geen gerechtvaardigde economische oorzaak hebben, geen grondslag die waardig is voor juridische bescherming en tevens omdat zij een sociaal gevaar uitmaken.

Het betreft hier geen relatieve, maar een absolute nietigheid omdat zij de openbare orde aanbelangt. Deze absolute nietigheid brengt mee dat niet enkel het contract van spel of weddenschap nietig is, maar tevens alle contracten gesloten met het oog op het spel of zijn exploitatie omdat zij aangetast zijn door een onwettige extrinsieke oorzaak doordat de partijen een onwettig doel, nl. de exploitatie van een verboden spel, beogen (cf. supra; zie tevens De Page, Traité, II, nr. 475 B; De Page, Traité, V, nr. 300, A en B).

De tussen de stad Blankenberge en de N.V. Casino Blankenberge gesloten concessieovereenkomst betreffende de exploitatie van een casino is derhalve nietig omdat zij strijdig is met de openbare orde en met de goede zeden (wat dit laatste betreft, cf. De Page, Traité, V, nr. 297).

4. Geïntimeerde heeft zich hoofdelijk borg gesteld in het voordeel van de stad Blankenberge tot beloop van maximaal 13 650 000 fr. om de betaling te waarborgen van alle sommen welke de N.V. Casino Blankenberge verschuldigd zou zijn uit hoofde van het naleven der verplichtingen volgens de concessieovereenkomst.

Nu zowel de concessieovereenkomsten van 5 september 1980 als de overeenkomst van 30 september 1980 nietig zijn om de redenen hierboven sub 3 uiteengezet, is de borgstelling van appellante eveneens nietig.

De borgtocht is immers essentieel een bijkomend contract dat tot voorwerp heeft de uitvoering van een hoofdverbintenis te verzekeren; hij veronderstelt het bestaan van een geldige hoofdverbintenis, wat te dezen niet het geval is. …’

Opmerking: intussen werd artikel 1966 oud BW gewijzigd en werd toegevoegd dat artikel 1965 oud BW (dat bepaalt dat de wet geen rechtsvordering toestaat voor een speelschuld of voor de betaling van een weddenschap) ook niet van toepassing is op ‘de kansspelen die zijn toegestaan ingevolge de Wet van 7 mei 1999 op de kansspelen, de weddenschappen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de spelers’. Deze zaak zou in de huidige stand van de wetgeving – op voorwaarde dat de exploitatie van het casino in overeenstemming met laatstgenoemde wet gebeurde – wellicht niet meer dezelfde oplossing krijgen. De motivering van het arrest behoudt niettemin haar relevantie voor vergelijk126

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 126

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

bare gevallen waar de uitzonderingen van artikel 1966 oud BW niet van toepassing zijn (bv. de organisatie van illegale pokertoernooien).

1.3.3 De sanctionering van een probleem bij de totstandkoming van een overeenkomst 84. Plaats van de nietigheid in het sanctiearsenaal. Hiervoor zagen we dat een geldige overeenkomst steeds moet voldoen aan vier belangrijke geldigheidsvoorwaarden. Daarnaast gelden voor sommige overeenkomsten (bv. plechtige overeenkomsten) nog bijkomende voorwaarden voor hun geldige totstandkoming.

We gaven hierbij al aan dat wanneer zich een probleem voordoet met een van deze geldigheidsvoorwaarden, de overeenkomst in vele gevallen nietig verklaard kan worden. De nietigheid is de typische sanctie voor de overtreding van rechtsregels bij de totstandkoming van een overeenkomst.

Een probleem bij de uitvoering van een overeenkomst wordt gesanctioneerd met andere sancties (zie verder). We komen daar nog op terug bij de bespreking van de contractuele aansprakelijkheid.

Het is uiteraard erg belangrijk voor iedereen die juridisch werk verricht om de verschillende sancties – en de bijhorende toepassingsvoorwaarden – goed uit elkaar te houden.

85. Drastische gevolgen. Nietigheid is de meest drastische privaatrechtelijke sanctie. Zij moet dan ook steeds door een rechter worden uitgesproken.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 7 juni 201615.

Situering. Appellanten zijn de ouders van wijlen de heer M.V. en de voormalige schoonouders van geïntimeerde, de partner met wie wijlen de heer M.V. tot zijn overlijden wettelijk samenwoonde (hierna: ‘geïntimeerde’). Tijdens het leven van hun zoon schreven appellanten een bedrag van 50 000 euro over op de gemeenschappelijke bankrekening op naam van geïntimeerde en hun zoon. Bij deze overschrijving was ‘schenking’ als referentie vermeld. Op 28 augustus 2011 overleed de heer M.V. Zijn testament wees geïntimeerde aan als zijn enige erfgenaam en als algemene legataris van al zijn onroerende en roerende goederen. Bijgevolg kregen appellanten niets uit de nalatenschap van hun zoon. Appellanten zijn hier niet gelukkig mee en vragen de gelden die zij destijds overschreven terug.

Zij beroepen zich op de nietigheid van de schenking, maar vorderen er niet expliciet de nietigverklaring van. ‘…

8. Daarnaast vragen appellanten ook terugbetaling van een bedrag van 50 000 euro, dat evenzeer werd overgeschreven, zoals hierboven reeds is vermeld.

8.1. Voor deze eis roepen appellanten evenwel de nietigheid in van de «schenking», bij gebrek aan notariële akte. In essentie beroepen appellanten zich op het feit dat een schenkingsakte had moeten opgesteld zijn,

15 Antwerpen 7 juni 2016, RW 2018-19, afl. 32, 1269.

127

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 127

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

zodat met toepassing van art. 931 BW tot de absolute nietigheid moet worden geconcludeerd van de overschrijving van 5 augustus 2011.

Deze transactie moet volgens appellanten immers als schenking worden beschouwd, in het licht van de begeleidende vermelding bij deze overschrijving, die als zodanig expliciet melding maakte van «schenking».

8.2. Ook deze aanspraak wordt betwist door geïntimeerde, die beklemtoont dat de eerste rechter deze vordering afwees, zij het op grond van een verkeerde motivering.

8.3. Het wordt niet betwist dat sprake is van een schenking door appellanten ten bedrage van het bedrag van 50 000 euro.

Het hof stelt echter vast dat appellanten niet de nietigverklaring van hun bankgift vorderen. Het beschikkend gedeelte van de syntheseberoepsconclusies vermeldt geen nietigheidsvordering. Ook in het overwegend gedeelte of corpus van hun conclusies stellen appellanten geen nietigheidsvordering in.

Appellanten beperken zich tot een globale eis in terugbetaling van een bedrag van 100 000 euro, zoals hierboven reeds is overwogen. Er kan evenwel niet zomaar worden uitgegaan van de veronderstelling dat de nietigheidsvordering impliciet maar zeker ligt besloten in de eis tot terugbetaling. Het hof volgt appellanten dan ook niet in zoverre deze in hun conclusies aanvoeren dat de nietigverklaring niet moet worden gevraagd, aangezien de nietigheidsgrond absoluut is. Ambtshalve nietigverklaring door de rechter kan als zodanig immers niet. Uit het beschikkingsbeginsel en het ultra petita-verbod moet worden afgeleid dat de rechter een overeenkomst niet ambtshalve mag vernietigen, zonder dat vernietiging in rechte gevorderd is.

Er kan, bij gebrek aan vordering tot nietigverklaring van de overeenkomst, a fortiori dan ook geen sprake zijn van een vernietiging van de schenking waarop de door appellanten ingestelde eis tot restitutie (rechtstreeks) zou kunnen worden gebaseerd of waardoor de rechtsgrond voor de eigendomsoverdracht van de bewuste geldtransfer retroactief zou verdwijnen (vgl. in dat verband o.a.: T. Tanghe, «De rechter kan een overeenkomst niet ambtshalve vernietigen» (noot onder Cass. 28 september 2012), TBBR 2013, 236 e.v.).

Hierbij zij voorts ook nog opgemerkt dat een rechtshandeling bestaat zolang ze niet door de rechter nietig is verklaard: de theorie van de zgn. van rechtswege nietige of onbestaanbare rechtshandelingen wordt immers verworpen in de rechtspraak en de rechtsleer (vgl. ook Cass. 21 oktober 1971, Pas. 1972, I, 174) en het hof onderschrijft deze visie ook. De stelling van appellanten dat de bewuste geldtransactie geacht wordt nooit te hebben plaatsgevonden, is dan ook onjuist. Eveneens onjuist is hun stelling dat wat hun zoon niet toebehoorde, door hem nooit kon worden gelegateerd, nog afgezien van het feit dat (de rechtsgeldigheid van) het testament (en het hierin vervatte legaat ten voordele van geïntimeerde) als zodanig geen voorwerp uitmaakt van onderhavige betwisting.

Uitgangspunt is dat men een rechtshandeling, c.q. een overeenkomst niet zomaar «met de vingerknip» kan laten verdwijnen uit het rechtsverkeer. Dit brengt mee dat steeds een constitutieve rechterlijke uitspraak nodig is om een rechtshandeling te doen verdwijnen of uit te vlakken. Tot zolang geldt een schijn of vermoeden van rechtsgeldigheid voor elke rechtshandeling of overeenkomst.

Appellanten miskennen het subtiele maar belangrijke onderscheid tussen het ambtshalve door de rechter opwerpen van een (absolute) nietigheidsgrond en het daadwerkelijk vernietigen van een overeenkomst: op grond van het beschikkingsbeginsel moet dit immers nog steeds door (een van) de partijen worden gevorderd (vgl.: T. Tanghe, Gedeeltelijke ontbinding en vernietiging van overeenkomsten, Antwerpen, Intersentia, 2015, p. 295, nr. 295).

Het bovenstaande, meer bepaald de vaststelling dat geen eis tot nietigverklaring van de schenking voorligt, volstaat in wezen reeds voor de afwijzing van de eis van appellanten en de ongegrondheid van het hoger beroep op dit onderdeel.

128

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 128

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Vastgesteld moet worden dat appellanten geen nietigverklaring vorderen van de litigieuze schenking, zo bij gebrek aan nietigverklaring geen rechtsgrond kan bestaan om hun eis in terugbetaling van de geschonken geldsom te schragen. …’

86. Nietigheid bestaat erin de overeenkomst en alle gevolgen ervan uit te wissen, en dit, voor zover mogelijk, met terugwerkende kracht tot aan haar totstandkoming. Dit kan ertoe leiden dat bepaalde zaken gerestitueerd (teruggegeven) moeten worden.

Voorbeeld Als de koop-verkoopovereenkomst met betrekking tot een bepaald voertuig vernietigd wordt, zal de koper het voertuig moeten teruggeven aan de verkoper en zal de verkoper op zijn beurt de prijs moeten terugbetalen aan de koper.

Omwille van de ernst van deze sanctie wordt zij alleen gehanteerd wanneer zij uitdrukkelijk bij wet is voorzien. Dit drukt men traditioneel uit met de rechtsspreuk ‘pas de nullité sans texte’.

87. Absolute en relatieve nietigheid. Men onderscheidt absolute en relatieve nietigheid. In beide gevallen is de sanctie even drastisch. Het onderscheid situeert zich dus op andere punten.

Algemeen kan worden gesteld dat de overtreding van wetten van openbare orde of van wetten die de goede zeden raken, gesanctioneerd wordt met een absolute nietigheid. Regels die de openbare orde raken, zijn – zo bevestigde het Hof van Cassatie onder meer in een arrest van 9 december 1948 – de rechtsregels die in het privaatrecht de juridische grondslagen vastleggen van de ethische, politieke, economische, sociale … maatschappelijke orde.16 De schending van regels van louter dwingend recht – dat wil zeggen van wetten die bepaalde groepen van personen en dus particuliere belangen beogen te beschermen (bv. werknemers, consumenten, beleggers, huurders, minderjarigen …) – wordt in de regel gesanctioneerd met een relatieve nietigheid.

Dit basisverschil brengt verschillende consequenties met zich mee: 1 Wie kan de nietigheid inroepen?

Absolute nietigheid kan door elke belanghebbende ingeroepen worden, ook door het openbaar ministerie en ambtshalve door de rechter. Relatieve nietigheid kan alleen ingeroepen worden door iemand die behoort tot de kring van personen die door de overtreden rechtsregel beschermd wordt.

De rechter zal deze nietigheid in principe niet zelf (ambtshalve) opwerpen. Omdat deze nietigheid slechts door een beperkt aantal personen ingeroepen kan worden, spreekt men bij relatieve nietigheid over ‘vernietigbaarheid’.

2 Kan de nietigheid bevestigd worden?

Absoluut nietige overeenkomsten kunnen niet worden bevestigd. Relatief nietige of dus vernietigbare overeenkomsten kunnen impliciet of expliciet bevestigd worden door de personen die de nietigheid kunnen inroepen. Men zegt dan dat de nietigheid wordt ‘gedekt’ door de

16 Cass. 9 december 1948, Arr.Cass. 1948, 615, Pas. 1948, I, 699 en RCJB 1954, 252, noot P. DE HARVEN. 129

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 129

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

beschermde persoon. Deze bevestiging is uiteraard slechts mogelijk van zodra de reden voor de nietigheid heeft opgehouden te bestaan.

3 Wanneer kan de nietigheid ingeroepen worden?

Absolute nietigheid kan in elke stand van het geding worden ingeroepen, zelfs voor de eerste maal in cassatie.

Relatieve nietigheid moet van bij de aanvang van het rechtsgeding worden ingeroepen.

Deze verschillen mogen niet doen vergeten dat de gevolgen van absolute en relatieve nietigheid dezelfde zijn: de overeenkomst en al haar gevolgen worden in principe met terugwerkende kracht uitgewist.

Omwille van de hiervoor aangehaalde consequenties is het wel van groot praktisch belang om uit te maken of de sanctie in kwestie de absolute of de relatieve nietigheid is.

Dit is niet altijd even gemakkelijk. Vaak wordt dit immers niet gepreciseerd door de wetgever.

Het is daarom veelal noodzakelijk om de rechtspraak en de rechtsleer te consulteren. Hierbij zal je vaststellen dat de meningen, al naargelang het rechtscollege of de auteur, weleens variëren en dat ook de meerderheidsopvatting doorheen de tijd durft te evolueren.

88. Maatwerk. Tot slot moet worden opgemerkt dat er in de rechtspraktijk een tendens bestaat om de (ingrijpende) gevolgen van de nietigheid enigszins te nuanceren. Zo kan de rechter soms besluiten om de nietigheid niet te laten terugwerken of om de nietigheid te beperken tot de betwiste clausules en de rest van het contract te laten bestaan.

Voorbeeld 1 Indien een huurovereenkomst na enkele maanden nietig wordt verklaard, kan de verhuurder wellicht de huurprijs voor deze maanden terugbetalen aan de huurder. De huurder kan op zijn beurt echter onmogelijk het genot, dat hij per hypothese gedurende deze maanden gehad heeft van het huurgoed, restitueren.

Voorbeeld 2 Indien een koop-verkoopovereenkomst met betrekking tot een handelszaak na enkele maanden nietig wordt verklaard, kan de verkoper wellicht de prijs restitueren aan de koper. Veel moeilijker zal het voor de koper zijn om bv. het overgedragen cliënteel – dat hij reeds aan zich gebonden zou hebben – te restitueren.

Je zal begrijpen dat concrete situaties slechts door ‘maatwerk’ van de rechter een billijke oplossing kunnen kennen. Het is in die optiek vanzelfsprekend van groot belang dat een partij die de nietigverklaring vordert of dat een partij die geconfronteerd wordt met een vordering tot nietigverklaring goed nadenkt over de gevolgen van deze sanctie en de rechter een oplossing of enkele alternatieve oplossingen aanreikt.

130

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 130

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1.4

Nakoming en andere vormen van tenietgaan van verbintenissen uit overeenkomst

89. Overzicht. In dit punt bekijken we de verschillende manieren waarop overeenkomsten – en de eruit voortvloeiende verbintenissen – kunnen uitdoven of tenietgaan.

In de meeste gevallen zullen de verbintenissen uit een overeenkomst uitdoven nadat de overeenkomst door alle partijen spontaan en correct werd uitgevoerd. Men spreekt in dat geval over de vrijwillige nakoming van de overeenkomst. Dat wordt uitgewerkt in punt 1.4.1. Interessanter – vanuit juridisch oogpunt althans – is de situatie waarin overeenkomsten niet spontaan of niet naar behoren worden nagekomen. Dat wordt uitgewerkt in punt 1.4.2.

In die laatste situatie zal er in de eerste plaats gekeken moeten worden naar de reden van de niet-nakoming.

Mogelijk is de niet-nakoming te wijten aan een vreemde oorzaak (overmacht). Dan is er sprake van een niet-toerekenbare niet-nakoming. Wat daaronder verstaan wordt en wat de gevolgen daarvan zijn voor de contractuele aansprakelijkheid bespreken we in punt 1.4.2.1.

Is de niet-nakoming wél toerekenbaar aan de schuldenaar, dan zal de schuldeiser de nodige juridische actiemiddelen ter beschikking hebben om de schuldenaar alsnog tot naleving te dwingen of om het contract desgewenst te (laten) ontbinden. Die actiemiddelen komen aan bod in punt 1.4.2.2.

Tot slot zijn er nog enkele gevallen waarin contracten kunnen eindigen zonder dat er sprake hoeft te zijn van een contractuele wanprestatie. Zo kunnen overeenkomsten steeds in onderling overleg beëindigd worden. Sommige contracten kunnen daarenboven eenzijdig worden verbroken of herroepen.

Tot slot zagen we hiervoor ook al dat overeenkomsten in bepaalde gevallen – met name wanneer zich een probleem stelt bij hun totstandkoming – nietig verklaard kunnen worden of dat bepaalde clausules van overeenkomsten nietig verklaard kunnen worden. Aan het einde van dit onderdeel, in punt 1.4.3, worden die drie beëindigingswijzen nog even kort belicht.

1 Vrijwillige nakoming (betaling)

2 Niet-nakoming van de overeenkomst

Niet-toerekenbare niet-nakoming Toerekenbare niet-nakoming Nietigverklaring

Tenietgaan van verbintenissen uit overeenkomst 3 Andere vormen van tenietgaan van verbintenissen uit overeenkomst

Verbreking

Herroeping

Uit de bovenstaande opsomming blijkt al dat het leerstuk van het tenietgaan van verbintenissen uit overeenkomst niet zo eenvoudig is. Er bestaat ook veel begripsverwarring. Dat de wetgever zelf lang niet altijd consequent is in het gebruik van de juiste terminologie helpt daarbij natuurlijk ook niet.

131

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 131

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1.4.1

De vrijwillige betaling

90. Gewone uitdovingsgrond. De vrijwillige betaling is de gewone uitdovingsgrond van overeenkomsten. Die ‘betaling’ moet daarbij ruim begrepen worden: zij impliceert dat de schuldenaar de door hem beloofde prestatie levert of nakomt.

Verbintenisrechtelijk gezien is de betaling zelf een rechtshandeling door eenzijdige wilsuiting: de betaling is erop gericht de verbintenissen van de schuldenaar te doen uitdoven. Als rechtshandeling moet zij voldoen aan de hoger vermelde geldigheidsvoorwaarden van rechtshandelingen.

91. Spontane uitvoering. Van een vrijwillige betaling is er sprake als de schuldenaar zijn verbintenissen spontaan nakomt.

Komt een debiteur zijn verbintenissen niet vrijwillig na, dan zal de schuldeiser de nakoming of betaling in rechte moeten vorderen. In die gevallen gaat het om een ‘gedwongen uitvoering’ 92. Door wie? De betaling moet gebeuren door de schuldenaar of diens vertegenwoordiger. In een aantal gevallen is vertegenwoordiging uitgesloten (bv. bij intuitu personae-verbintenissen staat hun persoonsgebonden karakter vertegenwoordiging in de weg).

Uit artikel 1236 oud BW blijkt daarenboven dat verbintenissen kunnen worden voldaan: – door belanghebbende derden, zoals een medeschuldenaar of een borg; – (in een aantal gevallen) door een niet-belanghebbende derde die betaalt in naam en voor rekening van de schuldenaar of in eigen naam.

93. Voorwerp van de betaling. Het oud Burgerlijk Wetboek bevat ook enkele richtlijnen in verband met het voorwerp van de betaling.

Het voorwerp van de betaling moet overeenstemmen met het voorwerp van de verbintenis die erdoor wordt nagekomen: de schuldeiser kan niet worden verplicht een andere zaak aan te nemen dan diegene die hem verschuldigd is, ook al heeft de aangeboden zaak een gelijke of zelfs grotere waarde (artikel 1243 oud BW).

De artikels 1245 en 1246 oud BW geven duidelijkheid over het aansprakelijkheidsrisico: – Als de betaling moet gebeuren door de afgifte van een speciesgoed (een bepaald goed), mag de schuldenaar het goed afgeven in de staat waarin het zich op dat ogenblik bevindt. Eventuele schade aan het goed die is ontstaan buiten zijn schuld is – zolang de schuldenaar niet in gebreke was gesteld voor het ontstaan van de schade – voor rekening van de schuldeiser.

– Wanneer de betaling moet gebeuren door de afgifte van een genusgoed (een soortgoed), bevrijdt de schuldenaar zich (behoudens andersluidende afspraak) wanneer hij van de betreffende soort van goederen een gemiddelde kwaliteit levert.

94. Aan wie? De betaling moet uiteraard gedaan worden aan de schuldeiser (artikel 1239 oud BW).

In twee gevallen zal de betaling aan een derde niettemin bevrijdend werken voor de schuldenaar: – wanneer de schuldeiser uit de betaling aan een derde voordeel heeft gehaald (artikel 1239, tweede lid oud BW); – wanneer de schuldenaar te goeder trouw betaalt aan de bezitter van de schuldvordering, maar die persoon achteraf uit dat bezit wordt ontzet (artikel 1240 oud BW).

132

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 132

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

95. Hoe? Het oud Burgerlijk Wetboek bevat verder een heel aantal voorschriften in verband met de modaliteiten van de betaling. Die zijn van aanvullend recht. De meeste schriftelijke contracten bevatten hieromtrent dan ook een eigen regeling.

1.4.2 De niet-nakoming van de overeenkomst 96. Begrip. De niet-nakoming van de overeenkomst verwijst naar alle gevallen waarin de partijen een geldig contract hebben gesloten, maar waarbij er iets misloopt bij de uitvoering (van een of meerdere van de verbintenissen) van dit contract.

Het probleem kan bestaan uit een niet-uitvoering, een onvolledige uitvoering, een gebrekkige uitvoering, een laattijdige uitvoering of een combinatie daarvan.

97. Aansprakelijkheid. De niet-nakoming van contracten leidt tot contractuele aansprakelijkheid.

We haalden al aan dat er alleen sprake is van een contractuele wanprestatie (of contractbreuk) wanneer de niet-nakoming te wijten is aan de schuldenaar zelf. Alleen een aan de schuldenaar toerekenbare tekortkoming zal aanleiding geven tot contractuele aansprakelijkheid.

Een aan de schuldenaar niet-toerekenbare tekortkoming zal dus geen aanleiding geven tot contractuele aansprakelijkheid. Dat komt aan bod in het eerste punt (1.4.2.1 De niet-toerekenbare niet-nakoming).

Daarna gaan we verder in op de remedies (of ‘actiemiddelen’ of ‘sancties’) waarover de schuldeiser beschikt bij een toerekenbare contractuele wanprestatie in hoofde van zijn schuldenaar (1.4.2.2 De toerekenbare niet-nakoming: contractuele aansprakelijkheid).

1.4.2.1 De niet-toerekenbare niet-nakoming 98. Wettelijke basis.

Artikel 1147 oud BW

‘De schuldenaar wordt, indien daartoe grond bestaat, veroordeeld tot het betalen van schadevergoeding, hetzij wegens niet uitvoering van de verbintenis, hetzij wegens vertraging in de uitvoering, wanneer hij niet bewijst dat het niet nakomen het gevolg is van een vreemde oorzaak die hem niet kan worden toegerekend, en hoewel er zijnerzijds geen kwade trouw is.’

Artikel 1148 oud BW

‘Geen schadevergoeding is verschuldigd, wanneer de schuldenaar door overmacht of toeval verhinderd is geworden datgene te geven of te doen waartoe hij verbonden was, of datgene gedaan heeft wat hem verboden was.’

99. Probleemstelling. We weten al dat overeenkomsten een bepaald, minstens bepaalbaar voorwerp moeten hebben. De vraag is wat er gebeurt als de schuldenaar de overeenkomst niet meer kan uitvoeren omdat het voorwerp door omstandigheden buiten zijn wil onmogelijk is geworden.

100. Principe. Volgens de artikels 1147 en 1148 oud BW kan een schuldenaar geen aansprakelijkheid oplopen als zijn niet-nakoming van de overeenkomst ‘het gevolg is van een vreemde oorzaak die hem niet kan worden toegerekend’.

Indien door omstandigheden buiten zijn wil (dus omstandigheden waar hij geen vat op heeft of hoort te hebben) de prestatie definitief onmogelijk wordt, is de schuldenaar bevrijd van zijn prestatieplicht.

133

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 133

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Als de onmogelijkheid om te presteren maar van tijdelijke duur is, wordt de verplichting om te presteren geschorst tot de uitvoering opnieuw mogelijk is.

Hoewel het oud Burgerlijk Wetboek de termen ‘overmacht’, ‘vreemde oorzaak’ en ‘toeval’ naast elkaar gebruikt, worden zij door veel juristen als synoniemen gehanteerd. De ruimste noemer is echter ‘vreemde oorzaak’.

101. Begrip vreemde oorzaak. In België volgt men de theorie van de ‘ontoerekenbare onmogelijkheid’. Volgens vaste rechtspraak van het Hof van Cassatie is er immers sprake van een vreemde oorzaak wanneer zich een gebeurtenis of omstandigheid voordoet: – die vreemd is aan de wil van de schuldenaar (ontoerekenbaar); – die onoverkomelijk is (het voorval kon niet voorkomen of vermeden worden); – die onvoorzienbaar was bij de contractsluiting; en – die de prestatie volstrekt onmogelijk maakt.

Het kan gaan om situaties die volledig los staan van elk menselijk handelen (bv. een natuurlijk overlijden, ziekte, spontane brand, aardbeving, machinebreuk …), maar ook om beslissingen van de overheid (bv. een exportverbod of -beperking of nieuwe wetgeving) of om handelingen van onafhankelijke derden (bv. stakingen, diefstal, opzettelijke brandstichting, oorlog …).

102. Voorwaarden. Voor elk van de genoemde situaties of gebeurtenissen moet telkens worden nagegaan of zij voldoen aan de door het Hof van Cassatie gestelde voorwaarden. Daarbij is dus onder meer vereist dat de prestatie van de schuldenaar in de gegeven omstandigheden volstrekt onmogelijk is geworden. Gebeurtenissen of omstandigheden die de nakoming van de verbintenis louter bemoeilijken of kostelijker maken, zonder haar onmogelijk te maken, kunnen in beginsel niet als een vreemde oorzaak worden aangezien.

Wij merken nog op dat louter financieel onvermogen, ook al is dat het gevolg van externe omstandigheden die voor de schuldenaar overmacht uitmaken, niet tot gevolg heeft dat de schuldenaar bevrijd is van zijn betaalverbintenis.

103. Imprevisieleer? Voor die laatste hypothese (de uitvoering is niet onmogelijk, maar wordt wel veel moeilijker of kostelijker) verdedigen sommigen een aparte theorie: die van de imprevisieleer. Die leer houdt voor dat de rechter het contract mag aanpassen of zelfs mag ontbinden, wanneer de uitvoering ervan veel moeilijker of kostelijker is geworden (maar niet onmogelijk) door belangrijke en onvoorzienbare wijzigingen in de omstandigheden.

De Belgische rechtspraak en rechtsleer staan over het algemeen echter weigerachtig tegenover de toepassing van de imprevisieleer. Het Hof van Cassatie besliste al dat de imprevisieleer niet kan worden aanvaard. Men vindt immers dat de rechter geen afbreuk mag doen aan de bindende kracht van overeenkomsten. Alleen een vreemde oorzaak die de prestatie daadwerkelijk onmogelijk maakt, kan de schuldenaar bevrijden van zijn verbintenis.

104. Bewijs. Het bewijs van de vreemde oorzaak moet uiteraard geleverd worden door de in gebreke blijvende schuldenaar. Een negatief bewijs is voldoende: de schuldenaar moet aantonen dat het voorval geenszins te wijten is aan zijn eigen fout of aan die van de personen voor wie hij instaat. Hij moet niet actief het bewijs van de vreemde oorzaak leveren. Als de schuldenaar slaagt in dat bewijs, zal hij bevrijd zijn van zijn plicht tot nakoming van de verbintenis.

134

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 134

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

105. Aanvullend recht. De regels in verband met vreemde oorzaak zijn van aanvullend recht, tenzij een bijzondere wet anders bepaalt. De partijen kunnen er dus in principe in hun contracten van afwijken.

Zij kunnen in hun contracten de toepassingsgevallen van vreemde oorzaak beperken of verruimen. Zij kunnen de procedure uitwerken die gevolgd moet worden opdat een partij die geconfronteerd wordt met een vreemde oorzaak zich hierop zou kunnen beroepen (bv. door te eisen dat situaties van overmacht onmiddellijk gemeld worden aan de wederpartij). Zij kunnen de gevolgen van de vreemde oorzaak moduleren (bv. door te voorzien in een welbepaalde periode waarin de verbintenissen geschorst zijn, waarna de verbintenis, bij aanhouden van de situatie van overmacht, definitief tenietgaat).

Clausules die een regeling uitwerken voor het geval er sprake is van een vreemde oorzaak noemt men ‘overmachtsclausules’.

Voorbeeld 1 Ԥ1. Wij zijn niet aansprakelijk voor de niet-nakoming, de niet-tijdige nakoming of de niet-behoorlijke nakoming van (een van) onze verbintenissen die het gevolg is van een vreemde oorzaak (waaronder ook toeval of overmacht begrepen wordt), die ons niet kan worden toegerekend.

Zonder limitatief te zijn worden volgende gebeurtenissen geacht een vreemde oorzaak uit te maken: staking, lock-out, oorlog, overheidsverplichting, opeising, bezetting van het grondgebied, oproer, aanslag, overval, sabotage, epidemie, ziekte, brand, overstroming, sneeuwval, storm, aardbeving, natuurramp, verandering van transporttarieven, verandering van douanetarieven, tekort aan arbeidskrachten, tekort aan brandstof, defect van de machines, verkeershinder, te late levering door onze leverancier of onderaannemer, insolventie van onze leverancier of onderaannemer en iedere vreemde oorzaak in hoofde van onze leverancier of onderaannemer. Voormelde gebeurtenissen worden geacht voor ons onvoorzienbaar en onvermijdbaar te zijn. §2. Ingeval de vreemde oorzaak slechts een tijdelijke hinderpaal vormt voor de nakoming van onze verbintenis, wordt de uitvoering ervan opgeschort tijdens de duur van de als vreemde oorzaak geldende gebeurtenis; ingeval de vreemde oorzaak een blijvende hinderpaal vormt voor de nakoming van onze verbintenis, gaat die verbintenis teniet.

Indien de vreemde oorzaak meer dan vijf maanden een hinderpaal vormt, zullen partijen bij elkaar komen om af te spreken onder welke voorwaarden de overeenkomst wordt voortgezet dan wel ontbonden wordt.

Ingeval de onderhandelingen over de voortzetting of de ontbinding mislukken, hebben partijen het recht om de overeenkomst te ontbinden. §3. Ingeval van vreemde oorzaak kan de klant geen schadevergoeding van ons eisen uit welken hoofde ook.’

Voorbeeld 2 (uit een overeenkomst tussen een benzinestation en zijn leverancier) ‘Bij een ernstige wijziging van de omstandigheden die aan een van de partijen een onredelijke last zou opleggen bij naleving van de overeenkomst, zullen de partijen advies inwinnen bij een onafhankelijke derde om eventuele wijzigingen voor te stellen.’

In het consumentenrecht worden overmachtsclausules aan banden gelegd. In de overeenkomsten gesloten tussen een onderneming en een consument verbiedt artikel VI.83, 12° WER alle clausules die

135

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 135

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

de consument verhinderen om bij overmacht de overeenkomst te ontbinden, tenzij tegen betaling van een schadevergoeding.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 2 juni 201017.

Situering. De nv F. (hierna ‘de appellant’) vertrouwt een wagen toe aan de bvba Garage H. (hierna: ‘geïntimeerde’) om die te laten herstellen en vervolgens te verkopen. Tijdens een proefrit met een potentiële koper vat de wagen vuur en brandt hij volledig uit. In de daaropvolgende juridische procedures voert de garage aan dat de brand duidelijk een geval van overmacht is, wat haar bevrijdt van haar verbintenissen tegenover de eigenaar van de wagen. In eerste aanleg wordt zij in die argumentatie gevolgd door de rechter. De eigenaar van de wagen, de nv F., bracht de zaak daarom voor het hof van beroep Antwerpen. ‘…

3. Beoordeling 3.1. Appellante vordert de betaling van de som van 8.815 EUR, te vermeerderen met intresten, en steunt deze vordering op de met geïntimeerde afgesloten overeenkomst tot herstelling en verkoop van haar voertuig.

Samen met appellante kwalificeert het hof deze overeenkomst als een aannemingsovereenkomst, met een inherente bewarings- en teruggaveverplichting, gevolgd door een lastgeving die is aangevuld met een bewaargeving.

Tussen partijen bestaat er geen betwisting dat op geïntimeerde, als aannemer/bewaarnemer, de verplichting rust om de zaak die zij ontvangen heeft, terug te geven. Deze verplichting tot teruggave is een resultaatsverbintenis waarvan de schuldenaar van de teruggave slechts wordt bevrijd door het bewijs te leveren van het verlies door overmacht.

Hieruit volgt dat het aan geïntimeerde is om aan te tonen dat zij door toeval of overmacht verhinderd was om het voertuig aan appellante terug te geven. Geïntimeerde verwijst hierbij naar een brand, uitgebroken tijdens het uitvoeren van een proefrit, waardoor het voertuig is teniet gegaan. Met verwijzing naar vaststellingen van de expert, aangesteld door haar verzekeraar …, voert geïntimeerde meer bepaald aan dat de brandoorzaak dient te worden gezocht in een vermoedelijke kortsluiting, en dat deze kortsluiting voor haar een overmachtsituatie vormde.

3.2. Vast staat dat brand niet steeds als een bevrijdende overmachtsituatie kan worden gekwalificeerd. Zoals bekend is er slechts sprake van overmacht, in geval van een ontoerekenbare, onvoorzienbare en onvermijdbare gebeurtenis, die de nakoming van de verbintenis onmogelijk maakt.

Concreet diende geïntimeerde hiertoe aan te tonen dat de brand is ontstaan buiten enige fout of nalatigheid van haar om.

Dit bewijs wordt niet geleverd.

3.2.1. Vastgesteld wordt dat geïntimeerde, tot staving van haar stelling, uitsluitend verwijst naar de eenzijdige vaststellingen van de expert van haar verzekeraar. In dit – zeer summier – verslag wordt enkel aangegeven dat de “vermoedelijke” oorzaak van de brand kortsluiting is. Anders dan geïntimeerde voorhoudt, wordt in dit verslag de brandoorzaak dan ook niet met zekerheid vastgesteld, zodat andere mogelijke oorzaken niet a priori kunnen worden uitgesloten.

17 Antwerpen 2 juni 2010, Limb.Rechtsl. 2011, afl. 1, 46, noot A. CLABOTS. 136

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 136

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

3.2.2. Zelfs indien aangenomen wordt dat de oorzaak van de brand gelegen is in een kortsluiting in de wagen, is het aan geïntimeerde om aan te tonen dat deze kortsluiting voor haar een overmachtsituatie vormde, en niet te wijten was aan een haar toerekenbare fout of nalatigheid. Dit bewijs kan worden geleverd door een geheel van ernstige, precieze en overeenstemmende vermoedens.

Opnieuw dient te worden vastgesteld dat geïntimeerde uitsluitend verwijst naar het reeds vermelde summiere verslag van het expertisebureau ..., waarin deze expert op louter eenzijdige wijze en zonder verdere motivering poneert dat hij “geen fout vanwege verzekerde heeft kunnen terugvinden”. Onduidelijk is evenwel op basis van welke vaststellingen de expert tot deze bevinding komt. Blijkbaar zijn er verschillende verzoeken geweest tot het voorleggen van het volledige verslag, wat tot op heden niet is gebeurd.

Anders dan de eerste rechter is het hof van oordeel dat dit eenzijdig, niet gemotiveerde verslag niet volstaat om uit te sluiten dat de beweerde kortsluiting niet te wijten kan zijn aan enige fout of nalatigheid bij de – kort voor het schadegeval – door geïntimeerde uitgevoerde werkzaamheden aan de motor van het voertuig. Hierbij dient ook te worden opgemerkt dat geïntimeerde, ondanks verschillende verzoeken van appellante, geen stukken voorlegt waaruit kan worden afgeleid welke werkzaamheden zij precies heeft uitgevoerd aan de wagen in kwestie. Evenmin wordt door deze partij, aan de hand van stukken, aannemelijk gemaakt dat zij deze werkzaamheden volgens de regels van de kunst heeft uitgevoerd.

Vast staat dat verdere vaststellingen om de precieze oorzaak van de brand/kortsluiting vast te stellen, onmogelijk zijn geworden door de eigen nalatige houding van geïntimeerde, die het wrak onbeschermd buiten heeft laten staan.

3.3. Gelet op deze gegevens is het hof van oordeel dat geïntimeerde niet het sluitend bewijs levert dat de brand niet aan haar te wijten was, en dat deze partij aldus als aannemer/bewaarnemer gehouden is om de waarde van de tenietgegane zaak te vergoeden.

De door appellante gevorderde som wordt niet betwist, en kan worden toegekend. ...

3.4. Uit het voorgaande volgt dat het hoger beroep van appellante gegrond wordt verklaard. …’

Vooruitblik naar het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek In de ontwerpteksten van het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek blijft men vasthouden aan een streng overmachtsbegrip. Het uitgangspunt blijft dat een partij ook in moeilijkere omstandigheden gehouden blijft om haar verbintenissen na te komen.

Toch wordt een opening gemaakt naar de imprevisieleer. De ontwerpteksten voorzien namelijk in een regeling voor het geval dat de uitvoering van het contract bezwarender wordt door een wijziging in de omstandigheden. In zo’n geval zou het mogelijk worden om heronderhandelingen op te starten tussen de partijen en – als die mislukken – via de rechter een aanpassing aan het contract te verkrijgen. Die mogelijkheid wordt in de ontwerpteksten aan strenge voorwaarden onderworpen. De gewijzigde omstandigheden moeten de uitvoering van het contract zo buitensporig verzwaren dat men niet langer redelijkerwijze de uitvoering kan eisen. Bovendien moeten de gewijzigde omstandigheden onvoorzienbaar geweest zijn bij het sluiten van het contract en mogen ze niet toerekenbaar zijn aan het gedrag van de schuldenaar zelf.

137

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 137

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1.4.2.2 De toerekenbare niet-nakoming: contractuele aansprakelijkheid 106. Contractuele fout. Wanneer een schuldenaar zijn verbintenissen helemaal niet, onvolledig, gebrekkig of laattijdig uitvoert, zonder dat dit aan een vreemde oorzaak te wijten is, is er sprake van een contractuele fout (of contractuele tekortkoming of contractuele wanprestatie of contractbreuk).

107. Foutcriterium. Belangrijk daarbij is dat zelfs de lichtste fout al een contractuele tekortkoming uitmaakt. De maatstaf om te kijken of er een fout begaan werd, is die van een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader) die weliswaar in dezelfde concrete omstandigheden wordt geplaatst.

108. Schade en oorzakelijk verband. Een contractuele fout van een contractspartij op zich is niet voldoende opdat er sprake zou zijn van contractuele aansprakelijkheid in haren hoofde. Die is immers maar aan de orde als de wederpartij schade geleden heeft en die schade in oorzakelijk verband staat met de contractuele fout. Op dit punt is er dus een duidelijke parallel tussen de voorwaarden voor contractuele aansprakelijkheid en die voor buitencontractuele aansprakelijkheid (zie verder).

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het Hof van Cassatie van 28 juni 201818. Situering. Verkopers (hierna: ‘eisers’) gaven een vastgoedmakelaar (hierna: ‘verweerster’) de opdracht om een koper voor hun onroerend goed te zoeken. Via de verkoopbemiddeling van verweerster werden kopers gevonden voor het onroerend goed van eisers en werd een onderhandse verkoopovereenkomst gesloten tussen eisers en die kopers. Die verkoopovereenkomst bepaalde dat er geen bodemattest was bij het ondertekenen ervan en dat de verkoopovereenkomst aangegaan werd onder de opschortende voorwaarde van het verkrijgen van een lening door de kopers en van het afleveren van een attest door OVAM waaruit blijkt dat er voor het onroerend goed geen verontreiniging gekend is. De kopers lieten eisers later weten dat zij de verkoop niet wettig achtten omdat er schendingen zouden zijn van artikel 5.2.5 Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening (dat bepaalt dat iedereen die een onderhandse akte van verkoop van een onroerend goed opmaakt informatie over de vergunningstoestand en de meest recente stedenbouwkundige bestemming moet meedelen) en van artikel 101 van het Bodemdecreet (dat bepaalt (1) dat voor het sluiten van een overeenkomst betreffende de overdracht van gronden de overdrager of desgevallend de gemandateerde bij de OVAM een bodemattest moet aanvragen en de inhoud ervan moet meedelen aan de verwerver en (2) dat de onderhandse akte waarin de overdracht van gronden wordt vastgelegd, de inhoud bevat van het bodemattest). Eisers stelden hierop een aansprakelijkheidsvordering in tegen verweerster. Zij hielden voor dat verweerster aansprakelijk was voor de niet-realisatie van de verkoop van hun onroerend goed nu de nietigheidsgrond te wijten was aan een fout van verweerster. Verweerster had immers een verkoopovereenkomst laten ondertekenen waarin de wettelijke informatieverplichtingen niet werden nageleefd.

Merk op dat de juistheid van het standpunt van de kopers dat de onderhandse verkoopovereenkomst nietig was om reden dat er geen bodemattest was bij het ondertekenen ervan in dit arrest niet meer ter beoordeling stond. Het Hof van Cassatie oordeelde in een arrest van 22 maart 201819 wat betreft de noodzaak van de aanwezigheid van een bodemattest nochtans dat partijen “wel een overeenkomst betreffende de overdracht van grond (kunnen) sluiten onder de opschortende voorwaarde van het verkrijgen

18 Cass. 28 juni 2018, AR C.17.0696.N, www.juportal.be en RW 2018-19, afl. 32, 1260, noot.

19 Cass. 22 maart 2018, ECLI:BE:CASS:2018:ARR.20180322.7, TBBR 2019, afl. 3, 158, noot P.J. DEBEL en F. VAN DEN ABEELE, TOO 2018, 364, noot S. VANDAMME, RW 2018-19, 937, noot M. DE POTTER DE TEN BROECK en TBO 2018,426, noot M. MEIRLAEN. 138

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 138

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

van een blanco bodemattest of een bodemattest waaruit blijkt dat er geen bodemverontreiniging is”. ‘…

5. Degene die schadevergoeding vordert, moet bewijzen dat er tussen de fout en de schade, zoals die zich concreet heeft voorgedaan, een oorzakelijk verband bestaat. Dit verband veronderstelt dat, zonder de fout, de schade zich niet had voorgedaan zoals ze zich heeft voorgedaan. Er is bijgevolg geen oorzakelijk verband wanneer de schade zich eveneens zou hebben voorgedaan indien de verweerder de hem verweten handelwijze correct had uitgevoerd.

De rechter moet aldus bepalen wat de verweerder had moeten doen om rechtmatig te handelen. Hij moet abstractie maken van het foutieve element in de ontstaansgeschiedenis van het schadegeval, zonder de andere omstandigheden ervan te wijzigen, en nagaan of de schade zich ook in dat geval zou hebben voorgedaan. Indien de rechter daarbij vaststelt dat de schade zich op dezelfde wijze zou hebben voorgedaan of oordeelt dat dit onzeker is, is er geen oorzakelijk verband tussen fout en schade.

6. De appelrechters oordelen vooreerst, zonder op dit punt te worden bekritiseerd, dat de verweerster een contractuele fout heeft begaan door als makelaar de eisers, verkopers, niet de nodige informatie en bijstand te hebben verleend en er meer bepaald niet voor te hebben gezorgd dat voorafgaandelijk aan het sluiten van de verkoopovereenkomst een bodemattest werd opgevraagd en meegedeeld aan de kopers.

Vervolgens oordelen zij dat: – deze vaststelling niet volstaat om de gevorderde schadevergoeding toe te kennen aangezien de verweerster het oorzakelijk verband tussen de contractuele tekortkoming en de gevorderde schade betwist; – de verweerster argumenteert dat, zelfs indien art. 101 Bodemdecreet zou zijn nageleefd, dit nog niet betekent dat een verkoopovereenkomst zou zijn tot stand gekomen; – de opschortende voorwaarde van het voorleggen van een bodemattest waaruit blijkt dat er geen verontreiniging bekend is, volgens de verweerster niet vervuld is; – met de verweerster moet worden vastgesteld dat er nog steeds geen bodemattest voorligt waaruit geen bodemverontreiniging blijkt; – er dus niet met zekerheid kan worden vastgesteld dat de verweerster in overeenstemming met art. 101 Bodemdecreet een onderhandse akte had kunnen opstellen en laten ondertekenen door de kopers; – de eisers aldus niet slagen in het bewijs dat de koopovereenkomst wel geldig zou zijn tot stand gekomen indien de verweerster haar contractuele verplichtingen was nagekomen.

7. Door aldus te oordelen, vervangen de appelrechters, zonder daarbij de andere concrete omstandigheden te wijzigen, de foutieve gedraging van de verweerster door zijn rechtmatig alternatief, namelijk de hypothetische situatie waarin de verweerster met toepassing van art. 101 Bodemdecreet voorafgaandelijk aan het sluiten van de koopovereenkomst een bodemattest zou hebben opgevraagd en zou hebben meegedeeld aan de kopers, en beslissen zij naar recht dat het bewijs van het oorzakelijk verband tussen de contractuele tekortkoming van de verweerster en de gevorderde schade niet wordt geleverd.

Het subonderdeel kan niet worden aangenomen. …’

139

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 139

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

109. Aansprakelijkheid voor hulppersonen. Algemeen wordt aangenomen dat een contractant niet alleen contractueel aansprakelijk is voor de schade die hij zelf veroorzaakt heeft door het contract niet zorgvuldig na te leven, maar dat hij ook aansprakelijk is voor de schade die veroorzaakt wordt door de hulppersonen die hij inschakelt en de zaken die hij gebruikt voor de nakoming van de overeenkomst.

Voorbeelden – Een bouwheer heeft een aannemingscontract gesloten met een aannemer. De aannemer schakelt een onderaannemer in om de funderingen te zetten. Later blijkt dat er een stabiliteitsprobleem is met het gebouw door een gebrek in de funderingen ten gevolge van een fout van de onderaannemer. De fout van de onderaannemer is toerekenbaar aan de hoofdaannemer. De bouwheer zal de hoofdaannemer kunnen aanspreken voor deze fout. Merk nog op dat de bouwheer de onderaannemer niet op contractuele grondslag kan aanspreken omdat hij met hem geen overeenkomst heeft. In de regel kan hij dat ook niet op buitencontractuele grondslag (zie verder).

– Een consument koopt een keuken bij een keukenbouwer. De kasten en toestellen worden gemonteerd en geïnstalleerd door een gespecialiseerd montagebedrijf waarmee de keukenbouwer exclusief samenwerkt. Na enige tijd komen er scharnieren los omdat de vijzen niet goed aangeschroefd zijn. Tenzij de consument specifiek voor de montage een afzonderlijke overeenkomst gesloten heeft met het montagebedrijf (in welk geval de keukenbouwer en het montagebedrijf respectievelijk verkoper en aannemer, dan wel nevenaannemers zijn), zal de consument enkel de keukenbouwer kunnen aanspreken voor dit probleem (want het montagebedrijf is in dit geval een onderaannemer van de keukenbouwer).

110. Bewijslast. Elke partij moet het bewijs leveren van de feiten die zij aanvoert (artikel 8.4 BW en artikel 870 Ger.W.).

De bewijslast voor de contractuele wanprestatie ligt dus bij de schuldeiser. Die moet aantonen: 1 dat de schuldenaar een bepaalde contractuele verbintenis heeft; 2 dat de schuldenaar tekort komt aan die contractuele verbintenis.

Wanneer het gaat om een resultaatsverbintenis is dat bewijs vrij eenvoudig te leveren. Bij een inspanningsverbintenis is de op de schuldeiser rustende bewijslast zwaarder; 3 welke schade hij geleden heeft door de tekortkoming van de schuldenaar.

De schuldenaar zal op zijn beurt proberen om zich tegenover de aanspraken van de schuldeiser te verdedigen. Hij zou kunnen aantonen dat hij niet verplicht is om de beweerde contractuele verbintenis uit te voeren of dat hij ze al heeft uitgevoerd en dus bevrijd is. Als hij ze nog niet heeft uitgevoerd, kan hij eventueel het bewijs leveren van een vreemde oorzaak waardoor de tekortkoming niet aan hem toerekenbaar is.

Vaak zal de schuldenaar ook de omvang van zijn contractuele verplichtingen betwisten. In bepaalde gevallen zal hij zich in zijn verweer kunnen baseren op contractuele clausules die hem van zijn aansprakelijkheid ontslaan (zie verder in verband met exoneratiebedingen).

111. Stappenplan. De schuldeiser die geconfronteerd wordt met een schuldenaar die zijn verbintenissen niet vrijwillig nakomt, zal verschillende stappen moeten doorlopen om genoegdoening te verkrijgen.

140

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 140

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

– De schuldenaar moet in de meeste gevallen eerst geldig in gebreke worden gesteld.

– In bepaalde gevallen kan de schuldeiser via een beroep op de exceptie van niet-uitvoering of op een retentierecht zijn schuldenaar enigszins onder druk zetten en proberen te bewegen tot uitvoering.

– Als de schuldenaar ook na de ingebrekestelling niet de gewenste acties onderneemt, zal de schuldeiser doorgaans een gerechtelijke procedure moeten opstarten. Op die manier kan hij bijvoorbeeld proberen de gedwongen uitvoering in natura van de verbintenis te verkrijgen.

– Het uiteindelijke vonnis dat de schuldenaar veroordeelt, zal – als de schuldenaar het vonnis niet spontaan naleeft – uitgevoerd moeten worden (met de hulp van een gerechtsdeurwaarder). Men spreekt hier over de ‘dwanguitvoering van het vonnis’.

A

De ingebrekestelling van de schuldenaar

112. Begrip. De ingebrekestelling is een rechtshandeling waarmee de schuldeiser zijn schuldenaar ondubbelzinnig en uitdrukkelijk aanmaant om zijn verbintenissen na te komen.

113. Principiële plicht tot ingebrekestelling. Wie gerechtelijke stappen wil ondernemen om de nakoming van een overeenkomst af te dwingen, moet in principe altijd éérst zijn medecontractant in gebreke gesteld hebben.

Pas wanneer de schuldenaar duidelijk en ondubbelzinnig in gebreke gesteld werd en hij hieraan niet het gepaste gevolg gegeven heeft, zal de schuldeiser in een latere fase een uitvoerbare titel ten aanzien van zijn schuldenaar kunnen verkrijgen, om tot de gedwongen uitvoering te kunnen overgaan. Het Hof van Cassatie riep dat principe uit tot een algemeen rechtsbeginsel.

Ook wie zich wil beroepen op bepaalde contractuele clausules (bv. de toepassing van een schadebeding of een uitdrukkelijk ontbindend beding) moet in principe eerst zijn schuldenaar in gebreke stellen.

Eventueel, in dringende zaken, kan gewerkt worden met een aanmaning-dagvaarding, d.w.z. een dagvaarding voor het gerecht die tezelfdertijd dienst doet als ingebrekestelling.

Sommige wetten leggen uitdrukkelijk de verplichting op om de schuldenaar van tevoren (‘voorafgaandelijk’) in gebreke te stellen en dwingen de schuldeiser om hierbij bepaalde formaliteiten en/of termijnen na te leven.

Voorbeelden – Artikel 6 Wet Minnelijke Invordering Schulden Consument: wanneer schulden worden ingevorderd van een consument door een incassobureau, gerechtsdeurwaarder of advocaat buiten een uitvoerbare titel om, moet er minstens vijftien dagen voor het opstarten van een gerechtelijke procedure eerst een ingebrekestelling verstuurd worden die voldoet aan bepaalde vereisten (zie verder).

– Artikel 2244, §2 oud BW: de ingebrekestelling door een advocaat of een gerechtsdeurwaarder kan een verjaringsstuitende werking hebben als zij voldoet aan bepaalde vereisten.

– Artikel 1338 e.v. Ger.W.: om een uitvoerbare titel te verkrijgen via de summiere rechtspleging om betaling te bevelen moet de schuldeiser eerst een ingebrekestelling versturen die voldoet aan bepaalde vereisten.

141

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 141

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

– Artikel 1394/20 e.v. Ger.W.: de schuldeiser kan via de buitengerechtelijke procedure voor de invordering van geldschulden maar een uitvoerbare titel verkrijgen lastens de schuldenaar als de gerechtsdeurwaarder de schuldenaar eerst een aanmaning tot betalen gestuurd heeft die voldoet aan bepaalde vereisten (en de schuldenaar die niet betwist heeft).

– Artikel 70 Verzekeringswet: wanneer de verzekerde zijn verzekeringspremie niet betaalt, kan de dekking geschorst worden of de overeenkomst opgezegd worden op voorwaarde dat de verzekerde in gebreke is gesteld. Deze ingebrekestelling moet bij deurwaardersexploot of bij aangetekende brief gebeuren.

114. Uitzonderingen. Er bestaan veel uitzonderingen op het principe dat men zijn schuldenaar in gebreke moet stellen vooraleer men verdere stappen kan ondernemen en/of bepaalde rechtsgevolgen intreden.

– Wettelijke uitzonderingen. Soms bepaalt de wetgever dat de voorafgaande ingebrekestelling niet nodig is (om bepaalde rechtsgevolgen teweeg te brengen). Voorbeelden daarvan zijn terug te vinden in het oud Burgerlijk Wetboek, maar ook in een aantal bijzondere wetten.

Voorbeelden Artikel 1657 oud BW. Artikel 102 Arbeidsovereenkomstenwet.

Artikel 4 en 5 Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties.

– Contractuele afwijkingen. De vereiste van een voorafgaande ingebrekestelling is niet van openbare orde: partijen kunnen er contractueel van afwijken.

Voorbeeld De algemene voorwaarden van een verkoper zouden het volgende kunnen bepalen: ‘Bij gebrek aan betaling op de vervaldag van een of meerdere facturen worden alle openstaande maar nog niet vervallen facturen die opgemaakt werden door ons aan de klant van rechtswege en zonder ingebrekestelling opeisbaar.’

– Situationele uitzonderingen. Een voorafgaande ingebrekestelling is evenmin nodig in een aantal specifieke situaties, bijvoorbeeld: • als zij onverenigbaar is met het voorwerp of de aard van de overeenkomst of de bedoeling van de partijen (bv. als de schuldenaar een verbintenis om iets niet te doen schendt, bv. een schending van een geheimhoudingsclausule); • als het voorwerp van de verbintenis niet meer kan worden nagekomen; • als de schuldenaar duidelijk te kennen gegeven heeft dat hij zijn verbintenis niet kan of wil nakomen.

142

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 142

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

In de gevallen waar een ingebrekestelling niet verplicht is, is het veelal toch nuttig om een ingebrekestelling te sturen.

– De niet-betaling van facturen is veelal het gevolg van slordigheid of vergeetachtigheid of van het feit dat ze, om een of andere reden, niet zijn toegekomen. Via een ingebrekestelling kunnen deze redenen van niet-betaling op relatief goedkope en snelle wijze geremedieerd worden. Hetzelfde kan gelden voor andere prestaties dan de betaling van een geldschuld (bv. een niet-tijdige levering); – Een gerechtelijke procedure of een buitengerechtelijke invorderingsprocedure is kostelijk en leidt onmiddellijk tot een verzuring van de relaties. In het kader van een goede (commerciële) verstandhouding is een ingebrekestelling – onder de vorm van een vriendelijke maar kordate brief (kies bv. voor het opschrift ‘herinnering’ in plaats van ‘laatste waarschuwing’) – een vorm van conflictvoorkoming en ook van beleefdheid; – Een omstandig stilzwijgen van de debiteur na een ingebrekestelling (d.w.z. een stilzwijgen waaraan de rechter door de begeleidende omstandigheden een betekenis kan hechten) kan het dossier van de schuldeiser versterken. Van ondernemingen wordt trouwens verwacht dat zij reageren op briefwisseling die onjuistheden zou bevatten; bij het uitblijven van hun reactie zou dit als hun akkoord met de inhoud van deze briefwisseling kunnen worden uitgelegd (artikel 8.11 BW).

115. Vormvereisten. Buiten een aantal specifieke gevallen is de ingebrekestelling aan weinig vormvoorschriften gebonden. Volgens het Hof van Cassatie kan dat ‘elke akte (zijn) die een sommatie bevat waaruit de schuldenaar noodzakelijk heeft moeten opmaken dat hij in gebreke werd gesteld zijn verbintenis na te komen’.

Vereist is alleen dat de schuldeiser klaar en duidelijk (ondubbelzinnig) meldt dat de schuldenaar verondersteld wordt zijn verbintenis na te komen.

Het is dus niet vereist dat een ingebrekestelling plechtige bewoordingen bevat of een welbepaald opschrift. Veelal zal een ingebrekestelling wel duidelijk herkenbaar zijn omdat zij een ondubbelzinnig opschrift bevat zoals (eerste, tweede, laatste ...) ‘ingebrekestelling’, ‘aanmaning’, ‘herinnering’, ‘rappel’, ‘sommatie’, ‘in-mora-stelling’, ‘waarschuwing’, ‘verwittiging’ …

Omdat de wet voor de meeste ingebrekestellingen geen bijzondere vormvereisten oplegt, kan een schuldeiser perfect zelf zo’n ingebrekestelling opstellen en versturen. Er bestaan tal van modellen en richtlijnen die de schuldeiser kunnen helpen bij de redactie van een goede aanmaningsbrief (zie verder bij ‘Praktisch’).

Het is ook mogelijk om de ingebrekestelling over te laten aan een incassobureau, een advocaat of gerechtsdeurwaarder. Daarbij heeft de wetgever onder bepaalde voorwaarden een bijzonder effect gegeven aan ingebrekestellingen verstuurd door een advocaat of gerechtsdeurwaarder. Die kunnen – mits aan een aantal randvoorwaarden voldaan is – in het kader van de bevrijdende verjaring een verjaringsstuitende werking hebben (artikel 2244, §2 oud BW). Schuldeisers die vrezen dat hun schuldvordering zal verjaren, zijn daardoor niet verplicht om onmiddellijk te dagvaarden, maar kunnen er met een specifieke ingebrekestelling van een advocaat of gerechtsdeurwaarder voor zorgen dat de verjaring gedurende een termijn van (in beginsel, maar niet altijd) één jaar niet kan intreden. Dezelfde regeling geldt ook voor brieven die in het kader van een arbeidsgeschil worden verstuurd door afgevaardigden van representatieve werknemersorganisaties.

Voor ingebrekestellingen die uitgaan van een incassobureau, een advocaat of een gerechtsdeurwaarder moet men rekening houden met een aantal bijzondere bepalingen uit het consumentenrecht. De Wet Minnelijke Invordering Schulden Consument neemt in die gevallen de consument immers in be143

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 143

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

scherming tegen elke gedraging of praktijk in het kader van een invordering van schulden die zijn privéleven kan schenden of die hem kan misleiden.

Zo is het volgens artikel 3, §2 van deze wet niet toegestaan om: – verwarring te creëren omtrent de hoedanigheid van de persoon van wie de ingebrekestelling uitgaat, bijvoorbeeld door ten onrechte te laten uitschijnen dat de brief werd opgesteld door een gerechtelijke instantie, een ministerieel ambtenaar of een advocaat; – ongefundeerde juridische bedreigingen op te nemen of onjuiste informatie over de gevolgen van een wanbetaling; – op de omslag te vermelden dat de brief de invordering van een schuld tot doel heeft.

Artikel 6 Wet Minnelijke Invordering Schulden Consument preciseert welke gegevens er in de ingebrekestelling opgenomen moeten worden: ‘§1 Elke minnelijke invordering van een schuld dient te starten met een schriftelijke ingebrekestelling gericht aan de consument. Deze ingebrekestelling dient op een volledige en ondubbelzinnige wijze alle gegevens omtrent de schuldvordering te omvatten. Zij dient minstens de gegevens, opgesomd in §2, te bevatten, en er kan maar tot andere invorderingstechnieken worden overgegaan na afloop van de in §3 vastgestelde termijn. §2 In deze ingebrekestelling komen minstens de volgende gegevens voor: 1° de identiteit, het ondernemingsnummer, het adres, het telefoonnummer en de hoedanigheid van de oorspronkelijke schuldeiser; 2° de naam of de benaming, het adres en, desgevallend, het ondernemingsnummer van de persoon die tot minnelijke invordering overgaat evenals de gegevens van het bevoegd toezichthoudend bestuur bij de Federale Overheidsdienst Economie, K.M.O., Middenstand & Energie; 3° een duidelijke beschrijving van de verplichting die de schuld heeft doen ontstaan; 4° een duidelijke beschrijving en verantwoording van de bedragen die van de schuldenaar geëist worden, met inbegrip van de geëiste schadevergoedingen en nalatigheidsintresten; 5° de vermelding dat, bij afwezigheid van reactie van de schuldenaar binnen de in §3 gestelde termijn, de schuldenaar tot andere maatregelen tot invordering kan overgaan; 6° ingeval de invordering gebeurt door een advocaat, een ministerieel ambtenaar of een gerechtelijke mandataris wordt volgende tekst in een afzonderlijke alinea toegevoegd, in het vet gedrukt en in een ander lettertype: “Deze brief betreft een minnelijke invordering en geen gerechtelijke invordering (dagvaarding voor de rechtbank of beslag).” §3 De ingebrekestelling vermeldt een termijn waarbinnen de schuldenaar aan de vordering kan voldoen zonder dat er bijkomende maatregelen ter invordering mogen worden genomen. Deze termijn bedraagt ten minste vijftien dagen, en vangt aan op de datum waarop de schriftelijke aanmaning wordt opgestuurd.’

Op een schending van deze bepaling en andere bepalingen uit de aangehaalde wet staan – al zeker voor incassobureaus – verregaande sancties.

Om een uitvoerbare titel te verkrijgen via de summiere rechtspleging om betaling te bevelen moet de schuldeiser eerst een ingebrekestelling versturen die voldoet aan bepaalde vereisten (artikel 1338 e.v. Ger.W.). Deze procedure heeft tot dusver maar weinig succes gekend.

Via de buitengerechtelijke procedure voor de invordering van onbetwiste geldschulden kan de schuldeiser een uitvoerbare titel verkrijgen buiten enige rechtbank om als de door hem geïnstrueerde gerechtsdeurwaarder de schuldenaar eerst een aanmaning tot betalen gestuurd heeft die voldoet aan bepaalde vereisten (artikel 1394/20 e.v. Ger.W.).

144

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 144

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Praktisch: het opstellen en verzenden van een ingebrekestelling Wie een ingebrekestelling opstelt moet, zoals gezegd, zorgen dat hij klaar en duidelijk stelt wat van de in gebreke blijvende partij verwacht wordt.

Idealiter stelt de schuldeiser een zakelijke brief op met de volgende elementen: – een hoofding met de vermelding dat het om een ingebrekestelling gaat (‘ingebrekestelling’, ‘aanmaning’, ‘herinnering’ …); – een uiteenzetting van de redenen van de ingebrekestelling, met een verwijzing naar de bron van de verbintenissen van de schuldenaar (bv. een verwijzing naar een welbepaald artikel uit het contract tussen de schuldeiser en de schuldenaar); – een overzicht van de stappen die de schuldeiser eventueel al ondernomen heeft om de nakoming van de verbintenissen te verkrijgen (bv. telefonische contacten of gesprekken die er al geweest zijn); – een duidelijke omschrijving van wat er nog verwacht wordt van de schuldenaar; – een uiterste termijn waarbinnen de schuldenaar aan deze verwachtingen moet voldoen; – een aankondiging van de bijkomende aanspraken die de schuldeiser zal formuleren (bv. betaling van aanhorigheden) en dat hij verdere stappen zal ondernemen als de schuldenaar na de ingebrekestelling hieraan niet het gewenste gevolg geeft; – vaak wordt afgesloten met een clausule waarin de schuldeiser zich alle rechten voorbehoudt, bijvoorbeeld de standaardformule: ‘dit schrijven wordt u gericht onder voorbehoud van alle rechten en zonder enige nadelige erkentenis’.

Daarnaast mogen uiteraard enkele praktische gegevens niet ontbreken: – de gegevens van de bestemmeling van de ingebrekestelling; – de datum van de ingebrekestelling; – de naam en contactgegevens van de schuldeiser; – de bankrekening van de schuldeiser waarop de schuldenaar moet betalen (voor geldschulden).

Bepaalde ingebrekestellingen (die door professionele actoren, zoals gerechtsdeurwaarders en advocaten worden opgemaakt) moeten bepaalde wettelijk verplichte vermeldingen bevatten om bepaalde rechtsgevolgen te ressorteren.

Een ingebrekestelling heeft maar nut voor zover ze de bestemmeling ervan daadwerkelijk bereikt. Je controleert daarom best de gegevens van de bestemmeling. Hiervoor zijn er nuttige databanken: 1 De gegevens van rechtspersonen kunnen kosteloos gecontroleerd worden in het online rechtspersonenregister (http://www.ejustice.just.fgov.be/tsv/tsvn.htm); 2 De gegevens van de meeste ondernemingen (natuurlijke personen en rechtspersonen) kunnen kosteloos gecontroleerd worden in de online Kruispuntbank van Ondernemingen (http://kbopub.economie.fgov.be/kbopub/zoeknummerform.html); 3 De gegevens van natuurlijke personen kunnen gecontroleerd worden in het rijksregister; dit register is niet voor iedereen vrij toegankelijk (wel voor advocaten en gerechtsdeurwaarders tegen betaling voor een gerechtvaardigde reden in het kader van een concreet dossier); 145

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 145

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

4 Eventueel kan – veelal tegen betaling – een attest van woonst opgevraagd worden bij de gemeente van de (vermoede of laatste) woonplaats van de bestemmeling die een Belgische rijksinwoner is.

5 Via het internet (website van de debiteur, adressengidsen, betalende databanken) kunnen ook nuttige gegevens teruggevonden worden.

Het kan nooit kwaad om – bij twijfel over het adres van de debiteur – meerdere ingebrekestellingen naar een verschillend adres te versturen.

Een ingebrekestelling aan een debiteur beoogt veelal twee dingen tegelijk: enerzijds dat de debiteur de ingebrekestelling daadwerkelijk te lezen krijgt (en er gevolg aan geeft) en anderzijds dat, indien de debiteur niet vrijwillig gevolg geeft aan de ingebrekestelling en verdere acties nodig zijn, achteraf bewezen kan worden dat de debiteur wel degelijk in gebreke gesteld werd. Voor het bereiken van de eerste doelstelling is daarom een verzendingswijze aangewezen die de aflevering van de ingebrekestelling garandeert. Voor het bereiken van de tweede doelstelling is dan weer een verzendingswijze aangewezen die een verzendings- of ontvangstbewijs oplevert. Ook de kosten van de ene of de andere verzendingswijze zijn een belangrijke factor ter overweging.

Het is in de regel niet verplicht om een ingebrekestelling per aangetekende post (al dan niet met ontvangstbewijs) toe te zenden. Deze wijze van verzending is kostelijk, maar heeft als voordeel dat de verzending van de ingebrekestelling bewezen kan worden. Het risico bestaat echter dat de debiteur zijn aangetekende zending niet afhaalt, ze daardoor niet leest en er dan ook geen gevolg aan geeft. Op de website van de post kan je nakijken of een aangetekende zending al uitgereikt werd (http://www.bpost.be/track/).

Merk op dat een ingebrekestelling ook betekend zou kunnen worden bij gerechtsdeurwaardersexploot. Het spreekt voor zich dat dit een erg formele en kostelijke wijze van in gebreke stellen is, die wellicht slechts aangewezen is in zeer specifieke omstandigheden.

Eventueel kan je een ingebrekestelling ook per e-mail of per fax of via een ander elektronisch communicatiemiddel opsturen. Bij een verzending per e-mail kan een ontvangstbevestiging en/of leesbevestiging gevraagd worden. Ook bij de verzending per fax kan veelal een ontvangstbevestiging worden afgeleverd; de fax is echter een verouderd communicatiemiddel dat niet vaak meer gebruikt wordt.

Voor andere wijzen van elektronische verzending ligt het bewaren van de ingebrekestelling en het verkrijgen van een ontvangst- of leesbevestiging minder voor de hand.

Aan te raden is om, indien mogelijk, een combinatie van voormelde verzendingswijzen te gebruiken (bv. per e-mail en gewone post, per aangetekende post en gewone post of via een tekstapp en gewone post).

Voorbeeld ‘BETALINGSHERINNERING Geachte mevrouw, geachte heer Uit onze administratie blijkt dat u uit hoofde van vervallen facturering nog een bedrag van € [bedrag] aan ons verschuldigd bent. Als bijlage vindt u een detail van de openstaande facturering.

Wellicht berust dit op een vergetelheid.

Mogen wij u dan ook verzoeken om uiterlijk op [datum] voormeld bedrag te willen betalen door overschrijving op onze bankrekening met IBAN [IBAN-nummer] en met vermelding van onze referentie [klantnummer].

146

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 146

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Wij brengen u graag in herinnering dat onze algemene voorwaarden voorzien dat, bij gebrek aan tijdige betaling, (1) een forfaitaire schadevergoeding van 10 % en moratoire intresten aan de conventionele intrestvoet van 10 % per jaar verschuldigd zijn en (2) alle openstaande maar nog niet vervallen facturen opeisbaar worden.

U zult begrijpen dat wij, bij gebrek aan integrale betaling uiterlijk op voormelde datum, tevens de forfaitaire schadevergoeding en de moratoire intresten aan u zullen aanrekenen en een invorderingsprocedure zullen opstarten. Uiteraard zou dit, in voorkomend geval, bijkomende kosten met zich meebrengen, die geheel te uwen laste zullen worden gelegd.

Wij hopen echter dat het zover niet hoeft te komen.

Indien u het verschuldigde bedrag intussen al zou hebben betaald, mag u deze brief vanzelfsprekend als onbestaande beschouwen.

Met de meeste hoogachting’ ‘Geachte mevrouw Geachte heer Wij worden geraadpleegd door de heer [naam] en mevrouw [naam], beiden met woonplaats te [adres], met telefoonnummer [telefoonnummer] en met e-mailadres [e-mailadres], die ons verzoeken hun belangen te behartigen.

Op [datum] sloot u met onze cliënten een schriftelijke woninghuurovereenkomst m.b.t. het appartement te [adres]. Deze huurovereenkomst bepaalt onder meer het volgende: U moet maandelijks een bedrag van € [bedrag] betalen ten titel van huurgeld en een bedrag van € [bedrag] betalen ten titel van provisie voor kosten.

Het huurgeld moet op voorhand, uiterlijk op de werkdag die de vierde kalenderdag van elke maand voorafgaat, betaald worden door overschrijving op de bankrekening van onze cliënten.

Bij gebrek aan tijdige betaling worden de verschuldigde bedragen van rechtswege en zonder ingebrekestelling vermeerderd met moratoire intresten aan een conventionele intrestvoet van 12 %.

U bent beiden hoofdelijk gehouden.

Uit de gegevens die onze cliënten ons verstrekten, blijkt dat u manifest in gebreke blijft om uw verplichtingen als huurder na te komen.

Zo werden, ondanks herhaalde ingebrekestelling (o.a. bij e-mails van [data]), de huurgelden en provisies voor kosten voor de periode van [datum] t.e.m. [datum] en voor de periode van [datum] t.e.m. [datum] niet betaald.

Eerstdaags vervallen deze bedragen ook voor de opvolgende periode van [datum] t.e.m. [datum].

Als bijlage bij deze brief vindt u een gedetailleerde afrekening per [datum van de ingebrekestelling] met toepassing van de aangehaalde contractuele bepalingen.

Hierbij manen wij u aan om het bedrag van € [bedrag van de achterstand] binnen de vijftien dagen in zijn geheel over te schrijven op onze derdenrekening met IBAN [IBAN-nummer] en met vermelding van referte ‘[dossierreferte]’.

147

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 147

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Tevens manen wij u anticipatief aan om bovenop voormeld bedrag uiterlijk per [datum waarop het bedrag opeisbaar wordt] het bedrag van € [bedrag dat eerstdaags opeisbaar wordt voor de opvolgende periode] (ten titel van huurgelden en provisie voor de kosten m.b.t. de periode van [datum] t.e.m. [datum]) op dezelfde rekening en met dezelfde vermelding over te schrijven.

Daarenboven kregen onze cliënten klachten over stank die uit uw appartement komt door onhygiënische toestanden, over muizen in het gebouw die aangetrokken worden door deze toestanden en over de inkomhal die al weken geblokkeerd wordt door gerief (lege drankflessen, kartonnen dozen, vuilzakken …) dat daar door u achtergelaten werd. De huurovereenkomst voorziet nochtans dat u het huurgoed in goede staat van zindelijkheid moet onderhouden.

Hierbij manen wij u aan om onmiddellijk voormelde punten in regel te stellen. Onze cliënten behouden zich alle rechten voor om de schade die door uw handelen/nalatigheid aan het huurgoed aangebracht zou worden op u te verhalen.

Bij afwezigheid van uw reactie binnen de hiervoor gestelde termijn kan onze cliënte tot andere maatregelen tot invordering overgaan.

Wij hebben dan ook de opdracht om u te dagvaarden voor het bevoegde gerecht indien u binnen de gestelde termijn nog steeds niet volledig betaald hebt en voormelde punten in regel gesteld hebt.

In dergelijke gerechtelijke procedure zullen naast een veroordeling tot betaling van de achterstand en intresten onder meer ook gevorderd worden: de ontbinding van de huurovereenkomst, een toelating tot uithuiszetting, een veroordeling tot betaling van een wederverhuringsvergoeding (begroot op zes maanden huur), een veroordeling tot betaling van een bezettingsvergoeding, de aanstelling van een gerechtsdeskundige om de huurschade vast te stellen, een veroordeling tot betaling van moratoire intresten op alle verschuldigde bedragen, een veroordeling tot betaling van de gerechtskosten …

Uiteraard zou een gerechtelijke procedure, in voorkomend geval, aanzienlijke, bijkomende kosten met zich meebrengen, die geheel te uwen laste gelegd zullen worden.

Wij hopen echter dat het zover niet hoeft te komen.

Indien u nog vragen zou hebben, kunt u contact opnemen met ons of met onze cliënten. U vindt onze gegevens in de marge. De gegevens van onze cliënten vindt u bovenstaand.

Deze brief betreft een minnelijke invordering en geen gerechtelijke invordering (dagvaarding voor de rechtbank of beslag).

Deze brief wordt u toegestuurd onder voorbehoud van alle recht en zonder nadelige erkentenis.

Hoogachtend’

116. Tijdstip. De ingebrekestelling gebeurt normaal op het ogenblik dat de termijn voor de uitvoering van de verbintenis verstreken is, maar kan ook al voordien (‘anticipatief ’) gebeuren (zij krijgt dan wel pas effect vanaf het verstrijken van de termijn).

117. Gevolgen. Gevolgen van de ingebrekestelling: – De partij die in gebreke is, is moratoire schadevergoeding (artikel 1146 oud BW) en/of moratoire intresten verschuldigd (artikel 1153 oud BW).

– De ingebrekestelling verplaatst het risico voor het toevallig tenietgaan van de (reeds verkochte maar nog niet geleverde) zaak van de koper naar de verkoper.

148

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 148

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

– Sommige ingebrekestellingen hebben nog specifieke gevolgen, bv. een verjaringsstuitende werking (artikel 2244, §2 oud BW).

B

De niet-uitvoeringsexceptie en het retentierecht

118. Probleemstelling. Overeenkomsten zijn in principe bindend en afdwingbaar. Zodra zij geldig tot stand gekomen zijn, moeten zij worden nageleefd. Er zijn echter gevallen waarin een overeenkomst tijdelijk of definitief geschorst kan worden. Tijdens die periode van schorsing kan de schuldeiser van de schuldenaar geen nakoming afdwingen. Omdat de schorsing een uitzondering vormt op de bindende kracht van de overeenkomst moet zij steeds op een rechtsregel kunnen steunen.

De niet-uitvoeringsexceptie, die steeds verband houdt met een contractuele tekortkoming, is een belangrijk toepassingsgeval.

Ook buiten de context van de contractuele tekortkoming bestaan gevallen van schorsing, onder meer: – wettelijk voorziene gevallen Voorbeeld De schorsing van de arbeidsovereenkomst in bepaalde gevallen (artikels 26, 28, 29 en 31, §1 Arbeidsovereenkomstenwet).

– contractueel voorziene gevallen Voorbeeld Een kredietgever kan bedingen dat het krediet in bepaalde situaties wordt geschorst.

I

De niet-uitvoeringsexceptie

119. Begrip. De niet-uitvoeringsexceptie, of exceptie van niet-nakoming, of ‘exceptio non adimpleti contractus’, of, afgekort, ‘enac’) houdt in dat een partij tijdelijk de naleving van haar verbintenissen kan schorsen zolang haar wederpartij zelf nalaat de op haar rustende verbintenissen (behoorlijk) na te komen. Uit deze omschrijving blijkt al dat de niet-uitvoeringsexceptie alleen toepassing kan vinden bij wederkerige contracten.

120. Toepassingsvoorwaarden. Aan de toepassing van de niet-uitvoeringsexceptie zijn voorwaarden verbonden: – De niet-uitvoeringsexceptie is slechts mogelijk bij wederkerige contracten.

– Een partij die zich op de niet-uitvoeringsexceptie beroept, moet kunnen aantonen dat haar medecontractant in gebreke is om zijn verbintenis na te komen (bijvoorbeeld door aan te tonen dat de wederpartij al in gebreke is gesteld).

De tekortkoming van de medecontractant mag niet het gevolg zijn van overmacht. Het moet gaan om een contractuele wanprestatie die toerekenbaar is aan de medecontractant.

149

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 149

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

In de rechtspraak en de rechtsleer wordt veelal ook aangenomen dat de niet-uitvoeringsexceptie alleen kan worden ingeroepen als de medecontractant ernstig tekortschiet.

– Een partij die zich op de niet-uitvoeringsexceptie beroept, moet zelf te goeder trouw zijn. Zij mag niet zelf aan de basis liggen van de niet-nakoming van de verbintenis door de wederpartij.

Het is in dit verband belangrijk om uit te maken wie volgens de overeenkomst eerst moest presteren. De partij die eerst moest presteren, kan de uitvoering van haar verbintenis niet schorsen om reden dat haar medecontractant nog niet gepresteerd heeft.

Voorbeeld Een partij kan haar betalingsverplichting niet schorsen in afwachting van de levering van een goed door haar medecontractant, wanneer zij, op basis van de overeenkomst, zelf eerst moest betalen alvorens haar medecontractant tot levering moest overgaan.

121. Buitengerechtelijk verweermiddel. De niet-uitvoeringsexceptie is eigenlijk een verweermiddel, dat kan worden ingeroepen tegen een schuldeiser die de uitvoering (in natura of bij equivalent) of de ontbinding van een overeenkomst vordert terwijl deze schuldeiser zelf zijn eigen verbintenis(sen) nog niet geheel heeft uitgevoerd.

Er is geen voorafgaande tussenkomst van de rechter vereist om de niet-uitvoeringsexceptie te kunnen inroepen.

122. Gevolg. Het gevolg van de niet-uitvoeringsexceptie is dat de nakoming van de eigen verbintenis tijdelijk kan worden opgeschort tot de wederpartij presteert. Wanneer duidelijk wordt dat de schuldeiser nooit tot nakoming zal overgaan, kunnen verdere stappen worden gezet (bijvoorbeeld de ontbinding van het contract vorderen).

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een vonnis van het vredegerecht van het vierde kanton van Antwerpen van 23 november 198320. Situering. Een huurder (hierna: ‘verweerder’) weigert zijn verhuurder (hierna: ‘eiser’) nog huurgelden te betalen. De huurder is immers van oordeel dat de verhuurder – die een aantal ernstige problemen nog niet verholpen heeft – op grove wijze tekortkomt aan zijn verplichting om zijn huurder een rustig genot te verschaffen. ‘…

Verweerder stelt niet tot de betaling van geciteerd bedrag gehouden te zijn, minstens dat zijn desbetreffende verplichting opgeschort is totdat de eigenaar zijn wettelijk voorziene onderhoudsplicht nakomt, zoals bepaald in de artikels 1719 en 1720 B.W. De huurovereenkomst is inderdaad een wederkerig kontrakt (sic) waarbij een partij geen rechten kan doen gelden, zonder tot enige korrelatieve (sic) verplichting gehouden te zijn (Cass. 15 januari 1971, R.W. 1971-72, 514).

Het door verweerder ingeroepen middel veronderstelt een fout in hoofde van de eigenaar bij de niet uitvoering van zijn onderhoudsverplichting, die, in geval de tekortkomingen ten laste van de eigenaar bewezen

20 Vred. Antwerpen (4de k.) 23 november 1983, TRD-Dossier 1988, afl. 1, 4, noot.

150

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 150

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

zijn, de huurder toelaat zijn kontraktuele (sic) verplichtingen tot betaling van de huurgelden op te schorten, zolang de eigenaar zijn verplichting tot onderhoud niet uitvoert (zie Overzicht van Rechtspraak in T.P.R. 1973, p. 436 nr. 85 en in T.P.R. 1975, p. 526 nr. 88; Cass. 7 februari 1979, R.W. 1978-79, 2453, A.C. 1978, 661).

Op 20 december 1982 werd de eigenaar in gebreke gesteld in verband met de oorzaken van de water- en vochtschade, die hic et nunc nog steeds in meerdere of mindere mate blijkt te bestaan, vermits de herstellingswerken aan afvoerpijp W.C. en riolering, de waterschade niet uit de wereld hebben geholpen, wat ook de eigenaar blijkbaar niet ernstig betwist, vermits hij zich ter zitting van 9 november 1983 niet verzet heeft tegen een deskundig onderzoek, zij het dat hij de waterschade enkel een kwestie van kondensatie (sic) noemt, te wijten aan een gebrek aan verluchting, waarvoor enkel de huurder aansprakelijk is.

Eiser argumenteert ten onrechte dat de verweerder zich akkoord heeft verklaard met de bestaande toestand bij de aanvang van de huur, wat nergens uit blijkt en trouwens de onderhoudsverplichting van de eigenaar blijft bestaan gedurende de ganse duur van de overeenkomst.

Uit de voorgelegde bescheiden blijkt dus een zeker huurverlies in hoofde van verweerder, die dus terecht beroep doet op de exceptio non adimpleti contractus, zij het dat pas na een deskundig advies, waartegen beide partijen trouwens geen bezwaar hebben, over de juiste omvang ervan kan gestatueerd worden.

Het zou evenwel niet verantwoord zijn dat de eigenaar verstokt zou blijven van alle huurgelden vanaf juni 1983 en wij zijn van oordeel dat de huurder in afwachting van de procedure van deskundig onderzoek gehouden is tot betaling van de helft der huurgelden, zulks ten provisionele titel, wat impliceert dat verweerder tot het bedrag dient veroordeeld van 16.028 F bij wijze van provisie op de huurgelden van juni tot en met november 1983. …’

II

Het retentierecht

123. Begrip. Het retentierecht kende lange tijd geen algemene wettelijke regeling in het oud Burgerlijk Wetboek.

De Pandwet van 11 juli 2013 bracht daar verandering in door een ‘Hoofdstuk 3 Retentierecht’ in te lassen in ‘Titel XVII. Zakelijke zekerheden op roerende goederen’ van het oud Burgerlijk Wetboek.

Volgens artikel 73 Pandwet verleent een retentierecht aan de schuldeiser het recht om de teruggave van een goed dat hem door zijn schuldenaar werd overhandigd of dat bestemd is voor zijn schuldenaar op te schorten zolang de schuldenaar zijn schuld met betrekking tot dat goed niet heeft voldaan.

Voorbeeld Een vervoerder kan de vervoerde koopwaar bij zich houden zolang de vrachtprijs niet is betaald.

De persoon die het retentierecht uitoefent, noemt men de ‘retentor’.

Toepassingsvoorwaarden. De Pandwet gaat niet expliciet in op de toepassingsvoorwaarden van het retentierecht. Klassiek worden in de rechtspraak en rechtsleer de volgende voorwaarden genoemd: 1 De schuldeiser-retentor beschikt over een opeisbare schuldvordering ten aanzien van de in gebreke blijvende schuldenaar.

151

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 151

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

2 De schuldeiser-retentor houdt een lichamelijk roerend of onroerend goed van de schuldenaar onder zich dat hij op een normale en geoorloofde wijze verkreeg.

3 Er is een nauw verband tussen de schuldvordering van de schuldeiser-retentor en de zaak die hij achterhoudt. Het retentierecht kan dus alleen worden uitgeoefend op goederen die de schuldeiserretentor in het kader van de uitvoering van de overeenkomst met de schuldenaar in zijn bezit kreeg.

Het retentierecht kan echter wel conventioneel worden uitgebreid, ook tot zaken die geen directe band hebben met de schuldvordering.

4 De schuldeiser-retentor is te goeder trouw bij de uitoefening van het retentierecht. Het retentierecht kan niet worden ingeroepen wanneer de niet-nakoming door de schuldenaar mede te wijten is aan de houding van de schuldeiser-retentor zelf.

124. Tegenwerpbaarheid aan derden. Het retentierecht van de schuldeiser-retentor is tegenwerpbaar aan andere schuldeisers van de schuldenaar en ook aan derden die een recht op het goed hebben verkregen nadat de schuldeiser-retentor de feitelijke macht over het goed al heeft verworven. In sommige omstandigheden kan het retentierecht met betrekking tot een roerend lichamelijk goed zelfs tegengeworpen worden aan derden met een ouder recht dan dat van de schuldeiser-retentor. Dat is met name het geval wanneer de schuldeiser-retentor op het ogenblik dat hij het goed ontving, mocht aannemen dat de schuldenaar nog bevoegd was om dit goed aan een retentierecht te onderwerpen.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 15 maart 200421.

Situering. De S.A. J. d’H. verkoopt een partij staalbobijnen aan de bvba S. De verkoop gebeurt onder een beding van eigendomsvoorbehoud, d.w.z. dat de S.A. J. d’H. eigenaar blijft totdat de bvba S. de gekochte goederen volledig betaald heeft. De bvba S., die de goederen wel al ter beschikking kreeg, laat de goederen opslaan in de magazijnen van de bvba R.N., een goederenbehandelaar in de haven van Antwerpen. De bvba R.N. heeft een schuldvordering op de bvba S. voor opslagkosten van zowel de partij staalbobijnen als de voorheen behandelde goederen. De bvba S. gaat failliet. De S.A. J. d’H. – die nog niet betaald is door de bvba S. en ingevolge het beding van eigendomsvoorbehoud nog steeds eigenaar is van de staalbobijnen – vordert van de bvba R.N. de afgifte van de staalbobijnen. De bvba R.N. weigert dit en stelt dat zij een retentierecht heeft voor de opslagkosten die zowel verband houdt met de partij staalbobijnen als met de voorheen behandelde goederen. ‘…

Bij exploot van 13 september 1999 dagvaardde huidige geïntimeerde S.A. J. d’H. huidige appellante B.V.B.A. R.N. teneinde deze laatste te veroordelen tot vrijgave van een partij staalbobijnen, wegende 102 ton, door de S.A. J. d’H. verkocht en geleverd aan zekere B.V.B.A. S., maar door S. opgeslagen in het magazijn van R.N., dit alles tegen betaling door S.A. J. d’H. aan R.N. van 123.111 fr.

S.A. J. d’H. vorderde ook een dwangsom van 100 000 fr. per dag vertraging in de vrijgave van de staalbobijnen vanaf de betekening van het vonnis. (...)

De eerste rechter verklaarde de vordering ontvankelijk en gegrond en veroordeelde R.N. om de kwestieuze

21 Antwerpen 15 maart 2004, Eur.Vervoerr. 2005, afl. 3, 368, NJW 2005, afl. 114, 703, noot C. CAUFFMAN, RHA 2004, afl. 4, 328 en RW 2004-05, afl. 34, 1354.

152

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 152

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

staalbobijnen vrij te geven tegen betaling door S.A. J. d’H. van een bedrag van 123.111 fr. en veroordeelde R.N. tot een dwangsom van 10 000 fr. per dag vertraging in de vrijgave van de desbetreffende goederen vanaf de derde dag na de betekening van het vonnis, met een maximum van 1.437.105 fr.

De eerste rechter was van oordeel dat R.N. geen ander retentierecht kan tegenwerpen aan S.A. J. d’H. als eigenaar dan het retentierecht met betrekking tot de kosten voor de goederenbehandeling en opslag die specifiek betrekking hebben op de betrokken koopwaar. Enkel voor wat deze kosten betreft, aldus de eerste rechter, bestaat er met de teruggehouden zaak het vereiste nauwe rechtstreeks verband. (...)

De feiten en antecedenten van deze zaak zijn door de eerste rechter bondig weergegeven. Het Hof verwijst naar deze uiteenzetting en maakt ze tot de zijne. Enkel als complement kan worden vermeld: – B.V.B.A. S., de koper van de kwestieuze bobijnen, onderhield regelmatige handelsbetrekkingen met R.N. S. liet door R.N. diverse goederen opslaan, behandelen en/of verschepen etc.

– S. had een ernstige betalingsachterstand in verband met prestaties die betrekking hadden op zowel voorheen behandelde goederen als op de kwestieuze staalbobijnen. Deze bobijnen waren sedert januari 1999 in het magazijn van R.N. gestockeerd op verzoek van S. (zie vonnis bij verstek van 5 mei 1999, rekeningoverzicht van door S. onbetaalde facturen).

Beoordeling (...)

De discussie gaat in essentie over de werking van een beweerd conventioneel retentierecht, meer bepaald of dit recht kan worden tegengeworpen aan de verkoper-eigenaar.

Appellante erkent in conclusie dat het retentierecht van R.N., voor zover niet contractueel uitgebreid, haar tegengeworpen kan worden: appellante is bereid te betalen aan R.N., wat door S. aan R.N. verschuldigd was met betrekking tot de opgeslagen goederen.

Het retentierecht verleent een schuldeiser de bevoegdheid de afgifte van de goederen te weigeren die aan een andere toebehoren zolang zijn schuldvordering met betrekking tot die goederen niet is voldaan.

Er is geen discussie dat R.N. over een opeisbare schuldvordering beschikt, de materiële detentie over de goederen heeft, de debiteur in gebreke bleef, de retentor te goeder trouw was (zie infra) en een verband bestaat tussen schuldvordering en teruggehouden zaak. De discussie speelt vooral in verband met dit laatste aspect.

Het is juist, zoals geïntimeerde betoogt, dat het retentierecht geen zakelijk recht is, maar in de doctrine en de rechtspraak wordt aan het retentierecht een zakelijke werking toegekend: als pressiemiddel gehanteerd, doorstaat het iedere samenloop (zie E. Dirix en R. De Corte, Zekerheidsrechten, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, nrs. 519 en 521).

Niet betwist is dat R.N. en S. regelmatige handelsbetrekkingen onderhielden en S. een aanzienlijke betalingsachterstand had opgelopen in verband met de behandeling van goederen, waaronder, en dit voor het overgrote gedeelte, kosten in verband met andere goederen dan de staalbobijnen.

In de contractuele relatie tussen R.N. en S. gelden de factuurvoorwaarden van R.N., waaronder het art. 4, dat als volgt luidt: “Wij behouden ons het recht voor, met toepassing van art. 1948 B.W., de afgifte te weigeren van de goederen welke ons worden toevertrouwd, of welke door ons worden behandeld of vervoerd worden, tot algehele, contante betaling van alle ons verschuldigde bedragen, zonder dat deze rechtstreeks betrekking moeten hebben op de ingehouden goederen”.

Appellante voert eveneens aan dat krachtens art. 7 van haar algemene verkoop- en betalingsvoorwaarden de V.B.G. – A.B.A.S. – voorwaarden van toepassing zijn, maar een eenvoudige verwijzing in de factuur153

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 153

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

voorwaarden naar deze voorwaarden is op zichzelf onvoldoende om ze te kunnen tegenwerpen aan de wederpartij.

Uitgangspunt is, in tegenstelling tot wat de eerste rechter oordeelde, dat in de relatie R.N. – S. een beding met uitbreiding van het retentierecht rechtsgeldig werd bedongen als deel uitmakend van hun overeenkomst.

Een contractueel beding met uitbreidende werking qua retentierecht kan enkel, zoals in casu, worden gezien in een ruimere economische samenhang tussen vordering en goederen. Goederenbehandeling in een haven en in het raam van regelmatige handelsbetrekkingen, zoals in casu, is een continue bedoening. Goederen worden in de regel vlug verhandeld, verscheept, gelost etc., zonder dat de kosten voor behandeling met betrekking tot deze of gene specifieke goederen reeds geregeld werden. De behandelaar geeft goederen uit handen, terwijl inmiddels nieuwe goederen van dezelfde debiteur behandeld en opgeslagen worden.

Aldus zullen de voor behandeling in ontvangst genomen goederen op die manier de schuldeiser tot zekerheid dienen, niet alleen voor de schuldvordering voortvloeiend uit de bewerking/behandeling met betrekking tot deze specifieke goederen, maar ook voor vroeger uitgevoerde behandelingen met betrekking tot goederen die reeds werden teruggegeven. Dit is de zin van het hierboven vermelde beding van art. 4, opgenomen in de algemene voorwaarden van R.N. Deze voorwaarde is niet fictief en sluit aan bij de economische realiteit.

In casu kan nog worden aangestipt dat er een aanzienlijke achterstand in de betaling was: de achterstand opgelopen door S. overschreed in aanzienlijke mate de waarde van de staalbobijnen.

In voorkomend geval kan een contractueel beding met uitbreidende werking van het retentierecht wel worden tegengeworpen aan derden, onder meer aan de verkoper, die krachtens een beding van eigendomsvoorbehoud aanvoert eigenaar te zijn gebleven. …’

C

Remedies bij niet-nakoming

I

Overzicht

125. Verschillende remedies. De schuldeiser die geconfronteerd wordt met een schuldenaar die zijn verbintenis niet nakomt, heeft verscheidene actiemogelijkheden.

In een aantal gevallen zal een vriendelijke herinnering of een formele ingebrekestelling al voldoende zijn om de schuldenaar de overeenkomst te doen uitvoeren (zie hiervoor).

Gaat het om wederkerige overeenkomsten, dan kan de schuldeiser de druk op zijn in gebreke blijvende schuldenaar opvoeren door de uitvoering van zijn eigen verbintenissen tijdelijk op te schorten (niet-uitvoeringsexceptie) of door bepaalde goederen van de schuldenaar achter te houden (retentierecht) (zie hiervoor).

Blijft de gewenste reactie uit, dan zal de schuldeiser in de regel via de gerechtelijke weg – d.w.z. via de tussenkomst van een overheidsrechter of, als er een arbitrageovereenkomst bestaat, van een scheidsgerecht – moeten proberen om zijn rechten af te dwingen.

In dit punt bekijken we vanuit verbintenisrechtelijke invalshoek tot welke resultaten de gerechtelijke actie kan leiden:

154

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 154

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1 de gedwongen uitvoering, die drie subvarianten kent: a de uitvoering in natura door de schuldenaar zelf; b de uitvoering in natura door een derde op kosten van de schuldenaar; en c de uitvoering bij equivalent.

2 de ontbinding (enkel voor wederkerige overeenkomsten).

We merken nu al op dat de meeste schuldeisers bij voorkeur een gerechtelijke procedure vermijden.

Bij de bespreking van de gerechtelijke remedies zullen we dan ook vaststellen dat er in de praktijk voor sommige van deze remedies buitengerechtelijke varianten ontstaan zijn. Zo zullen schuldeisers soms op eigen initiatief – zonder dat een rechter zich hierover heeft uitgesproken – de schuldenaar laten vervangen door een derde of de ontbinding van de overeenkomst inroepen. Die strategie is uiteraard niet zonder risico. Als die buitengerechtelijke variant wordt toegepast, zal de rechter in geval van discussies nog steeds achteraf (a posteriori) een controle kunnen uitoefenen om te beoordelen of alles correct gebeurd is.

Tot slot moet worden beklemtoond dat een zorgvuldige redactie van contracten al veel problemen kan voorkomen. Partijen kunnen inderdaad van bij de start in hun overeenkomst de nodige clausules opnemen in verband met de eventuele niet-nakoming door een van hen. Enkele van die veelvoorkomende contractuele clausules lichten we in het volgende punt toe.

Hiervoor werd al opgemerkt dat bepaalde rechten desnoods via de rechter afgedwongen zullen moeten worden. De rechter kan immers een zogenaamde ‘uitvoerbare titel’ afleveren. Voor de volledigheid voegen we hieraan toe dat ook notariële aktes dergelijke uitvoerbare titels kunnen zijn en dat de wetgever nog niet zo lang geleden in een buitengerechtelijke invorderingsprocedure heeft voorzien waarbij een schuldeiser uitzonderlijk door een beroep te doen op een advocaat en een gerechtsdeurwaarder in plaats van op een rechter een uitvoerbare titel ten laste van zijn schuldenaar zou kunnen verkrijgen (artikels 1394/20 e.v. Ger.W.). Deze laatste procedure is voorbehouden om de betaling van contractuele geldschulden van ‘professionele schuldenaars’ te verkrijgen en is aan strikte voorwaarden en vormvereisten onderworpen. De buitengerechtelijke invorderingsprocedure is dus een middel om de uitvoering in natura door de schuldenaar zelf af te kunnen dwingen.

In wat volgt laten we de notariële akte en de uitvoerbare titel die verkregen kan worden in het kader van een buitengerechtelijke invorderingsprocedure verder buiten beschouwing. De manieren waarop een uitvoerbare titel verkregen kan worden om het materiële recht af te dwingen en hoe zo’n uitvoerbare titel concreet uitgevoerd kan worden, worden nader bestudeerd in het procesrecht en het beslagen executierecht. Daarom zullen we daar in dit handboek – waarin vooral de regels van het materiële recht bestudeerd worden – slechts zijdelings op ingaan.

155

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 155

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Plan van aanpak bij toerekenbare niet-nakoming

Ingebrekestelling Niet-uitvoeringsexceptie Retentierecht

Buitengerechtelijke oplossing

Beroep op de rechter

Vordering tot gedwongen uitvoering

Uitvoering in natura

Door de schuldenaar zelf

II

Vordering tot ontbinding (bij wederkerige ov.)

Uitvoering bij equivalent (vervangende schadevergoeding)

Door een derde op kosten van de schuldenaar

Uitvoering in natura

a Voorkeur voor uitvoering in natura door de schuldenaar 126. Rechterlijke tussenkomst. Als de schuldenaar niet reageert op de ingebrekestelling(en) door de schuldeiser en ook de niet-uitvoeringsexceptie hem niet tot de nakoming van zijn verbintenissen aanzet, kan de schuldeiser opteren om de uitvoering in natura af te dwingen via de rechter.

De schuldeiser zal proberen om een rechterlijke beslissing te verkrijgen die de schuldenaar verplicht om zijn verbintenissen na te komen.

Met een uitvoerbare rechterlijke beslissing kan de schuldeiser eventueel overgaan tot een dwanguitvoering.

127. Voorkeur voor de uitvoering in natura door de schuldenaar zelf. Het recht heeft een duidelijke voorkeur voor de uitvoering in natura door de schuldenaar zelf. De rechter zal de debiteur zelf dus in principe veroordelen tot de uitvoering van datgene waartoe hij zich verbonden had.

Pas als dat niet mogelijk of niet wenselijk is, zal de rechter de uitvoering in natura door een derde op kosten van de schuldenaar toelaten of een vervangende schadevergoeding toekennen (zie verder).

De schuldeiser behoudt altijd het recht om van de schuldenaar de uitvoering in natura te eisen, óók als er in het contract een uitdrukkelijk ontbindend beding was opgenomen (d.w.z. een beding dat de schuldeiser de mogelijkheid geeft om zonder de tussenkomst van een rechter een wederkerig contract te beëindigen (zie verder)).

156

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 156

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Omgekeerd heeft de schuldenaar ook het recht om de uitvoering in natura aan te bieden. Zolang de uitvoering in natura mogelijk en nuttig is, moet de schuldeiser daar in principe op ingaan.

128. Ondersteunende actiemiddelen. Die principiële gehechtheid aan de uitvoering in natura blijkt onder meer uit het bestaan van (bijkomende) actiemiddelen die helpen om de uitvoering in natura te verkrijgen.

Soms zal een extra stimulans nodig zijn om de onwillige schuldenaar tot uitvoering te bewegen. Men moet immers voor ogen houden dat fysieke dwang op de persoon uitgesloten is.

De volgende ondersteunende actiemiddelen zijn wel mogelijk: – bij een verbintenis tot betaling van een geldsom: De schuldeiser kan zijn vordering proberen veilig te stellen door het leggen van bewarend beslag (op roerend goed, op onroerend goed of onder derden). Bewarend beslag veronderstelt in de regel een zekere (d.w.z. niet voor redelijke betwisting vatbare), vaststaande (bepaalde of bepaalbare) en opeisbare vordering en spoedeisendheid (dreigende insolvabiliteit van de schuldenaar). Na het verkrijgen van een uitvoerbare titel kan het bewarend beslag omgezet worden in een uitvoerend beslag.

– bij een verbintenis om een onroerend goed op een bepaald ogenblik te verlaten: De schuldeiser kan een rechterlijke machtiging vragen om de schuldenaar uit te drijven (met de hulp van een gerechtsdeurwaarder en de openbare macht).

– bij een verbintenis om een bepaalde toestemming te geven: Als de schuldenaar zijn toestemming niet wil geven, kan de rechter zijn toestemming in de plaats stellen.

– bij een verbintenis anders dan de betaling van een geldsom: Een veroordeling tot uitvoering in natura kan kracht worden bijgezet door er een veroordeling tot betaling van een dwangsom (per overtreding of per dag …) aan te koppelen (artikel 1385bis e.v. Ger.W.).

De uitvoering in natura wordt bovendien ondersteund door de procedures in kort geding, waarbij de schuldeiser die geconfronteerd wordt met een wanprestatie van de schuldenaar bij spoedeisendheid voorlopige maatregelen kan vorderen.

129. Bijkomende schadevergoeding. De veroordeling tot uitvoering in natura kan gepaard gaan met een veroordeling tot betaling van bijkomende of aanvullende schadevergoeding.

Het is immers denkbaar dat de laattijdige uitvoering de schuldeiser nog niet helemaal in de positie stelt waarin hij zich bevonden zou hebben wanneer de schuldenaar tijdig en correct zijn verbintenissen uitgevoerd zou hebben. De bijkomende schadevergoeding moet dan de bijkomende schade compenseren.

Voorbeeld 1 Een groothandel verkocht aan een kleinhandel goederen voor een bedrag van € 2 500 en stelde hiervoor een factuur op. De koper betaalt deze vervallen factuur, ondanks aanmaning, nog steeds niet.

Omwille van een betwisting die gerezen is of dreigt te rijzen, opteert de verkoper om zijn schuldvordering gerechtelijk in te vorderen. De vordering van de verkoper zou dan zo kunnen luiden: ‘De vordering van verzoeker toelaatbaar en gegrond te verklaren, dienvolgens 157

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 157

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Gedaagde te veroordelen tot betaling aan verzoekster van de volgende bedragen: – € 2 500 uit hoofde van de factuur met nummer [nummer]; – moratoire intresten op het bedrag van € 2 500 berekend aan de intrestvoet bedoeld in artikel 5 van de Wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van de betalingsachterstand bij handelstransacties vanaf de vervaldag van de factuur (6 december 2020) tot en met de datum van volledige betaling.

Gedaagde te veroordelen tot betaling van de kosten van het geding, daaronder begrepen, aan de zijde van verzoekster, de kosten van dagvaarding, zoals begroot in onderhavig exploot, en de toepasselijke rechtsplegingvergoeding, voorlopig begroot op € 780.

Het te vellen vonnis uitvoerbaar bij voorraad te horen verklaren niettegenstaande de aanwending van eender welk rechtsmiddel, zonder zekerheidstelling en met uitsluiting van de mogelijkheid tot kantonnement.’

Voorbeeld 2 Na de beëindiging van een arbeidsovereenkomst bezorgt een voormalige werknemer zijn bedrijfsvoertuig niet terug aan zijn voormalige werkgever. De vordering van de werkgever zou dan zo kunnen luiden: ‘De vordering van verzoeker toelaatbaar en gegrond te verklaren, dienvolgens Gedaagde te veroordelen tot teruggave aan verzoeker van het voertuig van het merk [merk] met chassisnummer [nummer], samen met alle boorddocumenten en sleutels.

Bij gebrek hieraan te voldoen binnen de 24 uur na betekening van het tussen te komen vonnis, gedaagde te veroordelen tot betaling van een dwangsom van € 200 per dag vertraging.

Gedaagde te veroordelen tot betaling van een vergoeding wegens gebruiksderving van € 50 per dag te rekenen vanaf de datum van dagvaarding tot op de dag dat het voertuig, de boorddocumenten en de sleutels aan verzoeker zijn teruggegeven.

Verzoeker te machtigen om zich in het bezit te stellen van het voertuig waar het zich ook op de openbare weg zou bevinden.

Akte te verlenen aan verzoeker dat hij zich het recht voorbehoudt om een schadevergoeding te vorderen moest schade, anders dan normale slijtage, aan het voertuig blijken en/of moesten boorddocumenten en/of sleutels ontbreken.

Gedaagde te veroordelen tot betaling van de kosten van het geding, daaronder begrepen, aan de zijde van verzoekster, de kosten van dagvaarding, zoals begroot in onderhavig exploot, en de toepasselijke rechtsplegingvergoeding, voorlopig begroot op € 1 440.

Het te vellen vonnis uitvoerbaar bij voorraad te verklaren niettegenstaande de aanwending van eender welk rechtsmiddel, zonder zekerheidstelling en met uitsluiting van de mogelijkheid tot kantonnement.’

130. Schadebedingen. Contractpartijen kunnen in hun contract al bepaalde schadevergoedingen vaststellen die verschuldigd zullen zijn ter dekking van de bijkomende schade. Dit noemt men ‘schadebedingen’ (zie verder).

158

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 158

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeeld ‘Bij niet-betaling op de vervaldag wordt het factuurbedrag ten titel van conventionele schadevergoeding verhoogd met 10 %, met een minimum van € 40.’

b Mogelijkheid tot uitvoering in natura door een derde op kosten van de schuldenaar 131. Wettelijke basis.

Artikel 1144 oud BW

‘De schuldeiser kan ook, ingeval de verbintenis niet ten uitvoer wordt gebracht, gemachtigd worden om zelf de verbintenis te doen uitvoeren op kosten van de schuldenaar.’

132. Gerechtelijke vervanging. Wanneer de schuldenaar duidelijk niet van plan is of niet bij machte is om zijn verbintenissen naar behoren na te komen, voorziet artikel 1144 oud BW in de mogelijkheid voor de schuldeiser om op kosten van de in gebreke blijvende schuldenaar de verbintenis van de schuldenaar zelf uit te voeren of door een derde te laten uitvoeren.

Belangrijk is wel dat de schuldeiser dit niet zomaar eenzijdig kan beslissen. Hij moet zich daarvoor laten machtigen door de rechter. Vooraleer de rechter zijn toelating geeft, zal hij controleren: – of het inderdaad duidelijk is dat de schuldenaar zelf niet bereid of in staat is de uitvoering in natura van zijn verbintenis te volbrengen; – of de niet-nakoming toerekenbaar is aan de schuldenaar.

Als de rechter oordeelt dat de schuldenaar mogelijk nog wil en kan uitvoeren, zal hij die eventueel eerst nog een respijttermijn geven.

De rechter moet ook zeker zijn dat er geen sprake is van rechtsmisbruik. Ook hier dient de goede trouw dus weer als leidraad.

133. Buitengerechtelijke vervanging. Artikel 1144 oud BW is niet van openbare orde. Partijen kunnen er dus van afwijken en zelf een eigen regeling uitwerken die in een buitengerechtelijke vervanging van de schuldenaar voorziet.

Maar zelfs als partijen geen dergelijke regeling uitgewerkt hebben, wordt aanvaard dat een contractpartij die geconfronteerd wordt met een onwillige wederpartij onder omstandigheden en op eigen risico kan vooruitlopen op de toepassing van artikel 1144 oud BW door de verbintenis al op eigen initiatief – zonder voorafgaande rechterlijke machtiging – te laten uitvoeren door een derde.

Het is duidelijk dat zo’n eenzijdige actie vaak tot betwistingen aanleiding zal geven. Om te voorkomen dat schuldeisers al te lichtzinnig van deze mogelijkheid gebruik zouden maken en zo afbreuk zouden doen aan de bindende kracht van een overeenkomst, wordt er door rechters, wanneer er achteraf een geschil zou ontstaan, doorgaans een strenge controle uitgeoefend op de toepassing ervan: – Er moet een toestand van hoogdringendheid zijn; – De schuldenaar ontving een precieze ingebrekestelling (voor zover de uitvoering in natura door de schuldenaar nog mogelijk is);

159

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 159

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

– De stand van de werken waaruit de wanprestatie blijkt is duidelijk vastgesteld (bv. door een door de rechter in kort geding aangestelde gerechtsdeskundige of minstens door een gerechtsdeurwaarder na voorafgaande verwittiging van de onwillige partij); – Er moet een onmiddellijke vervanging gebeuren conform de bewoordingen van de ingebrekestelling.

Voorbeeld Een aannemer heeft zich er tegenover een bouwheer – een bank – toe verbonden om binnen een jaar tijd een kantoorgebouw voor de hoofdzetel te bouwen. Omdat de huidige huurovereenkomst van de bouwheer afloopt tegen het tijdstip waarop de aannemer het gebouw moet hebben opgeleverd, voorziet het contract in een stevige schadevergoeding voor het geval de afgesproken termijn wordt overschreden. Een onderaannemer waarop de aannemer een beroep doet, staat in voor het complexe leidingenstelsel in het kantoorgebouw. Maar die onderaannemer laat het afweten. Gelet op de tijdsdruk kan de hoofdaannemer zich geen uitstel veroorloven. In die omstandigheden zou de hoofdaannemer kunnen overgaan tot buitengerechtelijke vervanging van de onderaannemer, mits hij uiteraard de hiervoor uiteengezette toepassingsvoorwaarden in acht neemt. Er is immers geen tijd om een lange gerechtelijke procedure af te wachten.

134. Bijkomende schadevergoeding. Ook de vervanging van de schuldenaar door een derde kan gepaard gaan met een veroordeling tot betaling van een bijkomende of een aanvullende schadevergoeding.

De bijkomende schadevergoeding moet ervoor zorgen dat de schuldeiser volledig in dezelfde positie geplaatst wordt als diegene waarin hij zich zou bevinden bij een correcte en tijdige uitvoering van de overeenkomst.

135. Schadebedingen. Zoals gezegd, kunnen partijen al bij de sluiting van het contract afspraken maken over de bijkomende schadevergoedingen die verschuldigd zullen zijn bij een eventuele contractuele wanprestatie van een van hen. De geldigheid van zulke schadebedingen komt later nog aan bod.

III

Uitvoering bij equivalent (vervangende schadevergoeding)

136. Vervangende of compensatoire schadevergoeding. In bepaalde gevallen is de uitvoering in natura niet meer mogelijk of wenselijk. De schuldeiser zal dan op een andere manier genoegdoening moeten krijgen. Dit is bijvoorbeeld het geval – wanneer de uitvoering in natura materieel onmogelijk geworden is (bv. door het verstrijken van de termijn of omdat de verbintenis een specifieke zaak betrof die vernield is); – wanneer alle drukkingsmiddelen niet helpen en duidelijk is dat de schuldenaar de verbintenis niet zal uitvoeren; – wanneer het vorderen van de uitvoering in natura zou neerkomen op rechtsmisbruik.

160

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 160

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeelden De traiteur die het buffet voor een feest zou verzorgen, is nooit komen opdagen.

Een advocaat krijgt van zijn cliënt de vraag om verzet aan te tekenen tegen diens veroordeling, maar de advocaat vergeet om tijdig het nodige te doen.

Omdat de uitvoering in natura niet langer aangewezen is, zal het recht in die gevallen noodgedwongen uitwijken naar een uitvoering bij equivalent. In de meeste gevallen zal dit betekenen dat de schuldenaar veroordeeld wordt tot de betaling van een geldsom. Deze vervangende (of compensatoire) schadevergoeding komt dan in de plaats van de uitvoering in natura.

Het opleggen van een vervangende schadevergoeding heeft uiteraard alleen maar zin wanneer een schuldenaar tekortschiet aan zijn verplichting om een bepaalde prestatie te leveren. Wanneer de schuldenaar in gebreke blijft om een bepaalde geldsom te betalen, zal de rechter hem vanzelfsprekend niet veroordelen tot een vervangende schadevergoeding, maar tot een uitvoering in natura (de betaling van de overeengekomen geldsom, verhoogd met de wettelijke intresten vanaf de ingebrekestelling).

137. Omvang van de vervangende schadevergoeding. De begroting van de schadevergoeding is een complexe aangelegenheid. De rechter zal de omvang van de schade en dus van de verschuldigde vervangende schadevergoeding moeten vastleggen op de dag van zijn uitspraak. Hij zal hiervoor een vergelijking moeten maken tussen de denkbeeldige situatie waarin de schuldeiser zich bevonden zou hebben wanneer de schuldenaar zijn verbintenissen correct had uitgevoerd en de reële situatie waarin de schuldeiser zich op dit moment bevindt, nu de schuldenaar zijn verbintenissen niet of slechts gedeeltelijk uitgevoerd heeft.

Bij dit alles moet de rechter ernaar streven om de door de schuldeiser geleden schade volledig te herstellen. In toepassing van artikel 1149 oud BW moet de verschuldigde schadevergoeding zowel zijn geleden verlies als zijn gederfde winst dekken.

De rechtspraak en de rechtsleer vullen de bepalingen van het oud Burgerlijk Wetboek bovendien ruim in. Elke (rechtmatige) schade, zelfs al vloeit die maar indirect voort uit de wanprestatie, komt voor vergoeding in aanmerking. Zo kunnen bijvoorbeeld ook de kosten die een partij gemaakt heeft om verdere schade te beperken of te vermijden, worden doorgerekend aan de in gebreke gebleven medecontractant.22 Om te vermijden dat de verplichting tot integrale schadevergoeding al te ver zou leiden, plaatsen de artikels 1150 en 1151 oud BW wel een dubbele rem op het principe van de integrale schadeloosstelling: – De schadevergoedingsplicht blijft altijd beperkt tot de schade die een onmiddellijk en rechtstreeks gevolg is van het foutieve niet-uitvoeren van de overeenkomst (zonder de wanprestatie zou de schade zich nooit hebben voorgedaan); – In principe komt alleen de schade die was voorzien of die men kon voorzien bij het sluiten van het contract, voor vergoeding in aanmerking. Artikel 1150 oud BW maakt daarbij wel een uitzondering voor een schuldenaar die te kwader trouw zijn contractuele verbintenissen heeft geschonden.

22 Cass. 22 maart 1985, Arr.Cass. 1984-85, 1011, Pas. 1985, I, 929, RW 1986-87, 851 en RCJB 1989, 7, noot R. KRUITHOF. 161

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 161

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Een schuldenaar die bewust (‘wetens en willens’) zijn contractuele verbintenissen naast zich neerlegt, zal ook aangesproken kunnen worden om de niet voorzienbare schade te vergoeden.

138. Vervangende versus bijkomende schadevergoeding. Zowel de uitvoering in natura als de uitvoering bij equivalent (door de betaling van een vervangende schadevergoeding) zijn volwaardige en onderscheiden wijzen waarop verbintenissen uitdoven. Dit heeft tot gevolg dat men niet tegelijkertijd de integrale uitvoering in natura én de betaling van een integrale schadevergoeding kan eisen.

Hoger werd wel al opgemerkt dat een veroordeling tot uitvoering in natura wel gepaard kan gaan met een veroordeling tot betaling van bijkomende of aanvullende schadevergoeding. De rechter zal immers proberen om de schuldeiser zoveel als mogelijk in de positie te brengen waarin die zich zou hebben bevonden als het contract naar behoren zou zijn uitgevoerd.

139. Schadebedingen. Opnieuw kan hier worden gewezen op de mogelijkheid voor de partijen om schadebedingen op te nemen in de overeenkomst. Bij contractuele wanprestatie is het in principe de rechter die, volgens de hierboven beschreven principes, de omvang van de schadevergoeding zal bepalen. De regeling van het oud Burgerlijk Wetboek is echter niet van dwingend recht. Het staat partijen dan ook vrij om in hun contract zelf al een forfaitaire vergoeding af te spreken die verschuldigd zal zijn wanneer het contract niet of niet naar behoren wordt nagekomen. In de praktijk komen zulke schadebedingen zeer vaak voor. Hun geldigheid komt verderop ter sprake.

IV

Bijkomende mogelijkheid voor wederkerige contracten: de ontbinding

140. Wettelijke basis.

Artikel 1184 oud BW

‘In wederkerige contracten is de ontbindende voorwaarde altijd stilzwijgend begrepen, voor het geval dat een van beide partijen haar verbintenis niet nakomt.

In dit geval is het contract niet van rechtswege ontbonden. De partij jegens wie de verbintenis niet is uitgevoerd, heeft de keus om ofwel de andere partij te noodzaken de overeenkomst uit te voeren (wanneer de uitvoering mogelijk is), ofwel de ontbinding van de overeenkomst te vorderen, met schadevergoeding.

De ontbinding moet in rechte gevorderd worden, en aan de verweerder kan, naargelang de omstandigheden, uitstel worden verleend.’

141. Begrip. De ontbinding is een wijze van beëindiging van een wederkerige overeenkomst ingevolge een ernstige wanprestatie van een van de contractpartijen.

De ontbinding is dus een sanctie ten aanzien van een partij die op ernstige wijze tekort komt bij de uitvoering van haar verbintenissen uit een wederkerige overeenkomst. De ontbinding wordt dan ook uitgesproken ten nadele (‘ten laste’) van de in gebreke gebleven partij.

De term ‘ontbinding’ heeft een eigen juridische betekenis. Hij moet onderscheiden worden van andere vormen van beëindiging van de overeenkomst (nietigheid, herroeping, verbreking, opzegging …) of – hoewel het oud Burgerlijk Wetboek hier zelf een verwarrende terminologie hanteert – van verbintenissen onder ontbindende voorwaarde (zie hiervoor).

142. Soorten. Er zijn diverse vormen van ontbinding: de gerechtelijke ontbinding, de eenzijdige buitengerechtelijke ontbinding en het uitdrukkelijk ontbindend beding (zie verder).

162

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 162

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

143. Keuzerecht. Bij wederkerige contracten heeft de schuldeiser, die geconfronteerd wordt met een ernstige wanprestatie van zijn wederpartij, de keuze om de uitvoering dan wel de ontbinding van het contract te vorderen. In het eerste geval loopt het contract door, in het tweede geval zal de rechter het doen eindigen.

De keuze tussen die twee opties (uitvoering of ontbinding) ligt bij de schuldeiser (de partij die geconfronteerd wordt met een ernstige wanprestatie van haar wederpartij). Noch de schuldenaar (de partij die in gebreke is), noch de rechter kunnen de schuldeiser een keuze opdringen.

Alleen als de keuze van de schuldeiser neerkomt op rechtsmisbruik, kan de rechter hem die keuze ontzeggen.

Voorbeeld Bedrijf A, gespecialiseerd in de verhuur van bijzondere voertuigen, verhuurt enkele speciale heftrucks aan een papierverwerkend bedrijf B, gelegen in Houthalen-Helchteren. Er worden zeven verschillende huurcontracten gesloten, met een verschillende looptijd en voor uiteenlopende bedragen. Het laatste contract wordt in juni 2006 ondertekend, voor een periode van 48 maanden. Amper enkele maanden later besluit de hoofdzetel van bedrijf B om de vestiging in Houthalen-Helchteren te sluiten.

Het bedrijf verwittigt firma A dat het genoodzaakt is om de huurcontracten vroegtijdig te beëindigen, maar voegt er direct aan toe dat het bereid is om daar een schadevergoeding voor te betalen. Toch weigert A om de machines terug te halen en blijft het consequent de voortzetting van de huurovereenkomsten eisen. De rechter aan wie het geschil wordt voorgelegd, is van oordeel dat het hardnekkig blijven eisen van de uitvoering in natura in dit geval neerkomt op rechtsmisbruik. De schadebeperkingsplicht van de verhuurder maakt dat hij ofwel de ontbinding van de overeenkomsten moet vorderen, ofwel zich bereid moet tonen om een minnelijke regeling af te spreken met de huurder.

De schuldeiser dient uiteraard een duidelijke keuze te maken tussen de uitvoering en de ontbinding en consequent te handelen volgens die keuze (uitvoering en ontbinding hebben vanzelfsprekend andere gevolgen).

Wel is het mogelijk dat de schuldeiser zijn keuze op een gegeven ogenblik nog wijzigt.

Voorbeeld Een verkoper leverde een voertuig aan een koper. De koper moet het voertuig nog betalen. In eerste instantie opteert de verkoper ervoor om de koper in gebreke te stellen tot betaling van de prijs (eventueel vermeerderd met intresten en een forfaitaire schadevergoeding voor de invorderingskosten). Hij kiest dus voor de uitvoering van het contract. De koper geeft geen gevolg aan de ingebrekestelling van de verkoper. De verkoper opteert daarom om in een gerechtelijke procedure de ontbinding van de koop-verkoopovereenkomst te vorderen met bijkomende schadevergoeding. Hij verandert dus zijn keuze van uitvoering naar ontbinding. Ingevolge de ontbinding zal de koper het voertuig moeten teruggeven. De bijkomende schadevergoeding kan onder meer betrekking hebben op de waardevermindering van het voertuig, herstelkosten …

Gevolgen van de ontbinding. Door de ontbinding van de overeenkomst worden de partijen van hun verbintenissen bevrijd.

163

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 163

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

De partij op wiens verzoek de ontbinding werd uitgesproken, heeft nu opnieuw haar handen vrij en kan eventueel eenzelfde of een gelijkaardig contract sluiten met een andere partij.

Een kenmerk dat de ontbinding met de nietigverklaring gemeenschappelijk heeft is dat zij in principe ex tunc uitwerking heeft. Zij heeft dus terugwerkende kracht tot aan het ogenblik van de contractsluiting.

De ontbinding van de verbintenis impliceert dus dat de verbintenis haar bindende kracht niet alleen voor de toekomst, maar ook voor het verleden verliest.

Zoals bij de nietigverklaring moet de ontbinding in principe leiden tot een herstel in de ‘oorspronkelijke’ toestand wanneer die door de partijen wordt gevorderd. De partijen bij de ontbonden overeenkomst hebben dus wederzijdse restitutieverplichtingen.

Bij duurovereenkomsten met opeenvolgende prestaties is het echter vaak onmogelijk om wat al gepresteerd werd in de periode voorafgaand aan de ontbinding terug te geven. In die gevallen kan ervoor geopteerd worden om de ontbinding ex nunc uit te spreken.

De ontbinding kan gepaard gaan met een (bijkomende) schadevergoeding.

Voorbeeld Een verhuurder sloot enkele jaren geleden een handelshuurovereenkomst met twee huurders, die zich hoofdelijk verbonden. De (geïndexeerde) huurprijs bedraagt € 2 000 per maand. De laatste vier maanden bleven de huurders, ondanks herhaalde ingebrekestelling, in gebreke om de huurgelden te betalen. Per 15 januari 2021 bedroeg de betalingsachterstand € 8 105,22 (samengesteld als € 8 000 vervallen huurgelden en € 105,22 vervallen intresten).

De verhuurder wil nu de ontbinding van de overeenkomst verkrijgen.

Het is van belang dat de verhuurder zijn vordering zo nauwkeurig mogelijk formuleert in de dagvaarding. Die vordering kan dan als volgt luiden: ‘De vordering van verzoekster toelaatbaar en gegrond te verklaren, dienvolgens 1 Gedaagden hoofdelijk te veroordelen tot betaling aan verzoekster van een bedrag van € 8 105,22 ten titel van betalingsachterstal m.b.t. de verschuldigde huurgelden tot en met de maand januari 2021, vermeerderd met de moratoire intresten aan de conventionele intrestvoet van 8 % vanaf de respectieve data van opeisbaarheid zoals vermeld in de dagvaarding tot en met 15 januari 2021.

Gedaagden hoofdelijk te veroordelen tot betaling van de moratoire intresten aan de conventionele intrestvoet van 8 % op een bedrag van € 8 000 (de hoofdsom) vanaf 16 januari 2021 tot op de datum van volledige betaling.

2 Akte te verlenen aan verzoekster van haar voorbehoud om gedaagden hoofdelijk te horen veroordelen a tot betaling van huurgelden die verschuldigd zouden worden tussen het tijdstip dat de zaak in beraad wordt genomen en de datum van het tussen te komen vonnis dat de ontbinding van de huurovereenkomst vaststelt; en b tot betaling van de (gerechtelijke) moratoire intresten aan de conventionele intrestvoet van 8 % op deze bedragen vanaf de datum van opeisbaarheid tot de datum van volledige betaling.

3 Te zeggen voor recht dat de huurovereenkomst betreffende het handelspand gelegen te [adres] wordt ontbonden ten laste van gedaagden vanaf de datum van het tussen te komen vonnis.

164

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 164

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Dienvolgens gedaagden hoofdelijk te veroordelen om het hogervermelde handelspand met aanhorigheden te verlaten, te ontruimen en ter volle en vrije beschikking te stellen van verzoekster, uiterlijk binnen de 24 uur na betekening van het tussen te komen vonnis.

Gedaagden hoofdelijk te veroordelen tot afgifte aan verzoekster van alle sleutels van het hogervermeld handelspand.

4 Bij gebrek hieraan vrijwillig te voldoen door gedaagden binnen de gestelde termijn, verzoekster van nu af en voor alsdan te machtigen tot uithuiszetting van gedaagden uit het hogervermeld handelspand met aanhorigheden, met opstraatstelling van al wie of wat er zich uit hoofde van gedaagden moge bevinden, door het ambt van de eerste daartoe aangezochte gerechtsdeurwaarder, desnoods met behulp van de openbare macht.

5 Gedaagden hoofdelijk te veroordelen tot betaling vanaf de datum van ontbinding van een maandelijkse bezettingsvergoeding gelijk aan het bedrag van de maandelijks verschuldigde huurgelden (desgevallend te indexeren) – waarbij iedere begonnen maand als een volledige maand zal gelden.

Gedaagden hoofdelijk te veroordelen tot betaling van de (gerechtelijke) moratoire intresten aan de conventionele intrestvoet van 8 % op deze bezettingsvergoedingen vanaf de datum van opeisbaarheid (telkens de eerste dag van de maand) tot de datum van volledige betaling.

Minstens akte te verlenen aan verzoekster van haar voorbehoud om een vordering tot betaling van een bezettingsvergoeding te stellen lastens gedaagden.

6 Gedaagden hoofdelijk te veroordelen tot betaling van een schadevergoeding en een wederverhuringsvergoeding begroot op de huurgelden voor 6 maanden, hetzij € 12 000.

Gedaagden hoofdelijk te veroordelen tot betaling van de (gerechtelijke) moratoire intresten aan de conventionele intrestvoet van 8 % op deze schadevergoeding en wederverhuringsvergoeding vanaf de datum van dagvaarding tot op de datum van volledige betaling.

7 Gedaagden hoofdelijk te veroordelen tot betaling van een schadevergoeding wegens huurschade, begroot op € 1 provisioneel en alvorens hierover verder recht te doen een gerechtsdeskundige aan te stellen met als opdracht a de door gedaagden in huur gehouden plaatsen gelegen te [adres] te bezichtigen en te beschrijven; b na te gaan welke schade ten laste van gedaagden dient gelegd te worden, de nodige herstellingswerken te beschrijven, de kostprijs en de duurtijd ervan te ramen; c verder te antwoorden op alle terzake dienende vragen die partijen zouden stellen; d trachten partijen te verzoenen; e zo niet van zijn bevindingen een beredeneerd verslag op te stellen, bij het slot ervan schriftelijk onder eed te bevestigen.

Minstens akte te verlenen aan verzoekster van haar voorbehoud om een vordering wegens huurschade te stellen lastens gedaagden.

8 Verzoekster te machtigen om het bedrag van de huurwaarborg aan te wenden tot betaling van hetgeen gedaagden aan haar verschuldigd zijn.

9 Gedaagden hoofdelijk te veroordelen tot betaling van de kosten van het geding, aan de zijde van verzoekster op heden begroot als volgt: a kosten van dagvaarding [bedrag] €

165

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 165

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

b kosten van de gerechtsexpertise p.m. c rechtsplegingsvergoeding 2 400,00 € 10 Het te vellen vonnis van rechtswege uitvoerbaar bij voorraad te verklaren niettegenstaande de aanwending van eender welk rechtsmiddel, zonder zekerheidstelling en met uitsluiting van de mogelijkheid tot kantonnement.’

a De gerechtelijke ontbinding 144. Tussenkomst van een rechter. Artikel 1184, laatste lid oud BW schrijft voor dat de ontbinding in rechte moet worden gevorderd. Als een wederkerige overeenkomst niet wordt nageleefd, kan de wederpartij aan de rechter vragen om de overeenkomst te ontbinden wegens wanprestatie.

145. Voorwaarden. De algemene regel is dat de ontbinding een sanctie is die door de rechter moet worden uitgesproken. De rechter zal daarbij nagaan of de in gebreke blijvende partij vooraf op een geldige manier in gebreke is gesteld. Hij zal alleen de ontbinding uitspreken als hij van oordeel is dat de ingeroepen contractbreuk ernstig genoeg is om deze radicale sanctie te rechtvaardigen.

146. Uitstelmogelijkheid. Artikel 1184, in fine oud BW laat de rechter uitdrukkelijk de mogelijkheid om aan de partij die in gebreke is gebleven, uitstel te verlenen.

Voorbeeld Zelfs wanneer in de hoger geciteerde huurzaak de handelshuurders al vier maanden in gebreke zijn om de huurgelden te betalen, heeft de verhuurder niet het recht om eenzijdig de handelshuurovereenkomst te beëindigen. Hij zal een vordering tot ontbinding van het huurcontract moeten instellen bij de bevoegde vrederechter. Die laatste zal het huurcontract niet noodzakelijk meteen ontbinden, maar kan de huurders een afbetalingsplan gunnen.

b De eenzijdige buitengerechtelijke ontbinding 147. Begrip. Voor de schuldeiser die geconfronteerd wordt met een voldoende zwaarwichtige wanprestatie van een schuldenaar in een wederkerige rechtsverhouding kan een rechterlijke beslissing inzake een vordering tot ontbinding (te) lang op zich laten wachten. In de praktijk rijst daardoor geregeld de vraag of een schuldeiser bij een ernstige wanprestatie van de schuldenaar eenzijdig en zonder voorafgaande rechterlijke tussenkomst, de ontbinding van de overeenkomst kan inroepen.

In een aantal gevallen staat de wet een dergelijke actie toe.

Voorbeeld Artikel VI.43 WER: ‘§1. Tenzij de partijen een ander tijdstip voor de levering zijn overeengekomen, levert de onderneming de goederen door het fysieke bezit van of de controle over de goederen onverwijld, doch in ieder geval niet later dan dertig dagen na de sluiting van de overeenkomst over te dragen aan de consument. §2. Indien de onderneming niet voldaan heeft aan zijn verplichting om de goederen op het met de consu166

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 166

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

ment overeengekomen tijdstip of binnen de in paragraaf 1 bedoelde termijnen te leveren, verzoekt de consument hem de levering te verrichten binnen een aanvullende termijn die gezien de omstandigheden passend is. Indien de onderneming de goederen niet binnen de aanvullende termijn levert, heeft de consument het recht de overeenkomst te beëindigen.

Het eerste lid van deze paragraaf is niet van toepassing op verkoopovereenkomsten waarbij de onderneming heeft geweigerd de goederen te leveren, of waarbij de levering binnen de overeengekomen levertermijn essentieel is, alle omstandigheden rond de sluiting van de overeenkomst in aanmerking genomen, dan wel waarbij de consument de onderneming vóór de sluiting van de overeenkomst ervan in kennis stelt dat levering uiterlijk op of op een bepaalde datum essentieel is. In deze gevallen, als de onderneming de goederen niet op het met de consument overeengekomen tijdstip of binnen de in paragraaf 1 bepaalde termijn levert, heeft de consument het recht de overeenkomst onverwijld te beëindigen. §3. Bij beëindiging van de overeenkomst vergoedt de onderneming onverwijld alle uit hoofde van de overeenkomst betaalde bedragen. §4. Dit artikel is van toepassing onverminderd de gemeenrechtelijke sancties.’

Maar ook in gevallen waarin er daarvoor geen wettelijke basis is, hebben schuldeisers geregeld de neiging om zich eenzijdig op de ontbinding wegens zwaarwichtige wanprestatie te beroepen. Zij doen dat op eigen initiatief en dus op eigen risico. Een belangrijk deel van de lagere rechtspraak en van de rechtsleer aanvaardt inmiddels dat dit – onder voorwaarden – kan.

148. Voorwaarden. Ook het Hof van Cassatie heeft het principe van de buitengerechtelijke ontbinding van wederkerige overeenkomsten wegens ernstige wanprestatie aanvaard. Dit kan met name in gevallen waar ook de uitvoering in natura door plaatsvervanging zou kunnen gebeuren zonder voorafgaande toelating van de rechter. De voorwaarden daartoe zijn dan: – Er is een voldoende ernstige contractbreuk die een gerechtelijke ontbinding zou kunnen rechtvaardigen; – Het vragen van een rechterlijke machtiging is nutteloos (omdat de prestatie sowieso onmogelijk is geworden, omwille van de hoogdringendheid, omwille van de schadebeperkingsplicht …); – De schuldenaar werd geldig in gebreke gesteld en een laatste respijttermijn gegund om zijn verbintenissen alsnog na te komen (voor zover dat zinvol is); 149. Rechterlijke controle achteraf. De schuldeiser verwittigt de schuldenaar van de eenzijdige ontbindingsverklaring en zijn redenen daarvoor. Een overeenkomst ontbinden zonder voorafgaande tussenkomst van een rechter houdt steeds een risico in. Als de partij lastens wie de overeenkomst eenzijdig werd ontbonden de geldigheid van deze ontbinding betwist, zal de rechter hierop, op vordering van deze partij, een controle achteraf (of controle a posteriori) kunnen uitoefenen. In zulke gevallen zal de rechter nagaan of de wanprestatie wel voldoende ernstig was om de ontbinding te rechtvaardigen.

Indien de rechter oordeelt dat de ontbinding niet gerechtvaardigd was, kan hij ze onwerkzaam verklaren en zal hij de partij die eenzijdig besliste tot deze ontbinding veroordelen om de schade die zij veroorzaakte te vergoeden. c Het uitdrukkelijk ontbindend beding 150. Begrip. Artikel 1184 oud BW is niet van openbare orde. Contractpartijen kunnen dus in hun overeenkomst een eigen regeling afspreken in verband met de ontbinding.

167

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 167

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Zo kunnen contractpartijen het keuzerecht van de schuldeiser (tussen de uitvoering en de ontbinding) beperken of kunnen zij uitwerken in welke gevallen de overeenkomst zoal ontbonden kan worden (in het bijzonder door het opnemen van een al dan niet limitatieve lijst van tekortkomingen die partijen als zwaarwichtig beschouwen).

Contractpartijen kunnen ook bedingen dat de overeenkomst – in afwijking op de algemene regel – in bepaalde gevallen buitengerechtelijk ontbonden kan worden, dat wil zeggen zonder voorafgaande tussenkomst van de rechter. Zo’n beding noemt men een ‘uitdrukkelijk ontbindend beding’.

151. Geldigheid. Uitdrukkelijk ontbindende bedingen zijn principieel geoorloofd, behoudens wettelijke uitzonderingen.

In een aantal gevallen verbiedt de wetgever immers uitdrukkelijke ontbindende bedingen.

Voorbeeld Artikel 1762bis oud BW: in huurovereenkomsten wordt een uitdrukkelijk ontbindend beding voor niet-geschreven gehouden (de tekst heeft het ten onrechte over een ontbindende voorwaarde).

De bewoordingen dat de ontbinding ‘van rechtswege’ of ‘zonder rechterlijke tussenkomst’ intreedt bij wanprestatie zijn niet sacramenteel. Het volstaat dat de bedoeling van de partijen om een eenzijdige ontbindingsbevoegdheid aan een van de partijen toe te kennen ondubbelzinnig blijkt.

Voorbeelden ‘Elke partij heeft het recht om onderhavige overeenkomst zonder voorafgaande ingebrekestelling en zonder voorafgaande rechterlijke tussenkomst met onmiddellijke ingang te beëindigen, mits het versturen van een aangetekende brief waarin deze beslissing ter kennis wordt gebracht, en dit zonder dat de partij die tot beëindiging overgaat uit dien hoofde enige schadevergoeding verschuldigd is, ingeval de andere partij tekortkomt in de nakoming van een of meer van haar verbintenissen en hieraan niet tegemoet is gekomen binnen de veertien dagen volgend op een aangetekende ingebrekestelling.’

‘Indien de klant de goederen niet in ontvangst neemt binnen de vijf dagen na een ingebrekestelling door ons, hebben wij het recht om de overeenkomst met onmiddellijke ingang en zonder rechterlijke tussenkomst te ontbinden ten laste van de klant en om van de klant een bijkomende schadevergoeding te eisen forfaitair begroot op 20 % van de prijs, onverminderd ons recht op een hogere schadevergoeding voor het geval onze schade groter zou zijn.’

152. Rechterlijke controle achteraf. Hiervoor zagen we dat een uitdrukkelijk ontbindend beding een partij de mogelijkheid geeft om een overeenkomst te ontbinden zonder voorafgaande rechterlijke tussenkomst. Dit neemt niet weg dat de rechter achteraf nog steeds een controle op de buitengerechtelijke ontbinding kan uitoefenen, wanneer er over deze wijze van ontbinding betwisting bestaat.

Bij zijn controle achteraf zal de rechter in eerste instantie nagaan of het beding waarop de buitengerechtelijke ontbinding gestoeld is, wel degelijk een uitdrukkelijk ontbindend beding is. Zo zou de rechter kunnen oordelen dat uit de tekst van het beding onvoldoende blijkt dat de voorafgaande tussenkomst van de rechter werd uitgesloten.

168

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 168

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Daarnaast zal de rechter de toepassing van een uitdrukkelijk ontbindend beding soms matigen vanuit het principe van de goede trouw uit artikel 1134, derde lid oud BW. De rechter moet zich hierbij wel terughoudend opstellen. Enkel wanneer het beroep op het uitdrukkelijk ontbindend beding manifest of kennelijk onredelijk was, kan de rechter de toepassing van het beding matigen. Dat kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer de ontbindingsbeslissing volgde op een minieme contractuele wanprestatie.

Vooruitblik naar het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek De ontwerpers van het luik verbintenissenrecht van het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek sleutelden aan de mogelijke sancties bij een toerekenbare niet-nakoming van de schuldenaar. Volgens de ontwerpteksten heeft de schuldeiser recht op: 1° de uitvoering in natura van de verbintenis, hetzij door de schuldenaar zelf, hetzij door een derde.

2° (integraal) herstel van zijn schade, in natura of in geld.

3° de ontbinding van het contract. Ontbinding kan volgens de ontwerpteksten voortvloeien uit een gerechtelijke beslissing, uit de toepassing van een ontbindend beding of uit een kennisgeving van de schuldeiser aan de schuldenaar. Met die laatste constructie wordt de mogelijkheid van eenzijdige buitengerechtelijke ontbinding wettelijk erkend.

4° een prijsvermindering. Deze mogelijkheid voor de schuldeiser om in rechte een prijsvermindering te eisen, is een nieuwigheid in het verbintenissenrecht. Voor sommige bijzondere overeenkomsten is een dergelijke sanctie wel al geruime tijd in de wetgeving ingeschreven (denk maar de regels van het gemeen kooprecht die een koper toelaten om een prijsvermindering te eisen wanneer hij na de verkoop een verborgen gebrek vaststelt aan de gekochte zaak). Dit recht op prijsvermindering kan volgens de ontwerpteksten ook eenzijdig, via een schriftelijke kennisgeving van de schuldeiser, worden ingeroepen.

5° de opschorting van de uitvoering van zijn eigen verbintenissen (een wettelijke toepassing van de niet-uitvoeringsexceptie dus).

Combinaties van deze sancties zijn mogelijk voor zover ze niet onverenigbaar zijn. Voor sanctie 1° tot en met 4° blijft een voorafgaande ingebrekestelling vereist. De niet-uitvoeringsexceptie kan volgens de ontwerpteksten nog steeds worden ingeroepen zonder dat er een ingebrekestelling aan vooraf is gegaan.

D

Contractuele clausules in verband met de niet-nakoming van de overeenkomst

153. Uitgangspunt: contractuele vrijheid. De zonet besproken regels met betrekking tot de contractuele aansprakelijkheid zijn van aanvullend recht: de partijen kunnen ervan afwijken. In heel wat contracten zullen dan ook bedingen worden opgenomen die de contractuele aansprakelijkheid van de partijen verder regelen.

154. Overzicht. Hoger werd al gewezen op de mogelijkheid om in een contract een eigen definitie van overmacht op te nemen of de juridische gevolgen van overmacht tussen de partijen te moduleren door middel van zogenaamde ‘overmachtsbedingen’.

Vervolgens kunnen de partijen afspraken maken in verband met de ingebrekestelling. Sommige contracten zullen de verplichting tot ingebrekestelling uitsluiten, andere zullen de ingebrekestelling aan bepaalde vormvoorwaarden onderwerpen. Zo is het mogelijk om te eisen dat de ingebrekestelling per aangetekende brief wordt overgemaakt.

169

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 169

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Verder zagen we ook al dat de partijen bij het sluiten van het contract uitdrukkelijk ontbindende bedingen kunnen voorzien, op grond waarvan het contract buitengerechtelijk ontbonden kan worden wanneer een van de partijen ernstig tekortkomt aan haar contractuele verplichtingen.

In dit laatste punt worden nog drie specifieke contractclausules met betrekking tot de niet-nakoming verder tegen het licht gehouden: 1 clausules die de contractuele aansprakelijkheid beperken of uitsluiten: exoneratiebedingen; 2 clausules waarin voorafgaandelijk bepaald is welke schadevergoeding verschuldigd zal zijn in geval van niet-nakoming: schadebedingen; 3 clausules met betrekking tot de verschuldigde intresten in geval van niet-nakoming: intrestbedingen.

I

Exoneratiebedingen

155. Begrip. Een exoneratiebeding (of ‘bevrijdingsbeding’) is een contractueel beding waarin een partij zich geheel of gedeeltelijk ontdoet van haar aansprakelijkheid.

Door middel van een exoneratiebeding kan men de eigen aansprakelijkheid in geval van niet-nakoming volledig uitsluiten of beperken (bijvoorbeeld tot een bepaald bedrag of tot bepaalde situaties).

Een exoneratiebeding kan zowel betrekking hebben op contractuele als op buitencontractuele aansprakelijkheid.

Voorbeelden Een verkoper kan in een verkoopovereenkomst van een terrein de volgende clausule inlassen: ‘Het goed wordt verkocht, afgeleverd en overgedragen in de staat waarin het zich heden bevindt, welke de kopers verklaren goed te kennen, met alle voorrechten eraan verbonden, maar zonder waarborg betreffende verborgen gebreken’.

In de algemene voorwaarden van een webshop die schoenen en kledij verkoopt, staat deze clausule: ‘We zullen proberen u op de hoogte te houden wanneer we verwachten dat we niet aan onze geschatte leveringsdatum kunnen voldoen, maar zijn, in zoverre wettelijk toegestaan, niet aansprakelijk voor verlies, aansprakelijkheid, waarde, schade, onkosten of uitgaven die voortvloeien uit late levering’.

156. Geldigheid. Exoneratiebedingen komen zeer vaak voor in algemene voorwaarden. Hun principiële geldigheid wordt niet betwist. Wel stellen de wetgever, de rechtspraak en de rechtsleer enkele grenzen aan de geldigheid ervan. Het kan immers niet de bedoeling zijn dat (sterkere) contractpartijen hun verbintenissen stelselmatig uithollen door creatief om te springen met bevrijdingsbedingen.

Als een contractpartij zich voor de rechter op een exoneratiebeding beroept, zal de rechter in eerste instantie nagaan of de clausule in kwestie wel tegenwerpbaar is aan haar wederpartij. Daarvoor moet vast komen te staan dat de wederpartij kennis kon nemen van dit beding bij het sluiten van het contract en het aanvaard heeft. Hier gelden met andere woorden de eerder besproken voorwaarden met betrekking tot de tegenwerpbaarheid van algemene voorwaarden.

170

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 170

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Bevrijdingsbedingen worden restrictief (beperkend) uitgelegd. Verder geldt de algemene interpretatieregel van artikel 1162 oud BW: bij twijfel wordt het exoneratiebeding uitgelegd in het nadeel van diegene die het heeft bedongen.

Wanneer de rechter de draagwijdte van het exoneratiebeding bepaald heeft, zal hij nagaan of het beding de grenzen van wat toegestaan is niet te buiten gaat.

Een exoneratiebeding dat ingaat tegen de regels van openbare orde of goede zeden of tegen andere dwingende wetsbepalingen is ongeldig.

Voorbeelden – Boek VI WER beschrijft opnieuw speciale regels voor contracten tussen een onderneming en een consument. In de zogenaamde ‘zwarte lijst’ van de verboden clausules worden verschillende types van exoneratiebedingen ongeoorloofd verklaard (zie bv. artikel VI.83, 13° en 25° WER).

– Ook in de zogenaamde ‘grijze lijst’ van verboden clausules in overeenkomsten tussen ondernemingen staat een belangrijke beperking op exoneratiebedingen (artikel VI.91/5, 6° WER).

– Architecten en aannemers kunnen zich niet ontdoen van hun tienjarige aansprakelijkheid. Die bepaling is van openbare orde (artikel 1792 oud BW en 2270 oud BW).

Een exoneratiebeding is ook ongeldig wanneer het een schuldenaar bevrijdt van zijn aansprakelijkheid wegens zijn persoonlijke bedrieglijke of opzettelijke fout, bijvoorbeeld in de hypothese dat hij de schuldeiser eerst zelf heeft bedrogen of wetens en willens schade heeft toegebracht.

Voorbeeld In de hypothese dat de verkoper van het terrein uit het vorige voorbeeld bij het sluiten van het contract opzettelijk verzwijgt dat er jarenlang giftige producten opgeslagen werden op dat terrein, verliest het exoneratiebeding zijn geldigheid.

In de regel zal ook een beding dat de onderneming ontslaat van haar aansprakelijkheid voor haar eigen grove schuld of zware fout – of voor het opzet, grove schuld of een zware fout van haar aangestelden – ongeldig zijn. Voor overeenkomsten tussen een onderneming en een consument staat dergelijk beding op de zwarte lijst van verboden bedingen (artikel VI.83, 13° WER). Voor overeenkomsten tussen ondernemingen onderling staat dergelijk beding op de grijze lijst van verboden bedingen (artikel VI.91/5, 6° WER).

Exoneratiebedingen zijn tot slot ook ongeldig indien zij elke betekenis ontnemen aan de verbintenis.

Een exoneratiebeding mag geen middel zijn om het voorwerp van de eigen verbintenissen volledig uit te hollen of teniet te doen. Deze laatste regel brengt met zich mee dat een exoneratie voor eigen grove schuld of zware fout in de weinige hypotheses dat zij theoretisch nog toegestaan is, veelal de facto toch nog ongeldig bevonden zal worden.

171

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 171

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 27 november 200823.

Situering. Een voertuig wordt bij een garagist (hierna: ‘geïntimeerde’) binnengebracht voor herstelling. Na een avondlijke testrit wordt de garagist het slachtoffer van een carjacking. De eigenaar van het voertuig (hierna: ‘tweede appellante’) en zijn verzekeraar spreken de garagist aan voor de betaling van schadevergoeding voor de diefstal. De garagist verweert zich door zich te beroepen op zijn algemene voorwaarden die voorzien dat hij niet verantwoordelijk is voor ‘alle risico’s welke voor verzekering vatbaar zijn’. In ondergeschikte orde voert de garagist overmacht in zijnen hoofde aan. ‘…

1. K. is de verzekeraar diefstal van de sportwagen Ferrari F 355, toebehorende aan nv V.D. (tweede appellante), die het voertuig begin 1999 heeft aangekocht bij nv M. (geïntimeerde).

Het voertuig was binnengebracht in de garage van geïntimeerde met het oog op de herstelling van een startprobleem. Volgens de verklaring van de zaakvoerder van geïntimeerde (W.D.) was de herstelling uitgevoerd op 15 juni 2000 en heeft hij ‘s avonds een proefrit gemaakt met de wagen.

Toen hij omstreeks 23 uur op de oprit van het bedrijf was gestopt, werd hij geconfronteerd met een gemaskerde overvaller, gewapend met een pistool. D. gooide de sleutels van de wagen nog weg, maar de overvaller kon deze bemachtigen en er met het voertuig vandoor gaan. Bij het wegrijden, werd hij nog even gehinderd door een bus, waarvan de chauffeur de verklaring van D., aangaande het verlaten van de parking door de overvaller, bevestigt.

Onder verwijzing naar de verplichting tot teruggave (artikel 1915 van het Burgerlijk Wetboek), die zij beschouwen als een resultaatsverbintenis, stellen appellanten geïntimeerde aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door de diefstal van het voertuig. …

Beoordeling 1. Het voertuig van nv V.D. werd aan geïntimeerde toevertrouwd ter herstelling. Of als accessorium aan deze aannemingsovereenkomst tussen partijen ook een overeenkomst van bewaargeving is tot stand gekomen, is zonder belang, aangezien de garagehouder krachtens de aannemingsovereenkomst de verplichting op zich heeft genomen om het voertuig terug te geven en deze restitutieplicht in zijn hoofde een resultaatsverbintenis meebrengt.

Hieruit volgt dat, in geval van verlies van de in bewaring gegeven zaak, geïntimeerde slechts bevrijd is van haar verbintenis indien zij het bewijs levert van een vreemde oorzaak.

2. Geïntimeerde beroept zich tevergeefs op haar verkoopsvoorwaarden die, naar zij voorhoudt, voorkomen op haar facturen, bestelbonnen en uitgaande briefwisseling, en meer bepaald artikel 9, dat luidt als volgt: “Wij zijn niet verantwoordelijk voor brand, gevolgen van vorst, beschadigingen aangebracht in de garage en werkplaatsen, en in het algemeen voor alle risico’s welke voor verzekering vatbaar zijn”.

Vooreerst blijkt uit geen enkel stuk dat toen tweede appellante het voertuig heeft binnengebracht in de garage van geïntimeerde met het oog op de herstelling van een probleem met de toevoerleiding van de brandstof, zij kennis heeft gekregen van de factuurvoorwaarden van geïntimeerde, laat staan dat zij deze zou hebben onderschreven.

Bovendien heeft de eerste rechter terecht gesteld dat een aannemingsovereenkomst, annex bewaargevingsovereenkomst, impliceert dat het toevertrouwde voertuig, na herstelling, in dezelfde staat aan de eigenaar wordt teruggegeven. Het door geïntimeerde ingeroepen exoneratiebeding is in dergelijke algemene termen geformuleerd (het geldt voor alle verzekerbare risico’s) dat het iedere betekenis aan de verplichting tot herstel, bewaking en teruggave van het toevertrouwd goed ontneemt. Een dergelijke clausule neemt het voorwerp

23 Gent 27 november 2008, T.Verz. 2009, afl. 3, 311.

172

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 172

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

van de tussen partijen gesloten overeenkomst weg en is als zodanig niet rechtsgeldig.

Het incidenteel beroep is derhalve ongegrond.

3. Blijft de vraag of geïntimeerde het bewijs levert van een bevrijdende vreemde oorzaak. Deze vraag werd positief beantwoord door de eerste rechter, die heeft aangenomen dat de zaakvoerder van geïntimeerde het slachtoffer is geworden van een gewapende carjacking, waartegen niets kon worden ondernomen.

Het hof treedt deze zienswijze niet bij, omdat uit een aantal feitelijke elementen dient te worden afgeleid dat geïntimeerde, op wie de bewijslast van een vreemde oorzaak rust, er niet in slaagt het vereiste bewijs te leveren, met name dat de diefstal niet mogelijk gemaakt is door zijn fout en toedoen, en dat hij alle noodzakelijke voorzorgsmaatregelen heeft genomen om de diefstal te voorkomen.

Vooreerst stelt zich de vraag waarom de zaakvoerder van geïntimeerde het nodig vond om omstreeks 21.30 uur nog een proefrit te maken met de Ferrari. Zelfs indien, zoals geïntimeerde beweert, het voertuig toen nog maar pas was hersteld, was er geen reden om op dit avondlijk uur een rit van meer dan een uur te maken, om na te gaan of het startprobleem was verholpen (het voertuig was binnengebracht omwille van een probleem met de toevoerleiding van brandstof ).

Bovendien blijkt dat W.D. de rit heeft onderbroken om een bezoek te brengen aan zijn ouders, hetgeen niet bij een normale proefrit hoort.

W.D. verklaart dat het voertuig voorzien was van de gewone nummerplaat, daar waar getuige E., die in de nabijheid van de garage van geïntimeerde werd ingehaald door de Ferrari bestuurd door W.D., formeel stelt dat achteraan op de wagen een handelaarsplaat (Z-plaat) was aangebracht. Er is geen reden om te twijfelen aan de objectiviteit van getuige E., die geen enkel belang heeft bij een onjuiste verklaring. Het was onverstandig om ‘s avonds met een dergelijke opvallende wagen rond te rijden met handelaarsplaten, aangezien derden hieruit kunnen afleiden naar welke plaats (garage) het voertuig zich vermoedelijk zal begeven. …

De vraag is of geïntimeerde aan al haar verplichtingen als bewaarnemer heeft voldaan en of zij bijgevolg in het kader van de bewaarneming geen fouten heeft begaan en al het nodige heeft gedaan om een diefstal te vermijden. Deze vraag moet om de hiervoor vermelde redenen negatief worden beantwoord, zodat moet worden besloten dat geïntimeerde het bewijs van overmacht of een vreemde oorzaak niet levert. …’

II

Schadebedingen

157. Begrip. Hoger werd al aangegeven dat de wettelijke regeling omtrent de omvang van de schadevergoeding bij contractuele aansprakelijkheid (artikels 1149 t.e.m. 1151 oud BW) niet van dwingend recht is. Partijen kunnen in hun overeenkomst dus eigen ‘schadebedingen’ opnemen, waarin zij de sanctie bij niet-naleving zelf bepalen (artikel 1226 oud BW).

Een schadebeding is met andere woorden een contractueel beding waarin partijen vooraf en op forfaitaire wijze het bedrag van de schadevergoeding vastleggen dat een van hen bij de in dat beding omschreven contractuele wanprestatie aan de andere zal moeten betalen.

158. Nut. Zo’n beding heeft als voordeel dat de schuldeiser in geval van contractuele wanprestatie vanwege zijn wederpartij het bestaan en de omvang van de daardoor veroorzaakte schade niet meer moet bewijzen.

173

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 173

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeeld ‘Bij gebrek aan betaling binnen de vervaltermijn van een of meerdere facturen hebben wij van rechtswege en zonder ingebrekestelling recht op de betaling van een forfaitaire schadevergoeding van 10 % van het openstaande bedrag met een minimum van € 40 en een maximum van € 2 500 en dit onverminderd ons recht op vergoeding van de (invorderings)kosten ingeval een invorderingsprocedure moet gevoerd worden.’

159. Terminologie. De wetgever spreekt in artikel 1226 oud BW zelf over ‘strafbedingen’. In de rechtsleer verkiest men meestal de notie ‘schadebeding’. De bedoeling is immers niet om te straffen, maar om zich vooraf in te dekken voor schade die kan voortvloeien uit de niet-nakoming van het contract.

160. Geldigheid. Schadebedingen zijn principieel toegelaten, mits een aantal kanttekeningen.

Een schadebeding mag niet neerkomen op een private straf: de in het contract afgesproken forfaitaire schadevergoeding moet in verhouding staan tot de schade die men op het ogenblik van contractsluiting kon voorzien voor het geval de overeenkomst geschonden zou worden. Is dat kennelijk niet het geval, dan heeft de rechter de mogelijkheid om, op verzoek van de schuldenaar, maar ook ambtshalve, zo nodig de tussen de partijen afgesproken schadevergoeding te milderen, of, in de terminologie van de wetgever, te matigen.

Artikel 1231 oud BW bepaalt in dit verband het volgende: Ԥ1 De rechter kan, ambtshalve of op verzoek van de schuldenaar, de straf die bestaat in het betalen van een bepaalde geldsom verminderen, wanneer die som kennelijk het bedrag te boven gaat dat de partijen konden vaststellen om de schade wegens de niet-uitvoering van de overeenkomst te vergoeden.

In geval van herziening kan de rechter de schuldenaar niet veroordelen tot een kleinere geldsom dan bij gebrek aan strafbeding verschuldigd zou zijn geweest. §2 De straf kan door de rechter worden verminderd wanneer de hoofdverbintenis gedeeltelijk is uitgevoerd. §3 Ieder beding dat strijdig is met de bepalingen van dit artikel wordt voor niet-geschreven gehouden.’

161. Daarnaast zijn er opnieuw heel wat bijzondere wetten die hieromtrent eigen regelingen in het leven hebben geroepen, die afwijken van het gemeen recht.

Voorbeelden Artikel VI.83, 24° WER: ‘In de overeenkomsten gesloten tussen een onderneming en een consument zijn in elk geval onrechtmatig, de bedingen en voorwaarden of de combinaties van bedingen en voorwaarden die ertoe strekken: 24° in geval van niet-uitvoering of vertraging in de uitvoering van de verbintenissen van de consument, schadevergoedingsbedragen vast te stellen die duidelijk niet evenredig zijn aan het nadeel dat door de onderneming kan worden geleden.’

Artikel VI.95/5, 6° WER

Schadebeding ≠ opzegbeding. Schadebedingen moeten onderscheiden worden van zogenaamde ‘opzegbedingen’ of ‘verbrekingsbedingen’. Over de nuances van dit onderscheid is in de rechtsleer al veel geschreven.

174

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 174

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Wanneer een contract een forfaitair bedrag bepaalt dat verschuldigd is als een partij de overeenkomst voortijdig wil beëindigen, dan is dat volgens het Hof van Cassatie geen schadebeding, maar wel een beding dat voorziet in een vergoeding voor het recht om de overeenkomst op te zeggen (een opzegbeding dus).

Essentieel hierbij is te onthouden dat een schadebeding op forfaitaire wijze de schade begroot in geval van wanprestatie. Een opzegbeding creëert de mogelijkheid om een overeenkomst te beëindigen los van enige wanprestatie door het betalen van een ‘losprijs’.

Deze nuance is niet zonder belang. De rechter kan een schadebeding immers matigen wanneer dat overduidelijk verder gaat dan het vergoeden van de schade die partijen bij de contractsluiting konden voorzien voor het geval het contract geschonden zou worden, m.a.w. wanneer de (forfaitaire) schadevergoeding waarin het voorziet een vergoeding van de ‘potentiële schade’ manifest overstijgt. Bij opzegbedingen heeft de rechter die mogelijkheid niet.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 27 november 200624.

Situering. Een vennootschap (hierna: ‘appellante’) bestelt een standruimte op een vakbeurs bij een verhuurder van standruimte (hierna: ‘geïntimeerde’). Voor de vakbeurs plaatsheeft ‘annuleert’ de vennootschap haar bestelling. ‘…

Geïntimeerde vordert, wegens annulatie door appellante van een bestelde beursstand op de Pumps & Valvesvakbeurs van 13 tot 15 oktober 2004, op grond van art. 4 van het “algemeen beursreglement”, vermeld op het door appellante ondertekende inschrijvingsformulier, een annulatievergoeding van 6.497,70 euro, inclusief BTW, zijnde het volledige bedrag van de bestelling dat volgens het beursreglement verschuldigd is in geval van annulatie minder dan zes maanden vóór de aanvang van de beurs.

Art. 4 van het Algemeen beursreglement bepaalt: “4 Annuleringen”: “Annuleringen worden uitsluitend schriftelijk aanvaard bij middel van een aangetekende brief t.a.v. de organisator.”

“In geval van annulering negen maanden of meer voor de beurs, zijn enkel de dossierkosten verschuldigd.

In geval van annulering zes maanden of meer voor de beurs, is 40 % voorschotfactuur (inclusief dossierkosten) verschuldigd. In geval van annulering minder dan zes maanden voor de beurs, is de volledige standhuur (inclusief dossierkosten) verschuldigd. Deze vergoedingen zijn onherroepelijk en volledig onafhankelijk van de reden voor annulering van de exposant. De inschrijver gaat uitdrukkelijk akkoord dat, zo hij de standruimte niet effectief inneemt, de organisator gerechtigd is de aan de inschrijver toegewezen standruimte alsnog te verhuren aan een derde of aan te wenden voor een ander doel zonder mededeling noch compensatie aan de originele exposant”.

1. Appellante beweert dat voormeld art. 4 van het algemeen beursreglement een verboden strafbeding is, terwijl geïntimeerde beweert dat het een opzegbeding betreft.

Art. 1229, eerste lid, B.W. bepaalt dat het strafbeding de schade vergoedt die de schuldeiser lijdt ten gevolge van het niet nakomen van de hoofdverbintenis. Hieruit volgt dat het als strafbeding overeengekomen bedrag enkel een forfaitaire vergoeding mag zijn voor de schade die voor de schuldeiser kan voortvloeien uit het niet nakomen van die verbintenis.

24 Antwerpen 27 november 2006, RW 2008-09, 1770.

175

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 175

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Bijgevolg kan geen strafbeding in de zin van deze bepaling zijn, het beding waarin een geldsom wordt overeengekomen, niet ter vergoeding van schade, maar als tegenprestatie voor de in de toekomst vastgelegde mogelijkheid om die overeenkomst eenzijdig te beëindigen.

Dit laatste is een opzegbeding, zijnde een beding dat het recht verleent aan een partij om eenzijdig een einde te maken aan een overeenkomst, buiten elke wanprestatie van de opzeggende partij of van de wederpartij om, en eventueel de modaliteiten hiervan regelt, zoals het betalen van een opzegvergoeding, zijnde het bedrag dat de opzeggende partij ingevolge de eenzijdige opzegging verschuldigd is. Zoals een uitdrukkelijk ontbindend beding betreft een opzegbeding de beëindiging van de overeenkomst, maar in tegenstelling tot de ontbinding die slechts kan worden uitgeoefend na een wanprestatie van de wederpartij, gebeurt de opzegging buiten elke wanprestatie om. Daarom is een opzegbeding geen schadebeding.

Art. 4 van het algemeen beursreglement – dat aan de inschrijver voor een beurs de mogelijkheid geeft om deze inschrijving te annuleren, tegen betaling van een vooraf overeengekomen vergoeding naargelang van het tijdstip van opzegging – dient derhalve te worden gekwalificeerd als een opzegbeding en niet als een schadebeding.

De kwalificatie als opzegvergoeding brengt mee dat de wettelijke matigingsbevoegdheid van buitensporige schadebedingen (art. 1231, §1, B.W.) niet van toepassing is.

In geval van een opzegbeding is het in de regel niet aan de rechter de verhouding tussen het overeengekomen bedrag en de schade die door die eenzijdige beëindiging kan worden veroorzaakt, te beoordelen.

Alleen in het raam van de sanctie wegens rechtsmisbruik behoort matiging tot de mogelijkheden van de feitenrechter. …’

III

Intrestbedingen

162. Begrip. Wanneer een debiteur een geldsom moet betalen en dit niet of laattijdig doet, is hij volgens artikel 1153 oud BW vanaf de datum van ingebrekestelling moratoire intresten verschuldigd aan de (relatief lage) gewone wettelijke intrestvoet.

Artikel 1153, eerste tot en met derde lid oud BW luidt als volgt: ‘Inzake verbintenissen die alleen betrekking hebben op het betalen van een bepaalde geldsom, bestaat de schadevergoeding wegens vertraging in de uitvoering nooit in iets anders dan in de wettelijke interest, behoudens de bij de wet gestelde uitzonderingen.

Die schadevergoeding is verschuldigd zonder dat de schuldeiser enig verlies hoeft te bewijzen. Zij is verschuldigd te rekenen van de dag der aanmaning tot betaling, behalve ingeval de wet ze van rechtswege doet lopen.

Indien er opzet van de schuldenaar is, kan de schadevergoeding de wettelijke interest te boven gaan.’

De Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties voorziet in een bijzondere regeling voor handelstransacties tussen ondernemingen en voor bepaalde handelstransacties tussen ondernemingen en overheidsinstanties. Deze wet wijkt op verschillende punten af van de regeling uit het oud Burgerlijk Wetboek in het voordeel van de schuldeiser. De verplichting tot ingebrekestelling opdat de intresten zouden beginnen lopen wordt immers uitgesloten en de bijzondere wettelijke intrestvoet is merkelijk hoger.

Artikel 5 van de Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties luidt als volgt: 176

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 176

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

‘Indien de schuldeiser zijn contractuele en wettelijke verplichtingen heeft vervuld en het verschuldigde bedrag niet op tijd heeft ontvangen, heeft hij vanaf de daaropvolgende dag, van rechtswege en zonder ingebrekestelling, recht op betaling van een interest, behalve indien de schuldenaar bewijst dat hij niet verantwoordelijk is voor de vertraging. Indien de partijen niet anders zijn overeengekomen met inachtneming van artikel 7, is deze interest de interest tegen de referentie-interestvoet vermeerderd met acht procentpunten en afgerond tot het hogere halve procentpunt. Indien het handelstransacties betreft tussen ondernemingen en overheidsinstanties, waarbij de schuldenaar een overheidsinstantie is, is deze interest de interest tegen de referentie-interestvoet vermeerderd met acht procentpunten en afgerond tot het hogere halve procentpunt, ongeacht enige andersluidende overeenkomst tussen de partijen.

De Minister van Financiën zal de aldus bepaalde interestvoet, alsmede iedere wijziging van deze interestvoet, via een bericht in het Belgisch Staatsblad meedelen.’

Partijen kunnen zowel van artikel 1153 oud BW als van artikel 5 van de Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties afwijken. In een intrestbeding kunnen zij een andere (bv. een hogere of een lagere) intrestvoet overeenkomen of het tijdstip vanaf wanneer de intresten verschuldigd zijn, wijzigen (bv. een ingebrekestelling verplicht of net niet verplicht maken).

Voorbeeld ‘Bij gebrek aan betaling binnen de vervaltermijn van een of meerdere facturen hebben wij van rechtswege en zonder ingebrekestelling recht op de betaling van moratoire intresten aan een conventionele intrestvoet van 8 % per jaar of, als deze hoger zou zijn, aan de intrestvoet voorzien in artikel 5 van de Belgische Wet van 2 augustus 2002 op de bestrijding van de betalingsachterstand bij handelstransacties, vanaf de datum van opeisbaarheid van iedere factuur tot op de datum van volledige betaling.’

Net zoals bij schadebedingen heeft de rechter echter steeds een matigingsbevoegdheid, die partijen conventioneel niet kunnen uitsluiten. Deze volgt uit artikel 1153, laatste lid oud BW dat luidt als volgt: ‘Onder voorbehoud van de toepassing van artikel 1907, kan de rechter, ambtshalve of op verzoek van de schuldenaar, de interest die werd bedongen als schadevergoeding wegens vertraging in de uitvoering, verminderen, indien de bedongen interest kennelijk de ten gevolge van de vertraging geleden schade te boven gaat. In geval van herziening kan de rechter de schuldenaar niet veroordelen tot een interest die lager is dan de wettelijke interest. Ieder beding dat strijdig is met de bepalingen van dit lid wordt voor niet-geschreven gehouden.’

Praktisch: de wettelijke intrestvoet Als de contractpartijen geen intrestbeding hebben opgenomen in hun contract, zal de wettelijke intrestvoet – al naargelang het geval de gewone wettelijke intrestvoet of de bijzondere wettelijke intrestvoet van de Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties – worden toegepast. Deze intrestvoeten worden jaarlijks (voor de gewone wettelijke intrestvoet) respectievelijk halfjaarlijks (voor de bijzondere wettelijke intrestvoet van de Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties) in het Belgisch Staatsblad gepubliceerd. Je kan ze ook terugvinden op de website van de FOD Financiën: http://treasury.fgov.be/home_nl.htm

177

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 177

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

163. Bijkomende bescherming van schuldeisers. Waar artikel 1153, laatste lid oud BW en ook artikel 1231 oud BW de schuldenaar beschermen, is in artikel 7 Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties een bescherming voor de schuldeisers voorzien.

Het is immers denkbaar dat de sterkere partij de schuldenaar is en dat deze partij clausules inbouwt die iedere sanctionering van een vertraging in de uitvoering van haar prestaties uitsluit of minimaliseert.

Artikel 7 Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties luidt als volgt: ‘Contractuele bedingen die afwijken van de bepalingen van dit hoofdstuk worden door de rechter, op verzoek van de schuldeiser, herzien indien zij, alle omstandigheden in aanmerking genomen, met inbegrip van de goede handelspraktijken en de aard van het product of de dienst, een kennelijke onbillijkheid jegens de schuldeiser behelzen, met dien verstande dat de door de rechter bepaalde billijke voorwaarden aan de schuldeiser niet meer rechten kunnen verlenen dan deze waarover hij krachtens de bepalingen van dit hoofdstuk zou beschikken.

Bij de beoordeling van het kennelijke onbillijk karakter in de zin van het vorige lid zal de rechter onder meer nagaan of het contractueel beding een kennelijk onevenwicht schept tussen de rechten en plichten van de partijen ten nadele van de schuldeiser en of de schuldenaar objectieve redenen heeft om af te wijken van de bepalingen van dit hoofdstuk.

Voor de toepassing van het eerste lid worden contractuele bedingen of praktijken die de betaling van interest voor betalingsachterstand uitsluiten, als kennelijk onbillijk beschouwd.

Voor de toepassing van het eerste lid worden contractuele bedingen of praktijken die een vergoeding van invorderingskosten als bedoeld in artikel 6 uitsluiten, vermoed kennelijk onbillijk te zijn. Ieder beding dat strijdig is met de bepalingen van dit artikel wordt voor niet-geschreven gehouden.’

Voorbeeld Een belangrijke aannemer van grote infrastructuurwerken besteedt bepaalde deelaspecten van zijn opdracht uit aan kleinere onderaannemers. In de onderaannemingsovereenkomsten schrijft de aannemer, als sterkere partij, dat de facturen van de onderaannemer betaalbaar zijn op negentig dagen en dat de onderaannemer, bij wanbetaling van de aannemer, nooit recht heeft op bijkomende schadevergoeding en slechts recht heeft op de betaling van moratoire intresten aan 2 % per jaar wanneer de aannemer vijftien dagen na een aangetekende ingebrekestelling door de onderaannemer nog steeds niet betaald zou hebben. Dergelijke bedingen wijken ten nadele van de onderaannemer (schuldeiser) sterk af van de bepalingen van de artikels 4, 5 en 6 van de Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties en kunnen door de rechter, op grond van artikel 7 van de Wet Bestrijding Betalingsachterstand Handelstransacties, op verzoek van de schuldeiser herzien worden.

178

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 178

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1.4.3 Andere vormen van tenietgaan van verbintenissen uit overeenkomst 1.4.3.1 Nietigverklaring of vernietiging 164. Sanctie bij de totstandkoming van een rechtshandeling. Hiervoor wezen we erop dat problemen bij de totstandkoming van rechtshandelingen, waaronder meerzijdige rechtshandelingen zoals de overeenkomst, gesanctioneerd kunnen worden met nietigheid.

Het ging meer bepaald om de schending van geldigheidsvereisten met betrekking tot de toestemming, de bekwaamheid, het voorwerp en de oorzaak.

165. Sanctie bij de overtreding van dwingende wetsbepalingen. In talloze wetsbepalingen – zoals artikel VI.84 WER en artikel VI.91/6 WER – worden ook bepaalde clausules verboden en met nietigheid gesanctioneerd (of voor niet geschreven gehouden).

De nietigheid zal in deze gevallen niet noodzakelijk de volledige rechtshandeling treffen, maar kan eventueel beperkt blijven tot welbepaalde verbintenissen.

166. Gevolgen. De sanctie van de nietigverklaring werd hiervoor al uitvoerig besproken. In de regel heeft de nietigheid tot gevolg dat de getroffen rechtshandeling of clausule wordt uitgewist alsof zij nooit heeft bestaan.

1.4.3.2 Verbreking 167. Begrip. Een verbreking doet zich voor wanneer een contractpartij eenzijdig beslist om een einde te stellen aan een overeenkomst (naar kan worden aangenomen omdat die voor haar niet nuttig meer is) of wanneer alle contractpartijen gezamenlijk beslissen om een einde te stellen aan hun overeenkomst.

Een verbreking kan dus uitgaan van één contractpartij (‘eenzijdige verbreking’) of van alle contractpartijen samen (‘wederkerige verbreking’).

168. Wederkerige verbreking of beeindiging in onderling akkoord. Bij een wederkerige verbreking sluiten partijen een nieuwe overeenkomst met het oog op de beëindiging van hun eerste overeenkomst. De verbreking bestaat hier uit een nieuwe rechtshandeling, waaraan alle oorspronkelijke contractpartijen moeten meewerken.

De verbreking maakt een einde aan de bestaande verbintenissen uit de eerste overeenkomst. Zij werkt alleen naar de toekomst toe, tenzij de partijen zelf van dit principe afwijken.

169. Eenzijdige verbreking of opzegging. De wetgever vermeldt daarnaast een aantal gevallen waarin een partij eenzijdig de verbintenissen uit een rechtshandeling kan verbreken. Zij zijn aangevuld met gevallen van eenzijdige verbreking op basis van andere rechtsregels dan de wet (algemene rechtsbeginselen, gewoonte …).

Voor deze situaties wordt vaak de term ‘opzegging’ gereserveerd. Het gaat om gevallen waarin een partij eenzijdig, maar los van een contractuele fout, een contract wil beëindigen.

De eenzijdige verbreking mag dan ook niet verward worden met een eenzijdige buitengerechtelijke ontbinding. Die laatste houdt steeds verband met een contractuele wanprestatie.

179

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 179

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

De gevallen waarin een overeenkomst eenzijdig kan worden opgezegd, maken een uitzondering op de algemene regel dat overeenkomsten alleen (door uitvoering of ) door onderling akkoord kunnen worden beëindigd. De opzegging kan dan ook alleen in de volgende gevallen: 1 De mogelijkheid tot opzegging is voorzien in een wet.

Voorbeelden – Artikel 1794 oud BW: de opdrachtgever kan de aanneming die betrekking heeft op een bepaald werk of voor een bepaalde duur aangegaan werd, door zijn enkele wil verbreken, ook al is het werk reeds begonnen, mits hij de aannemer schadeloos stelt voor al zijn uitgaven, zijn werk en alles wat hij bij de aanneming had kunnen winnen; – Artikel 32, 35 en 37 van de Arbeidsovereenkomstenwet; – Vele bepalingen in het huurrecht, bijvoorbeeld artikel 64, §1 Vlaams Woninghuurdecreet dat drie opzegmogelijkheden omschrijft bij huurovereenkomsten voor de huisvesting van studenten; – Artikel XX.139, §1 WER in het kader van faillissement.

2 De mogelijkheid tot opzegging is voorzien in de overeenkomst door een opzegbeding.

3 De mogelijkheid tot opzegging volgt uit een algemeen rechtsbeginsel of uit een gewoonte.

Voorbeeld 1 Niemand kan ‘tot in de eeuwigheid’ gehouden zijn. Een partij bij een overeenkomst van onbepaalde duur heeft daarom steeds de mogelijkheid om die overeenkomst op te zeggen met inachtneming van de contractueel voorziene opzegtermijn dan wel een redelijke opzegtermijn.

Voorbeeld 2 Het wordt algemeen aangenomen dat verbintenissen die uit een hotelovereenkomst ontstaan of die ontstaan uit een overeenkomst met een advocaat of een geneesheer, krachtens een gewoonteregel, steeds eenzijdig door elke partij beëindigd kunnen worden.

170. Gevolgen. Een verbreking werkt steeds ex nunc (behoudens contractuele afwijking bij een wederkerige verbreking). De overeenkomst zal tenietgaan vanaf het ogenblik van de verbreking en dus zonder terugwerkende kracht.

180

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 180

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1.4.3.3 Herroeping 171. Begrip. Ook door ‘herroeping’ kunnen verbintenissen tenietgaan. De term duidt op een eenzijdige beëindiging of intrekking van de aangegane verbintenissen.

Over het precieze gebruik van de term ‘herroeping’ bestaat echter discussie.

Volgens sommigen is het begrip voorbehouden voor de eenzijdige beëindiging van rechtshandelingen om niet. Voor overeenkomsten onder bezwarende titel spreekt men dan niet over een herroeping, maar over een verbreking, ontbinding of vernietiging.

Voorbeelden – De artikels 955 e.v. oud BW: een schenker kan in een aantal gevallen zijn schenking (d.i. een meerzijdige rechtshandeling om niet) herroepen wegens ondankbaarheid van de begiftigde.

– De artikels 1035 e.v. oud BW behandelen de herroeping van testamenten (d.i. een eenzijdige rechtshandeling om niet).

Anderen gebruiken het begrip als wijze van tenietgaan van eenzijdige overeenkomsten (al dan niet om niet).

Voorbeeld Artikel 2004 oud BW: de lastgever kan zijn volmacht herroepen wanneer dit hem goeddunkt.

De wetgever hanteert de term ‘herroeping’ ook ten aanzien van meerzijdige overeenkomsten. Zo gebruikt artikel 1134, tweede lid oud BW – volgens velen ten onrechte – de term ‘herroepen’ in plaats van ‘verbreken’. Recentere wetten gebruiken de uitdrukking ‘herroepingsrecht’ als synoniem voor een verzakingsrecht.

Voorbeeld Het Wetboek van Economisch Recht garandeert consumenten een herroepingsrecht bij overeenkomsten op afstand of overeenkomsten die worden gesloten buiten de gewone verkoopruimten van de onderneming. In beide gevallen krijgt de consument minimaal veertien dagen om zich te bedenken en alsnog af te zien van de overeenkomst, zonder dat hij daar een reden voor moet geven of zonder dat hem hiervoor kosten aangerekend kunnen worden (zie artikel VI.47 WER voor overeenkomsten op afstand en artikel VI.67 WER voor overeenkomsten gesloten buiten de onderneming). Deze termijn wordt nog verlengd wanneer de onderneming nalaat om de consument bij het sluiten van het contract op de hoogte te brengen van het herroepingsrecht. Om de correcte toepassing van het herroepingsrecht te ondersteunen, bevatten de bijlagen bij Boek VI WER ‘modelinstructies voor herroeping’ en een ‘modelformulier voor herroeping’.

172. Gevolgen. De herroeping werkt in principe ex tunc. De rechtshandeling zal tenietgaan vanaf het ogenblik van haar ontstaan en dus met terugwerkende kracht.

181

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 181

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1.5

Draagwijdte van overeenkomsten ten aanzien van derden

Overzicht 1.5

Draagwijdte van overeenkomsten ten aanzien van derden 1.5.1 De relativiteit van de overeenkomst 1.5.1.1 Principe van de relativiteit 1.5.1.2 Nuances en uitzonderingen op het principe van de relativiteit 1.5.2 De tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst 1.5.2.1 Principe en voorwaarden van de tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst 1.5.2.2 Derdemedeplichtigheid aan contractbreuk 1.5.2.3 Uitzonderingen op de tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst

173. Probleemstelling. We zagen dat overeenkomsten tussen partijen dezelfde kracht hebben als een wet. Partijen moeten zich houden aan wat zij overeengekomen zijn. Zij kunnen er niet zomaar eenzijdig op terugkomen.

Derden zijn daarentegen in principe niet gebonden door een overeenkomst waarbij ze geen partij waren. Sinds een arrest van het Hof van Cassatie van 27 mei 190925 wordt wél aangenomen dat het bestaan van contracten ook gevolgen kan hebben voor derden.

174. Onderscheid tussen interne en externe gevolgen. Om na te gaan wat precies de gevolgen van overeenkomsten ten aanzien van derden kunnen zijn, maakt men een onderscheid tussen de interne en de externe gevolgen van een overeenkomst.

175. Interne gevolgen. Met de interne gevolgen bedoelt men de rechten en de plichten die uit een contract voortvloeien.

Het principe is dat overeenkomsten alleen rechten en plichten creëren tussen de partijen die bij hun totstandkoming betrokken waren (= principe van de relativiteit van de overeenkomst).

Een derde is niet verplicht om een verbintenis uit te voeren die steunt op een contract waarbij hij geen partij was.

Een derde kan in principe ook niet de nakoming van contractuele verbintenissen vorderen van een contract waarbij hij geen partij was.

176. Externe gevolgen. Met externe gevolgen bedoelt men het bestaan van een contract en zijn gevolgen voor derden.

Het principe is dat het bestaan van een contract als een feit tegenwerpbaar of tegenwerpelijk is aan derden. Derden mogen zich dus niet gedragen alsof het contract voor hen niet bestaat. Zij moeten rekening houden met het bestaan van een contract en met de gevolgen die dat contract doet ontstaan

25 Cass. 27 mei 1909, Pas. 1909, I, 272.

182

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 182

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

tussen de contractpartijen. Dit noemt men het principe van de tegenwerpbaarheid, de tegenwerpelijkheid of de derdenwerking van het bestaan van de verbintenis/overeenkomst.

Een derde kan zich beroepen op het bestaan van een contract en op de gevolgen die het contract teweegbrengt voor de contractanten.

En omgekeerd kan het bestaan van een contract en zijn gevolgen tussen partijen door partijen tegengeworpen worden aan derden.

Interne gevolgen: rechten en plichten Principe van relativiteit Partij 1

Partij 2 Overeenkomst Externe gevolgen: bestaan van het contract Principe van tegenwerpbaarheid of tegenwerpelijkheid Derde

177. Toelichting en nuancering. Deze twee complementaire kernprincipes – de relativiteit van de overeenkomst en de tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst – worden hierna nog verder uitgelegd en genuanceerd.

1.5.1

De relativiteit van de overeenkomst

1.5.1.1 Principe van de relativiteit 178. Wettelijke basis.

Artikel 1119 oud BW

‘In het algemeen kan niemand zich verbinden of iets bedingen in zijn eigen naam, dan voor zichzelf.’

Artikel 1165 oud BW

‘Overeenkomsten brengen alleen gevolgen teweeg tussen de contracterende partijen; zij brengen aan derden geen nadeel toe en strekken hen slechts tot voordeel in het geval voorzien bij artikel 1121.’

179. Alleen rechten en plichten voor de contractpartijen. Als algemene regel geldt dat de interne gevolgen van een contract (de rechten en de plichten die erin vastgelegd zijn) alleen gelden tussen de partijen die de afspraken gemaakt hebben. Een contract creëert in principe alleen rechten en plichten tussen de contractpartijen.

In juridische termen klinkt het dan dat overeenkomsten een relatief karakter hebben. De contractuele verbintenissen kunnen slechts worden afgedwongen in de rechtsverhouding waarop zij betrekking 183

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 183

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

hebben: hun uitwerking blijft beperkt tot de verhouding tussen de schuldeiser(s) en de schuldenaar(s) die partij waren bij de overeenkomst.

Derden kunnen op die afdwingbaarheid geen beroep doen en kunnen evenmin worden verplicht om contracten na te komen die ze niet zelf zijn aangegaan. Zij halen noch voordelen, noch nadelen uit contracten waar ze geen partij bij zijn.

Voorbeelden – De opdrachtgever van een bouwwerk heeft geen contractuele vordering tegen de uitvoeringsagent (bv. een onderaannemer) van zijn medecontractant-aannemer.

– Een verhuurder heeft in het gemeen huurrecht geen verplichtingen of rechten ten aanzien van de onderhuurder van zijn goed.

Een correcte toepassing van het principe van de relativiteit van overeenkomsten veronderstelt natuurlijk wel dat eerst bepaald wordt wie een ‘partij’ is bij de overeenkomst (of wie daaraan gelijk gesteld wordt) en wie slechts een ‘derde’ is.

1.5.1.2 Nuances en uitzonderingen op het principe van de relativiteit 180. Nuances en uitzonderingen. Op het principe van de relativiteit van de overeenkomst zijn er enkele nuances en uitzonderingen die we in de volgende punten uitwerken.

Zo zal blijken dat derden soms toch een voordeel kunnen halen uit een overeenkomst waar ze geen partij bij zijn. Derdenbegunstiging is mogelijk in de volgende gevallen: 1 Contractpartijen kunnen in hun contract een beding ten gunste van een derde opnemen; 2 Derden krijgen soms een rechtstreekse vordering tegen de schuldenaar van hun schuldenaar.

Derdenbinding is echter principieel uitgesloten. Er zijn wel gevallen die enigszins op derdenbinding lijken: 1 Een contractpartij kan zich opzichtens haar wederpartij sterk maken dat een derde een bepaalde prestatie zal verrichten; 2 Door middel van een kettingbeding kunnen bepaalde verplichtingen aan derden worden doorgegeven.

Het principe van de relativiteit wordt ook genuanceerd door het principe van de tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst. Op dat laatste principe komen we verder nog uitgebreid terug in een afzonderlijk onderdeel.

A

Het beding ten gunste van een derde

181. Wettelijke basis. Artikel 1165 oud BW – een van de artikels waarin het basisbeginsel van de relativiteit van de overeenkomst is verwoord – noemt meteen een uitzondering op het principe van de relativiteit. Volgens dat artikel brengen overeenkomsten ‘aan derden geen nadeel toe en strekken hun slechts tot voordeel in het geval voorzien bij artikel 1121’.

184

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 184

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Derden kunnen dus in sommige gevallen toch voordelen halen uit een overeenkomst waarbij ze geen partij waren. Artikel 1121 oud BW legt dit verder uit: ‘Evenzo kan men bedingen ten behoeve van een derde, wanneer zulks de voorwaarde is van een beding dat men voor zichzelf maakt of van een schenking die men aan een ander doet. Hij die zodanig beding gemaakt heeft, kan het niet meer herroepen, indien de derde verklaard heeft daarvan te willen gebruik maken.’

Begrip. Door middel van een beding ten gunste van een derde vraagt een rechtssubject (de bedinger of de stipulant), in eigen naam en voor eigen rekening, een prestatie (iets doen, niet doen of geven) van een ander rechtssubject (de belover) ten gunste van een derde rechtssubject (de derdebegunstigde), die aan de rechtsverhouding tussen de bedinger en de belover vreemd is gebleven.

Hoofdovereenkomst Bedinger Stipulant

Belover

Beloofde prestatie

Derde-begunstigde

Eigen, rechtstreeks vorderingsrecht (vanaf aanvaarding)

Voorbeeld Wanneer iemand een levensverzekering afsluit, gaat hij een overeenkomst aan met een verzekeraar dat die laatste bij het overlijden van de verzekeringnemer een bepaalde geldsom zal uitkeren aan de in de verzekeringspolis genoemde begunstigden (bijvoorbeeld de partner van de verzekeringnemer).

182. Voorwaarden. Voor een geldig beding ten gunste van een derde moeten verschillende voorwaarden vervuld zijn: – Er moet een geldige rechtsband bestaan tussen de bedinger en de belover; – Er moet een geldige wilsuiting van de belover ten voordele van de derde-begunstigde zijn; – De derde-begunstigde moet het beding te zijnen gunste aanvaarden; – De derde-begunstigde moet daadwerkelijk een derde zijn en is dus geen partij bij de overeenkomst tussen de bedinger en de belover (artikel 1122 oud BW).

183. Gevolg. Het beding ten gunste van een derde creëert een rechtstreeks en – na de aanvaarding door de derde-begunstigde – onherroepbaar vorderingsrecht voor de derdebegunstigde.

185

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 185

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

184. Accessorium. Het beding ten gunste van een derde blijft wel een ‘accessorium’ (een bijzaak) van de verhouding tussen de bedinger en de belover. Het beding blijft met andere woorden ondergeschikt aan de hoofdverhouding tussen de bedinger en de belover.

B

De rechtstreekse vordering

185. Wettelijke basis. De rechtstreekse vordering wordt niet in zijn algemeenheid behandeld in het oud Burgerlijk Wetboek. Er zijn wel concrete toepassingen van terug te vinden in het oud Burgerlijk Wetboek en andere wetten.

186. Begrip. Door een rechtstreekse vordering kan een schuldeiser rechtstreeks de debiteur van zijn debiteur aanspreken om verbintenissen uit te voeren die hem ten goede komen.

Essentieel aan de rechtstreekse vordering is dat de schuldeiser in eigen naam en voor eigen rekening het vorderingsrecht van zijn (hoofd-)schuldenaar jegens diens (onder-)schuldenaar kan uitoefenen.

De rechtstreekse vordering vormt zo een duidelijke uitzondering op het principe van de relativiteit van de overeenkomst. Dat verklaart meteen ook waarom alleen de wetgever rechtstreekse vorderingen in het leven kan roepen.

Schuldeiser

schuld Hoofdschuldenaar

wet: rechtstreekse vordering

schuld

Onderschuldenaar

187. Toepassingsvoorwaarden. Aan een rechtstreekse vordering zijn verschillende voorwaarden verbonden: 1 Voorwaarden met betrekking tot de verhouding tussen de schuldeiser en de hoofdschuldenaar: a De schuldeiser moet beschikken over een zekere en opeisbare vordering (geen uitvoerbare titel vereist). b De rechtstreekse vordering is beperkt tot het bedrag dat de hoofdschuldenaar aan de schuldeiser verschuldigd is. c Excepties in de verhouding tussen de schuldeiser en de hoofdschuldenaar kunnen in principe niet door de onderschuldenaar worden ingeroepen (relativiteit), tenzij zij betrekking hebben op de openbare orde of de goede zeden.

2 Voorwaarden met betrekking tot de verhouding tussen de hoofdschuldenaar en de onderschuldenaar: a De rechtstreekse vordering is beperkt tot het bedrag dat de onderschuldenaar aan de hoofdschuldenaar verschuldigd is.

186

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 186

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

b Excepties die de onderschuldenaar tegenover de hoofdschuldenaar kan inroepen, zijn niet altijd in te roepen tegenover de schuldeiser.

Er wordt in dit verband een onderscheid gemaakt tussen de volmaakte rechtstreekse vordering en de onvolmaakte rechtstreekse vordering. i

Er is sprake van een volmaakte rechtstreekse vordering wanneer de onderschuldenaar geen excepties uit zijn relatie tot de hoofdschuldenaar kan inroepen ten aanzien van de schuldeiser.

ii Er is sprake van een onvolmaakte rechtstreekse vordering wanneer de onderschuldenaar bepaalde excepties uit zijn relatie met de hoofdschuldenaar ook ten aanzien van de schuldeiser kan inroepen (m.n. diegene die zijn ontstaan vooraleer de rechtstreekse vordering door de schuldeiser werd ingesteld).

3 Voorwaarden met betrekking tot de rechtstreekse vordering zelf: Aangezien de rechtstreekse vordering steeds door de wet wordt voorzien, zal de wet ook telkens specifieke toepassingsvoorwaarden stellen.

Het statuut van de rechtstreekse vordering moet dus telkens worden beoordeeld in functie van het concrete wettelijke kader waarin de rechtstreekse vordering in kwestie zich situeert.

188. Gevolg. Zodra aan de wettelijke voorwaarden voldaan werd, ontstaat er ‘krachtens de wet’ een rechtstreekse band tussen de schuldeiser en de onderschuldenaar.

Wanneer een onderschuldenaar naar aanleiding van een rechtstreekse vordering betaalt aan de schuldeiser van zijn schuldeiser (de hoofdschuldenaar), wordt hij bevrijd ten opzichte van zijn eigen schuldeiser.

Voorbeelden – Artikel 1798 oud BW: metselaars, timmerlieden, arbeiders, vaklui en onderaannemers kunnen bij het oprichten van een gebouw of voor andere werken die in het kader van een aannemingsovereenkomst zijn uitgevoerd tegen de bouwheer een rechtstreekse vordering uitoefenen ten belope van het bedrag dat de bouwheer verschuldigd is aan de (hoofd-)aannemer op het moment dat hun rechtsvordering is ingesteld.

Bouwheer

schuldvordering

Hoofdaannemer

rechtstreekse vordering

schuldvordering

Onderaannemer

187

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 187

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

– Artikel 1994, tweede lid oud BW: een lastgever heeft een (onvolmaakte) rechtstreekse vordering tegenover de personen die door zijn lasthebber zijn aangesteld om in zijn plaats op te treden (tegen de lasthebber van de lasthebber dus).

– Men treft verder tal van (volmaakte) rechtstreekse vorderingen aan in het verzekeringsrecht, bijvoorbeeld: Artikel 150 van de Verzekeringswet: de benadeelde van een verzekerd schadegeval waarvan hij het slachtoffer is geworden, heeft een eigen recht tegenover de verzekeraar. Een bekend voorbeeld is verder de rechtstreekse vordering in het kader van de verplichte motorrijtuigenverzekering (WAM).

189. Onderscheid met zijdelingse vordering. Voor de volledigheid wordt nog opgemerkt dat de rechtstreekse vordering onderscheiden moet worden van de zogenaamde ‘zijdelingse vordering’ (artikel 1166 oud BW).

De zijdelingse vordering laat een schuldeiser ook toe om op te treden tegen de schuldenaar van zijn eigen schuldenaar.

De schuldeiser krijgt de kans om zelf de vorderingen van zijn schuldenaar ten aanzien van anderen te gaan uitoefenen, wanneer zijn schuldenaar zelf nalaat dat te doen.

Anders dan bij de rechtstreekse vordering oefent hij hier geen eigen vorderingsrecht uit, maar dat van zijn schuldenaar.

Dit impliceert dat de opbrengst van de zijdelingse vordering niet rechtstreeks naar de schuldeiser gaat, maar naar diens schuldenaar. Meteen verklaart dit ook voor een belangrijk deel het beperkte praktische succes van de zijdelingse vordering.

C

Sterkmaking

190. Wettelijke basis.

Artikel 1120 oud BW

‘Niettemin kan men zich sterk maken voor een derde, door te beloven dat deze iets doen zal; behoudens schadevergoeding ten laste van hem die zich heeft sterk gemaakt of die beloofd heeft de verbintenis te zullen doen bekrachtigen, indien de derde weigert ze na te komen.‘

191. Begrip. Sterkmaking is een rechtsfiguur waarbij een persoon A (de ‘sterkmaker’ of ‘belover’) zich persoonlijk verbindt ten aanzien van een persoon B (de medecontractant van de sterkmaker) dat hij een persoon C (een derde) ertoe zal overhalen om een welbepaalde overeenkomst met persoon B te sluiten of een bepaalde verbintenis ten aanzien van persoon B aan te gaan.

De sterkmaker (persoon A) belooft dus aan zijn medecontractant (persoon B) dat een derde (persoon C) iets zal doen. De sterkmaker gaat daarvoor een resultaatsverbintenis aan.

De loutere sterkmaking door de sterkmaker verplicht de derde (persoon C) echter tot niets. Alleen de sterkmaker (persoon A) verbindt zich ten aanzien van zijn eigen medecontractant (persoon B). Als het beloofde resultaat niet wordt bereikt, zal de sterkmaker een schadevergoeding verschuldigd zijn aan zijn medecontractant.

188

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 188

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Als de derde de belofte van de sterkmaker daarentegen waarmaakt, ontstaat er een rechtstreekse band tussen de derde (persoon C) en de medecontractant van de sterkmaker (persoon B).

C derde

A sterkmaker of belover

sterkmaking resultaatsverbintenis

B

door A beloofde prestatie rechtstreekse toerekening (retroactief ) bij bekrachtiging door C

D

Kettingbedingen

192. Begrip. Een kettingbeding is een contractclausule waarin een contractpartij aan haar wederpartij belooft om in de contracten die zij in de toekomst met anderen zal sluiten een bepaalde verbintenis op te leggen of door te geven.

Voorbeeld Een niet-concurrentiebeding kan worden opgelegd met de bijkomende verplichting dat dit beding ook in verdere contracten zal worden opgenomen.

193. Geldigheid. Kettingbedingen zijn in principe geldig. Voor de belover houden zij een resultaatsverbintenis in.

De derde met wie de belover in de toekomst contracteert, is maar verplicht om de verbintenissen uit het kettingbeding na te leven in de mate hij die zelf contractueel onderschreven heeft. Op risico aansprakelijk gesteld te worden voor contractuele wanprestatie moet de belover er dus voor zorgen dat de verbintenis die het voorwerp uitmaakt van het kettingbeding daadwerkelijk ingeschreven wordt in het contract dat hij met een derde sluit.

Voorbeeld ‘Wanneer voor de ingediende bouwplannen op definitieve wijze een vergunning wordt verleend, verbindt partij [X] zich er verder toe om op het perceel [A] op geen enkele manier werken uit te voeren of te laten uitvoeren die uitgebreider zijn dan wat overeenkomstig de goedgekeurde plannen mogelijk is. Zij ontzegt zich onder meer het recht om meer woningen te realiseren, hoger, dieper en breder te bouwen of dichter te bouwen tot de perceelgrens dan volgens de plannen mogelijk is. Zij verbindt zich ertoe om deze verplichting op te leggen aan elke latere verkrijger.’

189

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 189

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1.5.2 De tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst 1.5.2.1 Principe en voorwaarden van de tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst 194. Het bestaan van een overeenkomst is tegenwerpbaar aan derden. Alleen de contracterende partijen halen rechten en plichten uit een overeenkomst. Derden kunnen niet gedwongen worden om contracten uit te voeren waarbij ze geen partij waren. Evenmin kunnen zij de uitvoering vorderen van contracten waarbij ze geen partij waren. Dat was het principe van de relativiteit van de overeenkomst.

Ondanks die relativiteit van de overeenkomst heeft het Hof van Cassatie toch geoordeeld dat buitenstaanders het bestaan van een geldige rechtshandeling als een feit moeten erkennen. Het bestaan op zich van verbintenissen en afspraken tussen personen is een feit dat tegen derden kan worden aangevoerd en waarop die derden zich ook kunnen beroepen. Men zegt dan dat het bestaan van de overeenkomst tegenwerpbaar of tegenwerpelijk (of, met een gallicisme, tegenstelbaar) is aan derden.

195. Gevolgen. De tegenwerpbaarheid van het bestaan van een overeenkomst heeft twee gevolgen: 1 Derden moeten het bestaan van overeenkomsten waarbij ze geen partij zijn, ondergaan.

Een duidelijk voorbeeld is de situatie waarbij een schuldenaar meerdere schuldeisers heeft en hij slechts een van hen betaalt. De schuldeisers die niet betaald worden, zijn derden ten aanzien van de afspraken tussen de betaalde schuldeiser en de schuldenaar. Zij kunnen zich niet mengen in die afspraken en zijn er zelf niet door gebonden. Zij dragen er wel de feitelijke gevolgen van: het vermogen van hun schuldenaar wordt immers verkleind door de betaling.

2 Derden kunnen zich ook zelf beroepen op het feitelijk bestaan van overeenkomsten, met de daaraan verbonden negatieve en positieve gevolgen.

196. Voorwaarden. Opdat overeenkomsten tegenwerpbaar zouden zijn aan derden, moet aan enkele voorwaarden voldaan zijn: 1 Er moet een geldige overeenkomst bestaan tussen de partijen.

2 De derde die zich op het bestaan van de overeenkomst wil beroepen, moet dit bestaan kunnen bewijzen. Voor buitenstaanders is het bestaan van de overeenkomst een rechtsfeit.

3 De derde aan wie het bestaan van de overeenkomst wordt tegengeworpen heeft kennis of zou kennis moeten hebben van de betrokken overeenkomst (over deze voorwaarde bestaat wel discussie).

197. Publiciteitsvereisten. Soms stelt de wetgever nog bijkomende voorwaarden vooraleer een overeenkomst door de partijen tegengeworpen kan worden ten aanzien van derden. Zo legt de wetgever soms publiciteitsverplichtingen op aan de contractanten. Contractpartijen worden dan verplicht om hun overeenkomst via de juiste formaliteiten bekend te maken zodat derden kennis kunnen nemen van overeenkomsten die hun positie kunnen beïnvloeden.

Zolang die formaliteiten of voorwaarden niet vervuld zijn, kunnen derden handelen alsof de overeenkomst niet bestaat.

Tussen de partijen zijn zulke overeenkomsten echter al perfect geldig; hun bestaan is alleen niet tegenwerpbaar aan derden.

190

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 190

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Voorbeelden – Artikel 8.22 BW bepaalde dat een onderhandse akte ten aanzien van derden geen vaste dagtekening verkrijgt dan: 1° van de dag waarop zij is geregistreerd, ofwel 2° van de dag waarop de hoofdinhoud ervan is vastgesteld in een authentieke akte, ofwel 3° van de dag waarop minstens één van de partijen de akte of de datum ervan niet langer kan wijzigen, onder meer ten gevolge van het overlijden van een van hen.

– Artikel 3.30 BW (artikel 1 Hypotheekwet): Akten onder levenden (om niet of onder bezwarende titel) tot vestiging, overdracht of vaststelling van onroerende zakelijke rechten moeten op het kantoor rechtszekerheid in hun geheel worden overgeschreven in een register; zolang zij niet overgeschreven zijn, kan men zich niet op die akten beroepen ten aanzien van derden te goeder trouw die een concurrent recht hebben op het onroerend goed.

– Artikel 81 Hypotheekwet: Hypotheekakten moeten op het kantoor rechtszekerheid worden ingeschreven in een register.

1.5.2.2 Derdemedeplichtigheid aan contractbreuk 198. Begrip. Een persoon begaat een fout wanneer hij een contract sluit met een partij waarvan hij weet of moet weten dat die partij door het sluiten van dat contract contractbreuk pleegt ten aanzien van haar wederpartij.

Derden mogen een contractpartij niet bewust aanzetten om haar contractuele verbintenissen te schenden.

De theorie van de derdemedeplichtigheid aan contractbreuk geeft aldus de contouren aan van het principe van de tegenwerpbaarheid van het bestaan van de overeenkomst.

199. Wettelijke basis. Een persoon die zich schuldig maakt aan derdemedeplichtigheid aan contractbreuk kan worden aangesproken op grond van buitencontractuele aansprakelijkheid (artikel 1382 oud BW).

200. Voorwaarden. In een mijlpaalarrest van 22 april 198326 vatte het Hof van Cassatie de voorwaarden voor derdemedeplichtigheid aan contractbreuk als volgt samen: 1 Er moet een geldige contractuele verbintenis zijn tussen de contractpartijen.

2 Een van de contractpartijen heeft haar verplichting op schuldige wijze niet nagekomen.

3 De derde kende de contractuele situatie of behoorde haar te kennen.

4 De derde heeft niettemin toch aan de contractbreuk deelgenomen (hij wist of behoorde te weten dat hij meewerkte aan een contractbreuk).

26 Cass. 22 april 1983, Arr.Cass. 1982, 1022, concl. O.M., Bull. 1983, 944, Pas. 1983, I, 944, RCJB 1984, 359, noot Y. MERCHIERS, RGAR 1985, nr. 10.888 en RW 1983-84, 427, noot E. DIRIX. 191

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 191

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Het moet niet worden aangetoond dat de derde schade wou toebrengen of de contractbreuk heeft uitgelokt. Het is voldoende dat de derde bewust of met kennis van zaken meewerkt aan een contractbreuk die door een ander persoon wordt gepleegd.

Partij A

Contractbreuk door A

×

Overeenkomst

Rechtshandeling die het contract van A en B miskent

Partij B

Vordering op basis van artikel 1382 oud BW Derde

201. Sancties. Indien derdemedeplichtigheid aan contractbreuk aangetoond kan worden, wordt de derde veroordeeld tot herstel van de schade, hetzij in natura, hetzij bij equivalent.

Voorbeeld 1 De theorie van de derdemedeplichtigheid aan contractbreuk gaf al tot heel wat rechtspraak aanleiding, vooral bij de schending van exclusieve distributiesystemen.

Een typesituatie is die van een brouwer die een café-uitbater overtuigt om zijn drank af te nemen hoewel hij zeer goed weet, of minstens behoort te weten, dat die café-uitbater een exclusieve drankafnameverplichting heeft tegenover een andere brouwer.

Voorbeeld 2 Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Brussel van 21 december 201027.

Situering. I.N.V. (hierna: ‘appellante’) is eigenaar van twee voertuigen. Via leasingovereenkomsten stelt zij die twee voertuigen ter beschikking van de bvba P. De bvba P. verkoopt deze voertuigen vervolgens, zonder medeweten van I.N.V., aan de nv W. (hierna: ‘geïntimeerde’), die een beroepshandelaar in tweedehandsvoertuigen is. Na ontbinding van de leasingovereenkomsten (wegens wanprestatie van de bvba P.) wil I.N.V. uiteraard haar voertuigen terugkrijgen van de bvba P. Dan ontdekt zij dat zij verkocht zijn aan de nv W. I.N.V. stelt de nv W. aansprakelijk op grond van de derdemedeplichtigheid aan contractbreuk. ‘…

1. Op 19 mei 2006 sloot I.N.V. (hierna appellante) twee leasingovereenkomsten met de B.V.B.A. P. (hierna P.) voor de huur van twee voertuigen van het merk Audi, type Q7. De voertuigen werden door appellante

27 Brussel 21 december 2010, TBBR 2012, afl. 3, 140, noot E. VERJANS. 192

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 192

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

aangekocht bij de B.V.B.A. A.H. te Heverlee. Voor deze aankoop werden op 20 mei 2006 twee facturen opgesteld op naam van appellante (stukken 3 en 5 van het bundel van appellante).

2. Op 19 februari 2008 stelt appellante met onmiddellijke ingang een einde aan de leasingovereenkomsten wegens wanbetaling door P. Op 20 februari 2008 gaat de NV B. in opdracht van appellante de kwestieuze voertuigen ophalen bij P. Ter plaatse wordt door de NV B. vastgesteld dat de voertuigen door P. op 25 januari 2008 werden verkocht aan de NV W. (hierna geïntimeerde) voor de prijs van 34.500 euro (exclusief BTW) per voertuig.

Geïntimeerde is als beroepshandelaar actief in de aankoop en verkoop van voertuigen. (...)

II. Bespreking 8. De vordering van appellante is gegrond op de theorie van de derdemedeplichtigheid van de professionele garagist aan contractbreuk bij de aankoop van tweedehands voertuigen (artikel 1382 B.W.).

De eerste rechter wees de vordering van appellante af stellende dat niet bewezen is dat geïntimideerde zich bewust schuldig zou hebben gemaakt aan derdemedeplichtigheid.

9. Derdemedeplichtigheid aan contractbreuk vereist dat de volgende voorwaarden zijn vervuld: (1) er moet een geldige contractuele verbintenis bestaan en de schuldenaar van deze verbintenis moet zich schuldig hebben gemaakt aan contractbreuk, (2) de derde kende het bestaan van deze overeenkomst of behoorde deze te kennen en (3) de derde moet bewust hebben deelgenomen of meegewerkt aan deze wanprestatie.

Het wordt niet betwist dat P. zich door de verkoop van de gehuurde voertuigen in strijd met het beding van eigendomsvoorbehoud waarin de algemene leasingvoorwaarden voorzien, schuldig heeft gemaakt aan contractbreuk opzichtens appellante. Aan de eerste voorwaarde is zodoende voldaan. Wat de tweede en derde voorwaarde betreft, dient te worden gesteld dat op een handelaar in tweedehands voertuigen in zijn relatie met de verkoper van een tweedehands voertuig een bijzondere onderzoeksplicht rust.

Een autohandelaar moet de eigendomstitel van het voertuig controleren en nagaan of het voertuig niet werd aangekocht door een financiering met eigendomsvoorbehoud.

10. Volgens appellante wist of behoorde geïntimeerde te weten dat voertuigen vaak worden aangekocht door middel van financieringen of leasingovereenkomsten en dat deze veelal een vervreemdingsverbod bevatten.

Appellante meent dat op geïntimeerde als beroepsverkoper de bijzondere verplichting rust om de originele verkoopsfactuur te doen voorleggen.

11. Geïntimeerde meent dat zij wel degelijk aan haar bijzondere onderzoeksplicht heeft voldaan door zich de verkoopsfacturen te laten voorleggen.

De facturen die door P. aan geïntimeerde werden voorgelegd (stukken 1 en 2 van het bundel van geïntimeerde) blijken evenwel valse facturen te zijn. Niettemin stelt geïntimeerde dat zij er redelijkerwijze vanuit mocht gaan dat P. de rechtmatige eigenaar was omdat dit zo vermeld stond op de voorgelegde factuur zodat zij te goeder trouw overging tot aankoop.

Volgens appellante had geïntimeerde bij een onderzoek van deze facturen dienen vast te stellen dat het valse facturen betrof.

De eerste rechter aanvaardt dat de overhandigde facturen vervalst zijn, doch treedt geïntimeerde bij in haar stelling dat zij er redelijkerwijze vanuit mocht gaan dat de voorgelegde facturen konden worden beschouwd als zijnde originelen.

12. Het hof oordeelt dat op een beroepshandelaar in tweedehands voertuigen de bijzondere verplichting rust, niet alleen om zich de verkoopsfactuur te doen voorleggen, doch eveneens de verplichting om de voor193

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 193

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

gelegde factuur aan een summier onderzoek te onderwerpen en zodoende op haar authenticiteit te controleren.

Zo vermelden de door geïntimeerde bijgebrachte facturen niet het BTW-nummer van P., hoewel dit een handelsvennootschap is.

Op de tweede pagina van de factuur wordt het refertenummer van de leasingovereenkomst vermeld met daarachter de vermelding P./F. E. K. De eerste rechter houdt ten onrechte geen rekening met dit gegeven stellende dat geïntimeerde niet verondersteld wordt te weten dat dergelijke tiencijferige code naar een leasing zou verwijzen. Evenwel legt appellante onder haar stuk 10 een factuur voor uitgaande van geïntimeerde en gericht aan appellante waarin een gelijkaardige code wordt vermeld die verwijst naar het nummer van een leasingovereenkomst. Dit toont aan dat geïntimeerde vertrouwd was met het aanbrengen van dergelijke vermelding op de verkoopsfactuur van een wagen.

12. Als beroepsverkoper van tweedehands voertuigen moet geïntimeerde deze elementen hebben opgemerkt of had zij ze moeten opmerken. Geïntimeerde had bij deze vaststelling van het dubieuze karakter van de eigendomstitels bijkomend onderzoek moeten verrichten.

De eerste rechter neemt ten onrechte aan dat geïntimeerde aantoont dat de B.V.B.A. A.H. in een telefonisch contact zou hebben bevestigd dat de voertuigen eigendom waren van P. en dat appellante dit niet weerlegt.

Geïntimeerde bewijst op geen enkele manier het telefonische contact dat zij zou gehad hebben met de B.V.B.A. A.H. waarin deze zou verklaard hebben dat de voertuigen eigendom waren van P. Hiervan werd geen melding gemaakt in haar schrijven van 10 juni 2008 noch in haar schrijven van 4 juli 2008 waarin zij nochtans de vordering van appellante betwistte.

Integendeel, appellante legt onder haar stuk 13 een schriftelijke verklaring neer van de B.V.B.A. A.H. van 10 juli 2008 die aan de hand van het factuurnummer stelt dat de facturen werden opgesteld op naam en op het klantennummer van appellante en door appellante werden betaald.

Indien geïntimeerde zich van haar onderzoeksplicht had gekweten en aan de hand van de aanwijzingen zoals hierboven vermeld de factuur nader onderzocht had, zou zij hebben vastgesteld of had zij moeten vaststellen dat dit een vervalste factuur was en dat de wagens geen onbetwiste eigendom waren van P. 13. Bovendien waren de feitelijke omstandigheden van die aard om een professionele beroepsverkoper ertoe aan te zetten de nodige omzichtigheid aan de dag te leggen en bijkomend te onderzoeken of de voertuigen niet werden aangekocht met een financiering.

Het betrof immers twee luxevoertuigen van het merk Audi, Q7 met een hoge aankoopwaarde van 61.803,53 euro die nog geen twee jaar na de aankoop beide opnieuw te koop werden aangeboden.

De vaststelling dat P. aan geïntimeerde de originele inschrijvingsbewijzen heeft voorgelegd, doet aan dit alles geen afbreuk, aangezien de aanvraag tot inschrijving zowel op naam van de eigenaar als op naam van de gebruiker kan gebeuren.

14. Nu geïntimeerde zich schuldig heeft gemaakt aan derdemedeplichtigheid aan de contractbreuk van P. kan zij niet worden beschouwd als bezitter te goeder trouw.

15. Geïntimeerde is gehouden de schade te vergoeden die appellante heeft geleden wegens haar medeplichtigheid aan de contractbreuk van P. …’

194

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 194

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

1.5.2.3 Uitzonderingen op de tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de overeenkomst 202. Uitzonderingen op de tegenwerpbaarheid. In een aantal gevallen kunnen verbintenissen die in normale omstandigheden tegenwerpbaar zijn aan derden niet-tegenwerpbaar verklaard worden. De derde moet de externe gevolgen van het contract in deze gevallen dus niet zomaar ondergaan.

Het gaat om de veinzing en de pauliaanse vordering.

A

Veinzing

203. Wettelijke basis.

Artikel 1321 oud BW

‘Tegenbrieven kunnen enkel tussen de contracterende partijen gevolg hebben; zij werken niet tegen derden.’

204. Begrip. Veinzing of simulatie houdt in dat de partijen bij een overeenkomst opzettelijk naar buiten toe een andere rechtsverhouding laten blijken dan diegene die ze in werkelijkheid hebben.

Voorbeeld Twee partijen simuleren een koop-verkoop, maar spreken onderling (zonder dat naar buiten toe bekend te maken) af dat de prijs niet betaald moet worden en dat het in werkelijkheid dus om een schenking gaat.

De partijen sluiten dus twee overeenkomsten: 1 een schijnovereenkomst (of openlijke overeenkomst); 2 een verborgen overeenkomst (vaak vastgelegd in een ‘tegenbrief ’).

205. Toelaatbaarheid. Veinzing is door het recht toegelaten. Alleen waarschuwt artikel 1321 oud BW dat de verborgen overeenkomst enkel tussen de contracterende partijen gevolg kan hebben, maar dat ze niet tegenwerpbaar is aan derden.

206. Gevolgen tussen partijen. Tussen de partijen geldt alleen de verborgen overeenkomst (die meestal zal blijken uit een zogeheten ‘tegenbrief ’).

207. Gevolgen t.a.v. derden. De contractanten kunnen zich ten aanzien van derden alleen beroepen op de schijnovereenkomst.

De derden zelf (met uitzondering van de fiscus) hebben de keuze: – Derden hebben het recht om zich te beroepen op de door de partijen geveinsde rechtshandeling (de schijnovereenkomst).

– Maar wanneer zij lucht krijgen van de ware toedracht en die hen beter uitkomt, kunnen derden er in principe ook voor opteren om zich op de werkelijke rechtshandeling te beroepen (de verborgen overeenkomst).

195

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 195

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Wanneer derden ervoor opteren om zich op de geveinsde rechtshandeling te beroepen, komt dit neer op een uitzondering op de tegenwerpbaarheid aan derden van het bestaan van de (normaliter: werkelijke) rechtshandeling. schijnovereenkomst (geveinsde rechtshandeling) Partij 1

Partij 2 verborgen overeenkomst (werkelijke overeenkomst – zie tegenbrief ) niet tegenwerpbaar

Derde

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 26 mei 200828.

Situering. Twee leners (hierna: ‘geïntimeerden sub 7 en 8’) ontlenen een bedrag bij een kredietverstrekker (hierna: ‘appellante’). Het geleende bedrag moet dienen voor de aankoop van een bungalow.

Met het geleende bedrag wordt inderdaad een bungalow gekocht. Maar die wordt niet aangekocht op naam van de leners, maar op naam van hun minderjarige kinderen. De leners betalen vervolgens het geleende bedrag niet terug. Zij wanen zich veilig omdat zijzelf onvermogend zijn en de bungalow op naam van hun kinderen staat. Door zich op veinzing te beroepen wil de kredietverstrekker de bungalow te gelde maken om zijn geld te recupereren. ‘…

De feiten Geïntimeerden sub 7 en 8 gingen bij de rechtsvoorganger van appellante op 3 oktober 1989 een contract van persoonlijke lening aan voor een bedrag van 6 197,34 EUR (250 000 BEF). In deze akte van lening staat uitdrukkelijk vermeld dat de aankoop dienstig is voor “aankoop bungalow”.

Bij notariële akte van 6 november 1989, verleden voor notaris Michoel te Hoogstraten, kochten de minderjarige kinderen van geïntimeerden sub 7 en 8, vertegenwoordigd door hun ouders, een bungalow aan voor de prijs van 4 957,87 EUR (200 000 BEF), waarover kwijting werd gegeven.

Geïntimeerden sub 7 en 8 betaalden hun schuld ten aanzien van appellante niet terug. Zij werden bij vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Turnhout van 8 mei 1991 bij verstek veroordeeld tot terugbetaling van de integrale lening (in kracht van gewijsde gegaan).

Appellante wenste de uitvoering op de bungalow te vervolgen doch diende vast te stellen dat deze niet werd aangekocht door de schuldenaars, maar door hun minderjarige kinderen. (...)

28 Antwerpen 26 mei 2008, NJW 2008, afl. 193, 928, noot M. DAMBRE. 196

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 196

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Beoordeling (...)

In essentie heeft de betwisting tussen partijen betrekking op de onmogelijkheid van appellante haar vaststaande schuldvordering ten aanzien van geïntimeerden sub 7 en 8 uit te voeren nu laatstgenoemden geen onroerend goed in hun vermogen hebben.

Appellante is van mening dat geïntimeerden sub 7 en 8 zich insolvabel hebben gemaakt en de uitvoering van haar schuldvordering op de bungalow onmogelijk hebben gemaakt door met de bij appellante ontleende gelden niet zelf die bungalow te hebben gekocht, maar deze door hun minderjarige kinderen te hebben laten kopen. (...)

Appellante vult haar vordering aan als volgt. Zij vraagt haar akte te verlenen van haar vordering tot geveinsdverklaring en dit op grond van de artikelen 7 en 8 van de hypotheekwet [vgl. art 3.35 en 3.36 BW] en overeenkomstig art. 1321 B.W. teneinde te zeggen voor recht dat de notariële akte verleden voor notaris Michoel inhoudende de aankoop van een bos met bungalow gelegen te Vorselaar, ten kadaster bekend … werd aangekocht door geïntimeerden sub 7 en 8 als kopers en dat dan ook hun vermogen in die zin dient te worden hersteld.

Appellante kiest de openlijke overeenkomst te verwerpen en haar rechten tegenover de partijen te doen steunen op de verborgen overeenkomst.

Hier is de openlijke overeenkomst de notariële akte van 6 november 1989 waarbij geïntimeerde sub 6 zijn eigendom “bos met chalet, volgens kadaster vakantieverblijf te 2290 Vorselaar, …” verkoopt aan de kinderen van geïntimeerden sub 7 en 8. Het bestaan van deze openlijke overeenkomst is op grond van art. 1165 B.W. tegenwerpbaar aan derden.

Om voormelde tegenwerpbaarheid uit te schakelen en de bewijswaarde aan de openlijke overeenkomst te ontnemen, beschikt appellante over de vordering tot geveinsdverklaring. Deze vordering strekt ertoe de werkelijkheid aan te tonen ten koste van de schijn: de bedoeling is door de rechtbank/ Hof te laten vaststellen dat de openlijke overeenkomst die door een partij wordt ingeroepen slechts schijn is. De door appellante ingestelde vordering tot geveinsdverklaring werd gekantmeld op de overschrijving van de akte van 6 november 1989 verleden voor notaris Michoel te Hoogstraten, zoals blijkt uit de voorgelegde borderel van kantmelding (stuk 16 dossier appellante). Appellante heeft belang bij deze vordering aangezien zij als schuldeiser de uitvoering op het onroerend goed in kwestie wil vervolgen. De vordering van appellante is ontvankelijk.

Appellante heeft de bewijslast van de verborgen overeenkomst. In de leningsakte van 3 oktober 1989 staat uitdrukkelijk vermeld dat de lening dienstig is voor “aankoop bungalow”. Bovendien waren de kinderen van geïntimeerden sub 7 en 8 op datum van de aankoop – 6 november 1989 – nog zeer klein (oudste op datum van de aankoop 5 jaar oud) en konden zij nog niet over inkomsten beschikken. Appellante legt een onderhandse akte van aankoop van de bungalow van 2 oktober 1989 voor, waarin geïntimeerde sub 7 als koper wordt vermeld. Uit deze feitelijke omstandigheden blijkt duidelijk dat de notariële akte van 6 november 1989 wat de partijen betreft een schijnovereenkomst is. Het bewijs van bedrog in hoofde van de veinzende partijen is niet vereist.

Op grond van art. 7 en 8 Hyp. W. [vgl. art 3.35 en 3.36 BW] vormen alle goederen van de schuldenaar het onderpand van zijn schuldeiser. Appellante heeft terecht de openlijke overeenkomst, waardoor het onroerend goed, waarover het hier gaat, fictief niet in het vermogen van de schuldenaars is terechtgekomen, maar naar het vermogen van anderen is verlegd, aangevochten. Door de vordering tot geveinsdverklaring krijgt het vermogen van geïntimeerden sub 7 en 8 – de schuldenaars – zijn werkelijke samenstelling en heeft het kwestieuze onroerend goed steeds tot het vermogen van geïntimeerden sub 7 en 8 behoord.

De vordering van appellante tot geveinsdverklaring is gegrond. …’

197

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 197

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

B

Pauliaanse vordering

208. Wettelijke basis.

Artikel 1167, eerste lid oud BW

‘Zij [schuldeisers] kunnen ook in hun eigen naam opkomen tegen de handelingen die hun schuldenaar verricht heeft met bedrieglijke benadeling van hun rechten.’

209. Begrip. De pauliaanse vordering (of met de Latijnse term: actio pauliana) is een tweede geval waarin een echte uitzondering gemaakt kan worden op het principe van de tegenwerpbaarheid van het bestaan van overeenkomsten.

De pauliaanse vordering is een toepassing van het algemeen rechtsbeginsel van verbod op bedrog (fraus omnia corrumpit). Dit rechtsbeginsel verhindert dat iemand voordeel zou halen uit zijn bedrieglijk handelen.

De pauliaanse vordering geeft een schuldeiser de mogelijkheid om in eigen naam op te treden tegen alle rechtshandelingen, contracten inbegrepen, die zijn schuldenaar heeft verricht met bedrieglijke benadeling van zijn rechten.

210. Gevolg. Indien de schuldeiser slaagt in zijn pauliaanse vordering, dan zal de schuldenaar zich ten aanzien van die schuldeiser niet langer kunnen beroepen op het bestaan van een rechtshandeling. De rechtshandelingen van de schuldenaar waartegen de actie van de schuldeiser zich richt, worden met andere woorden niet tegenwerpbaar aan de schuldeiser.

De pauliaanse vordering beschermt alleen de schuldeiser die haar succesvol heeft ingesteld. Ten aanzien van eventuele andere schuldeisers behouden de aangevochten rechtshandelingen hun volledige uitwerking.

211. Voorwaarden. Omdat de pauliaanse vordering een grote uitzondering vormt op het principe van de principiële tegenwerpbaarheid van het bestaan van rechtshandelingen aan derden, is zij aan vier cumulatieve voorwaarden onderworpen: – De bedrieglijke rechtshandeling moet dateren van na het ontstaan van de verbintenis van de schuldenaar opzichtens de schuldeiser. Deze anterioriteitsvereiste wordt ruim ingevuld. De schuldeiser moet op het ogenblik van de aangevochten rechtshandeling al wel een (zekere) schuldvordering hebben tegenover de schuldenaar, maar die schuldvordering moet nog niet opeisbaar zijn.

– De schuldeiser die de pauliaanse vordering met succes wil instellen, moet aantonen dat hij benadeeld wordt door de aangevochten rechtshandeling van zijn schuldenaar. Het is daarvoor voldoende om te bewijzen dat de schuldenaar zich verarmd heeft of de verhaalsmogelijkheden van de schuldeiser heeft verminderd. In de praktijk gaat de rechter vooral na of de schuldeiser schade heeft geleden door de rechtshandelingen van zijn schuldenaar. Vaak komt het erop neer dat de schuldenaar zijn feitelijke insolvabiliteit heeft veroorzaakt of verergerd.

– De schuldeiser moet verder kunnen aantonen dat de schuldenaar bewust bedrieglijk handelde.

Ook deze voorwaarde wordt doorgaans ruim geïnterpreteerd. Een doelbewuste poging om de schuldeiser te schaden, is niet vereist. Aan deze voorwaarde is voldaan als de schuldenaar goed besefte of redelijkerwijze moest beseffen dat hij zijn schuldeiser benadeelde.

– De derde waarmee de schuldenaar gehandeld heeft, moet tot slot medeplichtig zijn. Hij moet dus op de hoogte geweest zijn van het abnormale karakter van de rechtshandeling of hiervan op de 198

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 198

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

hoogte geweest kunnen zijn. Of er werkelijk sprake is van medeplichtigheid van de derde zal steeds in concreto moeten worden afgewogen.

Voorbeeld Een schuldenaar verkoopt plots en met grote spoed een aantal van zijn bezittingen tegen een lage prijs aan een naast familielid. In een dergelijke situatie zal het voor de schuldeiser die de actio pauliana instelt wellicht niet zo moeilijk zijn om aan te tonen dat het familielid de precaire financiële toestand van de schuldenaar kende of had kunnen kennen en dus medeplichtig is aan het opzetten van een constructie om hem als schuldeiser te benadelen.

Voor rechtshandelingen ten kosteloze titel geldt bovenvermelde voorwaarde van medeplichtigheid niet. Zij kunnen niet tegenwerpbaar gemaakt worden, zelfs al was de derde volkomen te goeder trouw.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 29 juni 200929.

Situering. Een koppel (hierna: ‘1ste en 2de geïntimeerden’) sluit een aantal kredietopeningen af bij een bank (hierna: ‘appellante’). De bank neemt daarbij een hypotheek op hun echtelijke woning in Bilzen. Omdat het koppel er niet in slaagt om de bank tijdig terug te betalen, zegt de bank in augustus 2001 de kredieten op. In april 2002 komen de partijen ook tot een vergelijk over een gedeeltelijke terugbetaling van de nog openstaande schulden. Het koppel betaalt alvast € 33 465,63 terug. De bank van haar kant laat in ruil daarvoor de hypothecaire inschrijving op de gezinswoning schrappen. Dat alles wordt vastgelegd in een dading. Er blijven echter nog flink wat schulden over. Aangezien de terugbetaling daarvan opnieuw uitblijft, gaat de bank nogmaals tot actie over.

Uiteindelijk laat zij daarbij haar oog opnieuw vallen op de gezinswoning. In mei 2003 legt de bank bewarend beslag op de gezinswoning en laat zij weten tot de verkoop ervan te willen overgaan. Het koppel antwoordt echter dat het inmiddels geen eigenaar meer is van de woning. Het echtpaar heeft deze bij notariële akte van 10 februari 2003 geschonken aan hun drie kinderen (hierna: ‘3de, 4de en 5de geïntimeerden’). Het koppel is zelf nog slechts de vruchtgebruiker ervan. ‘…

Het instellen van een pauliaanse vordering is aan de hiernavolgende voorwaarden onderworpen: – de eisende partij moet schuldeiser zijn van de verwerende partij; – die schuldvordering moet ontstaan zijn vooraleer de bedrieglijke handeling door de schuldenaar wordt gesteld; – de handeling van de schuldenaar moet de schuldeiser benadelen; – er moet sprake zijn van bedrog in hoofde van de schuldenaar; – indien de handeling van de schuldenaar een rechtshandeling ten bezwarende titel is, moet de medeplichtigheid van de derde worden bewezen.

29 Antwerpen 29 juni 2009, NJW 2010, afl. 230, 700, noot C. LEBON. 199

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 199

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Aangaande de eerste voorwaarde: de hoedanigheid van schuldeiser in hoofde van appellante Het voorhanden zijn van die voorwaarde wordt door geïntimeerden niet betwist. Aan de eerste voorwaarde van het voorhanden zijn van de hoedanigheid van schuldeiser in hoofde van appellante is derhalve voldaan.

Aangaande de tweede voorwaarde: de anterioriteit van de schuldvordering van appellante Het voorhanden zijn van die voorwaarde wordt door geïntimeerden evenmin betwist.

Aangaande de derde voorwaarde: de benadeling van appellante Er zou geen bewijs voorliggen van bedrieglijke benadeling van appellante.

De voorwaarde van benadeling van de schuldeiser moet ruim worden opgevat. Niet vereist is dat de gewraakte rechtshandeling leidt tot insolvabiliteit of tot toename van insolvabiliteit van de schuldenaar.

Het volstaat dat het vermogen van de schuldenaar door de handeling nadelig wordt beïnvloed, bijvoorbeeld doordat zijn samenstelling wordt gewijzigd in die zin dat de vervangende vermogenselementen gemakkelijker dan de vroegere ten nadele van de schuldeisers kunnen worden gemanipuleerd en derhalve de uitvoeringsmogelijkheden van de schuldeisers worden beperkt.

Uit de omstandigheid dat bij de dading van 4 april 2002 appellante vrijwillig handlichting gaf van de hypothecaire inschrijving op het onroerend goed in kwestie, kan niet worden afgeleid dat appellante, ongeacht de nog bestaande schuldvorderingen, toestemming heeft gegeven tot vervreemding van het betreffende onroerend goed, laat staan om het te schenken. Overigens de dading had betrekking op andere schulden.

Door de schenkingsakte werd ten nadele van appellante gehandeld.

Ook van het vervuld zijn van de derde voorwaarde ligt derhalve een afdoende bewijs voor.

Aangaande de vierde voorwaarde: het bedrog van de schuldenaar.

Geïntimeerden betwisten dat de schenking door bedrog in hun hoofde zou ingegeven zijn.

Appellante zou zonder voorbehoud handlichting van de hypothecaire inschrijving op de echtelijke woonst hebben gegeven zoals blijkt uit de dading van 4 april 2002 en uit haar brief van 23 december 2002 aan de instrumenterende notaris, die appellante op de hoogte bracht van de geplande schenking, waarbij appellante akkoord ging met de handlichting.

Geïntimeerden zouden ervan hebben mogen uitgaan dat appellante akkoord ging met de schenking.

Opdat van bedrog sprake zou zijn, is niet vereist dat de schuldenaar gehandeld heeft met het oogmerk om te benadelen.

Voor de schuldeiser volstaat het te bewijzen dat de handeling abnormaal was en dat de schuldenaar heeft gehandeld met de wetenschap dat de schuldeisers daardoor werden benadeeld.

Het Hof is van oordeel dat de schenking van 10 februari 2003 als een abnormale rechtshandeling moet worden bestempeld en niet door wettige beweegredenen kan worden verklaard. Eerste en tweede geïntimeerde dienden te weten dat zij door de schenkingsakte de belangen van appellante, die met de uitwinningsprocedure met betrekking tot andere onroerende goederen was gestart, ernstig konden schaden.

In de gegeven omstandigheden is het Hof van oordeel dat vaststaat dat eerste en tweede geïntimeerde hebben gehandeld, minstens met de wetenschap dat de schuldeiser door hun optreden werd benadeeld.

Aangaande de vijfde voorwaarde: de medeplichtigheid van de derde bij rechtshandelingen ten bezwarende titel Derde, vierde en vijfde geïntimeerde laten gelden dat zij ten tijde van de notariële schenkingsakte van 10 februari 2003 niet te kwader trouw hebben gehandeld.

Het staat vast dat de gewraakte rechtshandeling, de schenking van 10 februari 2003 een rechtshandeling om niet is.

200

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 200

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Het Hof is van oordeel dat bij rechtshandelingen om niet (in tegenstelling tot wat het geval is bij rechtshandelingen ten bezwarende titel) de medeplichtigheid van de derde niet moet worden bewezen.

De medeplichtigheid van derde, vierde en vijfde geïntimeerde moet dus niet worden onderzocht. Zij worden niet gevolgd in hun andersluidend standpunt.

Slotsom van dit alles is dat aan alle voorwaarden van de pauliaanse vordering is voldaan zodat de vordering van appellante op grond van art. 1167 B.W. toewijsbaar is.

Op de door eerste en tweede geïntimeerde in ondergeschikte orde gevorderde beperking van de pauliaanse vordering tot een bedrag van 24.789,35 EUR, waarvoor vrijwillig handlichting werd verleend, kan niet worden ingegaan. Het herstel in natura als gevolg van het instellen van de pauliaanse vordering is precies de niet tegenwerpbaarheid van de schenking. Appellante heeft het recht om met alle middelen integraal terugbetaling te verkrijgen van de nog openstaande kredieten door op het geschonken goed tot uitvoering over te gaan. …’

Vooruitblik naar het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek In de ontwerpteksten van het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek worden de principes van relativiteit en tegenwerpbaarheid duidelijk wettelijk omschreven. De uitzonderingen en nuances blijven ook in de ontwerpteksten bestaan. Opnieuw wordt wel van de gelegenheid gebruik gemaakt om enkele lacunes uit het oud Burgerlijk Wetboek aan te vullen. Zo zal de rechtstreekse vordering een algemeen wettelijk kader krijgen en zal ook de figuur van de derde-medeplichtigheid aan de miskenning van een contractuele verbintenis voortaan een wettelijke grondslag hebben.

201

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 201

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

2

Verbintenissen uit eenzijdige rechtshandeling: de eenzijdige wilsuiting

1. Verbintenis uit eenzijdige rechtshandeling. Wanneer een persoon eenzijdig zijn wil uit om verbintenissen op zich te nemen, ontstaan er ‘verbintenissen uit een eenzijdige rechtshandeling’.

2. Bindend karakter? Er heeft enige tijd onzekerheid bestaan over de vraag of een persoon zichzelf kan verbinden louter door zijn eenzijdige wilsuiting en zonder de aanvaarding van de wederpartij tot wie hij zich richt. Artikel 1370 oud BW (dat de bronnen van verbintenissen opsomt) maakt immers geen melding van eenzijdige rechtshandelingen.

Uiteindelijk heeft het Hof van Cassatie bevestigd dat er uit eenzijdige rechtshandelingen verbintenissen kunnen ontstaan. Het Hof deed dat onder meer in twee arresten uit 198030 over het aanbod. In de daaropvolgende jaren heeft het dat standpunt herhaaldelijk bevestigd.

Voorbeelden Vandaag worden in de rechtsleer en rechtspraak verschillende voorbeelden van verbintenissen uit eenzijdige wilsverklaringen erkend, zoals het aanbod, de aanvaarding, de eenzijdige beloningsbelofte (of de uitloving van een prijs) en de bankgarantie op eerste verzoek. Ook een betaling, een ingebreke­ stelling, een buitengerechtelijke ontbindingsbeslissing of een opzegging van een overeenkomst zijn eenzijdige rechtshandelingen.

3. Toepasselijke regels. Het volstaat hier te onthouden dat men de regels over de verbintenissen uit overeenkomst zo veel mogelijk naar analogie toepast op de verbintenissen uit eenzijdige wilsuiting.

Zo gelden de vier geldigheidsvoorwaarden voor contracten (wilsuiting, bekwaamheid, voorwerp en oorzaak) die zijn opgesomd in artikel 1108 oud BW ook voor verbintenissen uit eenzijdige rechtshandelingen.

Ook de regels inzake interpretatie worden zo veel mogelijk overgenomen.

Hetzelfde geldt voor de regels in verband met de sanctionering van verbintenissen. Weigert een schuldenaar van een eenzijdig aangegane verbintenis om zijn verbintenis vrijwillig na te komen, dan zal de rechter ook hier de gedwongen uitvoering in natura bevelen of – in ondergeschikte orde – de uitvoering bij equivalent.

Het bewijsrecht, dat vervat zit in Boek 8 van het Burgerlijk Wetboek, besteedt wel bijzondere aandacht aan de eenzijdige rechtshandelingen. Het bewijs van een eenzijdige rechtshandeling kan in principe met alle bewijsmiddelen worden geleverd (artikel 8.10, eerste lid BW). Op deze regel wordt wel één uitzondering gemaakt. Een eenzijdige verbintenis om een geldsom te betalen of om een zekere hoeveelheid vervangbare zaken te leveren, kan slechts bewezen worden door middel van een geschrift dat ondertekend is door diegene die zich verbindt en waarop de schuldenaar zelf de som of hoeveelheid voluit in letters heeft geschreven (artikel 8.10, derde lid BW juncto artikel 8.21 BW). Iedere overeenkomst die afwijkt van deze regel is nietig.

30 Cass. 9 mei 1980, Arr.Cass. 1979-80, 1132, noot, Bull. 1980, 1121, noot, Pas. 1980, I, 1121, noot, RW 1982-83, 319 en T.Aann. 1981, 146, noot M. SENELLE. 202

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 202

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

Vooruitblik naar het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek Het oud Burgerlijk Wetboek vermeldt de eenzijdige rechtshandeling niet als bron van verbintenissen. In de ontwerpteksten van het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek wordt dit aangepast. Die ontwerpteksten vernoemen de eenzijdige rechtshandeling voortaan wel als bron van verbintenissen, maar vermelden voorts nog steeds weinig bijzondere regels voor die categorie van verbintenissen. De ontwerpteksten beperken zich tot de mededeling dat de eenzijdige rechtshandeling onderworpen is aan de eigen regels (die verder niet gespecifieerd worden), aan de regels die gelden voor de contracten en aan het algemeen juridisch regime van de verbintenis.

203

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 203

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

3

Test jezelf

1 Verbintenissen uit meerzijdige rechtshandeling: de overeenkomst a Leg uit: ‘overeenkomsten zijn altijd meerzijdige rechtshandelingen’. b Is de volgende stelling juist of fout? ‘Een testament is een voorbeeld van een eenzijdige overeenkomst’. Motiveer je antwoord. c Is de volgende stelling juist of fout: ‘Bij een eenzijdige overeenkomst volstaat de wilsuiting van één persoon om het contract te sluiten’. Motiveer je antwoord. d Wat is het verschil tussen consensuele, zakelijke en plechtige overeenkomsten? Wat is het praktisch belang van dit onderscheid? e Wat is het verschil tussen eenzijdige en wederkerige overeenkomsten? Geef van elk van beide een voorbeeld. f Wat zijn onbenoemde overeenkomsten? Welke regels zijn hierop van toepassing? g Wat is een gemengde overeenkomst? Welke regels zijn hierop van toepassing? h Wat zijn kanscontracten?

2 Basisbeginselen van het contractenrecht a ‘Het Belgische contractenrecht gaat uit van consensualisme’. Leg uit. b Bestaat er een recht op ‘contractweigering’? Wat zijn de eventuele grenzen aan dit recht? c Wat zijn toetredingscontracten? Hoe beoordeel je hun geldigheid vanuit de invalshoek van het verbintenissenrecht? d Wat wordt er verstaan onder de ‘zwarte lijst van verboden bedingen’? e Wat wordt bedoeld met de rechtsspreuk pacta sunt servanda’? f Kan de rechter een contract aanvullen of wijzigen? g Bespreek de functies van het principe van de goede trouw in het contractenrecht.

3 Totstandkoming van de overeenkomst a Wat wordt er bedoeld met de ‘precontractuele aansprakelijkheid’? Noem twee verschillende gevallen waarin deze wordt toegepast. b Het principe van consensualisme is niet absoluut. Voor nogal wat contracten bestaan er bijzondere regels in verband met de totstandkoming. Leg uit en geef een aantal voorbeelden. c Wat is een aanbod? d In de praktijk ontstaat er soms discussie of een partij een aanbod deed, dan wel een uitnodiging tot onderhandeling formuleerde. Wat is het onderscheid tussen beide? Waarom is het onderscheid van belang? e Wat is een intentieverklaring? In hoeverre is zo’n intentieverklaring juridisch bindend? f Wat zijn de vier geldigheidsvoorwaarden voor de totstandkoming van overeenkomsten? g Wat zijn de toepassingsvoorwaarden voor het wilsgebrek ‘dwaling’? h Wat zijn de toepassingsvoorwaarden voor het wilsgebrek ‘bedrog’? i

Wat is het verschil tussen incidenteel bedrog en hoofdbedrog?

j

Vergelijk het wilsgebrek dwaling met het wilsgebrek bedrog (definitie – voorwaarden – gevolgen).

204

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 204

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

k Vergelijk het wilsgebrek bedrog met het wilsgebrek geweld (definitie – voorwaarden – gevolgen). l

In hoeverre is benadeling een grond tot nietigheid van overeenkomsten?

m Is de volgende stelling juist of fout? ‘De overeenkomst waarbij een manifest onevenwicht wordt vastgesteld tussen de prestaties van de beide partijen is nietig’. Motiveer je antwoord. n Om overeenkomsten op een geldige manier aan te gaan, moeten de contractpartijen bekwaam zijn. Welke soorten bekwaamheid onderscheidt men? Hoe wordt men onbekwaam? o Elke overeenkomst moet een geldige en geoorloofde oorzaak hebben. Wat wordt daarmee bedoeld? p Vergelijk de relatieve en de absolute nietigheid.

4 Nakoming en andere vormen van tenietgaan van verbintenissen uit overeenkomst a De overmachtsleer wordt naar Belgisch recht ook de leer van de ‘ontoerekenbare onmogelijkheid’ genoemd. Leg uit. b Wat wordt bedoeld met de imprevisieleer? Wordt deze in België gevolgd? c Wat is een ingebrekestelling? Leg het belang ervan uit. d Een ingebrekestelling kan uitgaan van de schuldeiser zelf of (op vraag van de schuldeiser) van een advocaat, gerechtsdeurwaarder of incassobureau. Zijn deze beide situaties aan dezelfde regels onderworpen? Licht toe. e ‘De vereiste van een voorafgaande ingebrekestelling is niet van openbare orde’. Wat wordt hiermee bedoeld? f Leg uit: ‘De exceptio non adimpleti contractus kan alleen worden ingeroepen bij wederkerige overeenkomsten’. g Wat wordt er verstaan onder een retentierecht? h Wat wordt er bedoeld met een ‘gedwongen uitvoering bij equivalent’? i

Bespreek de gevallen waarin een contract ontbonden kan worden.

j

Wat is het verschil tussen nietigheid en ontbinding?

k Wat is een exoneratiebeding? Bespreek de geldigheid ervan. l

Wat is een schadebeding? Bespreek de geldigheid ervan.

m Mag een schuldeiser steeds intrest aanrekenen wanneer zijn schuldenaar een factuur te laat betaalt? Hoe wordt de intrest bepaald? n In welke gevallen heeft een contractpartij het recht om een overeenkomst eenzijdig te verbreken?

5 Draagwijdte van overeenkomsten ten aanzien van derden a Leg het principe van de relativiteit van de overeenkomst uit. b Leg het principe van de tegenwerpbaarheid van het bestaan van de overeenkomst uit. c Wat is een beding ten gunste van een derde? Hoe situeer je deze rechtsfiguur binnen de algemene principes van het verbintenissenrecht? d Wat is een rechtstreekse vordering? Hoe situeer je deze rechtsfiguur binnen de algemene principes van het verbintenissenrecht? e Wat is een sterkmaking? Hoe situeer je deze rechtsfiguur binnen de algemene principes van het verbintenissenrecht?

205

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 205

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 2 Verbintenissen uit rechtshandelingen

f Leg uit: ‘sterkmaking is geen echte uitzondering op het principe van relativiteit van de overeenkomst’. g Wat wordt bedoeld met ‘derdemedeplichtigheid aan contractbreuk’? h Wat is een pauliaanse vordering? Aan welke voorwaarden moet voldaan zijn om deze met succes te kunnen instellen? i

Is de volgende stelling juist of fout? ‘Een schuldeiser die vaststelt dat zijn schuldenaar rechtshandelingen stelt die hem benadelen, kan deze rechtshandelingen nietig laten verklaren door een pauliaanse vordering’. Motiveer je antwoord.

206

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 206

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 uit rechtsfeiten n e s s i n e t n i b r e V

207

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 207

28/06/21 16:23

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 208

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

1. Inleiding. Hiervoor hebben we de verbintenissen uit rechtshandelingen bestudeerd. In wat volgt bestuderen we de verbintenissen uit die rechtsfeiten die geen rechtshandelingen zijn.

In een eerste deel komen kort de verbintenissen uit oneigenlijke overeenkomst aan bod.

In een tweede deel staan de verbintenissen uit onrechtmatige daad centraal.

209

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 209

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

1

Verbintenissen uit oneigenlijke overeenkomst

1. Begrip en soorten. Oneigenlijke overeenkomsten of quasi-contracten zijn – zo zegt artikel 1371 oud BW – vrijwillige handelingen waaruit, buiten enige overeenkomst om, verbintenissen ontstaan jegens een derde en soms wederzijdse verbintenissen voor beide partijen.

Men onderscheidt doorgaans drie oneigenlijke overeenkomsten: – zaakwaarneming (artikels 1372 t.e.m. 1375 oud BW); – onverschuldigde betaling (artikels 1376 t.e.m. 1381 oud BW); – ongerechtvaardigde verrijking.

De term ‘oneigenlijke overeenkomst’ is in feite misleidend. Kenmerkend voor elk van deze situaties is namelijk dat er verbintenissen ontstaan zonder dat er een overeenkomst aan is voorafgegaan.

1.1

Zaakwaarneming

2. Wettelijke basis.

Artikel 1372 oud BW

‘Wanneer iemand vrijwillig een anders zaak waarneemt hetzij met, hetzij buiten weten van de eigenaar, verbindt hij zich stilzwijgend om de door hem begonnen zaakwaarneming voort te zetten en die te voltooien, totdat de eigenaar in staat is zelf daarin te voorzien; hij moet zich eveneens belasten met alles wat bij diezelfde zaak behoort. Hij onderwerpt zich aan alle verplichtingen die zouden ontstaan uit een uitdrukkelijke lastgeving die hij van de eigenaar zou hebben gekregen.’

3. Begrip. Zaakwaarneming ontstaat wanneer iemand (de ‘zaakwaarnemer’) vrijwillig, maar niet uit vrijgevigheid of uit eigenbelang, de zaken van een andere persoon (de ‘meester van de zaak’) behartigt.

Of die meester van de zaak daarvan op de hoogte is of niet, doet niet ter zake. Van belang is wel dat de tussenkomst van de zaakwaarnemers vrijwillig gebeurt, dit wil zeggen zonder dat de zaakwaarnemer door een wet of contract verplicht wordt om te handelen.

Voorbeeld Een schoolvoorbeeld van zaakwaarneming doet zich voor wanneer een zorgzaam persoon, zonder dat daarover vooraf afspraken gemaakt zijn, na zware regenval of een overstroming de kelder laat leegpompen van zijn buren die op vakantie zijn om grotere waterschade te voorkomen.

Het gevolg van de tussenkomst van de zaakwaarnemer is dat er verbintenissen ontstaan in hoofde van de meester van de zaak. Die zal immers verplicht worden om de zaakwaarnemer te vergoeden voor alle nuttige en noodzakelijke kosten die de zaakwaarnemer heeft gemaakt. Maar ook aan de zijde van de zaakwaarnemer zullen er verbintenissen ontstaan. Zo zal de zaakwaarnemer verplicht zijn om de zaakwaarneming voort te zetten tot de meester van de zaak zijn zaken terug zelf kan behartigen.

210

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 210

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

4. Toepassingsvoorwaarden. De figuur van de zaakwaarneming kan uiteraard geen vrijbrief zijn voor (al dan niet goedbedoelde) bemoeizucht. Opdat er sprake zou zijn van zaakwaarneming moeten verschillende voorwaarden vervuld zijn: – De zaakwaarneming moet gebeuren in het belang van andermans zaak (de meester van de zaak), niet in het belang van de zaakwaarnemer.

– De tussenkomst van de zaakwaarnemer moet vrijwillig gebeuren: er mag op de zaakwaarnemer geen wettelijke of contractuele plicht rusten om de handeling te verrichten. In deze voorwaarde schuilt het verschil met de lastgeving. Lastgeving is immers een contract waarbij doelbewust aan iemand een vertegenwoordigingsbevoegdheid wordt toevertrouwd.

– Er mag in hoofde van de zaakwaarnemer geen schenkingsoogmerk zijn: de handelingen mogen niet uit vrijgevigheid gesteld zijn.

– De tussenkomst van de zaakwaarnemer is noodzakelijk: dit impliceert onder meer dat de meester van de zaak zelf niet bij machte is om te handelen en dat er een daadwerkelijke nood is aan een onmiddellijk optreden.

5. Gevolgen. De gevolgen van de zaakwaarneming zijn geregeld in de artikels 1372 e.v. oud BW. Uit de zaakwaarneming vloeien voor beide betrokkenen verbintenissen voort.

De zaakwaarnemer moet in het kader van de zaakwaarneming optreden zoals een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader) (artikel 1374 oud BW). Hij moet de zaakwaarneming voortzetten tot de eigenaar in staat is om zijn zaken terug zelf te behartigen. Aan het einde van de zaakwaarneming moet hij bovendien verantwoording kunnen geven voor de sommen die hij terugvordert.

De meester van de zaak moet op zijn beurt de verbintenissen nakomen die in zijn naam door de zaakwaarnemer tegenover derden werden aangegaan. Die verplichting vloeit rechtstreeks voort uit de wet (artikel 1375 oud BW). De meester van de zaak is tot de nakoming van de verbintenissen verplicht, zonder dat hij die eerst moet bekrachtigen. De meester van de zaak moet daarenboven de zaakwaarnemer schadeloos stellen voor de persoonlijke verbintenissen die hij is aangegaan of de schade die hij zelf heeft geleden. Hij moet tot slot alle nuttige of noodzakelijke uitgaven die de zaakwaarnemer deed vergoeden. Die laatste – door artikel 1375 oud BW opgelegde – vergoedingsplicht vormt uiteraard de grootste bron van discussies.

Voorbeeld Lees het onderstaande uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 16 februari 20001. Een vervoeronderneming (hierna: ‘appellante’) voert een transportopdracht uit voor de bvba G.T. Zij krijgt hiervoor vanwege de bvba G.T. een trailer ter beschikking die geleased is van een derde partij, die er eigenaar van is (hierna: ‘geïntimeerde’). De vervoeronderneming laat een herstelling uitvoeren aan de trailer en wil de kostprijs hiervan recupereren bij de eigenaar van de trailer. ‘…

Overwegende dat appellante de herstelling aan de trailer niet uitvoerde in het belang van de meester van de zaak m.a.w. in het belang van geïntimeerde; dat appellante immers voor B.V.B.A. G.T. een transportopdracht uitvoerde, de trailer ter beschikking had en de contractuele verplichting had om deze in dezelfde

1

Antwerpen 16 februari 2000, AJT 2000-01, 662.

211

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 211

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

staat als ontvangen terug te bezorgen; Overwegende dat appellante de herstellingen uitvoerde in het raam van haar contractuele verplichting opzichtens B.V.B.A. G.T., maar tevens ook in haar eigen belang; Overwegende dat de voorwaarden om de vordering te kunnen steunen op de rechtsfiguur van de zaakwaarneming in casu niet zijn vervuld; Overwegende dat appellante niet de bedoeling had de meester, geïntimeerde, te helpen, doch veeleer de bedoeling had de belangen van B.V.B.A. G.T. te behartigen; Overwegende dat appellante bovendien haar eigen belang wilde dienen, aangezien zij niet alleen de trailer in goede conditie diende af te leveren aan diegene die haar de trailer ter beschikking stelde, doch tevens gebaat was met een vlugge oplossing, teneinde het geladen fruit in goede conditie ter bestemming af te leveren; Overwegende dat er geen sprake kan zijn van zaakwaarneming, zelfs indien het optreden van appellante meteen aan de meester baat brengt; Overwegende dat het optreden van de zaakwaarnemer bovendien spontaan moet zijn, wat niet is; dat appellante immers een contractuele verplichting had opzichtens B.V.B.A. G.T. om op te treden; Overwegende dat het optreden van de zaakwaarnemer ook niet mag stuiten op verzet vanwege de meester; dat eenieder zijn eigen vermogen beheert; dat de inmenging van een derde principieel onduldbaar is; dat zij slechts gerechtvaardigd is, indien blijkt dat de meester niet bij machte was zijn zaken te behartigen of minstens dat hij niet gekant is tegen de handelwijze van de zaakwaarnemer; Overwegende dat het aan het Hof ongeloofwaardig overkomt dat appellante niet zou hebben kunnen uitmaken wie de eigenaar van de trailer was, nu aannemelijk is dat bij internationaal vervoer officiële boordpapieren aanwezig moeten zijn en appellante minstens de plicht had dit te controleren, en dat een geleasde trailer een naamplaatje van de eigenaar draagt; Overwegende dat appellante niet bewijst als zou de meester niet bij machte geweest zijn zijn zaken te behartigen, nu zij niet eens contact heeft opgenomen met geïntimeerde, vooraleer zij de herstellingen uitvoerde. …’

1.2

Onverschuldigde betaling

6. Begrip. De tweede door het oud Burgerlijk Wetboek voorziene oneigenlijke overeenkomst is de onverschuldigde betaling. Artikel 1235, eerste lid oud BW stelt dat datgene wat betaald is zonder verschuldigd te zijn, kan worden teruggevorderd. Artikel 1376 oud BW sluit daarbij aan door diegene die iets ontvangen heeft wat hem niet verschuldigd was, op te dragen datgene wat hij ten onrechte ontvangen heeft terug te geven. Deze artikels vormen de basis voor de rechtsfiguur van de onverschuldigde betaling.

7. Toepassingsvoorwaarden. De benaming van deze rechtsfiguur maakt meteen duidelijk dat er twee belangrijke voorwaarden vervuld moeten zijn: – Er moet een betaling gebeurd zijn. De term ‘betaling’ wordt hier opnieuw in de ruime zin gebruikt: vereist is dat er een geldsom of een bepaald goed werd overgedragen.

– Deze betaling moet daarenboven ‘onverschuldigd’ zijn. De redenen daarvoor kunnen zeer divers zijn: bijvoorbeeld omdat er nooit een schuld was, omdat de schuld al betaald is of door schuldvergelijking teniet is gegaan, omdat te veel betaald werd, omdat aan of door de verkeerde betaald werd …

212

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 212

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Of de ontvanger al dan niet besefte dat hij een onverschuldigde betaling ontving, is niet relevant voor de toepassing van de onverschuldigde betaling. Wél zal de terugbetalingsverplichting ruimer worden ingevuld voor wie te kwader trouw zaken behoudt waar hij geen recht op heeft (zie verder). Voor de toepassing van de onverschuldigde betaling is evenmin vereist dat de onverschuldigde betaling te goeder trouw gebeurde. Het bewijs van een vergissing kan wel een indicatie zijn dat de betaling onverschuldigd was.

8. Gevolgen. Dat wat onverschuldigd betaald is, kan worden teruggevorderd. De omvang van wat teruggegeven moet worden, varieert echter naargelang de ontvanger van de onverschuldigde betaling al dan niet te goeder trouw was. Zo zal diegene die welbewust een geldsom behoudt waar hij geen recht op heeft, niet alleen de geldsom zelf, maar ook de intresten moeten terugbetalen.

Voorbeeld Lees het onderstaande uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 11 december 20032. Situering. De bvba Estrans (hierna ook: ‘rekeninghouder’) geeft opdracht aan de nv Dexia Bank België om een betaling te doen aan de nv Creyfs Interim (hierna ook: ‘pseudo-begunstigde’). Per vergissing voert de nv Dexia Bank België de betaling twee keer uit. ‘…

2.2.3. Wanneer een bank een overschrijving uitvoert zonder opdracht van de rekeninghouder, geldt deze overschrijving niet als een betaling door de rekeninghouder. De bank die per vergissing een overschrijvingsorder uitvoert, waarvoor zij geen opdracht heeft ontvangen, heeft het recht om de terugbetaling van de (pseudo)begunstigde te vorderen. Of iets onverschuldigd werd betaald moet worden beschouwd vanuit het oogpunt van de bank die de betaling heeft verricht. De onverschuldigde betaling bestaat in hoofde van de bankier, die geen enkele verbintenis had om aan de (pseudo-)begunstigde een bedrag te doen toekomen zonder daartoe een opdracht te hebben ontvangen. Hieruit vloeit voort dat de (pseudo-)begunstigde zich niet tegen een eis tot terugbetaling kan verweren door aan te voeren dat hij een vordering op de (pseudo-) opdrachtgever had die gelijk of hoger was dan het onverschuldigd door de bank betaalde. …

Vermits NV Dexia Bank België slechts één opdracht van SPRL Estrans ontving en zij deze tweemaal heeft uitgevoerd, heeft NV Dexia Bank België een bedrag van 2.741,50 EUR onverschuldigd aan NV Creyfs Interim betaald, en deze laatste is tot terugbetaling gehouden, zonder dat zij daarbij elementen uit haar relatie met SPRL Estrans (en meer bepaald het bestaan van een vordering op SPRL Estrans) kan tegenwerpen. …

2.2.4. De kwade trouw van NV Creyfs Interim is niet bewezen, zodat NV Dexia Bank België enkel recht heeft op intresten vanaf 04.11.2000, datum waarop de ingebrekestelling d.d. 23.10.2000 volgens NV Creyfs Interim zou zijn verzonden. …’

1.3

Ongerechtvaardigde verrijking

9. Begrip. Er is een ongerechtvaardigde verrijking wanneer het vermogen van één persoon (de verarmde) een verarming ondergaat ten voordele van het vermogen van een andere persoon (de verrijkte) zonder dat daarvoor een geldige juridische oorzaak kan worden aangewezen. De ongerechtvaardigde

2

Antwerpen 11 december 2003, NJW 2004, afl. 68, 487, noot R. STEENNOT en RABG 2005, afl. 4, 321.

213

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 213

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

verrijking wordt soms ook ‘verrijking zonder oorzaak’, ‘onrechtvaardigde vermogensverschuiving’ of ‘vermogensverschuiving zonder oorzaak’ genoemd.

De onrechtvaardigde verrijking is niet als zodanig bij wet geregeld. Men vindt wel concrete toepassingen ervan in een aantal wetsbepalingen (vooral in het goederenrecht, met name in de artikels 3.56, 3.57, 3.62, 3.64, 3.146, 3.160, 3.165, 3.176 en 3.188 BW). Deze rechtsfiguur is bovendien door het Hof van Cassatie tot een algemeen rechtsbeginsel uitgeroepen.

10. Toepassingsvoorwaarden. Opdat er sprake zou zijn van een ongerechtvaardigde verrijking moeten verschillende voorwaarden vervuld zijn: – Er moet een verrijking zijn van het ene vermogen (ruim opgevat).

– Er moet een verarming zijn van het andere vermogen.

– Er moet een oorzakelijk verband bestaan tussen die verrijking en verarming: de verrijking zou zonder de verarming niet zijn ontstaan.

– Noch de verrijking, noch de verarming hebben een geldige juridische oorzaak. Zij steunen dus niet op een wettekst, een overeenkomst, de nakoming van een natuurlijke verbintenis, een onrechtmatige daad of de eenzijdige wil van de verarmde. Zodra er enige economische of zelfs loutere morele rechtvaardiging bestaat voor de vermogensverschuiving kan er geen sprake meer zijn van ongerechtvaardigde verrijking.

Vaak wordt bovendien gesteld dat de figuur van de ongerechtvaardigde verrijking een subsidiair karakter heeft: zij kan slechts worden ingeroepen indien er geen andere vordering mogelijk is.

11. Gevolgen. Wanneer het bestaan van een ongerechtvaardigde verrijking met succes is aangetoond, zal de rechter een vergoedingsplicht kunnen opleggen aan diegene wiens vermogen ten onrechte werd verrijkt. Indien de verrijking en de verarming niet even groot zijn, moet in principe slechts het laagste bedrag van de verrijking respectievelijk verarming vergoed worden.

Voorbeeld 1 Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 22 april 20033.

Situering. Een vrouw (hierna: ‘appellante’) schrijft geld over op de rekening van de man met wie zij op dat ogenblik een relatie heeft (hierna: ‘geïntimeerde’). Wanneer de relatie afgelopen is, probeert zij de gelden terug te krijgen door een ongerechtvaardigde verrijking in te roepen. ‘…

Dat blijkt, en overigens niet betwist wordt, dat partijen geruime tijd in concubinaat hebben samengewoond, eerst bij de ouders van geïntimeerde en nadien in de nieuwbouw van geïntimeerde; Overwegende dat de eerste rechter terecht heeft geoordeeld dat er wel degelijk een oorzaak is en dat deze gelegen is in de relatie die appellante had met geïntimeerde; Dat de overschrijving door appellante van de kwestieuze gelden naar de rekening van geïntimeerde in elk geval gebeurde uit vrije wil; dat de eventuele vermogensverschuiving aldus plaatsvond ingevolge de wil van appellante en geenszins zonder oorzaak; Overwegende dat appellante, waarop in casu de bewijslast rust, niet aantoont dat er in haren hoofde geen vrijgevigheid mee gemoeid was, zodat zij in gebreke blijft de afwezigheid van de oorzaak aan te tonen; Dat

3

Antwerpen 22 april 2003, TBBR 2005, afl. 1, 69, noot.

214

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 214

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

overigens uit de voorgebrachte gegevens kan afgeleid worden dat de eventuele aanwending van de gelden voor de aankoop van een wagen plaatsvond met het oogmerk en de wil om de relatie te laten voortduren …; Dat daaraan nog kan worden toegevoegd dat de kosten met betrekking tot de aankoop van een wagen ook duidelijk een oorzaak hebben in de relatie omdat appellante met het maken van deze kosten ook oog had voor een meer comfortabel samenleven; Dat appellante dan ook geenszins aantoont dat de eventuele vermogensverschuiving plaatsvond zonder oorzaak, maar integendeel blijkt dat er voor de voorgehouden vermogensverschuiving wel degelijk een oorzaak was; …’

Voorbeeld 2 Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 7 juni 20164.

Situering. Appellanten zijn de ouders van wijlen de heer M.V. en de voormalige schoonouders van geïntimeerde, de partner met wie wijlen de heer M.V. tot zijn overlijden wettelijk samenwoonde (hierna: ‘geïntimeerde’). Tijdens het leven van hun zoon schreven appellanten een bedrag van 50 000 euro over op de gemeenschappelijke bankrekening op naam van geïntimeerde en hun zoon. Bij deze overschrijving was geen enkele referentie vermeld. Op 28 augustus 2011 overleed de heer M.V. Zijn testament wees geïntimeerde aan als zijn enige erfgenaam en als algemene legataris van al zijn onroerende en roerende goederen. Bijgevolg kregen appellanten niets uit de nalatenschap van hun zoon.

Appellanten zijn hier niet gelukkig mee en vragen de gelden die zij destijds overschreven terug. Zij beroepen zich op de ongerechtvaardigde verrijking. ‘…

7. De eerste transactie dateert van 16 juli 2007: appellanten schreven de som over van 50 000 euro. De overschrijving zelf vermeldt geen enkele referentie.

7.1. Appellanten vorderen dit bedrag terug: als rechtsgrond voor hun vordering baseren zij zich op de verrijkingsvordering of actio de rem verso.

Appellanten beklemtonen dat het hier geen schenking betreft, in weerwil van wat de eerste rechter hieromtrent dacht en oordeelde.

De eerste rechter verklaarde hun terugbetalingsvordering immers ongegrond, met de overweging dat sprake was van een rechtsgeldige onrechtstreekse schenking, die niet is onderworpen aan art. 931 BW, gelet op het feit dat de overschrijving geen referentie vermeldde.

Volgens appellanten ontbreekt echter een animus donandi.

7.2. Geïntimeerde betwist deze aanspraak van appellanten: als verweer voert zij in essentie aan dat de ouders van haar overleden partner een natuurlijke verbintenis hebben uitgevoerd. Met de overschrijving beoogden zij hun zoon een zekere stand te verschaffen en een compensatie te bieden na een ongelukkige jeugd van hun zoon en een mislukte ouderrelatie.

Geïntimeerde beklemtoont dat ook haar familie aanzienlijke materiële en financiële hulp had geboden aan het jonge koppel.

4

Antwerpen 7 juni 2016, RW 2018-19, afl. 32, 1269.

215

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 215

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

7.3. De vordering van appellanten blijft ongegrond, ook in zoverre deze thans (in hoger beroep) is gebaseerd op de verrijking zonder oorzaak.

De rechtsfiguur van de verrijking zonder oorzaak wordt met een zekere argwaan onthaald in rechtspraak en rechtsleer, om welke reden deze ook slechts als ultiem (red)middel kan worden ingeroepen. De verrijkingsvordering heeft een vangnetfunctie. Zij heeft in essentie een achtergesteld karakter en geldt als ultimum remedium, zodat deze vordering niet in concurrentie kan treden met (vorderingen gebaseerd op) andere rechtsgronden. Omdat de ongerechtvaardigde verrijking het potentieel in zich draagt om de hele rechtsorde onderuit te halen en rechtsonzekerheid in de hand werkt, past een restrictieve interpretatie. Van (te) veel vermogensverschuivingen kan ex post immers beweerd worden dat ze «onrechtvaardig» zijn.

Wie een verrijkingsvordering instelt moet krachtens art. 1315 BW [vgl. art. 8.4 BW] het bewijs leveren dat de voorwaarden hiertoe zijn vervuld. Dit bewijs kan weliswaar worden geleverd met alle middelen van recht, aangezien het loutere (rechts)feiten betreft (RPDB, vo Quasi-contrat, p. 31, nr. 168).

Zodra er een geldige oorzaak voorhanden is voor de verarming en er bijgevolg een economische of zelfs loutere morele rechtvaardiging bestaat voor de vermogensverschuiving, moet de aanspraak van de aanleggende partij worden afgewezen: de oorzaak van een vermogensverschuiving kan een contractuele, wettelijke of natuurlijke verbintenis zijn of zelfs de eigen wil van de verarmde. In dat verband dient nog te worden beklemtoond dat wanneer de verarmde speculeerde om een aleatoir resultaat te bereiken – dat uiteindelijk dan niet werd bereikt of gerealiseerd – of handelde uit eigenbelang, de vermogensverschuiving niet zonder oorzaak is (zie o.a. ook: H. De Page, Traité élémentaire de droit civil belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, p. 54, nr. 40).

Naar het oordeel van het hof kan deze rechtsgrond geen soelaas bieden, aangezien appellanten handelden uit vrije wil. Appellanten hebben ontegensprekelijk de litigieuze som vrijwillig en met kennis van zaken gestort op de rekening van geïntimeerde en hun vooroverleden zoon.

Kern van de zaak is dan ook dat appellanten geen terugbetalingsverbintenis bewijzen. Er is geen akte, noch een schriftelijk bewijs waaruit het bestaan van een dergelijke schuld zou kunnen worden afgeleid. De transactie dateert van medio 2007, terwijl de terugbetalingseis pas voor het eerst werd gesteld medio 2012, d.w.z. vijf jaar later.

Niet toevallig dateert deze terugbetalingsaanspraak van appellanten van na het overlijden van hun zoon en dus ook van na de kennisname van testament waarbij geïntimeerde geheel het vermogen van de zoon van appellanten testamentair vererfde. De verrijkingsvordering is uiteraard niet bestemd om in dat geval te dienen als rechtsgrond voor appellanten om alsnog (een deel van) het vermogen van hun zoon langs die weg te ‘recupereren’. Onder het mom van een verrijkingsvordering kunnen appellanten niet alsnog een rechtsgrond in het leven roepen om deze geldtransfer ex post ongedaan te maken. …’

Vooruitblik naar het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek De ontwerpteksten van het nieuwe Boek 5 van het nieuwe Burgerlijk Wetboek geven de ongerechtvaardigde verrijking een wettelijke erkenning als derde oneigenlijk contract. Van een ongerechtvaardigde verrijking is sprake wanneer iedere juridische rechtvaardiging ontbreekt voor zowel de verrijking als de correlatieve verarming. Deze rechtsfiguur behoudt in de ontwerpteksten haar subsidiaire karakter ten aanzien van de overige rechtsgronden voor terugbetaling.

216

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 216

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

1.4

Test jezelf

1 Wat is een oneigenlijke overeenkomst?

2 Waarom kan de term ‘oneigenlijke overeenkomst’ misleidend genoemd worden?

3 Welke soorten ‘oneigenlijke overeenkomsten’ bestaan er?

4 Wat zijn de toepassingsvoorwaarden opdat er sprake zou zijn van ‘zaakwaarneming’?

5 Wat zijn de verbintenissen van de ‘meester van de zaak’ en van de ‘zaakwaarnemer’ bij zaakwaarneming?

6 Wat zijn de toepassingsvoorwaarden opdat er sprake zou zijn van ‘onverschuldigde betaling’?

7 Welke verbintenissen rusten op de persoon die een onverschuldigde betaling ontvangen heeft?

8 Wat zijn de toepassingsvoorwaarden opdat er sprake zou zijn van ‘ongerechtvaardigde verrijking’?

217

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 217

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

2

Verbintenissen uit onrechtmatige daad

2.1

Situering

2.1.1

Soorten aansprakelijkheid

1. Burgerrechtelijke aansprakelijkheid. Het uitgangspunt van het aansprakelijkheidsrecht is dat een schadelijder (of benadeelde of slachtoffer) zijn schade zelf moet dragen (“Loss lies where it falls.”). In bepaalde omstandigheden laat het aansprakelijkheidsrecht toe dat de schadelijder zijn schade kan verhalen op een andere persoon (de aansprakelijke).

In het burgerlijk recht betekent ‘aansprakelijkheid’ dat een persoon met zijn vermogen moet instaan voor de nadelige gevolgen die anderen ondervinden door een bepaalde handeling of voorval.

Binnen het burgerlijk recht onderscheidt men twee soorten burgerrechtelijke of civielrechtelijke aansprakelijkheid: de contractuele aansprakelijkheid en de buitencontractuele aansprakelijkheid.

De aansprakelijkheid van een contractpartij wanneer zij tekortschiet in de uitvoering van een overeenkomst noemt men contractuele aansprakelijkheid.

Er is daarnaast nog een tweede vorm van aansprakelijkheid in het burgerlijk recht: de buitencontractuele aansprakelijkheid. Het gaat om alle gevallen waarin een persoon schadeplichtig is buiten iedere contractuele band om. De buitencontractuele aansprakelijkheid wordt ook aangeduid als aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad, foutaansprakelijkheid, quasi-delictuele aansprakelijkheid of aquiliaanse aansprakelijkheid.

1bis. Strafrechtelijke aansprakelijkheid. De burgerrechtelijke aansprakelijkheid moet onderscheiden worden van de strafrechtelijke aansprakelijkheid, die ontstaat wanneer een persoon opzettelijk of onopzettelijk (naargelang de delictsomschrijving) een norm overtreedt die door de wetgever strafbaar is gesteld.

2. Relevantie van het onderscheid. Het verschil tussen al deze vormen van aansprakelijkheid is uiteraard niet onbelangrijk.

Strafrechtelijke aansprakelijkheid situeert zich in de publiekrechtelijke sfeer. Wanneer iemand zich schuldig maakt aan een misdrijf, zal de strafrechtelijke vervolging door de overheid gebeuren.

Strafrechtelijke aansprakelijkheid zal leiden tot de sancties die in de wet zijn voorzien, waaronder de meest bekende de gevangenisstraf en de geldboete zijn, naast een brede waaier aan andere sancties.

Burgerrechtelijke aansprakelijkheid situeert zich in de private sfeer. De overheid zal zich niet mengen in de sanctionering van burgerrechtelijke ‘fouten’. Gaat het om een contractuele fout, dan heeft de schadelijder – in beginsel nadat hij zijn wederpartij heeft aangemaand – de keuze tussen een heel arsenaal aan remedies (zie hiervoor). Gaat het om een buitencontractuele aansprakelijkheid, dan zal de aansprakelijke bijna altijd een schadevergoeding moeten betalen (zie verder).

218

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 218

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Aansprakelijkheid

Civielrechtelijk Burgerrechtelijk

Contractueel

Strafrechtelijk

Buitencontractueel

3. Samenloop? Omdat er verschillende vormen van aansprakelijkheid bestaan (strafrechtelijke aansprakelijkheid, contractuele en buitencontractuele burgerrechtelijke aansprakelijkheid), rijst onmiddellijk de vraag naar de combinatiemogelijkheden van al deze vormen van aansprakelijkheid.

Strafrechtelijke en burgerrechtelijke aansprakelijkheid kunnen zonder enig probleem gecombineerd worden.

Moeilijker is evenwel de vraag of er samenloop of cumul mogelijk is tussen contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid. Kan een partij bij een contract haar vordering lastens haar wederpartij ook baseren op de regels van de buitencontractuele aansprakelijkheid, wanneer dit voor haar gunstiger zou zijn? Contractuele aansprakelijkheid en buitencontractuele aansprakelijkheid zijn immers elk onderworpen aan een eigen set van regels. Het zou voor een contractpartij in bepaalde omstandigheden voordeliger kunnen zijn om haar vordering te baseren op de regels van de buitencontractuele aansprakelijkheid dan op de regels van de contractuele aansprakelijkheid. In een contract zou bijvoorbeeld een exoneratiebeding kunnen staan op grond waarvan de contractuele aansprakelijkheid van een partij uitgesloten of beperkt is. In dat geval zou een beroep op de buitencontractuele aansprakelijkheid nog een uitweg kunnen bieden.

De vraag of er een cumul mogelijk is tussen contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid geeft aanleiding tot moeilijke, genuanceerde rechtspraak. Het antwoord is in principe negatief: tussen contractpartijen moeten de regels van de contractuele aansprakelijkheid worden toegepast.

vordering op contractuele grondslag Schadelijder – contractpartij

Schadeveroorzaker – medecontractant vordering op buitencontractuele grondslag? principieel niet mogelijk: samenloopverbod

219

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 219

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Voorbeeld Een schilder, die een aannemingsovereenkomst voor schilderwerken sloot met een autoverdeler, laat tijdens zijn schilderwerken in de toonzaal van de autoverdeler per ongeluk een pot verf vallen op enkele auto’s die in die toonzaal tentoongesteld zijn. Kan de benadeelde autoverdeler dan kiezen op welke vorm van aansprakelijkheid hij zijn vordering tot schadevergoeding wenst te steunen? Aangezien er principieel geen cumul (samenloop) mag zijn tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, is het antwoord ontkennend. De benadeelde autoverdeler zal dus een vordering moeten instellen op grond van een contractuele wanprestatie. Hij kan geen vordering tot schadevergoeding instellen op grond van de buitencontractuele aansprakelijkheid.

In een arrest van 27 november 20065 legt het Hof van Cassatie nog eens uit wat de reden is van dit samenloopverbod: ‘De principiële onmogelijkheid voor contractspartijen om zich in het raam van hun contractuele verhouding op de regels van de buitencontractuele aansprakelijkheid te beroepen vloeit voort uit de onderstelling dat contractspartijen hun contractuele rechtsverhouding en een in dit raam begane wanprestatie, behoudens andersluidend beding, uitsluitend door de regels van de contractuele aansprakelijkheid willen laten beheersen’.

Alleen in uitzonderlijke gevallen zal van het principiële samenloopverband worden afgeweken. Een contractpartij kan alleen op buitencontractuele grondslag aansprakelijk worden gesteld wanneer: – de ten laste gelegde fout niet alleen een contractuele wanprestatie uitmaakt, maar tegelijkertijd ook een schending uitmaakt van de algemene zorgvuldigheidsplicht die op haar rust; en daarenboven (cumulatief ) – deze fout ook andere schade heeft veroorzaakt dan de schade die te wijten is aan de slechte uitvoering van het contract.

Deze uitzonderlijke hypothese is de facto slechts aan de orde wanneer er sprake is van een misdrijf.

De schadelijder moet dus een moeilijk bewijs leveren.

In ieder geval zal een schadelijder die slaagt in het bewijs en die zijn vordering dus op beide rechtsgronden kan steunen, daardoor niet twee keer vergoed worden voor zijn schade. Een schadelijder kan immers maximaal maar één keer volledig vergoed worden voor dezelfde schade, op welke rechtsgrond hij zijn vordering ook steunt.

5

Cass. AR C.05.0310.N, 27 november 2006, Pas. 2006, afl. 11, 2485, NJW 2008, afl. 174, 28, noot I. BOONE en RABG 2007, afl. 19, 1257, noot L. PHANG.

220

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 220

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Praktisch: bepaling van de aansprakelijkheidsgrond Omwille van de principiële voorrang van de contractuele aansprakelijkheid op de buitencontractuele aansprakelijkheid is het zeer belangrijk om bij het oplossen van een concrete casus eerst uit te maken tussen welke bij het aansprakelijkheidsvoorval betrokken personen een contractuele band bestaat en of deze contractuele band van belang is voor de beoordeling van het aansprakelijkheidsvoorval.

Het is aan te raden om bij zo’n oefening alle betrokken personen in een schema te zetten en met lijnen of pijlen aan te merken tussen welke personen een relevante contractuele band bestaat.

De regels met betrekking tot de buitencontractuele aansprakelijkheid zullen dan vooral van belang zijn om de aansprakelijkheid te beoordelen van bij het aansprakelijkheidsvoorval betrokken personen die niet contractueel verbonden zijn met het slachtoffer (en, zij het zeer uitzonderlijk, in de hypotheses waar cumul tussen contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid mogelijk is van personen die wel contractueel verbonden zijn met het slachtoffer).

In de voorbeelden die hierna volgen, moet je er steeds van uitgaan dat er geen (relevante) contractuele band bestaat tussen de schadelijder en de personen die buitencontractueel aangesproken worden door de schadelijder voor schade uit een aansprakelijkheidsvoorval.

4. Co-existentie. De vraag naar samenloop moet onderscheiden worden van de vraag (1) of de schadelijder op grond van eenzelfde gebeurtenis meerdere personen kan aanspreken op grond van eenzelfde of verschillende aansprakelijkheidsregimes (passieve co-existentie) en van de vraag (2) of meerdere schadelijders op grond van eenzelfde gebeurtenis één persoon kunnen aanspreken op grond van eenzelfde of verschillende aansprakelijkheidsregimes (actieve co-existentie).

Passieve co-existentie

vordering op contractuele grondslag

Aansprakelijke 1 – medecontractant

Schadelijder

vordering op buitencontractuele grondslag

Aansprakelijke 2 – derde

Actieve co-existentie

Schadelijder 1 – medecontractant

vordering op contractuele grondslag Aansprakelijke

Schadelijder 2 – derde

vordering op buitencontractuele grondslag

221

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 221

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Uiteraard zijn er complexe gevallen denkbaar waarin er zowel meerdere schadelijders als meerdere aansprakelijken zijn.

Met dergelijke co-existente of samenhangende vorderingen heeft het recht in principe geen probleem.

Op die principiële toelaatbaarheid geldt echter een uitzondering voor de hulppersonen (of uitvoeringsagenten) die de medecontractant heeft ingeschakeld bij de uitvoering van de overeenkomst. Een hulppersoon is een natuurlijke persoon of een rechtspersoon die door de schuldenaar van een contractuele verbintenis belast wordt met de gehele of gedeeltelijke uitvoering van deze verbintenis, ongeacht of hij deze verbintenis uitvoert voor eigen rekening en in eigen naam, dan wel voor rekening en in naam van de schuldenaar.

Vordering op contractuele grondslag

Contractant 1

overeenkomst

Contractant 2

overeenkomst Geen contractuele band.

Vordering op buitencontractuele grondslag?

Hulppersonen (uitvoeringsagenten)

Een contractant die zijn medecontractant op contractuele grondslag aansprakelijk zou willen stellen, kan die vordering niet combineren met een vordering op buitencontractuele grondslag tegenover de hulppersonen die de medecontractant heeft ingeschakeld bij de uitvoering van het contract. Die hulppersonen genieten dus een quasi-immuniteit.

Voorbeeld Een bouwheer wordt geconfronteerd met uitvoeringsfouten bij een aannemingswerk. De bouwheer kan uiteraard de hoofdaannemer (zijn medecontractant) aansprakelijk stellen op contractuele grondslag, ook voor de fouten die gemaakt zouden zijn door een onderaannemer van de hoofdaannemer.

De fouten van de onderaannemer worden immers rechtstreeks toegerekend aan de hoofdaannemer (zie hiervoor). Het is de bouwheer echter in principe niet toegestaan om de onderaannemer van zijn hoofdaannemer (met welke onderaannemer de bouwheer uiteraard geen contract heeft) aansprakelijk te stellen op buitencontractuele grondslag.

222

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 222

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Op voormelde uitzondering bestaat opnieuw een uitzondering. De contractant kan de hulppersonen ingeschakeld door zijn medecontractant uitzonderlijk toch aansprakelijk stellen op buitencontractuele grondslag wanneer: – de ten laste gelegde fout niet alleen een contractuele wanprestatie uitmaakt, maar tegelijkertijd ook een schending van de algemene zorgvuldigheidsplicht uitmaakt; en daarenboven (cumulatief ) – de fout ook andere schade heeft veroorzaakt dan de schade die te wijten is aan de slechte uitvoering van het contract.

Deze uitzonderlijke hypothese is de facto slechts aan de orde wanneer er sprake is van een misdrijf in hoofde van de hulppersoon.

Merk op dat deze voorwaarden analoog zijn aan die waar uitzonderlijk een cumul tussen een contractuele en buitencontractuele vordering tussen twee personen mogelijk is (zie hiervoor).

Voorbeeld Een bouwheer belast een aannemer met de volledige renovatie van zijn woning (inbegrepen het schilderen van de muren). Voor de schilderwerken schakelt de hoofdaannemer een onderaannemer-schilder in. Furieus omdat hij niet tijdig betaald werd voor zijn werk (door de hoofdaannemer), giet de schilder een pot verf uit over een eikenhouten trap. De schade is enorm. De bouwheer kan voor deze schade de hoofdaannemer aansprakelijk stellen op contractuele grondslag en uitzonderlijk ook de onderaannemer op buitencontractuele grondslag. In casu is er immers sprake van een misdrijf (opzettelijke beschadiging van andermans onroerende eigendommen – artikel 534ter Sw.) en zijn de voorwaarden voor een cumul van een contractuele vordering (opzichtens de hoofdaannemer) en een buitencontractuele vordering (opzichtens de onderaannemer) vervuld.

2.1.2

Overzicht van de buitencontractuele aansprakelijkheidsregimes

5. Wettelijk kader. Amper zes artikels van het oud Burgerlijk Wetboek vormen samen het wettelijk kader voor de buitencontractuele aansprakelijkheid. Het gaat om de artikels 1382 t.e.m. 1386bis oud BW. Uit de beknoptheid van de wetgever mag niet de verkeerde conclusie getrokken worden.

Rond die zes artikels is een heel belangrijk en heel omvangrijk leerstuk uit het verbintenissenrecht opgebouwd: dat van de aansprakelijkheid op grond van onrechtmatige daad.

De beperkte wettelijke basis maakt dit leerstuk moeilijk te bevatten: om de aansprakelijkheidsregimes goed te begrijpen is een grondige studie van de rechtspraak en rechtsleer noodzakelijk. Hierna worden de krachtlijnen samengevat.

6. Basisprincipe. Hét basisartikel inzake buitencontractuele aansprakelijkheid is artikel 1382 oud BW: een persoon die zelf door een eigen fout schade veroorzaakt aan een andere persoon, is verplicht om die schade te vergoeden.

Artikel 1382 oud BW wordt meestal in één adem genoemd met artikel 1383 oud BW dat de aansprakelijkheid uitbreidt tot de schade die men door nalatigheid of onvoorzichtigheid heeft veroorzaakt.

Het recht legt op die manier aan elke persoon een algemene zorgvuldigheidsplicht op. Wie die overtreedt en daardoor schade veroorzaakt, krijgt een verbintenis tot vergoeding van de schade opgelegd.

223

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 223

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Het principe dat wordt verwoord in artikel 1382 oud BW is zo fundamenteel dat het artikel ongetwijfeld een van de meest geciteerde en toegepaste wetsbepalingen is geworden.

Om vergoeding te krijgen voor zijn schade, moet het slachtoffer een drievoudig bewijs kunnen leveren: 1 Diegene die wordt aangesproken heeft een fout, nalatigheid of onzorgvuldigheid begaan.

2 De schadelijder heeft schade geleden.

3 De schade van de schadelijder is het gevolg van de fout, nalatigheid of onzorgvuldigheid van degene die wordt aangesproken: de toepassing van artikel 1382 oud BW vereist met andere woorden een oorzakelijk verband tussen de fout en de schade.

Als een van de drie voorwaarden niet kan worden aangetoond, dan zal er geen aansprakelijkheid aan de orde zijn.

Voorbeeld Een bestuurder heeft net zijn wagen geparkeerd en opent zonder nadenken zijn portier. Een voorbijfietsende vrouw wordt verrast door het bruuske openzwaaien van de deur, verliest haar evenwicht en komt ten val. Zij breekt daarbij een arm. Om vergoed te worden voor haar schade zal de dame moeten aantonen dat de bestuurder inderdaad een fout of onvoorzichtigheid heeft begaan (het plots openen van de deur), dat zij schade heeft geleden (de gebroken arm) én dat de schade een gevolg was van het gedrag van de chauffeur. Wanneer de vrouw er in dezelfde situatie alleen maar met de schrik van af komt, zal zij geen schadevergoeding kunnen eisen: alleen wie daadwerkelijk schade lijdt, kan aanspraak maken op schadevergoeding.

7. Persoonlijke aansprakelijkheid versus kwalitatieve aansprakelijkheid. De klassieke aansprakelijkheid op grond van de artikels 1382 en 1383 oud BW is een persoonlijke aansprakelijkheid. Zij steunt op een eigen fout van de aansprakelijke persoon (schadeveroorzaker, schadeverwekker of dader).

Daarnaast noemt het oud Burgerlijk Wetboek nog enkele situaties waarin een persoon aansprakelijk gesteld kan worden omwille van schade die is aangericht door een andere persoon, een zaak of een dier waarvoor hij instaat. Men is dan niet aansprakelijk op grond van een eigen fout, maar omwille van zijn hoedanigheid, als verantwoordelijke voor een andere persoon, een zaak of een dier. Men spreekt in dit geval over een ‘kwalitatieve aansprakelijkheid’.

Het gaat om: – de aansprakelijkheid van ouders voor de foutieve gedragingen van hun minderjarige kinderen (artikel 1384, tweede lid oud BW); – de aansprakelijkheid van aanstellers voor de foutieve gedragingen van hun aangestelden (artikel 1384, derde lid oud BW); – de aansprakelijkheid van onderwijzers en ambachtslieden voor de foutieve gedragingen van hun leerlingen en leerjongens (artikel 1384, vierde lid oud BW); – de aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door zaken (artikel 1384, eerste lid oud BW), dieren (artikel 1385 oud BW) en gebouwen (artikel 1386 oud BW) die men onder zijn bewaring heeft.

224

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 224

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

8. Foutaansprakelijkheid versus objectieve aansprakelijkheid. De klassieke vormen van buitencontractuele aansprakelijkheid vertrekken vanuit een fout. Men spreekt dan ook over foutaansprakelijkheid (of ‘aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad’, of ‘aquiliaanse aansprakelijkheid’).

De wetgever heeft daarnaast in de loop der jaren een aantal bijzondere aansprakelijkheidsregimes gecreëerd, die vertrekken van een objectieve aansprakelijkheid (ook wel ‘foutloze aansprakelijkheid’ genoemd). Het gaat om gevallen waarin een persoon aansprakelijk gesteld kan worden zonder dat een schadelijder het bewijs van een fout moet leveren.

Voorbeelden – De Wet Productaansprakelijkheid. Deze wet stelt de producent van een product aansprakelijk voor alle schade die wordt veroorzaakt door een gebrek in dit product. De schadelijder moet daarbij niet bewijzen dat de producent een fout heeft begaan, maar enkel dat er een gebrek in het product is.

– Artikel 29bis WAM. Zwakke weggebruikers (voetgangers, fietsers en passagiers) die gewond raken in een verkeersongeval met een motorrijtuig worden vergoed door de WAM-verzekeraar van de bestuurder, zonder dat de fout van de bestuurder van het motorrijtuig bewezen moet worden.

De objectieve aansprakelijkheid veronderstelt nog altijd dat de schadelijder kan aantonen dat hij schade heeft geleden door een bepaalde gedraging van de aangesprokene.

9. Systematiek. Hierna bespreken we uitsluitend de gemeenrechtelijke buitencontractuele aansprakelijkheid uit de artikels 1382 t.e.m. 1386bis oud BW. We bekijken eerst de aansprakelijkheid voor eigen foutieve daden (persoonlijke aansprakelijkheid) en daarna de verschillende regimes van de kwalitatieve aansprakelijkheid.

Vervolgens gaan we in op de twee andere pijlers van de buitencontractuele aansprakelijkheid: de schade en het oorzakelijk verband. Er ontstaat immers pas een vergoedingsplicht als er uit het aansprakelijkheidsvoorval schade is ontstaan en als aangetoond kan worden dat er tussen het aansprakelijkheidsvoorval en de schade een causaal (of oorzakelijk) verband bestaat (met andere woorden: als de schade niet zou zijn ontstaan zonder het aansprakelijkheidsvoorval).

2.2

Aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad, nalatigheid of onvoorzichtigheid

10. Wettelijke basis.

Artikel 1382 oud BW

‘Elke daad van de mens, waardoor aan een ander schade wordt veroorzaakt, verplicht degene door wiens schuld de schade is ontstaan, deze te vergoeden.’

Artikel 1383 oud BW

‘Ieder is aansprakelijk niet alleen voor de schade welke hij door zijn daad, maar ook voor die welke hij door zijn nalatigheid of door zijn onvoorzichtigheid heeft veroorzaakt.’

225

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 225

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

11. Objectief en subjectief element. De aansprakelijkheid voor eigen foutieve, actieve daad, nalatigheid of onvoorzichtigheid vereist de (cumulatieve) aanwezigheid van twee elementen: – een objectief element: een persoon heeft een onrechtmatigheid begaan; – een subjectief element: deze persoon (de schadeveroorzaker) is schuldbekwaam en de schade kan hem worden toegerekend.

2.2.1 Een onrechtmatigheid (objectief element) 12. Een foutieve, actieve daad, nalatigheid of onvoorzichtigheid. De buitencontractuele aansprakelijkheid veronderstelt in de eerste plaats een objectief element: de schadeveroorzaker moet een onrechtmatigheid hebben begaan.

De rechtspraak maakt daarbij geen onderscheid tussen artikel 1382 oud BW en artikel 1383 oud BW: het kan dus gaan om een actieve daad, maar ook om een nalatigheid of een onvoorzichtigheid.

De schadelijder zal in het kader van een vordering tot schadevergoeding steeds moeten aantonen dat zijn schade door een foutieve daad, nalatigheid of onvoorzichtigheid van de ander is ontstaan.

Niemand is aansprakelijk voor schade die toevallig of door overmacht ontstaat.

13. Twee vormen van onrechtmatigheid. Men onderscheidt twee vormen van onrechtmatigheid die tot persoonlijke aansprakelijkheid kunnen leiden: – Het overtreden van een wet: elke overtreding van een wettelijke of reglementaire norm waarin een bepaalde gedraging geboden of verboden wordt, geldt automatisch als een onrechtmatigheid in de zin van de artikels 1382 en 1383 oud BW. Jaarlijks worden in het Belgisch Staatsblad duizenden pagina’s gepubliceerd met nieuwe wettelijke of reglementaire normen die aan (bepaalde categorieën van) personen allerlei geboden of verboden opleggen. Soms voorzien de wetteksten waarin deze normen voorkomen in specifieke sancties op de overtreding ervan (bv. administratieve en/of strafsancties).

Heel wat normen bevatten echter – alvast op het eerste gezicht – geen eigen sanctieregeling.

Belangrijk is dan om in te zien dat in beginsel elke overtreding van een norm gesanctioneerd kan worden in combinatie met de artikels 1382 en 1383 oud BW. Met twee artikels in het Burgerlijk Wetboek kan dus de naleving van een oneindig aantal normen worden afgedwongen …

– Het overtreden van de algemene zorgvuldigheidsnorm: van een onrechtmatigheid in de zin van artikel 1382 of 1383 oud BW is ook sprake bij elke inbreuk op de ongeschreven regel volgens dewelke iedereen zich moet gedragen zoals een voorzichtig en redelijk persoon (een ‘goede huisvader’ of bonus pater familias) zich in dezelfde situatie zou gedragen.

Voorbeeld Een turnlerares organiseert een hindernissenparcours tijdens de turnles, waarbij twee leerlingen een medeleerling moeten helpen om over de bok te springen. Ondertussen helpt de lerares op een andere plaats in de turnzaal de leerlingen die een andere oefening uitvoeren. Een leerlinge komt ten val bij een sprong over de bok en raakt daarbij gewond. De rechter zal moeten nagaan of de

226

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 226

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

lerares onvoorzichtig handelde door de begeleiding van de turnoefening aan de bok aan leerlingen over te laten.6

14. Bewijs van de onrechtmatigheid. In principe is het niet zo moeilijk om aan te tonen dat een bepaalde wettelijke of reglementaire norm is overtreden. Dit bewijs kan worden geleverd met alle middelen van recht.

Aantonen dat de algemene zorgvuldigheidsnorm is overtreden, is minder eenvoudig. Daarvoor zal de rechter moeten afwegen of de schadeveroorzaker zich gedragen heeft zoals een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader) dat in dezelfde feitelijke omstandigheden gedaan zou hebben. Is dat zo, dan is er geen sprake van een onrechtmatigheid. Heeft een persoon anders gehandeld dan men van een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader) kan verwachten, dan zal hij een onrechtmatigheid begaan hebben in de zin van de artikels 1382 en 1383 oud BW. De rechter zal dit steeds van geval tot geval moeten beoordelen.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 22 maart 20067 over een foutieve voetbaltackle, waarin uitdrukkelijk de vergelijking gemaakt wordt met het gedrag van een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader). ‘…

Het is juist dat een sliding, in de zin van een glijdende voorwaartse beweging in een poging de bal te bemachtigen, een toegelaten actie is in de voetbalsport. Wanneer deze echter wordt uitgevoerd, zoals te dezen, zonder de bal te spelen, terwijl de tegenspeler onderuit wordt gehaald, begaat de speler een spelfout, die de scheidsrechter in onderhavig geval trouwens bestrafte. Wanneer deze spelfout bovendien wordt begaan, zoals te dezen is bewezen, met volle kracht (snelheid en gewicht van de speler), met gestrekt been vooruit, waarbij de noppen van de zool van zijn schoeisel terechtkomen juist onder de knie van de tegenspeler, is deze spelactie niet alleen een spelfout, maar ook een fout in de zin van art. 1382 B.W. Een normaal voorzichtig en behoedzaam voetbalspeler zou, in dezelfde omstandigheden geplaatst, deze actie niet uitvoeren zoals appellant dit te dezen heeft gedaan. …’

15. Abstract criterium van een voorzichtig en redelijk persoon (de goede huisvader). Het criterium dat hier wordt gehanteerd is in principe een abstract criterium. Het gedrag van de schadeveroorzaker wordt afgewogen aan de objectieve maatstaf van de ‘voorzichtige en redelijke persoon’, zonder rekening te houden met persoonlijke beweegredenen of specifieke karaktereigenschappen van de schadeveroorzaker. Toch wordt het criterium ook in zekere mate geconcretiseerd, door rekening te houden met de concrete feitelijke omstandigheden waarin het schadeveroorzakende feit heeft plaatsgevonden.

Het gedrag van de schadeveroorzaker wordt namelijk afgewogen aan het gedrag dat verwacht kan worden van een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader) ‘die in dezelfde concrete omstandigheden verkeert’.

6

Antwerpen 3 september 2003, NJW 2004, afl. 56, 60, noot I. BOONE.

7

Antwerpen 22 maart 2006, RW 2009-10, 882.

227

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 227

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Voorbeeld Zo zal het gedrag van een speler tijdens een informeel spelletje cafévoetbal vergeleken worden met het gedrag van een voorzichtige en redelijke persoon (een goede huisvader) tijdens een informeel spelletje cafévoetbal en niet met dat van een professionele voetbalspeler die in alle omstandigheden een feilloze traptechniek beheerst. Het gaat om een normaal mens met zijn limieten en onvolkomenheden die in zo’n spel maar al te vaak aan het licht komen en inherent zijn aan het spel en zijn deelnemers.

16. Voorzienbaarheid van de nadelige gevolgen. In ieder geval is de lichtste foutieve gedraging al genoeg om van een onrechtmatigheid in de zin van de artikels 1382 en 1383 oud BW te spreken. Ook kleine foutjes kunnen immers grote gevolgen hebben. Vereist is alleen nog dat de schade die uit de foutieve gedraging volgt, voorzienbaar was.

Van een voorzichtige en redelijke persoon (een goede huisvader) wordt verwacht dat hij – binnen de perken van het redelijke – probeert om de mogelijk nadelige gevolgen van zijn gedrag vooraf in te schatten en te voorkomen. Wanneer een voorzichtige en redelijke persoon (een goede huisvader) niet kon verwachten dat zijn gedrag aan iemand schade zou berokkenen, zal de schadeveroorzaker niet aansprakelijk zijn.

2.2.2 Schuldbekwaamheid en toerekenbaarheid (subjectief element) 17. Schuldbekwaamheid en toerekenbaarheid. Om een vordering op grond van onrechtmatige daad te doen slagen, is het in de eerste plaats noodzakelijk dat de persoon die de schade veroorzaakte zich objectief gezien onrechtmatig gedragen heeft. Een objectieve onrechtmatigheid is echter nog niet voldoende. De onrechtmatige gedraging (objectief element) kan maar als een ‘fout’ in de zin van artikel 1382 oud BW worden gekwalificeerd als zij verweten kan worden aan een schuldbekwaam persoon (subjectief element). De schadelijder zal dus ook moeten aantonen dat de schadeveroorzaker zich bewust was van zijn daden (schuldbekwaam was) en dat de schade hem toerekenbaar is (niet louter te wijten is aan een vreemde oorzaak).

2.2.2.1 Schuldbekwaamheid 18. Principe. In principe is iedere persoon schuldbekwaam en wordt hij dus verondersteld zich bewust te zijn van zijn daden.

Toch maakt het recht hierop een aantal uitzonderingen. Er zijn in de eerste plaats een aantal categorieën van personen van wie wordt aangenomen dat zij niet vrij en bewust handelen. Daarnaast zijn er een aantal groepen van personen die wel vrij en bewust kunnen handelen, maar die door de wetgever gedeeltelijk schuldonbekwaam verklaard worden.

A

Kinderen zonder vermogen des onderscheids

19. Criterium van het vermogen des onderscheids. Anders dan vaak gedacht wordt, kunnen minderjarigen persoonlijk aansprakelijk gesteld worden voor de schade die zij aanrichten. Zij zijn dus in principe schuldbekwaam. Het recht maakt hierop wel een uitzondering voor de jongste kinderen.

Van de jongste kinderen wordt aangenomen dat zij nog geen ‘vermogen des onderscheids’ hebben. Zij zijn nog onvoldoende in staat om het onderscheid te maken tussen goed en kwaad en om de gevolgen 228

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 228

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

van hun daden vooraf in te schatten. Zij zijn daarom schuldonbekwaam en kunnen dus niet persoonlijk aansprakelijk gesteld worden voor de schade die zij aanrichten.

Of een kind al over het nodige onderscheidingsvermogen beschikt, is een feitenkwestie waarover de rechter geval per geval zal moeten oordelen. Meestal wordt de leeftijd van 7 à 8 jaar hierin als drempel genomen.

Het feit dat kinderen die nog geen vermogen des onderscheids hebben niet persoonlijk aansprakelijk gesteld kunnen worden, verhindert niet dat hun ouders of leerkrachten eventueel aansprakelijk gesteld kunnen worden. De aansprakelijkheid van de ouders en leerkrachten kan in het gedrang komen zodra de kinderen een onrechtmatigheid begaan hebben.

Minderjarige kinderen die wel het vermogen des onderscheids hebben zijn wél schuldbekwaam. Zij kunnen dus wél persoonlijk aansprakelijk gesteld worden, al dan niet – naargelang het geval – samen met hun ouders of leerkracht (zie verder).

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 31 januari 20088. Situering.

Een jongen van negen jaar en een meisje van acht jaar veroorzaken al spelend met een aansteker een brand. ‘…

Op grond van het politioneel onderzoek moet worden vastgesteld dat vaststaat dat Kevin S. en Kimberley H. die op 10 december 2000 in het instituut Sint-Idesbald te Roeselare elk spelend rondliepen met een briquet, gekocht door Kimberley, brand hebben veroorzaakt door een brandende briquet tegen een hoop plastiek te houden. …

Kimberley H. is geboren op 4 november 1992 en Kevin S. op 5 maart 1991.

Kinderen zijn slechts schuldbekwaam wanneer zij kunnen beseffen wat zij doen en wat de gevolgen zijn van hun handelen. Kevin S. wordt door de school beschreven als een zwakbegaafde jongen met een IQ van 79 die ook karaktergestoord is en die voortdurend aandacht eist en in het oog moet worden gehouden, en die de gevolgen van zijn daden niet zou beseffen. Zijn houding bij de ondervraging was bizar (zie PV n° ... van 10 december 2000, bijblad 2). Hij kan niet als schuldbekwaam worden beschouwd.

Hetzelfde geldt voor Kimberley H. die op grond van haar leeftijd niet geacht kan worden inzicht te hebben in de hoge brandgevoeligheid van de materie waaraan zij met Kevin het vuur stak en evenmin in de mogelijke uitbreiding die het vuur kon kennen.

Zij zijn niet persoonlijk aansprakelijk. Waar geen fout in hoofde van de ene of van de andere kan worden vastgesteld, is er evenmin plaats voor een vordering tot vrijwaring van de ene tegenover de andere. Zulks neemt niet weg dat hun handelingen een objectief onrechtmatige daad uitmaken en dat hun ouders in eigen naam kunnen worden aangesproken op grond van artikel 1384, lid 2 oud BW. …’

8

Gent 31 januari 2008, TJK 2009, afl. 4-5, 354 (verkort) en T.Verz. 2009, afl. 1, 55.

229

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 229

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

B

Geestesonbekwamen

20. Criterium van het vrij en bewust de gevolgen van zijn gedrag kunnen inschatten. Het recht maakt voorts een uitzondering voor de zogenaamde ‘geestesonbekwamen’. Ook zij zijn op het ogenblik van de feiten niet in staat om vrij en bewust de gevolgen van hun gedrag in te schatten. Daarom kunnen ook zij niet persoonlijk aansprakelijk gesteld worden.

Geestesonbekwaamheid kan op verschillende manieren ontstaan. Vooreerst zijn er de geesteszieken die door een bepaalde stoornis niet in staat zijn om hun daden te beheersen. Daarnaast kunnen ook personen die door een plotse ziekte tijdelijk niet in staat zijn om hun handelingen te controleren als geestesonbekwaam worden beschouwd. Het gaat dan bijvoorbeeld om personen die onwel worden achter het stuur.

Het is telkens aan de rechter om te beslissen of iemand op het moment van de schadeveroorzakende feiten al dan niet geestesonbekwaam was.

Belangrijk is dat het hier wel degelijk om mensen gaat van wie de geestelijke vermogens zijn aangetast door een stoornis of ziekte. Wie zich vrijwillig in een situatie brengt waarin hij zich geen rekenschap meer kan geven van zijn daden – bijvoorbeeld door drank of een andere drug – kan zich niet op de geestesonbekwaamheid beroepen om aan zijn aansprakelijkheid te ontsnappen.

21. Correctie voor schade veroorzaakt door geestesgestoorden. Op het principe dat geestesonbekwamen niet persoonlijk aansprakelijk gesteld kunnen worden, wordt, voor een bepaalde categorie van geestesonbekwamen, een belangrijke correctie voorzien in artikel 1386bis oud BW. Personen die zich in een staat van krankzinnigheid of in een staat van ernstige geestesstoornis of zwakzinnigheid bevinden waardoor zij niet meer de controle hebben over hun daden, kunnen op grond van artikel 1386bis oud BW toch veroordeeld worden tot een gehele of gedeeltelijke vergoeding van de schade. De rechter doet uitspraak naar billijkheid, rekening houdende met de omstandigheden en met de toestand van de partijen.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 14 januari 20109. Situering.

Een patiënt (hierna: ‘M.B.’) van een psychiatrische instelling (hierna ook: ‘verzekerde van de nv F.’) sticht brand. Op het ogenblik van de brandstichting bevond de patiënt zich in een toestand van krankzinnigheid of majeure depressie. ‘… b. Aansprakelijkheid voor de brandstichting Uit het verhoor van I.C., verpleegkundige in de psychiatrische instelling, is gebleken dat M.B. enkele weken vóór het incident gedreigd heeft met brandstichting. De dag van de feiten waren er problemen geweest en heeft iemand van de verpleging haar weten te kalmeren. M.B. heeft toen gezegd dat ze die dag nog iets van haar mochten verwachten.

Rekening houdende met deze elementen had het personeel bijzonder waakzaam moeten zijn. De verpleging wist dat M.B. rookte en over een aansteker beschikte. Het is dan ook volslagen onaanvaardbaar dat M.B. de white spirit, die zij had gekocht om de verfborstels die zij gebruikte in het kader van een schildertherapie,

9

Gent 14 januari 2010, T.Verz. 2011, afl. 3, 339.

230

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 230

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

op haar kamer kon bewaren. De verzekerde van de nv F. heeft een fout begaan bij de organisatie van de schildertherapie. Zij had ervoor moeten zorgen dat producten zoals white spirit op een beveiligde plaats werden bewaard en beletten dat M.B. dit product kon meenemen naar haar kamer.

Dat zij geen voorgeschiedenis van brandstichting had, doet hieraan geen afbreuk. Ze had er enerzijds eerder mee gedreigd brand te stichten, en anderzijds was ze gekend voor zelfverminking en zelfmoordpogingen.

White spirit, zeker in combinatie met vuur, kan daar perfect toe dienen.

Het blijkt niet dat de psychiatrische instelling M.B. had verboden dit product op haar kamer te bewaren of dat zij enige maatregel heeft genomen om te beletten dat zij, bij het verlaten van het therapielokaal, de white spirit mee zou nemen. Deze maatregelen konden worden getroffen zonder op enige wijze het recht op privacy van M.B. te schenden.

De psychiatrische instelling heeft een fout begaan door onvoldoende bewakings- en beveiligingsmaatregelen te nemen. Zonder deze fout had M.B. geen brand kunnen stichten zoals zij gedaan heeft.

Dr. D. heeft vastgesteld dat M.B. zich op het ogenblik van de feiten in een toestand van krankzinnigheid of majeure depressie bevond.

Zij heeft door brand te stichten objectief een fout begaan, waarvoor zij evenwel niet schuldbekwaam is.

De schade is veroorzaakt door de samenlopende fouten van enerzijds de psychiatrische instelling en anderzijds M.B. Het hof oordeelt dat de beide fouten in gelijke mate hebben bijgedragen tot het ontstaan van de schade. c. Schadevergoeding Door toepassing van artikel 1386bis BW kan het slachtoffer van een fout, begaan door een persoon die op dat ogenblik geen controle had over zijn daden, wel aanspraak maken op vergoeding van de door hem geleden schade, met dien verstande dat aan de rechter de bevoegdheid wordt gegeven uitspraak te doen naar billijkheid, rekening houdende met de omstandigheden en met de toestand van de partijen. …’

C

Rechtspersonen

22. Orgaantheorie. Ook rechtspersonen zijn van nature schuldonbekwaam. Het zijn immers geen mensen van vlees en bloed (natuurlijke personen), maar door het recht gecreëerde subjecten die als dusdanig zelf geen vrije en bewuste wil tentoon kunnen spreiden.

Om dit probleem te verhelpen, wordt de orgaantheorie toegepast. Een rechtspersoon kan alleen handelingen stellen door middel van finaal natuurlijke personen die de rechtspersoon vertegenwoordigen.

Wanneer die ‘organen’ van de rechtspersoon een fout begaan die schade veroorzaakt, wordt die fout toegerekend aan de rechtspersoon zelf. Telkens wanneer een orgaan dus een fout begaat in de uitoefening van zijn functie, kan de rechtspersoon persoonlijk aansprakelijk gesteld worden voor deze fout.

Niet elke persoon die werkzaam is binnen van een rechtspersoon geldt uiteraard als een orgaan van die rechtspersoon. De organen van een privaatrechtelijke rechtspersoon zijn diegenen binnen de rechtspersoon die de rechtspersoon juridisch kunnen verbinden. Het zijn dus die personen die door de wet of door de statuten van de rechtspersoon als vertegenwoordigers van de rechtspersoon worden aangewezen, bijvoorbeeld de zaakvoerder, bestuurder, raad van bestuur of gedelegeerd bestuurder van een vennootschap. Het personeel van de rechtspersoon, dat in ondergeschikt verband staat tot de rechtspersoon en dus niet de bevoegdheid heeft om op te treden in naam en voor rekening van de rechtspersoon, is daarentegen geen orgaan van de rechtspersoon.

231

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 231

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

D

Werknemers

23. Gedeeltelijke schuldonbekwaamheid. Voor werknemers, op wie de Arbeidsovereenkomstenwet van toepassing is, geldt een gedeeltelijke schuldonbekwaamheid of quasi-immuniteit. Zij zijn op grond van artikel 18 van deze wet slechts persoonlijk aansprakelijk voor hun bedrog, zware fout of een gewoonlijk voorkomende lichte fout. In de andere gevallen (bv. een occasionele lichte fout) kunnen zij niet aansprakelijk gesteld worden. Een gelijkaardige regeling geldt voor niet-contractuele ambtenaren die geen leidinggevende functie hebben op grond van de wet van 10 februari 2003 betreffende de aansprakelijkheid van en voor personeelsleden in dienst van openbare rechtspersonen.

Wel kan een schadelijder dan nog altijd de werkgever van de schadeveroorzaker aanspreken, op grond van zijn kwalitatieve aansprakelijkheid als aansteller (zie verder: artikel 1384, derde lid oud BW).

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 12 december 200610.

Situering. Twee jongvolwassen studentes, K.P. en K.H., die iets willen bijverdienen, worden door de heer G.S. ingeschakeld om diens café uit te baten. De studentes en de cafébaas staan tegenover elkaar in een arbeidsrelatie. Na het sluitingsuur ruimen de studentes op. Hierbij maken zij ook de assenbakken leeg in een vuilnisbak onder de toog. Op een nacht veroorzaken nog gloeiende sigarettenpeuken in de vuilnisbak een hevige brand. ‘…

2.2. Wat betreft het ontstaan van de brandhaard wordt aangenomen dat deze ligt in het deponeren door mevrouw K.P. (toen 21 jaar) en mevrouw K.H. (toen 19 jaar) van nog gloeiende sigarettenpeukjes in de vuilnisbak. Dit wordt afgeleid uit de bevinding van de deskundigen dat de brand werd veroorzaakt door nog gloeiende sigarettenpeukjes onder de afwasbak van de toog, in combinatie met de verklaring van beide studentes die toegaven aan de politie dat zij na sluitingsuur de asbakken leegmaakten in de vuilnisbak onder de toog, waarna zij vervolgens rond 2.30 uur gingen slapen. Een andere verklaring voor de brand werd niet gevonden.

2.3. De eerste rechter stelt terecht dat mevrouw K.P. en mevrouw K.H. zich in een arbeidsrelatie bevonden t.a.v. wijlen de heer G.S. Er kan ter zake verwezen worden naar de motieven van de eerste rechter.

2.4. In casu dient dan ook rekening te worden gehouden met artikel 18 van de wet van 3 juli 1978 betreffende de arbeidsovereenkomsten. Overeenkomstig deze bepaling is de werknemer, ingeval hij bij de uitvoering van zijn arbeidsovereenkomst de werkgever of derden schade berokkent, enkel aansprakelijk: – voor zijn bedrog en zijn zware schuld; – voor lichte schuld als die bij hem eerder gewoonlijk dan toevallig voorkomt.

Deze uitsluiting van aansprakelijkheid van de werknemer voor een lichte fout die niet de aard heeft van een gewoonte, wijkt af van het gemeen recht (Cass., 18 november 1981, R.W., 1982-83, 859). De zware gevolgen dienen in casu buiten beschouwing gelaten te worden voor de beoordeling van de in hoofde van mevrouw K.P. (toen 21 jaar) en mevrouw K.H. (toen 19 jaar) begane fout.

Het gaat in casu om twee studentes die, om iets bij te verdienen (zelfs niet voor zichzelf, want ze geven het verdiende loon af aan hun studentenclub), gaan helpen in het café uitgebaat door wijlen de heer G.S. welke laatste de studentes op de bewuste avond heeft alleen gelaten teneinde zijn café te sluiten.

Er blijkt nergens uit dat wijlen de heer S. aan de studentes ooit enige richtlijn heeft gegeven hoe er meerbe-

10 Antwerpen 12 december 2006, NJW 2007, afl. 163, 464, noot G. JOCQUE. 232

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 232

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

paald bij de opruiming van het café na de sluiting diende te worden omgesprongen met de asbakken.

Blijkbaar hebben de beide jonge studentes door hun onervarenheid (het gaat in casu om studentes verpleegkunde welke vanuit die studiekeuze toch niet kunnen verdacht worden van a priori maatschappelijk onverantwoord gedrag aan de dag te leggen) het mogelijke gevaar niet ingezien. Deze inschattingsfout is in een arbeidsrelatie niet te aanzien als een zware fout of als bedrog.

Evenmin kan er hier in casu gesproken worden van een lichte fout die de aard heeft van een gewoonte. …’

2.2.2.2 Toerekenbaarheid 24. Principe. Om iemand aansprakelijk te kunnen stellen op grond van de artikels 1382 en 1383 oud BW, moet die persoon een onrechtmatigheid begaan hebben en schuldbekwaam zijn. Maar dat is nog niet voldoende. Iemand zal pas aansprakelijk zijn als de onrechtmatigheid hem ook kan worden toegerekend.

25. Vreemde oorzaak. De vereiste van toerekenbaarheid houdt in de eerste plaats in dat de schade niet (uitsluitend) te wijten mag zijn aan een vreemde oorzaak, dit wil zeggen aan een gebeurtenis die buiten de wil van de schadeveroorzaker om plaatsgehad heeft en die door hem niet vermeden of voorzien kon worden.

Voorbeeld 1 Als een automobilist zich volledig aan de verkeersregels houdt, maar plotseling moet remmen voor een loslopende hond en een ongeval veroorzaakt, zal hij niet aansprakelijk gesteld worden voor de schade die hij heeft veroorzaakt. Reed hij echter te snel of met versleten banden waardoor hij niet tijdig kon remmen, dan heeft hij een fout begaan en zal hij wel degelijk (mee) aansprakelijk zijn voor het ongeval.

Voorbeeld 2 Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 30 juni 200311. Situering.

De nv L. organiseert een festival aan het strand. Ingevolge hevige wind komen dakplaten van een podium los en beschadigen zij de vrachtwagens en de muziek- en geluidsinstallatie van derden. ‘…

2. De NV L. (hierna genoemd: ‘L.’) sloot bij de NV A. (hierna genoemd: ‘A.’) een verzekeringspolis B.A. uitbating af voor de organisatie van het ‘Beach Belga Life Festival’ op het strand van De Panne op 20 juli 1992.

Op 21 juli 1992 omstreeks 2u30-3u00, toen het festival reeds beëindigd was en het publiek het terrein had verlaten, stak een storm op met rukwinden tot 117 km/uur. De nog aanwezige installaties o.a. podium, omheining, verlichtingtorens, tenten en geluidsinstallaties werden daarbij beschadigd. Aluminium golfplaten van het dak van het podium werden losgerukt en vlogen rond, schade veroorzakend o.a. aan voertuigen.

11 Gent 30 juni 2003, T.Verz. 2004, afl. 3, 549.

233

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 233

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Organisator L. had een reusachtig podium gehuurd van de NV S. (hierna genoemd: ‘S.’), die het had opgesteld en naderhand ook zou demonteren. Als eigenaar van dit podium was S. verzekerd bij de NV F. (hierna genoemd: ‘F.’).

L. had vanwege de NV B. (hierna genoemd: ‘B.’) drie vrachtwagens gehuurd met stroomgeneratoren. B. stelt dat haar vrachtwagens door rondvliegende dakplaten van het podium werden beschadigd. Ook had L. beroep gedaan op de NV D. (hierna genoemd: ‘D.’) voor de muziek- en geluidsinstallatie. Ook deze installaties werden beschadigd. D. was voor deze installaties verzekerd bij C. en zeven medeverzekeraars (hierna genoemd: ‘C. e.a.’). (...)

6. Ten onrechte wordt door L. ‘overmacht’ ingeroepen m.b.t. huidig schadegeval. Volgens het attest d.d. 19 juli 1993 van het K.M.I. waren er op het ogenblik van het schadegeval in de streek van De Panne windstoten tot 117 km/uur (stuk 9 L./stuk 1 B.).

Deze windkracht is aan de Belgische kust geen uitzondering, geen onvoorzienbaar fenomeen en maakt dus geen overmacht uit, zelfs niet wind tot 130 km/uur (Gent, 9 september 1993, Int. Vervoer, 1994, 119; Gent, 10 mei 1994, R.W., 1996-97, 258; Antwerpen, 20 januari 1995, A.J.T., 1995, 500). Slechts in geval van windsnelheden met orkaankracht kan er sprake zijn van overmacht, wat hier kennelijk niet het geval was. …’

26. Rechtvaardigingsgronden. Ook als een schuldbekwaam persoon een onrechtmatigheid begaat, maar daarbij een rechtvaardigingsgrond kan inroepen, worden de handelingen hem niet toegerekend.

Als rechtvaardigingsgronden worden onder meer aanvaard: onoverkomelijke dwaling, noodtoestand, zelfverdediging, onweerstaanbaar overheidsbevel ...

Voorbeeld Een vrachtwagenchauffeur is getuige van een ongeval (waar hij zelf volstrekt niet bij betrokken was).

Hij rept zich naar het slachtoffer om hulp te verlenen. Bij zijn goedbedoelde pogingen om het slachtoffer vanonder de wielen van een vrachtwagen te bevrijden, loopt het slachtoffer echter nog bijkomende verwondingen op. De rechtbank aanvaardde dat deze bijkomende verwondingen niet aan de chauffeur konden worden aangerekend, omwille van een noodtoestand. Van een noodtoestand is immers sprake wanneer de schadeveroorzaker geconfronteerd wordt met een dadelijk en dreigend gevaar en zich genoodzaakt ziet om mogelijk schadeveroorzakende handelingen te stellen met de bedoeling om groter onheil te voorkomen.

27. Risico-aanvaarding. Als de schadelijder zelf een fout begaan heeft, kan ook dat ertoe leiden dat de schade niet (meer) toerekenbaar is aan de veroorzaker ervan. Wanneer de schadelijder zich vrijwillig in een gevaarlijke situatie gebracht heeft, kan dit leiden tot een vermindering of uitsluiting van de aansprakelijkheid van de schadeveroorzaker. Men spreekt in zulke gevallen van ‘risico-aanvaarding’ door de schadelijder.

234

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 234

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 7 maart 200312. Situering.

Een zevenjarige jongen (R.K.) gaat schaatsen in het gezelschap van zijn peter. Ondanks het feit dat de jongen een onervaren schaatser is, draagt hij geen beschermende kledij. Door een onhandig manoeuvre komt de jongen ten val. B.N., een ander kind dat net voorbij schaatst, kan hem niet meer ontwijken en rijdt over de hand van R.K.. Die raakt ernstig gekwetst: in het ziekenhuis wordt een vingerkootje geamputeerd. De ouders van R.K. (hierna: ‘appellanten’) eisen een schadevergoeding van B.N. en zijn ouders. ‘…

De feiten (...) tonen aan dat de val van hun zoon juist gebeurde op het moment dat B.N. kwam aangeschaatst.

Dergelijke situatie maakte voor B.N. zuivere overmacht uit.

Nog goed voor de appellanten dat B.N. zelf voldoende de schaatstechniek beheerste, zodat hij zelf door dit plotse voorval niet onderuitging.

Er wordt niet de minste onvoorzichtigheid aangetoond door de appellanten hoofdens B.N., laat staan dat hij niet zou gehandeld hebben als een doorsnee voorzichtige jongeling geplaatst in dezelfde situatie. Dit kan niet gezegd worden van de appellanten, die vooreerst hun zoon van amper 7 j. en 6 maanden meegeven met zijn peter, die het blijkbaar niet nodig vond in de onmiddellijke omgeving van dit kind op de druk bezette ijspiste te blijven, wat op zichzelf t.a.v. een kind van die leeftijd een duidelijke fout uitmaakt, te meer het om een onervaren schaatser ging.

Bovendien hebben de feiten uitgewezen, dat een amputatie er hoe dan ook maar kan gekomen zijn doordat het kind geen handschoenen droeg, of minstens geen degelijk stevige handschoenen droeg aangepast aan de risico’s van het schaatsen, daar de verwondingen niet anders te verklaren zijn. Het is van algemene bekendheid dat het enkel verantwoord is, zich op een ijspiste te begeven, na sterke handschoenen of wanten te hebben aangetrokken. Zelfs kinderen die in jeugdbewegingverband naar een ijspiste trekken, weten heel goed, wat trouwens ook vooraf in de uitnodigingsbrieven gesteld wordt, dat zij door de leiding niet tot de ijspiste worden toegelaten dan na degelijke handschoenen of wanten te hebben aangetrokken.

De appellanten hebben, rekening gehouden met het hiervoor gestelde, dan ook duidelijk aan aanvaarding van risico gedaan.

De door de appellanten aangevoerde argumentatie dat schaatssport geen kontactsport (sic) is als voetbal, is hier niet eens aan de orde.

Er is hier niet het minste sprake van schaatssport in de zuivere betekenis van het woord, maar het gaat om louter recreatief schaatsen.

Stellen dat letsels geenszins inherent zijn aan dergelijke schaatspartijen gaat dan ook niet op. Het is juist op gelegenheidsijspistes dat het risico voor ongevallen met letsels voor gevolg hoger ligt. Roekeloosheid, onvoldoende beheersing van de techniek, te talrijk aanwezigen, schaatsen in alle richtingen enz., zijn hier wellicht niet vreemd aan.

Dit maakt dan ook een reden uit waarom de ouders een dubbele voorzichtigheid aan de dag hadden moeten leggen.

Het kind, dat een onervaren schaatser was, zonder vaste begeleiding op de eigenlijke ijspiste tussen jongeren en volwassenen te laten gaan is werkelijk vragen om problemen. …’

12 Gent 7 maart 2003, T.Verz. 2004, afl. 1, 132.

235

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 235

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

2.3

Kwalitatieve aansprakelijkheid

28. Vier gevallen van kwalitatieve aansprakelijkheid. De artikels 1384 e.v. oud BW bespreken een aantal gevallen waarin iemand aansprakelijk gesteld kan worden voor de daad van derden of voor zaken waarvoor hij instaat. Men is in dit geval aansprakelijk ‘qualitate qua’, omwille van zijn hoedanigheid.

In artikel 1384 oud BW worden de vier gevallen van kwalitatieve aansprakelijkheid geregeld: – Eerste lid: algemene kwalitatieve aansprakelijkheid voor zaken; – Tweede lid: aansprakelijkheid van ouders voor hun minderjarige kinderen; – Derde lid: aansprakelijkheid van aanstellers voor hun aangestelden; – Vierde lid: aansprakelijkheid van onderwijzers voor hun leerlingen.

Voor die laatste drie gevallen geldt telkens dezelfde basisgedachte: wanneer een minderjarige, aangestelde of leerling schade aanricht, dan gaat het recht ervan uit dat deze schade (mee) te wijten is aan diegenen die voor hen verantwoordelijk zijn.

Er ontstaat dus telkens een vermoeden van aansprakelijkheid in hoofde van respectievelijk de ouders, de aanstellers of de onderwijzers. Zij worden aansprakelijk gehouden omwille van hun hoedanigheid als ouder, aansteller of onderwijzer.

In sommige gevallen is dit aansprakelijkheidsvermoeden zelfs onweerlegbaar: de persoon die kwalitatief aansprakelijk geacht wordt, kan zich dan op geen enkele manier nog van deze aansprakelijkheid ontdoen. In die gevallen is er eigenlijk sprake van een objectieve aansprakelijkheid: de kwalitatief aansprakelijke is aansprakelijk, ongeacht of hij daadwerkelijk zelf een fout heeft begaan of niet. In andere gevallen is het vermoeden weerlegbaar. De aangesprokene kan zich dan van zijn aansprakelijkheid bevrijden door het tegenbewijs van het vermoeden te leveren.

2.3.1 De aansprakelijkheid van de ouders voor hun minderjarige kinderen 29. Wettelijke basis.

Artikel 1384, tweede lid oud BW

‘De vader en de moeder zijn aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door hun minderjarige kinderen.’

Artikel 1384, vijfde lid oud BW

‘De hierboven geregelde aansprakelijkheid houdt op, indien de ouders, onderwijzers en ambachtslieden bewijzen dat zij de daad welke tot die aansprakelijkheid aanleiding geeft, niet hebben kunnen beletten.’

30. Kring van aansprakelijke personen. Artikel 1384, tweede lid oud BW wordt eng geïnterpreteerd wat betreft de personen die aansprakelijkheid riskeren.

De aansprakelijkheid ligt bij de ouders of adoptiefouders, niet bij andere familieleden.

Beide ouders zijn in solidum aansprakelijk, zelfs als zij gescheiden leven.

236

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 236

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Ook als het kind aan een instelling toevertrouwd werd, blijft de aansprakelijkheid van de ouders principieel gehandhaafd.

31. Kring van personen voor wie men aansprakelijk is. De ouders zijn aansprakelijk voor hun minderjarige kinderen. De kwalitatieve aansprakelijkheid van de ouders houdt dus op bij het meerderjarig worden van het kind.

32. Voorwaarden om aansprakelijk gesteld te kunnen worden. De ouders zijn aansprakelijk wanneer hun minderjarig kind een onrechtmatigheid begaan heeft. Is het minderjarig kind schuldbekwaam (vanaf ongeveer 7 à 8 jaar), dan zijn de ouders samen met hun kind in solidum aansprakelijk voor de aangerichte schade.

Minderjarige kinderen die nog schuldonbekwaam zijn, zijn zich onvoldoende bewust van hun daden en kunnen daarom nooit persoonlijk aansprakelijk gesteld worden (zie hiervoor). De ouders van een schuldonbekwaam minderjarig kind zijn echter wél kwalitatief aansprakelijk zodra hun kind een onrechtmatigheid heeft begaan. Dat laatste wordt nagegaan door het gedrag van het kind te vergelijken met dat van een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader).

33. Weerlegging van de aansprakelijkheid. Artikel 1384, tweede lid oud BW creëert een vermoeden van aansprakelijkheid. Wanneer een minderjarig kind een onrechtmatigheid heeft begaan, gaat het recht er namelijk van uit dat het foutieve gedrag te wijten is aan een tekortkoming in de opvoeding van het kind en/of aan een onvoldoende toezicht vanwege de ouders. Bovendien wordt sowieso vermoed dat deze tekortkomingen aan de basis liggen van het foutieve gedrag van het kind.

Het aansprakelijkheidsvermoeden ten aanzien van de ouders is wel weerlegbaar. De ouders kunnen zich van hun aansprakelijkheid ontdoen door ofwel het dubbel foutvermoeden te weerleggen ofwel het causaal verband te betwisten. Zij kunnen het dubbel foutvermoeden slechts weerleggen als ze kunnen aantonen dat ze wel degelijk voldoende toezicht hebben gehouden of de toezichtsverplichting op het ogenblik van het aansprakelijkheidsvoorval op een ander persoon rustte (bv. een leerkracht) én ze wel degelijk een goede opvoeding hebben gegeven. Zij kunnen het oorzakelijk verband slechts succesvol betwisten als ze kunnen aantonen dat de schade zich hoe dan ook, d.w.z. ook met voldoende toezicht en een goede opvoeding, zou hebben voorgedaan.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 27 maart 200213.

Situering. Kleuter Thomas steekt op de speelplaats met een zuigrietje in het oog van kleuter Olivier.

De ouders van Olivier (hierna: ‘eerste en tweede geïntimeerde’) eisen een schadevergoeding vanwege de ouders van Thomas (hierna: ‘appellanten’). ‘…

Daar noch appellanten, noch eerste en tweede geïntimeerde zelf de feiten hebben kunnen waarnemen, hebben zij in hun verklaringen afgelegd naar aanleiding van de persoonlijke verschijning voor de eerste rechter, duidelijk gezegd wat zij mochten vernemen van de leerkrachten en de directeur van de school, namelijk dat Thomas T. met een zuigrietje in het oog van Olivier had gestoken.

13 Antwerpen 27 maart 2002, RW 2005-06, 106.

237

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 237

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Deze verklaringen zijn volledig in overeenstemming met alle andere verklaringen en gegevens in het dossier, meer bepaald met die van derde geïntimeerde, mevrouw V., zijnde de kleuterleidster, die op het ogenblik toezicht had op de speelplaats waar de feiten zich voordeden.

V. die, zoals reeds werd vermeld, de feiten zelf niet heeft gezien, maar ter plaatse aanwezig was en wel gezien heeft wat vlak vóór het ongeval en vlak erna is gebeurd, verklaarde ten aanzien van de eerste rechter dat zij had vastgesteld dat de minderjarige zoon van eerste en tweede geïntimeerde, Olivier, in een groepje met o.m.

Jasper L., een zekere Christophe en ook de minderjarige zoon van appellanten, Thomas, aan het spelen was.

Zij zou dan hebben gezien dat Thomas wegliep van dat groepje, en op dat ogenblik liep Olivier naar haar toe, wrijvend in zijn oogje. Op haar vraag wat er gebeurd was, antwoordde Olivier dat Thomas hem pijn had gedaan aan het oog. Onmiddellijk na de feiten, d.i. ongeveer tien minuten later, heeft ze gevraagd aan Thomas en de andere kinderen wat er gebeurd was, en Jasper en Christophe antwoordden haar dat Thomas met een rietje had gestoken, wat door Thomas werd bevestigd. Thomas had het rietje weggegooid. Het werd later door derde geïntimeerde teruggevonden en het betrof een afgebroken zuigrietje met een gekartelde rand. De reden waarom Thomas gestoken zou hebben in het oog van Olivier, kon zij niet zeggen, en ook de andere kinderen niet. Zij konden enkel zeggen dat Thomas plots met een rietje had gestoken. Derde geïntimeerde heeft enkel gezien dat, net vóór Olivier rechtstond en naar haar toekwam, hij op de grond zat. De steekbeweging zelf heeft zij niet gezien. Zij vond wel dat Thomas na de feiten nogal paniekerig reageerde en dat hij schrik had.

Er is geen reden om te twijfelen aan de objectiviteit en de correctheid van de verklaring van mevrouw V., die er geen enkel belang bij heeft dat een foutief handelen van Thomas T. zou worden aangenomen, minstens wordt dat niet aangetoond. Het loutere feit dat V. de feiten zelf niet heeft zien gebeuren, betekent niet dat de feiten zich niet op die wijze hebben voorgedaan, zoals aan haar werd gemeld door het slachtoffertje zelf, en bevestigd door de speelkameraadjes onmiddellijk na het gebeuren. Haar verklaring is een duidelijke en gedetailleerde weergave van de wijze waarop de feiten zich hebben voorgedaan en bevat voldoende eensluidende en overeenstemmende elementen om met zekerheid te stellen dat Thomas T. wel degelijk met een zuigrietje in het oog van Olivier D. heeft gestoken: – het weglopen van Thomas T. na het gebeuren – het melden van de feiten door Olivier D. – de bevestiging door de speelkameraadjes – reactie van Thomas T. ten opzichte van derde geïntimeerde – de aanwezigheid van het rietje – de vastgestelde wonde aan het oog van Olivier.

Er kan immers geen betwisting over bestaan dat Olivier op de kwestieuze dag aan het oog werd gewond, noch dat deze wonde werd veroorzaakt door het steken met een vreemd voorwerp. Het verslag van de behandelende geneesheer is hieromtrent voldoende duidelijk. (...)

2. Aansprakelijkheid van Thomas T. en van zijn ouders Om op de aansprakelijkheid van de ouders een beroep te doen, moet in beginsel zijn bewezen dat het kind zich aan een fout schuldig heeft gemaakt. In principe moet het kind dan ook toerekeningsvatbaar zijn, een algemene zorgvuldigheidsnorm hebben miskend, en de schade moet als gevolg van het litigieuze gedrag voorspelbaar zijn geweest.

Zeer jonge kinderen, de zogenaamde infantes, zijn volledig schuldonbekwaam en kunnen in die zin geen “fout” hebben begaan. Het gebrek aan onderscheidingsvermogen en schuldbekwaamheid belet evenwel enkel dat de zogenaamde infantes, een persoonlijke – toerekenbare – fout kunnen begaan, maar verhindert de aansprakelijkheid krachtens art. 1384, tweede lid, B.W. niet. De rechtspraak neemt met name aan dat het voor de toepassing van art. 1384, tweede lid, B.W. voldoende is dat de schade door een objectief onrecht238

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 238

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

matige daad van de minderjarige is veroorzaakt. Het objectief onrechtmatig karakter van de daad van het kind wordt in abstracto beoordeeld, d.w.z. in vergelijking met het gedrag van een normaal zorgvuldig persoon, geplaatst in dezelfde omstandigheden. Bij de bepaling hiervan zal met zijn leeftijd geen rekening worden gehouden.

De wetgever heeft ten gunste van de slachtoffers een bijzondere aansprakelijkheidsregel in het leven geroepen, ervan uitgaande dat de ouders, ongeacht de leeftijd van hun minderjarige kinderen, binnen de toepassingsvoorwaarden van art. 1384, tweede lid, B.W. voor de schade door die kinderen veroorzaakt dienen in te staan. Om die reden dient, met toepassing van die wetsbepaling, bij de beoordeling van het gedrag van het kind met de eventuele ontstentenis van het oordeel des onderscheids geen rekening meer te worden gehouden.

Is het bewijs van een dergelijke objectief onrechtmatige daad geleverd, dan kan het slachtoffer van het kind op de aansprakelijkheid van de ouders, maar niet op de persoonlijke aansprakelijkheid van het kind, een beroep doen.

Het is in casu zonder meer duidelijk dat het prikken in het oog met een rietje wel degelijk een objectief onrechtmatige daad is, omdat dergelijk handelen niet in overeenstemming te brengen is met het gedrag van een normaal zorgvuldig persoon geplaatst in dezelfde omstandigheden.

Deze objectief onrechtmatige daad van Thomas brengt dan ook de aansprakelijkheid van diens ouders mee op grond van art. 1384, tweede lid, B.W., behoudens het tegenbewijs van voldoende toezicht en opvoeding.

De grondslag van de aansprakelijkheid van de ouders vloeit voort uit hun verplichting tot opvoeding en toezicht ten gevolge van hun ouderlijke macht. Met name berust de aansprakelijkheid van de ouders op een – weliswaar weerlegbaar – vermoeden dat zij een fout hebben begaan bij het houden van het toezicht over en/of in de opvoeding van hun kind, zonder dat beide componenten samen hoeven voor te komen.

Wanneer één van die vermoede tekortkomingen niet wordt weerlegd, is dit voldoende om de ouders aansprakelijk te verklaren. Het dubbel foutvermoeden vereist van de ouders, om zich van de aansprakelijkheid van art. 1384, tweede lid, B.W. te kunnen bevrijden, dus een dubbel tegenbewijs. Kunnen zij dit tegenbewijs op één van die punten niet leveren, dan blijft art. 1384, tweede lid, B.W. van toepassing, maar dit betekent niet dat zij daadwerkelijk een fout pleegden. Hun aansprakelijkheid blijft op een vermoeden van fout gestoeld. Het is derhalve mogelijk dat zij aansprakelijk worden verklaard omdat zij het tegenbewijs van de vermoede fout niet kunnen leveren, hoewel zij zich in feite aan geen persoonlijke fout schuldig maakten.

De beoordeling van dit tegenbewijs gebeurt ook in abstracto: het is voldoende dat de ouders aantonen dat zij zich als een bonus pater familias hebben gedragen. Zij moeten dus niet het bewijs leveren van overmacht, namelijk dat ze de daad van het kind volstrekt niet konden verhinderen. De beoordeling in abstracto betekent echter niet dat de rechter geen rekening mag houden met de feitelijke omstandigheden die zich op het ogenblik van het schadeverwekkend feit voordeden.

Om de aansprakelijkheid van art. 1384, tweede lid, B.W. te ontlopen, dienen de ouders te bewijzen dat zij met een aangepast en zorgvuldig toezicht de onrechtmatige daad niet konden beletten of voorkomen. De ouders dienen bovendien aan te tonen dat zij in de opvoeding van het kind blijk hebben gegeven van de nodige en te verwachten inspanningen.

Gebrek aan toezicht kan in casu aan appellanten niet worden verweten, omdat het kind op het ogenblik van de feiten niet onder hun toezicht stond, maar onder toezicht van de school.

Wat betreft het vermoeden van een fout in de opvoeding, slagen appellanten er evenwel niet in het tegenbewijs te leveren om zich van hun aansprakelijkheid op grond van art. 1384, tweede lid, B.W. te bevrijden.

In casu laat het gedrag van Thomas vermoeden dat de minderjarige onvoldoende gewezen werd op het gevaar van het steken naar de ogen. Met name wijst in casu de aard en de ernst van de begane onrechtmatige daad van het kind eerder op een gebrekkige opvoeding.

239

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 239

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

In de gegeven omstandigheden volstaat het voor de ouders niet, om het vermoeden van aansprakelijkheid te weerleggen, te bevestigen dat alle elementen van het dossier aantonen dat zij steeds normaal hun opvoedings- en toezichtsplicht hebben uitgeoefend of alle mogelijke inspanningen voor een goede opvoeding (en een voldoende toezicht) hebben verricht of dat hen geen tekortkoming in de opvoeding kan worden verweten, zonder verder bewijs van hun opvoedingsinspanningen. Het loutere feit dat appellanten hun zoontje Thomas reeds op drie jaar en negen maanden naar de kleuterklas stuurden, noch het feit dat Thomas nog steeds school loopt in dezelfde school, volstaat als bewijs van een goede opvoeding.

Aangezien appellanten er in casu niet in slagen het vermoeden van aansprakelijkheid van art. 1384, tweede lid, B.W. te weerleggen, worden zij dan ook terecht door eerste en tweede geïntimeerde aangesproken om de schadelijke gevolgen van de (objectief ) onrechtmatige daad van hun minderjarig zoontje, te vergoeden, hoewel niet bewezen is dat appellanten zich aan enige persoonlijke fout schuldig gemaakt hebben. Het zij hier nogmaals beklemtoond dat hun aansprakelijkheid gestoeld is op een wettelijk vermoeden van fout. …’

2.3.2 De aansprakelijkheid van onderwijzers en ambachtslieden voor hun leerlingen en leerjongens 34. Wettelijke basis.

Artikel 1384, vierde lid oud BW

‘De onderwijzers en de ambachtslieden, voor de schade door hun leerlingen en leerjongens veroorzaakt gedurende de tijd dat deze onder hun toezicht staan.’

Artikel 1384, vijfde lid oud BW

‘De hierboven geregelde aansprakelijkheid houdt op, indien de ouders, onderwijzers en ambachtslieden bewijzen dat zij de daad welke tot die aansprakelijkheid aanleiding geeft, niet hebben kunnen beletten.’

35. Kring van aansprakelijke personen. Iedereen die een vorm van onderwijs verstrekt, kan aansprakelijk gesteld worden.

Onderwijs wordt door de rechtspraak ruim geïnterpreteerd, als iedere vorm van kennisoverdracht. De rechter zal van geval tot geval oordelen of er van onderwijs sprake is.

In de rechtspraak werden onder meer auto-instructeurs, sportmonitoren, stagementoren en studiemeesters al aansprakelijk gesteld als onderwijzers. Van surveillanten en leiders van een jeugdbeweging wordt meestal aangenomen dat zij niet belast zijn met kennisoverdracht en dus niet onder het vermoeden vallen.

36. Kring van personen voor wie men aansprakelijk is. De aansprakelijkheid van onderwijzers is niet beperkt tot minderjarige leerlingen. Ook voor meerderjarige leerlingen geldt het aansprakelijkheidsvermoeden.

Voor leerlingen die nog schuldonbekwaam zijn (jonger dan ongeveer 7 à 8 jaar), volstaat opnieuw een onrechtmatig handelen. Hun leerkrachten zullen dus aansprakelijk gesteld kunnen worden voor de schade die de leerlingen aanrichten, zodra komt vast te staan dat de daad van de leerling als een fout

240

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 240

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

beschouwd zou worden als hij zou zijn gesteld door een voorzichtige en redelijke persoon (een goede huisvader) die wel schuldbekwaam is.

37. Voorwaarden om aansprakelijk gesteld te kunnen worden. Onderwijzers zijn aansprakelijk voor alle schade die een leerling heeft veroorzaakt in de periode dat hij onder hun toezicht stond.

Het is niet nodig dat de onderwijzer op het moment van de feiten daadwerkelijk toezicht aan het uitoefenen was op de leerling. De onderwijzer zal aansprakelijk zijn wanneer hij op het ogenblik van de feiten een toezichtsverplichting had. Die toezichtsverplichting kan verder reiken dan de eigen klas, dan de eigen lesuren en zelfs dan de gebouwen van de eigen school (bv. op een uitstap).

De schade moet zijn toegebracht aan zaken of aan de persoon van derden. Schade die de leerling aan zichzelf of aan de toezichthoudende onderwijzer toebrengt, valt niet onder 1384, vierde lid oud BW. 38. Weerlegging van de aansprakelijkheid. De aansprakelijkheid van onderwijzers en ambachtslieden steunt op het vermoeden dat zij onvoldoende toezicht hebben uitgeoefend op hun leerlingen.

Dit vermoeden is wel weerlegbaar. Wanneer de onderwijzer kan aantonen dat hij wel degelijk voldoende toezicht uitoefende, is hij bevrijd van zijn aansprakelijkheid. De aansprakelijkheid van onderwijzers wordt ook opnieuw begrensd door de vereiste van de voorzienbaarheid van de feiten. Verder zou de onderwijzer ook de bescherming van artikel 18 Arbeidsovereenkomstenwet kunnen inroepen.

Voorbeeld Een leerling stormt de klas binnen met een wapen en gaat daarmee onmiddellijk een medeleerling te lijf zonder dat de aanwezige onderwijzer de kans heeft om tussen te komen. De onderwijzer zal in dit geval niet aansprakelijk gesteld kunnen worden voor de schade. Dergelijk gedrag is immers dermate ernstig en afwijkend, dat het onmogelijk kan worden voorzien.

39. Samenhang met andere aansprakelijkheidsregimes. Verder zullen we zien dat er in België in toepassing van de equivalentieleer meerdere personen aansprakelijk gesteld kunnen worden voor dezelfde feiten. De onderwijzer draagt dan ook vaak niet als enige de verantwoordelijkheid voor schade aangericht door zijn leerlingen.

In de eerste plaats kunnen leerlingen die over het vermogen des onderscheids beschikken ook persoonlijk aansprakelijk gesteld worden op grond van de artikels 1382 en 1383 oud BW. Daarnaast kunnen soms ook de ouders mee aansprakelijk gesteld worden voor schade die hun kinderen op school aanrichten. Het feit dat de kinderen op school zijn, ontslaat de ouders niet van hun aansprakelijkheidsvermoeden. De kinderen staan dan wel onder het toezicht van de school, maar de ouders zullen nog moeten aantonen dat zij het kind een degelijke opvoeding hebben gegeven.

Tot slot zal vaak ook de school zelf, als aansteller van de onderwijzer (zie verder), delen in de aansprakelijkheid.

241

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 241

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 27 maart 200214.

Situering. Kleuter Thomas steekt op de speelplaats met een zuigrietje in het oog van kleuter Olivier.

De ouders van Olivier (hierna: ‘eerste en tweede geïntimeerde’) eisen niet alleen een schadevergoeding vanwege de ouders van Thomas (hierna: ‘appellanten’) (zie hiervoor), maar ook van de kleuterleidster die toezicht uitoefende op de speelplaats (hierna: ‘derde geïntimeerde’) en van de onderwijsinstelling die de kleuterleidster tewerk stelt (hierna: ‘vierde geïntimeerde’). ‘…

3. Aansprakelijkheid van derde geïntimeerde, mevrouw V. Eerste en tweede geïntimeerde houden vol dat derde geïntimeerde onmiskenbaar een toezichtsfout heeft begaan door niet te verhinderen dat Thomas T. Olivier D. verwondde en stellen haar dan ook aansprakelijk op grond van art. 1384, vierde lid, B.W., alsook op grond van een persoonlijke fout op grond van art. 13821383 B.W. Wanneer het slachtoffer kan aantonen dat zijn schade door een leerling is veroorzaakt die zich onder het toezicht van een onderwijzer bevond, wordt laatstgenoemde vermoed aansprakelijk te zijn. Ook art. 1384, vierde lid, B.W. houdt dus een vermoeden van aansprakelijkheid in. Een persoonlijke fout van de onderwijzer dient niet te worden aangetoond. Dit is het domein van art. 1382-1383 B.W. Zoals reeds voor art. 1384, tweede lid, B.W. werd opgemerkt, dient de grondslag van art. 1384, vierde lid, B.W. te worden gevonden in de toepassingsvoorwaarden die door de wetgever (en de rechtspraak) zijn bepaald. Die toepassingsvoorwaarden, eens dat ze zijn bewezen, geven aanleiding tot een wettelijke omkering van de bewijslast met betrekking tot het bestaan van een fout van de onderwijzer en van een causaal verband tussen die vermoede fout en de schade.

Aangezien het vermoeden van aansprakelijkheid weerlegbaar is, dient de onderwijzer het tegenbewijs van het vermoeden te leveren ofwel door het aangepast en zorgvuldig toezicht aan te tonen ofwel door te bewijzen dat de onrechtmatige gedraging van de leerling zodanig plots en onverwacht was dat ze zelfs bij zeer aandachtig toezicht niet kon worden verhinderd. De aansprakelijkheid van een toezichthoudende leraar moet met redelijkheid en met zin voor realiteit worden beoordeeld. Het tegenbewijs moet in concreto worden beoordeeld, waarbij met verschillende feitelijke elementen, zoals leeftijd van het kind, plaats van het ongeval, aantal kinderen, noodzaak van bijzonder toezicht, rekening wordt gehouden.

Wanneer de onderwijzer dat tegenbewijs niet kan leveren, is hij aansprakelijk. Uit die aansprakelijkheid is echter niet af te leiden dat hij zich aan een persoonlijke fout schuldig maakte. Ondanks de ontstentenis van een tegenbewijs, blijft de aansprakelijkheid immers op een vermoeden van fout gestoeld.

Zoals hierboven aangetoond, stelde Thomas T. onmiskenbaar een foute daad, een objectief onrechtmatige daad. Voorts is niet betwistbaar dat op het ogenblik van de schadeverwekkende daad, Thomas T. onder de effectieve bewaking stond van mevrouw V. Het argument van derde geïntimeerde dat Thomas en Olivier niet tot haar klasje behoren, is terzake niet relevant. Immers, de aansprakelijkheid van de onderwijzers strekt zich ook uit tot de leerlingen op wie de onderwijzer, onder omstandigheden, toezicht uitoefende, wat in casu het geval was en overigens door derde geïntimeerde uitdrukkelijk werd toegegeven in haar verklaring ter gelegenheid van haar persoonlijke verschijning voor de eerste rechter.

Terecht meent derde geïntimeerde evenwel dat de onrechtmatige gedraging van Thomas zodanig plots en onverwacht was dat zij, zelfs bij zeer aandachtig toezicht, die niet had kunnen verhinderen. Uit de uitleg

14 Antwerpen 27 maart 2002, RW 2005-06, 106.

242

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 242

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

van Olivier zelf en van de andere kinderen blijkt dat Thomas plots en onverwachts met een zuigrietje in het oog van Olivier had gestoken. Dit lijkt inderdaad noodzakelijkerwijze het geval te zijn geweest, omdat het slachtoffer – bij daadwerkelijke perforatie van het oog – niet eens de gelegenheid heeft gehad om in reflex weg te trekken, of minstens bij normale reflex het oog dicht te knijpen. Dit wordt overigens ook beaamd door appellanten in hun beroepsconclusies.

Volgens derde geïntimeerde was hieraan geen enkele ruzie, woordenwisseling of handgemeen aan voorafgegaan, zodat niets erop wees dat Thomas op een of andere manier Olivier kwaad zou doen, laat staan in zijn oog zou steken. Ook de andere kinderen, inclusief Olivier zelf, konden volgens derde geïntimeerde geen reden opgeven waarom Thomas plots en onverwachts gestoken zou hebben.

De redenering van eerste en tweede geïntimeerde dat het op zichzelf reeds een fout zou zijn om kleine kinderen met een rietje te laten rondlopen, kan niet worden gevolgd. In de eerste plaats is niet bewezen dat Thomas reeds lang op voorhand het rietje in kwestie in zijn handen zou hebben gehad. Voorts kan bezwaarlijk worden aangenomen dat het in bezit hebben van zuigrietjes bij minderjarigen in een kleuterklasje abnormaal zou zijn, omdat het normaal gebruik van een rietje aan geen enkel risico is onderworpen en deze zuigrietjes zelfs bevestigd zijn aan de brikjes drank die de meest van deze kinderen van thuis meebrengen om tijdens de pauze op te drinken.

Overigens, het zij beklemtoond, niets wees erop dat Thomas zo’n rietje reeds lang in zijn hand had, laat staan dat hij zinnens was om hiermee naar het oog van een klasgenootje te steken.

Voor de leerkrachten is het niet mogelijk om elke beweging van een kind te voorzien en te leiden. Men kan van een toezichthoudende kleuteronderwijzeres niet eisen dat zij alle kleuters te allen tijde in het oog zou hebben, en het is in de praktijk niet te realiseren alle mogelijke onvoorzichtigheden te voorzien en ze bovendien door aangepaste maatregelen te voorkomen. In casu, het zij herhaald, was de gedraging van Thomas plots en onverwachts en derhalve niet voorzienbaar. Derhalve had derde geïntimeerde, zelfs bij zeer aandachtig toezicht, het schadeverwekkend feit in casu niet kunnen beletten.

Het vermoeden van aansprakelijkheid van derde geïntimeerde wordt in casu dan ook op afdoende wijze weerlegd in de mate dat de plotse en onverwachte daad van Thomas hoe dan ook niet verhinderd had kunnen worden. Een (persoonlijke) toezichtsfout van derde geïntimeerde is niet bewezen.

Om de hierboven vermelde redenen werd de vordering van eerste en tweede geïntimeerde, voorzover gericht tegen derde geïntimeerde, dan ook terecht door de eerste rechter als ongegrond afgewezen.

4. Aansprakelijkheid van vierde geïntimeerde, de ARGO In het arrest van 19 juni 1997 heeft het Hof van Cassatie voor de eerste maal de vraag beantwoord of de rechtspersoon die het onderwijs organiseert, een onderwijzer is in de zin van art. 1384, vierde lid, B.W. Het Hof oordeelde dat de veroordeling van de onderwijsinstelling tot betaling van schadevergoeding voor de schade veroorzaakt door een bij haar geplaatste minderjarige, in geen geval gebaseerd kan zijn op art.

1384, vierde lid, B.W., omdat deze bepaling enkel van toepassing is op onderwijzers (Cass., 19 juni 1997, R.W. 1998-99, 148, met noot A. Van Oevelen).

Het begrip onderwijzer in art. 1384, vierde lid, B.W. kan niet worden uitgebreid tot de rechtspersoon onderwijsinstelling. …’

Opmerking: de onderwijsinstelling zou theoretisch wel persoonlijk aansprakelijk gesteld kunnen worden voor een eigen fout, nalatigheid of onvoorzichtigheid op grond van de artikels 1382-1383 oud BW (bv. als bewezen kan worden dat tijdens de speeltijd de bewaking over 45 kleuters toevertrouwd zou zijn aan slechts één kleuterleidster) of – onder het huidige recht – kwalitatief aansprakelijk 243

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 243

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

gesteld kunnen worden als aansteller van de kleuterleidster op grond van artikel 1384, derde lid oud BW (zie hierna). Als de aansprakelijkheid van de onderwijzer niet weerhouden is (zoals in het voorbeeld), zal de onderwijsinstelling uiteraard ook niet kwalitatief aansprakelijk gesteld kunnen worden als aansteller van de onderwijzer.

2.3.3 De aansprakelijkheid van aanstellers voor hun aangestelden 40. Wettelijke basis.

Artikel 1384, derde lid oud BW

‘De meesters en zij die anderen aanstellen, voor de schade door hun dienstboden en aangestelden veroorzaakt in de bediening waartoe zij hen gebezigd hebben.’

41. Kring van aansprakelijke personen. Een aansteller is iemand die voor eigen rekening en onder zijn gezag en toezicht een andere persoon, de aangestelde, laat werken. Opdat er van ‘aanstelling’ sprake zou zijn, is er dus een band van ondergeschiktheid of een gezagsverhouding noodzakelijk.

Het is niet nodig dat de aansteller daadwerkelijk toezicht en gezag uitoefent; het volstaat dat hij dat zou kunnen doen. Of er in een concrete situatie een band van aanstelling is, is een feitenkwestie die door de rechter beoordeeld zal worden. De rechter zal kijken naar de feitelijke verhoudingen op het ogenblik van de schadeveroorzakende feiten. Het begrip ‘aanstelling’ valt dan ook niet samen met het bestaan van een arbeidsovereenkomst.

Het bestaan van een arbeidsovereenkomst tussen een werkgever en een werknemer kan een indicatie zijn van een band van aanstelling tussen beiden.

Nochtans betekent een arbeidsovereenkomst tussen een werkgever en een werknemer niet noodzakelijk dat er een band van aanstelling is tussen beiden. Bij interimarbeid rijst de vraag of de band van aanstelling zich situeert tussen de werknemer en de juridische werkgever (het uitzendkantoor), die de juridische mogelijkheid heeft om gezag uit te oefenen, of tussen de werknemer en de feitelijke werkgever (de klant van het uitzendkantoor), die feitelijk het gezag uitoefent op de plaats van tewerkstelling van de interimkracht.

Ook tussen personen die niet verbonden zijn door een arbeidsovereenkomst, kan een aanstellingsband bestaan.

Voorbeeld Een verpleegster in een ziekenhuis die een chirurg assisteert bij een operatie heeft in principe geen arbeidsovereenkomst met de chirurg, maar voert haar taak uit in dienst van het ziekenhuis. Toch kan de rechtspraak deze verpleegster tijdens de operatie als een feitelijk aangestelde van de chirurg beschouwen. De chirurg kan de verpleegster tijdens de operatie immers richtlijnen geven over hoe zij haar werk moet uitvoeren en houdt ook toezicht op haar werk. Als tijdens een spoedoperatie van een arbeider die onder een kraan terecht is gekomen, de verpleegster een verkeerde dosis van een medicijn toedient, is de chirurg als aansteller mee kwalitatief aansprakelijk voor deze fout.

244

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 244

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

42. Kring van personen voor wie men aansprakelijk is. In het licht van de omschrijving van het begrip ‘aansteller’, is de aangestelde dan de persoon die onder het (feitelijk) gezag en toezicht van de aansteller werkt.

43. Voorwaarden om aansprakelijk gesteld te kunnen worden. Om het aansprakelijkheidsvermoeden in werking te stellen, is vereist (i) dat de aangestelde een fout begaat in de zin van de artikels 1382 en 1383 oud BW (d.w.z. dat de aangestelde een objectieve onrechtmatigheid begaat, dat de aangestelde schuldbekwaam is en dat de objectieve onrechtmatigheid toerekenbaar is aan de aangestelde); of (ii) dat de aangestelde minstens een objectieve onrechtmatigheid begaat, bv. wanneer hij schuldonbekwaam is (bv. een geestesonbekwame die tewerkgesteld is in een beschutte werkplaats) of gedeeltelijk schuldonbekwaam is / quasi-immuniteit geniet (bv. als werknemer op grond van artikel 18 Arbeidsovereenkomstenwet); of (iii) dat de aangestelde zelf kwalitatief aansprakelijk is (bv. als leerkracht, als bewaarder van een zaak of als bewaarder van een dier).

De schade moet door de aangestelde veroorzaakt zijn in de bediening waarvoor hij is aangesteld of hij moet in die bediening kwalitatieve aansprakelijkheid hebben opgelopen. De aansprakelijkheid moet aldus opgelopen zijn tijdens de bediening (dit kan tijdens de werkuren zijn maar ook na de normale werkuren en buiten de normale werkplaats) én met de bediening (op enige wijze, ruim te interpreteren) in verband staan.

Vereist is nog dat er schade is toegebracht aan een derde.

Voorbeeld Lees onderstaande uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 19 december 2001.15 Situering. P. en D. zijn aangesteld als controleurs-buitenwippers aan de ingang van een feesttent waar een feest van de VZW M. plaatsvindt. Tussen schadelijder G. en controleur-buitenwipper D. is er eerst binnenin de feesttent een discussie. Een klein kwartier later wordt schadelijder G. op de parking buiten de feesttent in elkaar geslagen door controleur-buitenwipper P. (die blijkbaar verhaal komt halen na de discussie met zijn collega-controleur-buitenwipper). De VZW M. wordt door schadelijder G. burgerrechtelijk aansprakelijk gesteld voor zijn schade in haar hoedanigheid van aansteller van controleur-buitenwipper P. De VZW M. betwist haar aansprakelijkheid. Zij voert onder meer aan als verweer dat de fout van P. niet gebeurde tijdens zijn bediening en geen verband hield met zijn bediening, zodat de toepassingsvoorwaarden van artikel 1384, derde lid oud BW niet vervuld zijn. (...)

Overwegende dat uit de stukken blijkt dat de verwezene P. (evenals de heer D.) door de organisator, zijnde VZW M., aangezocht werd om ter gelegenheid van de barbecue als controleur-buitenwipper op te treden aan de ingang van de feesttent; Dat derhalve de VZW M. dient aangezien als hij die een ander aanstelt en aansprakelijk is voor de schade die door zijn aangestelde veroorzaakt is in de bediening waartoe hij hem gebezigd heeft in de zin van artikel 1384, al. 3 van het Burgerlijk Wetboek;

15 Antwerpen 19 december 2001, Limb. Rechtsl. 2002, 109.

245

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 245

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

(…)

Overwegende dat vaststaat dat P. als aangestelde foutief schade berokkend heeft aan derden, de burgerlijke partijen; dat dit blijkt uit de strafrechtelijk vaststaande veroordeling in hoofde van betrokkene; Overwegende dat het Hof te dezen aanneemt dat het schadeverwekkende feit waarvan de burgerlijke partij G. het slachtoffer werd, plaats had en veroorzaakt werd in de bediening waartoe P. gebezigd werd; Dat de slagen en verwondingen aan G. toegebracht niet plaats vonden ter gelegenheid van een toegangscontrole aan de ingang van de feesttent doch wel op een later ogenblik en m.n. nadat G. naar aanleiding van een voorafgaand incident met D. de tussenkomst van andere politionele overheden telefonisch had opgeroepen en ter gelegenheid van hun optreden met het oog op het voorleiden van D. daaraan geen afbreuk doet; Dat aan de aanstelling van P. op dat ogenblik nog geen einde gesteld was noch werd door het optreden van de politionele overheid op dat ogenblik; Dat de feiten zich nog steeds voordeden tijdens de dienst en minstens in een onrechtstreeks en occasioneel verband staan met die dienst, vermits uit het geheel van de elementen blijkt dat er reeds bij het voorgaande incident met D. een animositeit ontstaan was, ook met P., – aanleiding voor G. om buiten te gaan telefoneren – en dat daaropvolgend de slagen en verwondingen door P. toegebracht werden naar aanleiding van het politionele optreden om zijn medeportier op te pakken en mee te nemen voor verhoor; Dat noch het tijdsverloop van 10 tot 15 minuten tussen eerst het incident met D. binnen de feesttent en later de slagen en verwondingen aan G. buiten op de parking aan de feesttent noch het feit dat de eerste discussie zich binnen de feesttent afspeelde en de latere feiten buiten op de parking te dezen niet van aard zijn om daaruit af te leiden dat die laatste feiten door P. gepleegd niet meer plaats hadden in de bediening waartoe hij als aangestelde gebezigd was; Dat P. door de VZW M. niet rechtstreeks aangesteld was om slagen en verwondingen toe te brengen en P. zijn functie zou te buiten gegaan zijn, te dezen aan het voorgaande geen afbreuk doet; Dat de VZW M. de reputatie kende van haar aangestelde en hem juist daarom had aangesteld zoals B.F. verklaarde aan de sociaal inspecteur: “voor de veiligheid hebben wij sedert vorig jaar beroep gedaan op een buitenwipper om drugverslaafden en ongenode gasten buiten te houden. Vorig jaar hebben wij alleen beroep gedaan op P. omdat wij hem kenden en dachten, gezien zijn reputatie, dat hij de geschikte persoon was”; Dat die reputatie blijkbaar draait rond diens gekende agressiviteit gezien niet enkel de politie van M. doch ook de rijkswacht van G. aangeeft dat P. bij hen gekend staat als zeer agressief en als vechtersbaas; Dat de VZW M. dan ook aansprakelijk is voor de schade veroorzaakt door haar aangestelde P. die zij zelf gekozen heeft en op wie zij toezicht diende uit te oefenen; De aansteller is ook aansprakelijk als de aangestelde misbruik maakt van zijn functie. Het gaat dan om gevallen waarbij de aangestelde zijn functie of de middelen die de aansteller hem ter beschikking stelt aanwendt voor persoonlijke doeleinden of doeleinden die vreemd zijn aan de door de aansteller gegeven opdracht.

Voorbeeld Een verpleger steelt van een patiënt na het toedienen van slaapverwekkende middelen. Het ziekenhuis is dan als aansteller aansprakelijk.

246

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 246

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 19 januari 199616. Situering.

De heer Van R. is directeur van een filiaal van een bank B. (hierna: ‘appellante’). Misbruik makend van zijn functie slaagt de heer Van R. erin verschillende goedgelovige mensen op te lichten. De gedupeerden (hierna: ‘geïntimeerden’) vorderen schadevergoeding van de bank. ‘…

Van R. was een aangestelde (kantoorhouder) van appellante. Overeenkomstig art. 1384, derde lid, B.W. moeten de aanstellers en de meesters slechts voor de schade instaan, die door hun aangestelden en dienstboden is veroorzaakt “in de bediening waarvoor zij hen gebruiken”.

De rechtspraak heeft echter aan het begrip “in de bediening” een zeer ruime interpretatie gegeven. Een onrechtmatige daad behoort aldus tot de bediening van een aangestelde, zodra zij wordt verricht tijdens de bediening en ermee verband houdt, ook al is dat verband onrechtstreeks en occasioneel. Dit brengt mee dat de aansteller aansprakelijk blijft, zelfs in geval van misbruik van functie door zijn aangestelde. Men spreekt van misbruik van functie zodra de aangestelde van zijn functie of van de middelen die zijn aansteller hem ter beschikking stelt, gebruik maakt voor persoonlijke doeleinden die vreemd zijn aan de door de aansteller gegeven opdracht.

Het is precies aan dit misbruik van functie en middelen waaraan Van R. zich schuldig heeft gemaakt.

Het aansprakelijkheidsvermoeden van art. 1384, derde lid, B.W. geldt juris et de jure. Het is niet vatbaar voor tegenbewijs. De aansteller kan zich slechts bevrijden door het bewijs te leveren dat de schade geheel of gedeeltelijk te wijten is aan overmacht, fout van de benadeelde zelf of van een derde.

Concreet gezien heeft Van R., die een gewiekst oplichter was, alle benadeelden, die klaarblijkelijk eenvoudige mensen waren, doen geloven dat de hen voorgestelde operaties gebeurden binnen het kader van de werking van B. Vooraleer de wissels werden opgesteld ontvingen de klanten een “formulier F” van B., zodat zij er wel degelijk van overtuigd werden dat hun geld bij B. was belegd. Stuk 4 van de bundel van geïntimeerden geeft voorbeelden van een dergelijk formulier F. Nadien werden deze formulieren aan Van R. terug afgegeven (of verscheurd) en vervangen door wissels, geaccepteerd door Van R. en valselijk geavaliseerd voor rekening van de NV K. en C, maar steeds met vermelding: “domiciliëring: B. – Centrale Depositokas S.V.”. Soms werden de intresten door Van R. zelfs gestort op de B.-rekening van de betrokkenen; in andere gevallen werden zij ten kantore uitbetaald.

Door dit alles gaf Van R. derhalve aan geïntimeerden de indruk dat alle verrichtingen binnen het B.-circuit bleven en onder waarborg van B. (cf. dienaangaande o.m. verklaring Van R. in het strafdossier).

Het is derhalve overduidelijk dat de door Van R. gepleegde onrechtmatige daden gebeurden tijdens zijn bediening als kantoorhouder en ermee verband hielden. Het ging hier klaarblijkelijk om een misbruik van functie door Van R., dat erin bestond dat hij zijn functie of de middelen die B. hem ter beschikking stelde misbruikte voor persoonlijke doeleinden.

De elementen, die door appellante naar voren worden gebracht teneinde te doen geloven dat geïntimeerden niet te goeder trouw hebben gehandeld, kunnen het Hof niet overtuigen. Wisselverrichtingen zijn immers verboden voor banken en spaarinstellingen, maar van geïntimeerden mag, als gewone leken in deze materie, niet worden verwacht dat zij hiervan op de hoogte waren, te meer omdat alles werd verdoken onder de schijn van regelmatige B.-verrichtingen.

16 Gent 19 januari 1996, RW 1998-99, 193.

247

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 247

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Voor appellante, als expert terzake, is de vermelding op de wissels: “domiciliëring: B.” mogelijk, zonder enig belang, maar dit was zeker niet het geval voor geïntimeerden, die daardoor ten overvloede in de waan werden gebracht dat hun geld bij B. was geplaatst. …’

44. Weerlegging van de aansprakelijkheid. Van zodra de voorwaarden voldaan zijn, ontstaat er een onweerlegbaar aansprakelijkheidsvermoeden ten aanzien van de aansteller. Op de aansteller rust met andere woorden een objectieve aansprakelijkheid. Of de aansteller zelf schuld heeft aan de schade is volstrekt irrelevant. De aansteller is hoe dan ook aansprakelijk tegenover de benadeelde. Wanneer de aansteller de schadelijder heeft moeten vergoeden, zal hij hiervoor in beginsel wel regres kunnen uitoefenen op zijn aangestelde.

Aanstellers kunnen alleen hun aansprakelijkheid ontlopen wanneer zij kunnen bewijzen dat de voorwaarden voor artikel 1384, derde lid oud BW niet voldaan zijn, bijvoorbeeld omdat de schade niet te wijten is aan een fout van hun aangestelde of omdat de fout van de aangestelde begaan is buiten zijn bediening.

De kwalitatieve aansprakelijkheid van de aansteller sluit de persoonlijke aansprakelijkheid van de aangestelde zelf uiteraard niet uit. In de regel zullen de aansteller en de aangestelde in solidum gehouden zijn tot betaling van schadevergoeding aan de schadelijder.

Voor sommige aangestelden is het recht echter milder. Wanneer de aangestelde een werknemer is, wordt hij immers beschermd door het al geciteerde artikel 18 Arbeidsovereenkomstenwet. De bescherming die de werknemer geniet op grond van artikel 18 Arbeidsovereenkomstenwet geldt trouwens niet alleen tegenover de schadelijder, maar ook tegenover de aansteller die verhaal zou willen nemen op zijn werknemer voor de schadevergoeding die hij als aansteller aan de schadelijder heeft moeten betalen. Voor niet-contractuele ambtenaren die geen leidinggevende functie hebben, bestaat een gelijkaardige bepaling.

2.3.4 De aansprakelijkheid voor zaken en dieren die men onder zich heeft 2.3.4.1 Algemene aansprakelijkheid voor zaken die men onder zijn bewaring heeft 45. Wettelijke basis.

Artikel 1384, eerste lid oud BW

‘Men is aansprakelijk niet alleen voor de schade welke men veroorzaakt door zijn eigen daad, maar ook voor die welke veroorzaakt wordt door de daad van personen voor wie men moet instaan, of van zaken die men onder zijn bewaring heeft.’

46. Algemene aansprakelijkheid voor zaken. De kwalitatieve aansprakelijkheid voor personen (zie hiervoor) wordt strikt beperkt tot de gevallen die beschreven zijn in artikel 1384, tweede t.e.m. vijfde lid oud BW. Voor zaken heeft het Hof van Cassatie uit artikel 1384, eerste lid oud BW een algemene kwalitatieve aansprakelijkheid afgeleid.

248

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 248

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Dit artikel is als algemene regel – volgens een meerderheidsopvatting – wel ondergeschikt aan de bijzondere regelingen van artikel 1385 oud BW (dieren), artikel 1386 oud BW (gebouwen), artikel 29bis WAM (zwakke weggebruikers) en de Wet Productaansprakelijkheid (producten met gebreken).

47. Kring van aansprakelijke personen. Artikel 1384, eerste lid oud BW legt de aansprakelijkheid voor zaken bij diegene die de zaak onder zijn bewaring heeft.

Volgens vaste rechtspraak van het Hof van Cassatie moet de bewaarder beschouwd worden als diegene die de zaak voor eigen rekening gebruikt, er het genot van heeft of ze onder zich houdt en er leiding, toezicht en controle over kan uitoefenen.

Wie in concreto bewaarder van een zaak is, moet telkens casuïstisch (van geval tot geval) worden bekeken. Vaak is het de eigenaar van de zaak, maar naargelang de situatie kan de controle en het gebruik van de zaak ook aan iemand anders zijn toevertrouwd. Zo komen bijvoorbeeld naargelang de omstandigheden ook in aanmerking: een bruiklener, een concessiehouder, een aannemer, een vervoerder, een erfpachter, een vruchtgebruiker, een pachter en soms zelfs een huurder.

De rechtspraak aanvaardt ook dat men bewaarder van een zaak kan zijn zonder dat daarover een contract bestaat. Soms zullen er ook meerdere personen (bv. een aansteller en een aangestelde) samen als bewaarder van een zaak gezien kunnen worden. Zij zijn dan samen in solidum gehouden tot de gehele vergoeding van de schade.

48. Zaken waarvoor men aansprakelijk is. Onder het begrip ‘zaken’ vallen zowel roerende als onroerende goederen. Het maakt ook niet uit of deze goederen gevaarlijk of ongevaarlijk zijn.

Levende dieren en gebouwen zijn uitgesloten. Voor die zaken bestaat er telkens een eigen, meer specifieke regeling (zie verder).

49. Voorwaarden waaronder men aansprakelijk is. De aansprakelijkheid kan alleen worden ingeroepen in het voordeel van personen die schade hebben geleden door een gebrek in de zaak. De rechter zal moeten nagaan of de zaak een abnormaal kenmerk vertoonde dat aan de basis ligt van de schade.

Het is helemaal niet vereist dat het gebrek van de zaak blijvend is of de zaak ongeschikt maakt voor een normaal gebruik. Evenmin wordt vereist dat het gebrek intrinsiek is aan de zaak zelf. Het gebrek moet dus telkens concreet geëvalueerd worden door de rechter. De rechtspraak van het Hof van Cassatie leert dat dit geen gemakkelijke oefening is.

Voorbeelden Werden bijvoorbeeld niet aanvaard als een gebrek in de zaak: verkeerd geplaatste winkelwagentjes op de parking van een grootwarenhuis, een hoop keien die geen deel uitmaken van de openbare weg, groenteresten op de vloer van de groenteafdeling in een grootwarenhuis, een wild dier dat plots de openbare weg oversteekt.

Werden bijvoorbeeld wel aanvaard als een gebrek in de zaak: een olievlek op de openbare weg, een grote waterplas op de openbare weg die was ontstaan door een verstopte riool, gemorste room op de vloer van de parfumerieafdeling in een grootwarenhuis.

50. Weerlegging van de aansprakelijkheid. Ten aanzien van de bewaarder van de zaak geldt er een onweerlegbaar vermoeden van aansprakelijkheid. Ook hier geldt met andere woorden een objectieve 249

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 249

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

aansprakelijkheid. De schadelijder moet opnieuw niet bewijzen dat de bewaarder schuld heeft aan het gebrek in de zaak.

De bewaarder kan zich slechts bevrijden van zijn aansprakelijkheid als hij kan bewijzen dat de zaak geen gebrek vertoonde of dat het gebrek niet aan de basis ligt van de schade.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Antwerpen van 6 februari 200817.

Situering. De heer R.C. valt in het open keldergat van een woning die eigendom is van M.B. en L.C. (hierna: ‘geïntimeerden’) en overlijdt aan zijn verwondingen. De erfgenamen van de heer R.C. (hierna: ‘appellanten’) vorderen schadevergoeding vanwege de eigenaars van de woning. ‘…

8. De val van de h. C. in het keldergat is niet betwist. De toepassing van art. 1384, eerste lid, BW vereist het bewijs door het slachtoffer, te dezen zijn nabestaanden, van een schade die is veroorzaakt door een gebrek van een zaak, te dezen het keldergat, waarvan de aangesprokene de bewaarder is.

Het hof merkt geen betwisting over het feit dat de h. C. via de voordeur is binnengekomen, minstens merkt het hof desbetreffend geen verweer, en evenmin merkt het hof betwisting m.b.t. het feit dat de h. C. in het keldergat is gevallen. Evenmin merkt het hof betwisting dat geïntimeerden bewaarder zijn van dit keldergat, waarvan het gebrek door appellanten wordt aangevoerd. Dit keldergat vertoonde volgens appellanten een gebrek, namelijk dat dit keldergat zonder omheining of enige vorm van afscherming vlak naast de voordeur lag.

Het hof volgt geïntimeerden niet in hun verweer dat dit keldergat zich niet vlak achter de voordeur bevond.

Uit de door appellanten voorgebrachte foto’s, waarover kennelijk geen betwisting bestaat dat zij de juiste toestand weergeven van de plaatsgesteldheid zoals deze was op het ogenblik van het ongeval, blijkt meer dan duidelijk dat men zich bij het opendoen van de voordeur onmiddellijk in de nabijheid van het keldergat bevindt. Deze toestand wordt bovendien nog benadrukt door het feit dat de voordeur naar de muur toe opengaat en niet naar het keldergat.

Het wordt ook niet betwist dat op het ogenblik van het ongeval rond dit keldergat geen omheining stond.

Een zaak is door een gebrek aangetast wanneer zij een abnormaal kenmerk vertoont waardoor zij in bepaalde omstandigheden schade kan veroorzaken. Het hof is van oordeel dat een keldergat, zoals te dezen gelegen vlakbij de inkom van de woning, zonder enige vorm van omheining of afscherming errond, een abnormaal kenmerk vertoont ten aanzien van het model van keldergat gelegen aan een inkomdeur van een woning, dat in bepaalde omstandigheden aanleiding kan geven tot schade.

Het verweer van geïntimeerden dat het een onafgewerkt keldergat betrof, dat in afwachting van de nakende schrijnwerken nog open was, zodat dit keldergat geen abnormale toestand uitmaakte, gelet op de concrete omstandigheden, volgt het hof niet, omdat allereerst niet afdoende is bewezen dat het gebouw nog in aanbouw was, en evenmin dat de woning nog een werf was. In dit verband wordt verwezen naar het feit dat mevr. L.C. reeds sinds 15 november 1999 was ingeschreven in de ..., waar het ongeval plaatsvond. De woning was zodoende op het ogenblik van het ongeval op 20 februari 2004 reeds meer dan vier jaar bewoond. Ten overvloede acht het hof het tevens noodzakelijk dat ook op een werf de nodige maatregelen dienen te worden genomen ter vermijding van deze gevaarlijke toestand. De afwezigheid van leuning/om-

17 Antwerpen 6 februari 2008, RW 2010-11, 1228.

250

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 250

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

heining rondom het keldergat acht het hof ook in een niet-afgewerkte toestand van een nieuwbouwwoning een gebrek aan het keldergat, dat in bepaalde omstandigheden aanleiding kan geven tot schade.

Het hof komt zodoende tot het besluit dat deze toestand gebrekkig was in die zin dat dit keldergat afweek van zijn model en in bepaalde omstandigheden schade kon veroorzaken, met name zoals te dezen een val.

Dat de h. C. als naaste familie van appellanten had dienen te weten dat de woning nog niet volledig afgewerkt was, en dat dit onafgewerkt keldergat voor hem zichtbaar en voorspelbaar was, doet geen afbreuk aan de aansprakelijkheid van geïntimeerden op basis van art. 1384, eerste lid, BW, en kunnen geïntimeerden te dezen niet aanvoeren als vreemde oorzaak die hen van hun aansprakelijkheid zou bevrijden. De beweerde voorkennis van de h. C. van de toestand van de woning en het keldergat doet niets af aan de aansprakelijkheid van geïntimeerden als bewaarder van de zaak, omdat hierdoor het gevaarlijk en abnormaal karakter van het keldergat niet wordt weggenomen.

Appellanten hebben zodoende voldaan aan het bewijs van een gebrek in de zaak in de zin van art. 1384, eerste lid, BW. Geïntimeerden zijn als bewaarders van de gebrekkige zaak aansprakelijk op basis van deze wetsbepaling.

9. Het aansprakelijkheidsvermoeden dat op de bewaarder rust kan enkel worden weerlegd indien de bewaarder het bewijs levert dat de schade niet te wijten is aan een gebrek in de zaak, maar veroorzaakt werd door een vreemde oorzaak, zoals toeval, overmacht, daad van een derde of van het slachtoffer.

De onvoorzichtigheid van de h. C. wordt te dezen door geïntimeerden aangevoerd, namelijk het gegeven dat hij een woning betrad, waarvan hij wist dat ze onafgewerkt was, zonder de nodige oplettendheid aan de dag te leggen. Hierboven heeft het hof reeds aangenomen dat het niet afdoende is aangetoond dat de woning nog een werf betrof. In dit verband werd verwezen naar het feit dat mevr. L.C. reeds sinds 15 november 1999 was ingeschreven in de ..., waar het ongeval plaatsvond. Het hof heeft aangenomen dat, zelfs in de toestand van onafgewerktheid van de woning, het keldergat nog altijd gebrekkig was in de zin van art.

1384, eerste lid, BW. Het hof acht te dezen geen persoonlijke fout van de h. C. bewezen. Het gegeven dat dit keldergat perfect zichtbaar voor hem zou zijn geweest bij het binnenkomen van de woning, of dat hij de toestand van dit keldergat kende, levert naar het oordeel van het hof nog niet het bewijs van enige fout of onvoorzichtigheid van zijnentwege, minstens wordt deze fout of onvoorzichtigheid niet aangetoond. Te dezen blijkt bovendien uit de foto’s de zeer gevaarlijke plaatsgesteldheid van het keldergat, dat gelegen is vlakbij de inkom, zodat men bij het binnenkomen maar enkele stappen moet doen, om in dit keldergat te vallen. Het hof heeft hierboven ook reeds gewezen op het feit dat de voordeur ook opengaat naar de muur toe, zodat men zich bij het binnenkomen onmiddellijk in de nabijheid van het keldergat bevindt. Uit het loutere gegeven dat de h.

C. in het keldergat is gevallen, ook al zou dit zichtbaar zijn geweest bij het binnenkomen in de woning, kan nog niet zijn fout of onvoorzichtigheid worden afgeleid. Het hof acht het te dezen niet aangetoond dat de h. C. zich niet zou hebben gedragen zoals een normaal voorzichtig en zorgvuldig persoon in soortgelijke omstandigheden zou hebben gedaan.

Geïntimeerden beweren niet dat zij op een af andere manier de h. C. hebben gewaarschuwd voor deze gevaarlijke toestand, integendeel stellen zij dat zij niet de gelegenheid hadden om hem te waarschuwen. Zij voeren bovendien aan dat, zelfs hadden ze hem gewaarschuwd, hij deze waarschuwingen in de wind zou hebben geslagen. Het behoorde aan geïntimeerden om het slachtoffer oplettend te maken op deze gevaarlijke toestand, in welk geval gebeurlijk bij het niet opvolgen van deze waarschuwingen, een persoonlijke fout van het slachtoffer zou kunnen worden aanvaard. Deze toestand wordt niet aangevoerd door geïntimeerden, die zodoende niet slagen in het bewijs van een persoonlijke fout van het slachtoffer. Het verweer dat hij deze waarschuwingen in elk geval niet zou hebben opgevolgd, is niet bewezen.

251

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 251

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Het hof besluit dat geen eigen fout kan worden verweten aan de h. C. …’

2.3.4.2 De aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren 51. Wettelijke basis.

Artikel 1385 oud BW

‘De eigenaar van een dier, of, terwijl hij het in gebruik heeft, degene die zich ervan bedient, is aansprakelijk voor de schade die door het dier is veroorzaakt, hetzij het onder zijn bewaring stond, dan wel verdwaald of ontsnapt was.’

52. Specifieke aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren. De algemene regeling van artikel 1384, eerste lid oud BW wordt aangevuld met artikel 1385 oud BW, dat een bijzondere regeling introduceert voor schade veroorzaakt door dieren.

Deze specifieke regeling voor schade veroorzaakt door dieren heeft voorrang op de algemene regeling voor schade veroorzaakt door zaken.

53. Kring van aansprakelijke personen. De aansprakelijkheid voor schade aangericht door dieren ligt in principe bij de eigenaar van het dier, tenzij deze kan aantonen dat het dier tijdelijk onder het meesterschap van iemand anders stond.

Meester of bewaarder van een dier zijn betekent volgens vaste cassatierechtspraak dat men op het moment van de feiten het volledige meesterschap over het dier heeft, zonder leiding, toezicht of controle van de eigenaar. Of de eigenaar het meesterschap overdroeg, is een feitenkwestie.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van de politierechtbank te Gent van 24 oktober 201118.

Situering. Een werknemer komt met zijn fiets ten val door een loslopende hond. De werkgever (hierna: ‘eiser’) betaalt vergoedingen uit aan zijn werknemer, die hij wil terugvorderen vanwege de eigenaar van de hond (hierna: ‘eerste verweerder’) en/of van de persoon die de hond op het ogenblik van de feiten moest bewaken (hierna: ‘tweede verweerder’). ‘…

1. In de dagvaarding wordt uiteengezet dat de heer R.B., ambtenaar van eiser, op 10 september 2008 omstreeks 12 uur met de fiets van zijn werk naar huis reed en ter hoogte van de Lijsterstraat te Gent plots geconfronteerd werd met een loslopende hond die hij niet meer kon ontwijken; de heer B. kwam ten val en raakte gewond.

Eerste verweerder was eigenaar van de hond, maar op het moment van het ongeval was de hond toevertrouwd aan de bewaking door tweede verweerder.

2. Eiser vordert als schadevergoeding terugbetaling van 2.582,81 euro aan doorbetaalde bezoldigingen en 236,04 euro aan betaalde medische kosten, in totaal 2.818,85 euro, vermeerderd met de intrest, met een voorbehoud voor schade in de toekomst.

18 Pol. Gent 24 oktober 2011, RW 2011-12, 1181.

252

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 252

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Eiser stelde de vordering tegen eerste verweerder op basis van art. 1385 BW (aansprakelijkheid als bewaarder van de hond) en tegen tweede verweerder op basis van art. 1382 BW (eigen foutaansprakelijkheid van tweede verweerder als occasionele bewaarder van de hond).

Beoordeling A. Ten aanzien van eerste verweerder 1. Zoals al gezegd, baseert eiser zijn aansprakelijkheidsvordering tegen eerste verweerder, eigenaar van de hond, op art. 1385 BW (tegen tweede verweerder wordt geen beroep gedaan op art. 1385 BW).

Cruciaal in de discussie staat de vraag te weten of eerste verweerder op het tijdstip van het ongeval al dan niet de bewaring had over de hond (of met andere woorden de bewaring overgedragen was op tweede verweerder). De aansprakelijkheid als bewaarder is immers alternatief.

2. Om een persoon als bewaarder van het dier te omschrijven, volstaat de louter materiële bewaring van het dier niet. Het begrip bewaring vereist het volledige meesterschap over het dier. De rechtsleer wijst als belangrijk beoordelingscriterium op de beperktheid van de leiding en het toezicht over het dier: een mogelijk beperkt en tijdelijk toezicht over het dier leidt niet tot de juridische bewaring over het dier (T. Vansweevelt en B. Weyts, Handboek Buitencontractueel Aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, nrs.

930-932).

3. Uit de strafinformatie blijkt dat eerste verweerder de eigenaar was van de hond, dat de hond op het ogenblik van het ongeval bij eerste verweerder thuis was (Lijsterstraat), dat tweede verweerder toen met de hond alleen was, maar dat eerste verweerder al enkele minuten na het ongeval (om 12 u 20) op de plaats van het ongeval (en met andere woorden aan zijn woonplaats) werd verhoord.

4. Gelet op wat hierboven sub 2 werd gezegd, is de rechtbank van oordeel dat de bewaring van de hond in die omstandigheden niet werd overgedragen aan tweede verweerder en dat eerste verweerder in rechte wel degelijk de bewaarder van zijn hond bleef.

Volledigheidshalve voegt de rechtbank daaraan toe dat het louter bij zich houden van een dier niet volstaat om als bewaarder te worden beschouwd en dat art. 1385 BW niet vereist dat de bewaarder op het ogenblik van de schadeverwekkende gebeurtenis het dier effectief onder zijn toezicht had (T. Vansweevelt en B. Weyts, o.c., nrs. 924 en 926).

5. De rechtbank concludeert tot de aansprakelijkheid van eerste verweerder op basis van art. 1385 BW. Volledigheidshalve vermeldt de rechtbank nog dat het ongeval duidelijk werd veroorzaakt door een autonome gedraging van het dier (zie voor het eigenlijke ongevalsgebeuren verder sub B.3).

B. Ten aanzien van tweede verweerder 1. De aansprakelijkheid van eerste verweerder als bewaarder van de hond op basis van art. 1385 BW sluit een samenlopende aansprakelijkheid van tweede verweerder op basis van art. 1382-1383 BW niet uit.

Deze aansprakelijkheid onderstelt dan wel het bewijs van een fout (art. 1382 BW) of van een onzorgvuldigheid (art. 1383 BW) van tweede verweerder.

2. Zoals al gezegd, gedraagt tweede verweerder zich naar de wijsheid van de rechtbank. Hoewel hij aldus geen concreet verweer voert, houdt dat toch een principiële betwisting van de vordering in.

3. Tweede verweerder, die tijdelijk op het dier lette, zat met de hond (een Bull Terrier) aan de voordeur van de woning van eerste verweerder. De hond was niet vastgelegd en lag niet aan de leiband. Hij liep plots de straat over, waardoor de naderende fietser ten val kwam.

4. Aangezien de aansprakelijkheidsvordering tegen tweede verweerder niet wordt gebaseerd op de overtreding van een concreet wettelijk voorschrift, geldt als criterium voor de aquiliaanse aansprakelijkheid van 253

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 253

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

tweede verweerder op basis van art. 1382-1383 BW de schending van de zorgvuldigheidsnorm, wat wordt beoordeeld op basis van de redelijke voorzienbaarheid van de schade en de vermijdbaarheid ervan indien de betrokkene anders had gehandeld (H. Vandenberghe e.a., “Overzicht van rechtspraak. Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad”, TPR 1980, p. 1139 e.v., nrs. 4 tot 12, TPR 1987, p. 1255 e.v., nrs. 3 tot 30).

Welnu, tweede verweerder kon in redelijkheid voorzien dat de hond de straat kon oplopen (bij het naderen van een fietser, bij het zien van een andere hond, enz.) en de schade was vermijdbaar indien tweede verweerder de hond aan de leiband had gelegd. De criteria van de schending van de zorgvuldigheidsnorm zijn verenigd.

C. Eigen fout van de fietser Eerste verweerder pleit in conclusie een eigen fout van de fietser die de schade beïnvloedde doordat de fietser geen valhelm droeg. Die stelling komt neer op een beweerde risicoaanvaarding.

Afgezien van de vraag of de fietser verplicht was een valhelm te dragen (art. 36 Wegverkeersreglement), leest de rechtbank in de strafinformatie (punt 4: toestand slachtoffer) dat de fietser gewond werd aan de rechterschouder en de rug. Dergelijke letsels houden geen verband met het dragen van een valhelm.

Een eigen samenlopende fout van de fietser is niet bewezen. …’

54. Dieren waarvoor men aansprakelijk is. De aansprakelijkheid van artikel 1385 oud BW geldt ten aanzien van alle (levende) dieren die voor toe-eigening vatbaar zijn, zelfs als die dieren ontsnapt of verdwaald zijn. De regeling viseert alle dieren die een meester kunnen hebben, van honden, katten, kippen, paarden en koeien tot bijen, slangen, apen, leeuwen en olifanten.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 15 februari 199419.

Situering. Een boer (hierna: ‘appellant’) passeert met zijn melkkoeien langs de achtertuin van Johan R. (hierna: ‘geïntimeerde’). Daar wordt een van de koeien in de muil en de keel gestoken door een agressieve bij. De koe overleeft de aanval van de bij niet. ‘…

Vaststaat dat een rund van de appellant – na een eerste interventie van dierenarts dr. I. Maroy te Bellegem op zondagavond 9 augustus 1987 – op dinsdagavond 11 augustus 1987 moest worden genoodslacht. De appellant en dr. Maroy beweren dat het dier in de voormiddag van 7 augustus 1987, bij het passeren langs de achtertuin van de geïntimeerde, in de muil en de keel werd gestoken door bijen van de geïntimeerde. (...)

4. De bijen van een imker zijn geen “res nullius” (= zaak van niemand), maar zijn huisdieren (cf. Cass., 28 maart 1976, Pas., 1976, I, 246) en de op art. 1385 B.W. berustende aansprakelijkheid geldt ook voor de imker.

Om artikel 1385 B.W. te kunnen toepassen, is het voldoende – het gaat immers om een vermoeden van aansprakelijkheid – dat het dier waarvan de aangesprokene de eigenaar of de bewaarder is, de schade heeft veroorzaakt. Het slachtoffer hoeft slechts aan te tonen dat zijn schade werd veroorzaakt door de daad van

19 Gent 15 februari 1994, RW 1996-97, 887.

254

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 254

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

een dier waarvan de aangesproken persoon de bewaking had. Het slachtoffer hoeft geen fout in de bewaking te bewijzen: artikel 1385 B.W. leidt de fout af uit het bestaan van de schade (cf. T.P.R., 1987, 1432).

5. Sinds het cassatiearrest van 23 juni 1932 staat vast dat het om een niet-weerlegbaar vermoeden van fout gaat. De bewaker van het dier – eigenaar of gebruiker – kan zich niet bevrijden door aan te tonen dat hij geen fout beging. Enkel het bewijs dat de schade niet veroorzaakt is door het gedrag van het dier, maar door een vreemde oorzaak (toeval of overmacht, daad van een derde, daad van het slachtoffer) werkt bevrijdend (cf. Cass. 12 oktober 1984, R.W. 1984-85, 2278).

Het concrete bewijs van het bestaan van die vreemde oorzaak, die in oorzakelijk verband staat met de schade, rust op de geïntimeerde nu vaststaat – blijkens de niet aangevochten verklaring van Jan W. – dat het schadegeval zich heeft voorgedaan toen de melkkoeien langs de tuin van Johan R. passeerden, en “dat er plots een koe geweldig opschrok en eigenaardige manieren kreeg (wegspringen, vreemde geluiden, kop in de lucht, muil open, speeksel, ...)” (blijkens de appelconclusies is de bijenstand van de geïntimeerde geplaatst op 6 meter afstand van de grens van zijn eigendom, en dat de geïntimeerde op dat ogenblik bezig was met honingpluk – en dus zijn korven manipuleerde – staat vast).

De bewering (vooral van de verzekeraar W.) dat de koe ook kan gestoken zijn door een wilde bij of een wesp, is naar het oordeel van het Hof onvoldoende ernstig om de geïntimeerde te ontheffen van zijn aansprakelijkheid, nu dr. P. Ghekiere, dierenarts, bevestigt dat bijen bijzonder agressief kunnen reageren op bewegende vormen en voorwerpen en dierenarts dr. Maroy van oordeel is “dat het glottisoedeem en de necrose van de slokdarm veroorzaakt moet zijn door het inslikken van bijen”. Daaruit volgt dat de geïntimeerde aansprakelijk is voor het schadegeval. …’

55. Weerlegging van de aansprakelijkheid. Zodra de schadelijder kan aantonen dat hij schade heeft geleden door een gedraging van het dier, is de eigenaar dan wel de meester van het dier voor deze schade aansprakelijk. Artikel 1385 oud BW introduceert dus opnieuw een objectieve aansprakelijkheid. Het loutere bewijs dat hij zelf als een voorzichtig en redelijk persoon (een goede huisvader) heeft gehandeld, zal zeker niet volstaan om de eigenaar dan wel de meester van het dier te bevrijden van zijn aansprakelijkheid.

Zijn enige verweermogelijkheid bestaat er in om aan te tonen dat de toepassingsvoorwaarden van artikel 1385 oud BW niet zijn voldaan. Dat kan hij doen door te bewijzen dat de schade niet veroorzaakt werd door het dier, maar werd uitgelokt door een externe gebeurtenis, zoals de daad van de schadelijder of een derde (bv. iemand gaf het dier een trap of trok aan zijn staart) of een vreemde oorzaak (bv. een bliksemflits of donderslag). De rechtspraak toont zich op dit punt redelijk mild. De eigenaar dan wel de meester van het dier zal meestal bevrijd zijn van zijn aansprakelijkheid als hij kan aantonen dat het gedrag van het dier niet abnormaal of onvoorzienbaar was en dat een fout van de schadelijder of een derde de schade heeft uitgelokt.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 21 december 200720.

Situering. Een hond bewaakt de woning en de omliggende grond van zijn baasje (hierna: ‘geïntimeerde’). Bij het vervullen van zijn taak steekt de hond zijn snuit door de omheining en wordt gebeten

20 Gent 21 december 2007, T.Verz. 2008, afl. 2, 196.

255

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 255

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

door de agressieve hond van een passant (hierna: ‘appellant’). De eigenaar van de gebeten hond probeert zijn dier te helpen en wordt op zijn beurt ook gebeten door de agressieve hond van de passant.

De eigenaar van de gebeten hond wil zijn schade verhalen op de passant. ‘…

2.1. Uit de gegevens van de geseponeerde strafinformatie blijkt dat op 1 mei 2002, tussen 16.30 en 16.45 uur, te Kruibeke, in de Hollestraat ter hoogte van woning nr. 80 (geïntimeerde), er zich een incident heeft voorgedaan tussen de honden van de eerste appellant en de geïntimeerde, waarbij zowel de hond van de geïntimeerde als de geïntimeerde zelf verwondingen opliepen. (...)

2.2. De geïntimeerde stelt de eerste appellant aansprakelijk voor de door hem geleden schade, zowel de eigen schade als deze aan zijn hond. Hij steunt zich op twee rechtsgronden: artikelen 1382-1383 en 1385 B.W. 2.3. De aansprakelijkheid op grond van artikel 1385 B.W. 2.3.1. De aansprakelijkheid van artikel 1385 B.W. berust op de door de wet vermoede fout in de bewaking van het dier. Het slachtoffer moet aantonen dat zijn schade veroorzaakt werd door een gedraging van het dier waarvan de aangesprokene de bewaring had. Enerzijds moet het slachtoffer geen fout in de bewaking bewijzen; anderzijds zal de aangesprokene zich niet kunnen bevrijden van zijn aansprakelijkheid door aan te tonen dat hij geen fout beging.

Het slachtoffer dient dan ook enkel de toepassingsvoorwaarden van artikel 1385 B.W. te bewijzen: gedrag van een dier, schade en oorzakelijk verband.

2.3.2. Ter zake staat het vast dat de hond, waarvan de eerste appellant eigenaar en bewaarder is, de hond van de geïntimeerde heeft gebeten.

De reactie van de hond van de geïntimeerde was normaal en voorzienbaar, en is duidelijk uitgelokt door het gedrag van de hond van de eerste appellant, wiens nabije aanwezigheid, vlak aan de omheining van de woning, als bedreigend moet ervaren zijn. Er is bovendien geen fout in de bewaking door de geïntimeerde, nu diens hond zich volledig op het eigen territorium bevond. Dat de hond zijn snuit door de draad kon steken, is niet als een fout aan te merken, te meer daar de grintstrook op die plaats nog steeds eigen grond was. (...)

2.3.4. Artikel 1385 B.W. schept een wettelijk en onweerlegbaar vermoeden van schuld bij de bewaarder van het dier die de schade veroorzaakt heeft. De aangesprokene kan zich enkel van zijn aansprakelijkheid wegens gebrek aan oorzakelijk verband bevrijden indien het gedrag van het dier niet abnormaal of onvoorzienbaar is en uitgelokt werd door een fout van het slachtoffer. De bewijslast ligt ter zake bij de appellanten.

Waar de bijtreactie van de Staffordshire Terrier op de aanwezigheid van de geïntimeerde als normaal kan worden beschouwd, wordt anderzijds geen bewijs geleverd van een foutieve uitlokking door de geïntimeerde.

De geïntimeerde omschrijft zijn interventie enkel als het trachten de draad, die tijdens de schermutseling in de lip van zijn hond is terechtgekomen, weg te nemen. Nergens wordt bewezen dat de geïntimeerde op onvoorzichtige wijze zijn hand tussen de muilen van de beide honden zou hebben gebracht. De door de appellanten aangehaalde rechtspraak is dan ook ter zake niet relevant. …’

256

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 256

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

2.3.4.3 De aansprakelijkheid voor schade berokkend door de instorting van gebouwen 56. Wettelijke basis.

Artikel 1386 oud BW

‘De eigenaar van een gebouw is aansprakelijk voor de schade door de instorting ervan veroorzaakt, wanneer deze te wijten is aan verzuim van onderhoud of aan een gebrek in de bouw.’

57. Specifieke aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door de instorting van gebouwen. De algemene regeling van artikel 1384, eerste lid oud BW wordt aangevuld met artikel 1386 oud BW, dat een specifieke regeling introduceert voor schade aangericht door de instorting van een gebouw.

Deze specifieke regeling voor schade veroorzaakt door gebouwen heeft voorrang op de algemene regeling voor schade veroorzaakt door zaken die men onder zijn bewaring heeft.

Als een gebouw zich in een staat bevindt ten gevolge van een verzuim van onderhoud of een gebrek in de bouw, sluit artikel 1386 oud BW de toepassing uit van de meer algemene bepaling van artikel 1384, eerste lid oud BW. 58. Kring van aansprakelijke personen. De aansprakelijkheid ligt in dit geval altijd bij de eigenaar, zelfs al is hij niet de effectieve bewaarder van het gebouw en zelfs al treft hem geen schuld. De eigenaar zal zelf eventueel wel regres kunnen uitoefenen tegenover diegene aan wiens fout de schade werkelijk te wijten is.

59. Gebouwen waarvoor men aansprakelijk is. De term ‘gebouw’ wordt ruim geïnterpreteerd. Het gaat om elke constructie die de mens in de grond of in het water heeft gebouwd (bv. een zwembad, havendok …), of op de grond heeft opgericht (een garage, huis, brug, serre, veranda …).

60. Voorwaarden waaronder men aansprakelijk is. De aansprakelijkheid ontstaat wanneer een gebouw instort, daaronder begrepen dat het totaal of gedeeltelijk instort, verzakt of afbrokkelt.

De term ‘instorting’ die het oud Burgerlijk Wetboek gebruikt, impliceert wel dat de gebeurtenis voldoende ernstig moet zijn. Het kan bijvoorbeeld gaan om een stuk muur dat verzakt of afbrokkelt, een groot stuk van een dak dat instort, een stuk schouw dat naar beneden valt, een balkon dat het begeeft …

De instorting moet bovendien te wijten zijn aan een gebrek in de bouw of een slecht onderhoud.

61. Weerlegging van de aansprakelijkheid. Wanneer de voorwaarden van artikel 1386 oud BW voldaan zijn (gebouw – eigenaar – instorting – verzuim of gebrek), rust er op de eigenaar een onweerlegbaar aansprakelijkheidsvermoeden.

De eigenaar kan zich van zijn aansprakelijkheid slechts bevrijden indien hij aantoont dat de schade geen verband houdt met zijn verzuim of een gebrek, maar volledig door een vreemde oorzaak werd veroorzaakt.

257

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 257

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg Brussel van 25 november 199421. Situering. Een man (hierna: ‘eiser’) parkeert zijn voertuig op privaat terrein naast een gebouw. De volgende dag stelt hij vast dat zijn voertuig beschadigd is door stenen en brokken die van het gebouw gevallen zijn. De eigenaar van het voertuig stelt de eigenaar van het gebouw (hierna: ‘verweerder’) aansprakelijk voor de schade aan zijn voertuig. ‘…

De vorderingen van eisers strekt ertoe verweerder te horen veroordelen tot betaling aan eerste eiseres van de som van 84.014 F, meer de intresten vanaf 29 augustus 1991 en aan tweede eiser de som van 2000 F, meer de vergoedende intresten vanaf 13 juli 1991, alle sommen te vermeerderen met de gerechtelijke intresten en de kosten van het geding.

Partijen zijn het erover eens dat eiser op 13 juli 1991 zijn voertuig parkeerde op het privaatterrein, naast de woning toebehorende aan verweerder en eveneens eigendom van verweerder en dat hij de volgende dag vaststelde dat zijn voertuig beschadigd werd, volgens eisers door stenen en brokstukken, afkomstig van het gebouw toebehorend aan verweerder.

Uit het strafdossier (zonder gevolg gerangschikt) blijkt dat de plaats waar eiser zijn voertuig parkeerde bestaat uit grind en dat de omwonenden daar hun voertuig stationeren.

De verbalisanten gingen ter plaatse en stelden vast dat de woning op zichzelf niet bouwvallig is, doch de rechterschoorsteen in slechte staat is en er een paar stenen ontbreken. Zij vermeldden eveneens dat het niet uitgesloten is dat er nog stenen losraken. De verbalisanten vermeldden eveneens dat de feiten gebeurden op privaat eigendom, achter de rooilijn gesitueerd.

Ondervraagd verklaarde verweerder dat hij ter plaatse ging en hij vaststelde dat er voor de woning twee stenen lagen afkomstig van de schouw, die in gebrekkige staat is. Hij nam de nodige voorzorgen opdat geen voertuigen meer zouden kunnen parkeren voor de woning. Hij verklaarde dat hij van plan was de schouw te laten afbreken.

Eisers baseren hun vordering op artikel 1386 B.W., zijnde de eigenaarsaansprakelijkheid voor schade door instorting veroorzaakt, dat te wijten is aan verzuim van onderhoud of aan een gebrek in de bouw. Subsidiair steunen zij zich op artikel 1382 B.W. Verweerder betwist in hoofdorde het bestaan van alle toepassingsvoorwaarden van artikel 1386 B.W., in ondergeschikte orde stelt hij dat eiser een fout beging door zijn wagen op een privaatterrein te parkeren zonder toestemming van de eigenaar, terwijl hij in uiterst ondergeschikte orde de risicoaanvaarding stelt van eiser.

Artikel 1386 B.W. Dit artikel voorziet: “De eigenaar van een gebouw is aansprakelijk voor de schade door de instorting ervan veroorzaakt, wanneer deze te wijten is aan verzuim van onderhoud of van een gebrek in de bouw”.

Onder gebouw dient te worden verstaan “een constructie door de mens opgericht door verbinding van diverse materialen en op duurzame wijze met de grond verbonden” (zie: “Overzicht van rechtspraak – Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad”, 1979-1984, H. Vandenberghe e.a., T.P.R., 1987, p. 1442, n° 107). Een schoorsteen van een huis moet dan ook als een deel van het gebouw waar het aan verbonden is worden beschouwd.

Traditioneel wordt instorting omschreven als het vallen hetzij van het geheel, hetzij van een gedeelte van de materialen die het gebouw vormen (zie Overzicht: idem, n° 108), zonder dat het deel van het gebouw als essentieel moet kunnen worden beschouwd. Het vallen van verschillende stenen, afkomstig van de schouw van het gebouw van verweerder kan dan ook als een instorting worden beschouwd.

21 Rb. Brussel 25 november 1994, Verkeersrecht 1995, 80.

258

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 258

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Het kan verzuim zijn in het onderhoud of gebrek in de bouw. Het is voldoende dat aan een van deze gevallen is voldaan.

Het verzuim aan onderhoud houdt twee aspecten in: – het kan een gevolg zijn van een menselijke tekortkoming waardoor het gebouw geheel of gedeeltelijk in een toestand van verval raakte of kon instorten; – het kan een objektief (sic) waarneembare toestand zijn als gevolg van klimatologische omstandigheden, de ouderdom van het gebouw, slijtage of gebreken aan gebruikte materialen zonder dat enige menselijke tekortkoming is aan te duiden.

Partijen zijn het eens dat de schouw in slechte staat was, verweerder verklaarde aan de verbalisanten dat de schouw in “gebrekkige” toestand was.

Het bewijs ervan kan ook door deductie worden afgeleid.

Het vallen van verschillende stenen, terwijl er geen sprake is van een externe oorzaak (zoals b.v. storm) van een gedeelte van het gebouw waarvan de eigenaar stelt dat hij zinnens is deze te laten afbreken en eveneens toegeeft dat deze in gebrekkige staat is beantwoordt dan ook aan de voorwaarde vervat in artikel 1386 B.W. De oorzaak is klaarblijkelijk de vetusteit van de schoorsteen.

Verweerder ontkent niet dat de beschadigingen op de wagen van eiser afkomstig is van de van de schoorsteen afgevallen stenen zodat ook het causaal verband met de schade vaststaat.

Fout van eiser Verweerder stelt dat door het parkeren van zijn wagen op een privaatterrein, eiser het eigendomsrecht van verweerder heeft geschonden.

Het staat vast dat ten tijde van het ongeval de toegankelijkheid van het terrein waar eiser geparkeerd stond op geen enkele wijze werd belemmerd. Dit blijkt uit het strafdossier.

Na het ongeval werd dit terrein ontoegankelijk gemaakt.

Dit terrein werd door omwonenden als parkeerterrein gebruikt sinds geruime tijd.

De eigenaar van dit terrein, verweerder, heeft dit ook steeds gedoogd.

Het parkeren van zijn wagen op een privaatterrein kan niet als een fout worden aangehouden in de concrete omstandigheden die ter beoordeling worden voorgelegd.

Risico-aanvaarding in hoofde van eiser Eiser, als buurtbewoner kon en moest weten dat het huis, waarvan stenen zijn afgevallen, niet bewoond was.

Hij verklaarde aan de verbalisanten dat hij twijfels had omtrent de staat van de schoorsteen, hetgeen wijst op het feit dat hij de gebrekkige toestand van het pand kende.

Door zijn wagen te plaatsen voor het huis heeft hij onverantwoorde risico’s genomen en een algemene zorgvuldigheidplicht geschonden, die bijgedragen hebben tot het ontstaan van de schade.

De daad van eiser is niet de enige oorzaak van de schade. Zijn bijdrage kan worden bepaald op één derde van de schade, waarvoor hij zelf zal dienen in te staan.

Besluit: aan eisers komt twee derden toe van de door hen gevorderde schade – schade die als dusdanig niet wordt betwist. …’

259

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 259

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

2.4

De schade

62. Begrip. Zonder schade geen civielrechtelijke aansprakelijkheid. De schade bestaat uit het verlies van een patrimoniaal voordeel (vermogensrechtelijke voordeel) of extrapatrimoniaal voordeel (niet-vermogensrechtelijk voordeel).

Samenvattend zijn er drie belangrijke voorwaarden waaraan de schade moet voldoen opdat zij voor vergoeding in aanmerking zou komen: (1) ze moet voortvloeien uit de krenking van een rechtmatig belang, (2) ze moet persoonlijk zijn en (3) ze moet voldoende zeker zijn.

1 De schade moet voorvloeien uit de krenking van een rechtmatig belang. De schadelijder moet een rechtmatig belang hebben bij het behoud van een voordeel.

Voorbeeld Iemand die in een verkeersongeval een ernstig lichamelijk letsel opliep, kon volgens het Hof van Cassatie geen schadevergoeding krijgen voor de inkomsten uit zwartwerk die hij normaal verwierf.

Loon uit zwartwerk is volgens het Hof van Cassatie een onrechtmatig voordeel en geeft dus geen aanleiding tot schadevergoeding.

2 De schade moet persoonlijk zijn. Alleen de door de eiser persoonlijk geleden schade komt voor vergoeding in aanmerking. Dit hangt nauw samen met de vereisten van ‘hoedanigheid’ en ‘belang’ om een rechtsvordering in te stellen (artikel 17, eerste lid Ger.W.).

Voor rechtspersonen geldt alleen als ‘eigen schade’ datgene wat aan hun bestaan of hun materiële en morele goederen (in het bijzonder hun vermogen, eer en goede naam) raakt.

Een rechtspersoon kan niet opkomen voor schade die toegebracht is aan het algemeen belang, aan een groepsbelang of aan de individuele of collectieve belangen van haar leden, zelfs niet als de verdediging van zulke belangen in haar voorwerp (dit zijn de activiteiten die de rechtspersoon mag uitoefenen) is ingeschreven. Op dit algemeen principe bestaan weliswaar enkele uitzonderingen.

Zo kunnen beroepsverenigingen krachtens artikel 9:25 WVV een vergoeding eisen voor schade die aan de beroepsbelangen van hun leden werd berokkend. Ook de Antiracismewet en de Antidiscriminatiewet geven bepaalde instellingen en verenigingen het recht om een schadevergoeding te claimen wanneer de door deze wetten beschermde waarden worden geschonden. Meer algemeen bepaalt artikel 17, tweede lid Ger.W. dat de rechtsvordering van een rechtspersoon, die de bescherming beoogt van de rechten van de mens of fundamentele vrijheden zoals zij zijn erkend in de Grondwet en in de internationale instrumenten die België binden, onder voorwaarden eveneens ontvankelijk is.

3 De schade moet voldoende zeker zijn. Om voor vergoeding in aanmerking te komen, moet de schade zodanig waarschijnlijk zijn, dat de rechter er redelijkerwijze niet aan kan twijfelen dat zij bestaat.

De schadeclaim mag met andere woorden niet louter gesteund zijn op veronderstellingen over de toekomst.

260

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 260

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Dat wil niet zeggen dat de rechter geen rekening kan houden met toekomstige schade. Ook schade die zich nu nog niet gerealiseerd heeft, maar waarvan wel quasi zeker is dat zij zich in de toekomst zal voordoen, komt voor vergoeding in aanmerking.

63. Verlies van een kans. Algemeen wordt aanvaard dat de rechter ook het verlies van een kans kan doen vergoeden. Het gaat dan om situaties waarin door de fout van een ander de kans om een bepaald voordeel te verwerven of een nadeel te vermijden, verloren gaat.

Voorbeeld 1 Wanneer een student door een verkeersongeval zijn jaar moet overdoen, moet hij worden vergoed voor het verlies van de kans die hij had om zijn studies vroeger af te ronden.

Voorbeeld 2 Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het Hof van Cassatie van 5 juni 200822. Situering. De eigenaars van een paard (hierna: ‘verweerders’) stellen een dierenarts aansprakelijk voor het overlijden van hun paard. Zij zijn van oordeel dat als de dierenarts een bepaalde ingreep – een maagsondage – had gedaan, hun ziek paard een reële kans op genezen of overleven zou gehad hebben. ‘…

1. Degene die schadevergoeding vordert moet bewijzen dat er tussen de fout en de schade, zoals die zich heeft voorgedaan, een oorzakelijk verband bestaat. Dit verband veronderstelt dat, zonder de fout, de schade niet had kunnen ontstaan, zoals ze zich heeft voorgedaan.

2. Het verlies van een reële genezings- of overlevingskans komt voor vergoeding in aanmerking indien tussen de fout en het verlies van deze kans een conditio sine qua non-verband bestaat.

De rechter kan vergoeding toekennen voor het verlies van een kans op het verwerven van een voordeel of het vermijden van een nadeel indien het verlies van deze kans te wijten is aan een fout. De rechter kan aldus een verlies van een kans op genezing of overleving van een dier vergoeden indien hij vaststelt dat de eigenaar van een ziek dier dat mits een zorgvuldige behandeling slechts een kans had op genezing of overlijden, de kans op een gunstig resultaat heeft verloren door de fout van een dierenarts.

3. Uit de stukken waarop het Hof vermag acht te slaan blijkt dat de verweerders in ondergeschikte orde aanspraak maakten op vergoeding van het verlies van overlevingskans van het paard Prizrak wegens het niet-uitvoeren van een maagsondage.

4. Het arrest stelt vast dat: – de dierenarts een fout beging door in de gegeven omstandigheden geen maagsondage te hebben toegepast; – het paard ten gevolge van een maagruptuur is gestorven; – het uitvoeren van een maagsondage, de maagruptuur en bijgevolg de dood van het paard waarschijnlijk had kunnen voorkomen; – de deskundige de overlevingskans bij de juiste therapie op 80 pct. heeft bepaald.

22 Cass. 5 juni 2008, AR C.07.0199.N, Juristenkrant 2008, afl. 175, 3 (weergave) en JT 2009, afl. 6336, 28, noot A. PUTZ, NJW 2009, afl. 194, 31, noot H. BOCKEN, NJW 2009, afl. 194, 31, noot I. BOONE, Pas. 2008, afl. 6-7-8, 1425, RW 2008-09, afl. 1, 45 (weergave), RW 2008-09, afl. 19, 795, noot S. LIERMAN, TBH 2008, afl. 10, 936 (verkort), T.Gez. 2008-09, afl. 3, 210, noot S. LIERMAN, T.Verz. 2008, afl. 4, 418, noot H. BOCKEN en VAV 2008, afl. 6, 526.

261

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 261

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

5. De appelrechters oordelen aldus dat het paard bij de toepassing van de juiste therapie een reële overlevingskans had en laten geen twijfel bestaan over het oorzakelijk verband tussen de fout en de schade, te weten het verlies van de overlevingskans en sluiten aldus uit dat deze schade zich ook zonder de fout van de veearts zou hebben voorgedaan.

6. Door op die gronden de vordering van de verweerders tot het betalen van schadevergoeding wegens het verlies van de overlevingskans gegrond te verklaren, verantwoorden de appelrechters hun beslissing naar recht.

Het middel kan niet worden aangenomen. …’

64. Integrale schadeloosstelling. De schadelijder heeft recht op een volledige schadeloosstelling. In principe moet de schadelijder de integrale vergoeding van zijn schade krijgen, indien mogelijk in natura en, als dat niet kan, bij equivalent.

De berekening van de geleden schade is uiteraard een zeer delicate en moeilijke kwestie. Verschillende soorten schade komen voor vergoeding in aanmerking: geleden verlies en gederfde winst, materiële en morele schade, rechtstreekse en onrechtstreekse schade …

Wanneer de schadelijder met zekerheid schade geleden heeft maar de exacte omvang van die schade onmogelijk bepaald kan worden, kan de rechter de schadevergoeding die verschuldigd is door de schadeveroorzaker naar billijkheid begroten (‘ex aequo et bono’).

65. Beperkte cumul. De schadelijder moet integraal worden vergoed, maar mag in principe ook niet meer ontvangen dan de geleden schade.

Hieruit volgt dat een schadelijder niet onbeperkt de geldsommen kan cumuleren die naar aanleiding van een schadegeval door anderen worden uitbetaald. Het cumuleren van meerdere vergoedingen is slechts mogelijk indien zij een verschillende juridische oorzaak en een verschillend voorwerp hebben.

Voorbeeld 1 De nabestaanden van een slachtoffer kunnen de schadevergoeding die zij ontvangen cumuleren met de uitbetalingen in het kader van een levensverzekering.

Voorbeeld 2 Tussen een uitbetaling door een arbeidsongevallenverzekeraar en de werkgever is geen cumul mogelijk.

66. Begroting van de schade. De rechter zal de omvang van de schade begroten op de dag van zijn uitspraak. Hij zal nagaan welke schade op dat ogenblik zeker is.

Hij mag dus rekening houden met gebeurtenissen die zich nog na de eigenlijke feiten hebben voorgedaan en die een invloed hebben op de schade, zolang deze gebeurtenissen nog verband houden met de oorspronkelijke onrechtmatige daad.

262

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 262

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Praktisch De Unie van de Vrede- en Politierechters en de Nationale Vereniging van de Rechters van Eerste Aanleg maakten een zogenaamde ‘indicatieve tabel’ op, die van tijd tot tijd wordt herzien. De indicatieve tabel is een document met een gesystematiseerd overzicht van mogelijke schadeposten dat bedoeld is als hulpmiddel voor rechters en betrokkenen. Hiermee kan de financiële compensatie die de slachtoffers van een onrechtmatige daad kunnen krijgen voor bepaalde schadeposten beter geraamd worden. Wanneer de omvang van de schade van het slachtoffer moeilijk exact begroot kan worden, kan men terugvallen op de indicatieve tabel. De indicatieve tabel is slechts een hulpmiddel en geenszins een bindende wet voor de schadebegroting. Dit neemt echter niet weg dat van de indicatieve tabel in de praktijk – in het bijzonder in de verzekeringssector – veelvuldig gebruik wordt gemaakt.

67. Provisionele schade. Als de schade nog kan evolueren, kan de rechter een provisionele schadevergoeding toekennen tot zij definitief begroot kan worden. Als de rechter na een provisionele veroordeling de zaak op een latere datum uitgesteld heeft of naar de bijzondere rol verzonden heeft voor verdere begroting (bv. in afwachting van de uitkomst van een deskundigenonderzoek), kan de verdere begroting nog binnen hetzelfde geding. Anders zal het meerdere van de schadevergoeding in een nieuw geding gevorderd moeten worden.

68. Schadebeperkingsplicht. De schadelijder heeft de verplichting om de schade zo veel mogelijk te beperken, door tijdig alle noodzakelijke bewarende maatregelen te nemen, overdreven of overbodige kosten te vermijden …

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 10 oktober 199723.

Situering. De hengst van de heer Michel De J. (hierna: ‘appellant’) valt een meer dan 28 jaar oude pony van de heer André C. (hierna: ‘geïntimeerde’) aan. De pony raakt hierdoor zwaar gewond.

Omdat hij erg gehecht is aan zijn dier, gaat de heer André C. tot het uiterste om het nog te redden.

De heer Michel De J. – die naderhand wordt aangesproken om de kosten van de dierenkliniek terug te betalen – vindt de kosten onverantwoord in het licht van de hoge leeftijd van de pony. ‘…

2.1. De appellant betwist de kosten uitgezet voor de operatie op 26 november 1993 van de pony (ten bedrage van 49.978 fr.), verschuldigd te zijn; de argumenten, daarvoor aangevoerd, zijn de volgende: – de pony was 28,5 jaar oud, op het ogenblik van de feiten, – het overbrengen naar de dierenkliniek, de behandeling en verzorging zijn een eenzijdig initiatief van de geïntimeerde, zonder kennisgeving noch ingebrekestelling, terwijl de opname niet nodig was, de diagnose duidelijk zijnde met slechte prognose voor herstel, en het dier zeer oud zijnde, geen financiële waarde meer had; de appellant verwijt de geïntimeerde gemis aan de “nodige voorzichtigheid en voorzorg” bij de opname in de dierenkliniek, waardoor onverantwoorde kosten zijn gemaakt, terwijl hij vooraf niet werd geïnformeerd omtrent de verzorging (ingreep).

2.2. Verplichting tot schadebeperking

23 Gent 10 oktober 1997, RW 1999-00, 502.

263

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 263

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Eenieder is gediend met een beperking van schade: niet alleen de schadevergoeder, maar ook de gemeenschap; het is immers evident dat in een tijd waarin verzekering een belangrijke maatschappelijke en economische, niet meer weg te denken, rol speelt, waarin ingevolge de techniek van de verzekering de premie in hoofdzaak bepaald wordt door de som van alle te verwachten vergoedingen (schadevergoedingen aan gelaedeerden), het algemeen belang gediend is met schadevoorkoming en schadebeperking.

Tegenover schadebeperking staat evenwel het principe dat de schadelijder gerechtigd is op herstel in de vorige toestand, wat impliceert dat hij een recht heeft op volledig herstel; een verplichting tot schadebeperking kan derhalve niet begrepen worden in die zin dat ze het recht op herstel zou beknotten; wat van de schadelijder wel mag worden verwacht, is dat hij zijn recht op vergoeding hanteert met inachtname van de algemene zorgvuldigheidsplicht of, in het contractenrecht, op een wijze die strookt met de goede trouw.

Derhalve moet in concreto worden nagegaan of de geïntimeerde door zijn handelen op 25 en 26 november 1993 al dan niet de algemene zorgvuldigheidsnorm (die door iedereen moet worden nageleefd, in elk facet van het maatschappelijk contact/gedrag) heeft overtreden; deze beoordeling, een feitenkwestie zijnde, geschiedt, in acht genomen de concrete feitelijke omstandigheden.

2.3. Een ongeval is uit zijn aard een plots, onvoorzienbaar gebeuren; afgezien dat door dit gegeven bepaalde beslissingen moeten worden genomen zonder mogelijkheid tot langdurig of voldoend over- en afwegen, waardoor voorafgaande ingebrekestelling van de schadeverwekker uitgesloten wordt (idem wanneer de beslissing de persoonlijke levenssfeer of integriteit van de persoon raakt), zullen de weerslag van het ongeval op de schadelijder en zijn recht op schadevergoeding bepaald worden door een reeks elementen (in de regel) vreemd aan de schadeverwekker (de aard – menselijke schade en zaakschade worden anders beleefd –, de omvang, de herstelbaarheid van de schade, de persoonlijke omstandigheden van de schadelijder).

2.4. De appellant kan niet ontkennen dat een (huis)dier – weliswaar in het recht aangemerkt als een zaak – voor zijn eigenaar (doorgaans) een affectieve waarde heeft, welke gevoelsbinding helemaal niet vermindert door het verloop van de tijd; a contrario, het omgekeerde is niet uitgesloten.

De affectieve waarde voor de eigenaar is derhalve geenszins noodzakelijk evenredig met de verkoopwaarde (die meestal daalt met de leeftijd van het dier).

De geïntimeerde kan dan ook niet euvel geduid worden dat hij alle middelen heeft aangewend om zijn 28,5 jaar oude (en volgens de appellant waardeloze) pony – slachtoffer van de hengst van de appellant – te redden; de appellant zou de geïntimeerde slechts een overtreding van de zorgvuldigheidsnorm kunnen aanwrijven, wanneer de geïntimeerde – heug tegen meug, tegen de diagnose in van de behandelde dierenartsen – kosten voor verzorging en behandeling uitzette, die alsdan nutteloos en onredelijk zouden zijn.

Er moet evenwel aangenomen worden dat een zorgvuldig en gewetensvol dierenarts geen onderzoeken met daaropvolgende ingreep en behandeling zal verrichten, wanneer hij geen kans op resultaat verwacht of deze kans volstrekt onevenredig is met de uit te zetten kosten; doet hij dit toch, dan begaat de dierenarts een persoonlijke fout die – behoudens kennis en medeweten – niet terugkaatst op de dierhouder.

Bij het voorgaande mag niet uit het oog worden verloren dat de verbintenis van de dierenarts, zoals die van een geneesheer, een inspanningsverbintenis is, zonder garantie op of verplichting tot welslagen; van de dierenarts mag en kan (slechts) worden verwacht dat hij een diagnose stelt en, rekening houdende met het verwachte resultaat en de daaruit voortvloeiende levenskwaliteit van het behandelde dier, curatieve middelen aanwendt, in acht genomen de stand van de wetenschap op het ogenblik van zijn tussenkomst.

2.5. In voormelde context moet worden geoordeeld over de eventuele overtreding van de zorgvuldigheidsnorm door de geïntimeerde bij de overbrenging naar, de opname in de dierenkliniek en de operatie van de pony, op 26 november 1993.

264

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 264

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Uit het feitenrelaas dat deskundige Verdonck noteerde blijkt dat zowel de behandelde dierenarts (dr.

Welvaert) als de appellant (ter plaatse gekomen, na vaststelling van de feiten en de verwondingen van de dieren van C.) oordeelden m.b.t. de pony “dat er iets moest gebeuren”. Wanneer de deskundige daarbij aansluitend schrijft: “besloten werd het dier over te brengen naar de dierenkliniek De Bosdreef ”, moet worden aangenomen (bij afwezigheid van tegenspraak) dat de appellant zoniet bijdroeg tot deze beslissing, minstens van deze beslissing op de hoogte was en daartegen niet opkwam, noch voorbehoud formuleerde.

Het overbrengen van de pony naar de dierenkliniek is derhalve gebeurd met medeweten van de appellant en kan trouwens op zichzelf, afgezien van het al dan niet medeweten van de appellant, maar gelet op de doorverwijzing van de behandelende dierenarts en de toestand van het gekwetste dier, niet worden aangemerkt als een foutieve gedraging.

Het is niet betwist dat bij de opname van het dier aan de eigenaar goede hoop werd gegeven op welslagen van de ingreep (met vijfdaags verblijf in de dierenkliniek), nadat de diagnose van de behandelende dierenarts was bevestigd (namelijk kaakbeen afgeslagen en open wonde) en aangevuld (via radiografisch onderzoek).

Dit gegeven, door de deskundige als een feit genoteerd in het verslag, werd door de appellant evenmin betwist (gaf geen aanleiding tot enige opmerking op het voorverslag). Meer nog, de deskundige noteert onder de rubriek “discussie” letterlijk: “Hierin wordt duidelijk gesteld dat de goede trouw en de genegenheid voor zijn dier vanwege de eiser nooit in twijfel werden getrokken. Wel werden opmerkingen gemaakt over de nog te verwachten levensduur van een dergelijke oude pony, over het feit dat herhaalde keren gezegd werd door betrokkenen van de dierenkliniek dat “als het paard kon eten, dat het dan gered was” ...”

Uit het deskundigenverslag blijkt dat louter voor de geïntimeerde door dierenarts De Baerdemaeker van de dierenkliniek Bosdreef, opmerkingen op het voorverslag werden geformuleerd; deze opmerkingen, in tegenstelling tot de antwoorden, niet vervat in het deskundigenverslag, maar terug te vinden in het dossier van de geïntimeerde, bevestigen het voordien gestelde en laten afdoende blijken dat de dierenarts van de kliniek (na dr Welvaert die de pony doorverwees en derhalve geacht evenmin overtuigd te zijn van het nutteloze van verdere behandeling) de geïntimeerde adviseerde tot het uitvoeren van de operatie.

Dit feit op zichzelf, mede de goede trouw van de geïntimeerde waaraan niet moet getwijfeld worden (zie supra: het deskundigenverslag), impliceert de afwezigheid van fout van de geïntimeerde; immers, afgezien of het overbrengen van de pony naar de dierenkliniek geschiedde met medeweten van de appellant, gebeurde dit op doorverwijzing van de behandelde dierenarts, wetende dat de geïntimeerde in de concrete omstandigheden mocht geloven op een redelijke kans tot herstel, derhalve verantwoord – gelet op de zienswijze van dr. De Baerdemaeker – besliste tot de ingreep op de pony door professionelen terzake, kan de geïntimeerde geen onzorgvuldig handelen worden aangewreven; de geïntimeerde mocht alle redelijke middelen, hem geadviseerd door professionelen, aanwenden om het herstel van het dier te benaarstigen; dit alles te meer, nu moet worden aangenomen dat de geïntimeerde binnen een klein tijdsbestek moest beslissen over een lijdend dier.

Alle elementen afwegend, kan het Hof de zienswijze van appellant dan ook niet onderschrijven, te meer nu de financiële lasten (de kosten voor de operatie en verzorging) geenszins buiten verhouding zijn met de affectieve waarde van de pony voor de geïntimeerde.

Bij het voorgaande moet rekening worden gehouden met het gegeven dat een huisdier niet een vervangbaar, in de handel zijnde object is, maar voor zijn eigenaar enig is en een affectieve en genegenheidswaarde heeft, waarvan de eigenaar, behoudens kennelijke wanverhouding, de instandhouding mag betrachten.

Wanneer de appellant aanvoert dat het overbrengen naar de dierenkliniek op zichzelf, mede de behandeling en ingreep aldaar, onverantwoord waren (gelet op de ouderdom en letsels van het dier), dan is het (hoe dan ook) zo dat, afgezien het boven gestelde nopens de consensus omtrent het overbrengen van de pony, de geïn265

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 265

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

timeerde misleid werd door professionelen (niet in zake), die hem leidden bij zijn beslissingen; als leek mocht de geïntimeerde zich laten voorlichten; meer nog, hij was op deze voorlichting aangewezen; hij mocht aannemen dat deze deskundig zou worden gegeven.

2.6. Uit het voorgaande mag derhalve worden besloten tot bevestiging van het bestreden vonnis. …’

2.5

Het oorzakelijk verband

69. Begrip. Bovenop het bestaan van een grond van (persoonlijke of kwalitatieve) aansprakelijkheid en de aanwezigheid van schade moet de eiser tot slot aantonen dat er een oorzakelijk verband (of causaal verband) bestaat tussen de aansprakelijkheidsgrond en de schade.

Algemeen genomen is er een causaal verband wanneer de schade, zoals die zich in concreto heeft voorgedaan, zonder de fout niet, of niet op dezelfde wijze, zou zijn voorgekomen.

Het is aan de feitenrechter – onder toezicht van het Hof van Cassatie – om dit na te gaan.

70. Equivalentieleer. Bij de beoordeling van het causaal verband hanteren de Belgische rechtspraak en rechtsleer de zogenaamde ‘equivalentieleer’. Deze leer houdt in dat elke gebeurtenis of handeling zonder dewelke de schade, zoals zij zich in concreto heeft voorgedaan, niet zou zijn ontstaan, in aanmerking wordt genomen als oorzaak van de schade. Als je de fout wegdenkt en de schade blijft identiek bestaan, is er geen oorzakelijk verband tussen de fout en de schade. Men noemt dit de conditiosine-qua-non-test.

Elke fout die een noodzakelijke voorwaarde is voor de schade, zoals zij zich in concreto heeft voorgedaan, geeft dus aanleiding tot aansprakelijkheid, ongeacht haar zwaarte of haar relatieve belang in het tot stand komen van de schade.

Wanneer de equivalentieleer consequent wordt doorgetrokken, komt men tot een zeer ruim causaliteitsbegrip. Toch laat het Hof van Cassatie maar zelden toe dat de equivalentieleer opzij wordt gezet.

De toepassing van de equivalentieleer maakt ook dat er vaak meerdere personen aansprakelijk gesteld kunnen worden voor dezelfde schade. Vaak liggen er immers meerdere fouten (tezelfdertijd of achtereenvolgens begaan) aan de basis van de schade. Al deze aansprakelijke personen zijn dan tegenover schadelijder (d.i. in de gehoudenheidsverhouding of obligatioverhouding) in solidum gehouden tot vergoeding van de gehele schade. De schadelijder zal de volledige schadevergoeding kunnen eisen van een van de aansprakelijke personen. Achteraf zullen de verschillende aansprakelijke personen de schade onderling verdelen op basis van de aansprakelijkheidspercentages die de rechter heeft vastgesteld (d.i. in de bijdrageverhouding of contributioverhouding).

266

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 266

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een vonnis van de politierechtbank Gent van 23 februari 200624.

Situering. De bestuurder van een voertuig (hierna: ‘eiser’) rijdt een voetganger aan die langs de kant van de weg liep. Eiser vordert vergoeding van de schade aan zijn voertuig vanwege de verzekeraar van de voetganger (hierna: ‘verweerster’). ‘…

1. Belangrijkste gegevens Op 02.12.2002 deed zich een verkeersongeval voor te Oosterzele, Meerstraat.

De voetgangster M.V.H., in B.A. verzekerd bij NV X., verweerster, werd er aangereden door het voertuig Opel Vectra, toebehorende aan en bestuurd door R.A., eiser. Er was tussenkomst van de Lokale Politie van Melle, en het strafdossier werd zonder gevolg gerangschikt.

Eiser acht de voetgangster V.H. uitsluitend aansprakelijk voor het ongeval wegens inbreuk op artikel 42.2.2.2° van het Wegverkeersreglement, verweerster wijst elke verantwoordelijkheid af in hoofde van haar verzekerde.

2. Beoordeling a. Aansprakelijkheid Uit het geseponeerde strafdossier kan als dienend worden weerhouden wat volgt: 1. De bestuurder A. verklaarde o.a.: “Heden omstreeks 17.40 u reed ik met mijn voertuig, een Opel Vectra, in de Meerstraat te 9860 Oosterzele, komende van Scheldewindeke, rijdende richting Geraardsbergsesteenweg. Ter hoogte van de Meerstraat, werd ik verblind door een tegenligger, in casu een landbouwtractor met op zijn lift een bak die breder was dan het rijgedeelte van de rijbaan. Hierdoor ben ik lichtjes moeten uitwijken naar rechts. Plots hoorde ik een klap aan de rechterzijde van mijn voertuig. Ik wist niet wat het was. Ik ben gestopt en zag een vrouw in de berm liggen. ... Ik wens te vermelden dat ik de rijbaan niet heb verlaten met mijn voertuig bij het ontwijken van de tractor. Ik vermoed aldus dat de vrouw op de rand van de rijbaan liep.”

2. De voetgangster V.H. verklaarde o.a.: “Op maandag 2/12/2002 omstreeks 17.40 u was ik op bezoek bij de buren, wnd. Meersstraat te 9860 Oosterzele. Deze woning ligt vlak naast mijn woning. Toen ik terugging naar mijn woning maakte ik gebruik van de rijbaan omdat er geen trottoir voorhanden is. Ik liep uiterst rechts van de rijbaan, komende van richting Scheldewindeke, gaande richting Oude Geraardsbergsesteenweg. Ik maakte geen gebruik van de berm gezien de drassige toestand ervan ingevolge de regen. Opeens werd ik langs achteraan aangereden en kwam in de berm terecht. ... Ik kan de verklaring van de tegenpartij A. bevestigen i.v.m. het feit dat hij verblind werd door een landbouwtractor met een uitstekende bak op de lift.”

3. Blijkens de vaststellingen en toelichtingen van de verbalisanten, en de door hen gemaakte foto’s: a) gebeurde het ongeval in de bebouwde kom, bij relatief goede zichtbaarheid, ontstoken openbare verlichting, en bij droog weer; b) is de rijbaan er niet verdeeld in rijstroken, en 6 meter breed; c) is er geen begaanbaar voetpad; d) was de rechts van de rijbaan gelegen berm eveneens onbegaanbaar ingevolge de zeer drassige ondergrond te wijten aan de eerder gevallen regen; e) werd het voertuig A. rechts vooraan (rechter richtingsaanwijzer) en aan de rechter buitenspiegel

24 Pol. Gent 23 februari 2006, TGR-TWVR 2006, afl. 3, 197 en T.Verz. 2006, afl. 4, 448, noot.

267

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 267

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

[geraakt]; f ) werd de voetgangster V.H. gekwetst aan het hoofd.

Gelet op hogere gegevens, wordt als vaststaand aanzien: a) dat beide weggebruikers dezelfde richting volgden en in volgende volgorde: (1) de voetgangster V.H., gaande uiterst rechts op de rijbaan gezien in haar richting; (2) de bestuurder A., volgende de rechterkant van de rijbaan gezien in zijn rijrichting; b) dat de bestuurder A. werd verblind door de lichten van een tegenliggende landbouwtractor met op zijn lift een bak breder dan de door hem gevolgde weghelft; c) dat de bestuurder A. daarop uitweek naar rechts, en daarbij de voetgangster V.H. aanreed.

Krachtens artikel 42.2.2.2 mogen de voetgangers de rijbaan volgen wanneer er geen begaanbare trottoirs of bermen zijn. Alsdan moeten zij zich zo dicht mogelijk bij de rand van de rijbaan houden en – behoudens bijzondere omstandigheden – links in de door hen gevolgde richting gaan. In casu ging de voetgangster V.H. zo dicht mogelijk bij de rand van de rijbaan, doch rechts in de door haar gevolgde richting. Zij beging aldus een inbreuk op artikel 42.2.2.2 van het Wegverkeersreglement.

Verweerster bewijst niet het bestaan van bijzondere omstandigheden, bv. veiligheidsredenen. Al kan aanvaard worden dat de voetgangster V.H., die slechts een korte afstand diende af te leggen, verkoos eerder aan de rechterzijde van de rijbaan te blijven dan deze tweemaal te moeten oversteken, neemt dit niet weg dat zij er zich van diende te vergewissen dat zij kon verder gaan zonder gevaar en er geen voertuigen naderden.

Verweerster houdt echter in besluiten voor dat de door de voetgangster V.H. gepleegde inbreuk niet in causaal verband staat met het ongeval en de daaruit voortvloeiende schade. De Rechtbank kan deze stelling onmogelijk bijtreden, aangezien ze strijdig is met de equivalentietheorie, die naar Belgisch recht algemeen wordt aanvaard. De equivalentietheorie houdt in dat een fout tot aansprakelijkheid aanleiding kan geven indien deze fout een in concreto noodzakelijke voorwaarde uitmaakt voor het schadegebeuren.

Maar, zodra dit inderdaad het geval is, is de fout steeds, onvermijdelijk, de oorzaak van het schadegebeuren, hoe onwaarschijnlijk, onrechtstreeks of uitzonderlijk de feitelijke gang van zaken die tot het schadegebeuren en tot de eruit voortvloeiende schadelijke gevolgen leidde, ook moge zijn.

Noodzakelijk én voldoende voor de oorzakelijkheid van een fout is dus haar conditio sine qua nonkarakter (Vandenberghe H. e.a., Overzicht van rechtspraak, T.P.R. 2000, blz. 1877, nr. 144).

De conditio sine qua non-test volstaat. Er wordt geen verdere selectie gemaakt tussen feitelijke oorzaken.

Deze zijn causaal equivalent. Wie een fout begaat die een noodzakelijke voorwaarde is voor de schade, is hiervoor aansprakelijk (Bocken H. en Boone I, Causaliteit in het Belgische recht, T.P.R. 2002, blz. 1632, nr. 5). Elke fout die een noodzakelijke voorwaarde is voor de schade, is een oorzaak of: “elke fout zonder dewelke de schade zich niet zou hebben voorgedaan, zoals ze zich in concreto voordeed, wordt als oorzaak aangeduid” (Weyts B., De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, nr.

295).

De equivalentieleer gaat uit van het historisch verhaal zoals het zich werkelijk voordeed en niet van de waarschijnlijke gevolgen van een bepaald type fout. Op zoek naar de ware oorzaak van de schade construeert de rechter die de equivalentieleer toepast een hypothetisch rechtmatig alternatief door weglating van de fout uit het historisch verhaal. Hij elimineert daarbij een gedraging uit de historiek van de schade. Méér doen dan (het foutieve facet van) de gedraging van de verweerder weglaten mag de rechter niét. Hij mag de concrete historiek van het schadegeval niét wijzigen. Hij mag geen andere fout wegdenken dan deze die de verweerder werkelijk beging. “Een voorbeeld uit de rechtspraak: Een geparkeerde auto belemmert het zicht op de rijbaan en is daarmee oorzaak van een aanrijding. Het verkeerd parkeren blijft een oorzaak, zelfs al zou het zicht ook belemmerd geweest zijn indien er op dezelfde plek een tent voor straatwerken had gestaan” (Bocken H. en Boone L, o.c., nrs. 9 en 10).

Of toegepast op de thans te beoordelen zaak: de Rechtbank mag/moet de foutieve gedraging van de voetgangster V.H. weglaten. Zij moet zich dus afvragen: indien zij geen fout zou gemaakt hebben en niet rechts 268

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 268

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

in de door haar gevolgde richting zou gegaan hebben, zou het ongeval dan gebeurd zijn op dezelfde manier en met dezelfde schadelijke gevolgen? Het antwoord is evident neen. Indien de voetgangster V.H. zou gegaan hebben waar zij moest gaan, nl. links in haar richting, dan zou zij nooit zijn aangereden door het voertuig A. Indien zij geen fout zou gemaakt hebben zou er nooit een ongeval gebeurd zijn. Aldus is de voetgangster V.H. aansprakelijk voor het ongeval en zijn schadelijke gevolgen.

De bestuurder A. gaat daarentegen vrijuit. Er is geen enkel objectief gegeven dat erop wijst dat hij een foutieve rijwijze zou hebben gevoerd, laat staan een onaangepaste snelheid zou hebben gevoerd of onvoorzichtig zou zijn geweest.

In werkelijkheid werd hij geconfronteerd met een tegenliggende landbouwtractor, wiens lichten hem verblindden en wiens laadbak ten dele op de door hem gevolgde rechter weghelft kwam. Het kan hem daarbij niet ten laste gelegd worden – teneinde veilig te kruisen – te zijn uitgeweken naar rechts.

Of de hindernis die de aldaar gaande voetgangster V.H. vormde, voorzienbaar was, is een feitenkwestie die in concreto moet worden beoordeeld en veronderstelt dat de hindernis zich voordoet op een afstand die voldoende is opdat de bestuurder A. zou kunnen stoppen of een uitwijkingsmaneuver (sic) uitvoeren dat geen gevaar oplevert voor hemzelf of voor derden (Hof Brussel 18.02.1981, R.W. 1981-82, 1769).

Gelet op de heersende omstandigheden (duisternis, weze het bij functionerende openbare verlichting, verblinding door de lichten van de tegenliggende tractor, geen speciale, aandacht wekkende kledij van de voetgangster), neemt de Rechtbank aan dat de voetgangster V.H. opdoemde op een plaats en tijd die de bestuurder A. niet in staat stelden alsnog te stoppen of een uitwijkingsmaneuver (sic) uit te voeren zonder gevaar voor hemzelf of voor derden, zodat de voetgangster V.H. een onvoorzienbare hindernis voor de bestuurder A. uitmaakte, en deze laatste geen aansprakelijkheid treft.

Aldus is de voetgangster V.H. uitsluitend aansprakelijk. b. Vordering Eiser is – gelet op de exclusieve aansprakelijkheid van de voetgangster V.H. – gerechtigd op integrale vergoeding van zijn schade. …’

71. Eigen fout van de schadelijder. Als de schadelijder ook een eigen fout heeft begaan die heeft bijgedragen tot de schade, zal die eigen fout mee in rekening genomen worden bij de begroting van de schade. De personen die een fout begaan hebben, zullen dan niet tot vergoeding van de volledige schade gehouden worden.

72. Voorbeschiktheid van de schadelijder. Uit een kleine fout kan soms onverwacht grote schade ontstaan door een voorafbestaande toestand in hoofde van de schadelijder.

In het recht geldt het principe dat de aansprakelijke de schadelijder moet nemen zoals hij is. Als de schadelijder dus voorbeschikt blijkt te zijn tot bepaalde schade (bijvoorbeeld door een zwak hart, angstneuroses of overgevoeligheid), dan zal dit in principe geen reden zijn om het oorzakelijk verband te verwerpen.

De voorbeschiktheid zal eventueel wel een invloed hebben op de begroting van de schade.

Voorbeeld 1 Twee doodbrave dames vertrekken op fanreis met hun idool. Bij de douane worden ze tegengehouden omdat er drugs gevonden zijn in hun bagage. Er wordt hen verteld dat ze gefouilleerd zullen worden en een inwendig onderzoek zullen moeten ondergaan. In feite gaat het om een grap in het kader van

269

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 269

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

een verborgen camera-programma. Het idool van de dames zit al klaar in een kast om de dames te verrassen. Wat de programmamakers echter niet weten, is dat een van de beide dames een hartpatiënte is …

Voorbeeld 2 Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 6 januari 201025. Situering.

Een slachtoffer van een ongeval wordt arbeidsongeschikt verklaard. De Landsbond der Christelijke Mutualiteiten (LCM) vergoedt het slachtoffer voor zijn medische uitgaven en betaalt hem ook arbeidsongeschiktheidsuitkeringen. De Landsbond der Christelijke Mutualiteiten vordert vervolgens van de schadeveroorzaker om de uitbetaalde vergoedingen en uitkeringen aan hem terug te betalen.

Volgens de medische deskundigen die het slachtoffer onderzochten, was de arbeidsongeschiktheid van het slachtoffer voor 50 % te wijten aan de gevolgen van het ongeval en voor 50 % aan de vooraf bestaande toestand en/of aan verwikkelingen onafhankelijk van het ongeval. ‘…

LCM wijst erop dat de verergering van de werkonbekwaamheid door een vooraf bestaande toestand er niet aan in de weg staat dat de volledige schade moet vergoed worden. Volgens haar zou dit betekenen dat voor de gehele periode tot aan de dood van het slachtoffer een vergoeding moet toegekend worden op basis van 100 % van het loonverlies. Wat LCM zelf betreft, zou dit neerkomen op een integrale terugbetaling van alle door haar uitgekeerde vergoedingen.

Dit argument heeft te maken met de problematiek van de voorbeschiktheid tot schade waaromtrent het Hof van Cassatie in twee arresten heeft beslist dat wanneer een onrechtmatige daad schade heeft veroorzaakt, de omstandigheid dat de reeds bestaande pathologische predispositie van het slachtoffer tot de schade heeft bijgedragen, de aansprakelijke niet ontslaat van de verplichting de volledige schade te vergoeden behalve als het gaat om gevolgen die zich hoe dan ook, zelfs zonder de fout van de aansprakelijke zouden hebben voorgedaan (vgl. Cass. 6 januari 1993, Arr.Cass. 1993, 11; Cass. 14 juni 1995, Arr.Cass. 1995, 608; A. Van Oevelen, G. Jocqué, C. Persyn, en B. De Temmerman, “Onrechtmatige daad: schade en schadeloosstelling (1993-2006), Overzicht van Rechtspraak”, T.P.R. 2007/2, p. 974, nr. 13).

We hebben hier inderdaad te maken met een voorafbestaande doch gestabiliseerde veneuze insufficiëntie bij het slachtoffer die, tot voor het ongeval van 29 augustus 1978, nog geen aanleiding had gegeven tot een arbeidsongeschiktheid, ten bewijze diens fulltime tewerkstelling bij de Suikerfabrieken te M. Uit het verslag van het college van deskundigen blijkt nu dat het veneuze evenwicht door het ongeval dusdanig werd verstoord dat niet alleen het genezingsproces zeer moeizaam verliep, maar dat er ook nooit herstel is gekomen, zodat het slachtoffer volledig arbeidsongeschikt is gebleven.

Er is zelfs necrose van het rechteronderbeen opgetreden waardoor het been moest geamputeerd worden. In het licht van voormelde cassatierechtspraak dient de aansprakelijke persoon in te staan voor alle gevolgen van het ongeval, en dit zijn niet enkel de gevolgen van de beenfracturen, maar ook de gevolgen van de verstoring van het veneuze evenwicht als gevolg van de opgelopen beenfracturen. Al deze gevolgen hebben er immers gezamenlijk toe bijgedragen dat het slachtoffer volledig ongeschikt was geworden om nog arbeid te verrichten. Alle door het slachtoffer geleden schade staat bijgevolg volledig in causaal verband met het ongeval dat als katalysator voor de voorafbestaande veneuze problematiek heeft gewerkt. Het is immers duidelijk dat zonder het ongeval en de hierbij opgelopen beenfracturen, de veneuze insufficiëntie niet zou zijn opgetreden in de mate waarin zij is opgetreden en er ook geen amputatie noodzakelijk zou zijn geweest.

25 Gent 6 januari 2010, T.Verz. 2011, afl. 1, 89, noot P. GRAULUS. 270

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 270

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Bij de beoordeling van de gehele schadetoestand van het slachtoffer kunnen de opgelopen letsels niet los gezien worden van de verwikkelingen als gevolg van de veneuze insufficiëntie, en staan zij beide in causaal verband met het ongeval, aangezien de schade zich niet zou hebben voorgedaan zoals en in de mate ze zich voordeed, zonder het ongeval (artikel 1382 BW).

Het slachtoffer zou met andere woorden niet voor 100 % arbeidsongeschikt zijn geweest zonder de combinatie van het ongeval en de hierbij opgelopen beenfracturen met de veneuze insufficiëntie die voor de nodige verwikkelingen en de amputatie hebben gezorgd. LCM kan zodoende worden bijgetreden waar zij de integrale betaling van alle door haar gedane uitkeringen vordert. …’

Vooruitblik naar het nieuwe Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek Ook het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht ontsnapt niet aan de vernieuwingsoperatie van het oud Burgerlijk Wetboek. De herziening van het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht werd toevertrouwd aan een bij ministerieel besluit van 30 september 2017 opgerichte ‘Commissie tot hervorming van het aansprakelijkheidsrecht’. Deze commissie leverde op 6 augustus 2018 een ‘Voorontwerp van wet houdende invoeging van de bepalingen betreffende buitencontractuele aansprakelijkheid in het nieuw Burgerlijk Wetboek’ af.

De huidige zes artikelen van het oud Burgerlijk Wetboek (artikel 1382 oud BW t.e.m. artikel 1386bis oud BW) en de Wet Productaansprakelijkheid die samen het gehele wettelijke kader uitmaken voor het buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht zullen vervangen worden door een uitgebreide set wetsartikelen.

Het is nog onzeker of deze zullen worden ingevoegd in Boek 5, dan wel opgenomen zullen worden in een Boek 6.

De hervormingsplannen bevinden zich momenteel nog in een eerste fase. De krachtlijnen van het voorontwerp die wij hierna kort aanhalen, dienen daarom met de nodige omzichtigheid benaderd te worden en kunnen niet zonder meer als een zekerheid aangenomen worden. Zij worden hierna aangehaald als indicatie over de denksporen die de commissie volgde, en waarop in de rechtsliteratuur al kritiek geformuleerd is.

Bij een nalezing van het voorwerp blijkt dat men oog gehad heeft voor enkele diepgewortelde tradities in het Belgische aansprakelijkheidsrecht. Heel wat theorievorming die tot stand kwam in de jurisprudentie wil men nu wettelijk verankeren. Dat neemt niet weg dat het voorontwerp ook heel wat punctuele aanpassingen en nieuwigheden opzichtens het huidige recht bevat.

Samenloop van vorderingen. Het principiële cumulverbod tussen contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid wordt omgedraaid. De schadelijder mag zich jegens een medecontractant in beginsel ook beroepen op de buitencontractuele aansprakelijkheid, tenzij die mogelijkheid wettelijk of contractueel is uitgesloten. Die regel wordt vervolgens wel onmiddellijk genuanceerd. Indien de schadelijder het herstel vordert van schade die haar oorzaak vindt in de niet-nakoming van een contractuele verbintenis, hebben de bijzondere wettelijke bepalingen en de contractuele bedingen die specifiek betrekking hebben op de verbintenissen van de partijen immers voorrang op de regels van de buitencontractuele aansprakelijkheid.

Foutaansprakelijkheid. Fout. Wie door zijn fout schade veroorzaakt aan een ander, is gehouden deze te herstellen. Deze basisregel, die nu vervat zit in artikel 1382 oud BW, werd aldus behouden. De verdere theorievorming uit de jurisprudentie met betrekking tot deze basisregel werd vervolgens gecodificeerd.

De fout is een tekortkoming aan een gedragsregel die volgt uit de wet of uit de algemene zorgvuldigheidsplicht die geldt in het maatschappelijk verkeer.

271

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 271

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Als de gedragsregel geen welbepaald gedrag oplegt, wordt de tekortkoming beoordeeld in functie van het gedrag van een voorzichtig en redelijk persoon in dezelfde omstandigheden (d.i. de toekomstige neutrale formulering van de ‘goede huisvader’ of bonus pater familias). In het voorontwerp worden nog enkele concrete elementen aangereikt om het gedrag van de betreffende persoon aan af te toetsen (bv. de aard en de omvang van de redelijkerwijze voorzienbare gevolgen, de stand van de techniek en van de wetenschappelijke kennis …).

Foutaansprakelijkheid. Gronden van uitsluiting van aansprakelijkheid. Er is geen aansprakelijkheid op grond van fout wanneer overmacht de persoon die de gedragsregel overtreedt verhindert die na te leven. Bij de beoordeling van overmacht wordt rekening gehouden met het onvoorzienbare of onvermijdbare karakter van de gebeurtenis die de naleving van de gedragsregel verhindert. Daarnaast zijn er nog andere gronden van uitsluiting van aansprakelijkheid, bv. ingevolge een onoverwinnelijke dwaling, in een noodtoestand, in staat van wettige verdediging … De vereiste van toerekenbaarheid van de fout kreeg zo een wettelijke grondslag.

Aansprakelijkheid van minderjarigen en geestesgestoorden. De minderjarige van minder dan twaalf jaar is niet aansprakelijk voor schade veroorzaakt door zijn fout of door een andere tot aansprakelijkheid leidende gebeurtenis. De minderjarige van twaalf jaar of meer kan, a contrario, wel aansprakelijk gesteld worden. De rechter kan dan echter de schadevergoeding matigen. Het nieuwe aansprakelijkheidsrecht is duidelijk milder voor de minderjarige. In het huidige aansprakelijkheidsrecht is de maatstaf voor de persoonlijke aansprakelijkheid van de minderjarige het al dan niet hebben bereikt van de jaren des onderscheids (vanaf ongeveer 7 à 8 jaar). Het huidige recht kent echter geen matiging van de aansprakelijkheid omwille van de minderjarigheid (of de minderjarige is aansprakelijk, of hij is het niet).

Een vergelijkbare regel als voor minderjarigen van twaalf jaar of meer geldt voor geestesgestoorden.

Aansprakelijkheid voor andermans daad. Foutloze aansprakelijkheid. Het voorontwerp bevat diverse gronden van foutloze aansprakelijkheid: 1 Aansprakelijkheid van titularissen van het gezag over de persoon van minderjarigen. Ouders, adoptanten, voogden en pleegzorgers, die gezag hebben over de persoon van een minderjarige, zijn aansprakelijk voor de schade waarvoor die laatste zelf aansprakelijk is of zou zijn indien hij meer dan twaalf jaar was. De kring van aansprakelijke partijen wordt in het voorontwerp slechts beperkt verruimd.

Merk op dat het voorontwerp niet voorziet dat de betreffende personen zich van hun aansprakelijkheid kunnen ontdoen door bijvoorbeeld aan te tonen dat zij én voldoende toezicht hebben uitgeoefend (of het toezicht op een andere persoon rustte) én dat zij een goede opvoeding hebben gegeven. Deze nuancering van artikel 1384, tweede lid oud BW werd dus niet weerhouden.

2 Aansprakelijkheid van de aansteller. De aansteller is aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door zijn aangestelde tijdens en naar aanleiding van de uitoefening van zijn functie en waarvoor die laatste zelf aansprakelijk is of zou zijn indien zijn aansprakelijkheid niet bij wet werd beperkt of uitgesloten.

3 Aansprakelijkheid van rechtspersonen voor leden van bestuursorganen. De rechtspersoon is aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door de persoon die een niet ondergeschikte bestuursfunctie uitoefent, onder dezelfde voorwaarden als de aansteller aansprakelijk is voor zijn aangestelde.

Aansprakelijkheid voor andermans daad. Weerlegbaar vermoeden van aansprakelijkheid.

Het voorontwerp bevat twee weerlegbare vermoedens van aansprakelijkheid van personen belast met het toezicht op anderen.

1 De persoon die op grond van een wettelijke of reglementaire bepaling, een gerechtelijke of administratieve beslissing of een contract ermee belast is de levenswijze van een ander op globale en duurzame wijze te organiseren en te controleren (bv. een bewindvoerder), is aansprakelijk voor de schade waarvoor

272

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 272

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

die laatste zelf aansprakelijk is of zou zijn indien zijn aansprakelijkheid niet bij wet werd beperkt of uitgesloten. Deze aansprakelijkheidsgrond is volledig nieuw.

2 Een onderwijsinstelling is aansprakelijk voor de schade die haar leerlingen veroorzaken terwijl zij onder haar toezicht staan en waarvoor deze laatste zelf aansprakelijk zijn of zouden zijn indien hun aansprakelijkheid niet bij wet werd beperkt of uitgesloten.

Merk op dat de aansprakelijkheid verlegd werd van de onderwijzer naar de onderwijsinstelling.

Beide aansprakelijkheidsvermoedens kunnen door de geviseerde personen weerlegd worden door aan te tonen dat zij geen fout hebben begaan in het toezicht of dat er geen causaal verband is tussen de uitoefening van het toezicht en de schade.

Foutloze aansprakelijkheid voor zaken en dieren. Het voorontwerp voorziet – in navolging van artikel 1384, eerste lid en artikel 1385 oud BW – in foutloze aansprakelijkheid voor gebrekkige zaken en voor dieren. De separate aansprakelijkheidsgrond voor de instorting van gebouwen voorzien in artikel 1386 oud BW werd niet hernomen.

1 Aansprakelijkheid voor gebrekkige zaken. De bewaarder van een zaak is aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door een gebrek van die zaak. De bewaarder is de persoon die voor eigen rekening de macht van leiding en controle heeft over de zaak. De eigenaar wordt vermoed bewaarder van de zaak te zijn, tenzij hij bewijst dat de bewaring bij een ander berust. Een zaak is gebrekkig wanneer zij door een van haar kenmerken niet de veiligheid biedt die men gerechtigd is te verwachten in de gegeven omstandigheden.

Het voorontwerp stelt aldus een nieuw criterium voorop om te beoordelen of een zaak gebrekkig is.

2 Aansprakelijkheid voor dieren. De bewaarder van een dier is aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door dit dier. Deze aansprakelijkheidsgrond komt overeen met hetgeen bepaald is in artikel 1385 oud BW. Oorzakelijk verband. Basisregels. Wat betreft het oorzakelijk verband wordt de equivalentieleer, waaraan het Hof van Cassatie tot dusver strikt vasthield, wettelijk verankerd. Schade wordt vergoed wanneer zij haar oorzaak vindt in een tot aansprakelijkheid leidende gebeurtenis. Dit is het geval als de schade zich niet zou hebben voorgedaan zonder deze gebeurtenis of wanneer deze gebeurtenis de enige mogelijke verklaring is voor de schade.

De absolute werking van de equivalentieleer wordt in het voorontwerp wel getemperd. Het voorontwerp stelt immers dat er toch geen aansprakelijkheid is wanneer het verband tussen de tot aansprakelijkheid leidende gebeurtenis en de schade dermate verwijderd is dat het kennelijk onredelijk zou zijn de schade toe te rekenen aan de persoon die voor schadevergoeding wordt aangesproken. Bij deze beoordeling wordt in het bijzonder rekening gehouden met het onvoorzienbare karakter van de schade in het licht van de normale gevolgen van de gebeurtenis en met de omstandigheid dat die niet op betekenisvolle wijze het risico op het ontstaan van de schade heeft verhoogd. Het lijdt geen twijfel dat deze nieuwe leer aanleiding zal geven tot heel wat casuïstiek.

Oorzakelijk verband. Meerdere oorzaken. Aansprakelijkheid voor het geheel. De in-solidum-gehoudenheid van de schadeveroorzakers wordt wettelijk ingeschreven voor het geval meerdere fouten of andere tot aansprakelijkheid leidende gebeurtenissen waarvoor verschillende personen aansprakelijk zijn oorzaak zijn van eenzelfde schade. Ook wie een schadeveroorzaker aanzet om een fout te begaan of hem met dit doel helpt, zal in solidum gehouden zijn met de schadeveroorzaker. En meerdere personen die bewust samenwerken met het doel om schade te veroorzaken, zijn hoofdelijk (!) aansprakelijk voor de door deze gemeenschappelijke fout veroorzaakte schade.

273

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 273

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Oorzakelijk verband. Samenloop van meerdere oorzaken. Proportionele aansprakelijkheid. Het voorontwerp voorziet in ‘proportionele’ aansprakelijkheid bij onder meer verlies van een kans en eigen fout van de schadelijder.

1 Als een tot aansprakelijkheid leidende gebeurtenis een waarschijnlijke oorzaak is van de schade, terwijl er zonder deze gebeurtenis een reële kans was dat de schade zich niet had voorgedaan, heeft de benadeelde recht op herstel van zijn schade in de verhouding tot de waarschijnlijkheid waarmee deze gebeurtenis de oorzaak was van de schade.

2 Als een fout van de schadelijder of van een van de personen voor wie hij aansprakelijk is een van de oorzaken van de schade is, wordt de aansprakelijkheid verminderd in de mate waarin de fout heeft bijgedragen tot het ontstaan van deze schade.

Schade. Schade bestaat uit de economische en niet-economische weerslag van de aantasting van een juridisch beschermd belang.

De schade moet het gevolg zijn van de aantasting van, in beginsel, een persoonlijk juridisch beschermd belang.

Enkel zekere schade wordt hersteld.

De bijzondere kwetsbaarheid van de schadelijder die een van de oorzaken is van de schade, vermindert zijn recht op schadevergoeding niet.

Indien een tot aansprakelijkheid leidende gebeurtenis tot gevolg heeft dat schade vroeger optreedt dan het geval zou geweest zijn zonder deze gebeurtenis (omwille van een vooraf bestaande toestand van de benadeelde), wordt enkel de schade vergoed die bestaat uit het vervroegd optreden van de schade.

Het herstel vindt plaats in natura of door schadevergoeding.

Gevolgen van aansprakelijkheid. Herstel in natura. Het herstel in natura strekt ertoe om de schadelijke gevolgen van een tot aansprakelijkheid leidende gebeurtenis in werkelijkheid ongedaan te maken.

Gevolgen van aansprakelijkheid. Schadevergoeding. Wat betreft het herstel door schadevergoeding voorziet het voorontwerp in regels die bepalen: 1 of het herstel van toekomstige schade die het gevolg is van een aantasting van de fysieke integriteit gebeurt onder vorm van de uitbetaling van kapitaal dan wel van rente; 2 in welke mate bij de begroting van de schadevergoeding rekening gehouden moet worden met uitkeringen en voordelen die ontvangen worden door de schadelijder of de aansprakelijke; 3 dat de rechter elke schadepost waarvoor hij vergoeding toekent afzonderlijk bepaalt, dan wel – wanneer de omvang van de schade op geen andere wijze kan bepaald worden – de schadevergoeding naar billijkheid vaststelt; 4 onder welke voorwaarden de schadelijder bijkomende schadevergoeding kan verkrijgen bij verergering van zijn schade die voortkomt uit een aantasting van zijn fysieke integriteit; 5 dat de schadelijder vrij beschikt over zijn schadevergoeding.

Voormelde regels zijn enerzijds een wettelijke verankering van (cassatie)rechtspraak en anderzijds van principes die uitgewerkt zijn in de indicatieve tabel.

Regresvorderingen. In het voorontwerp is voor diverse hypotheses bepaald onder welke voorwaarden een mede-aansprakelijke regres kan uitoefenen op de andere mede-aansprakelijken. Deze regresvorderingen hebben alzo een duidelijke wettelijke basis gekregen.

274

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 274

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

Bijzondere aansprakelijkheidsregimes. Het voorontwerp bevat verder nog regels met betrekking tot foutloze aansprakelijkheid voor bijzonder gevaarlijke activiteiten en aansprakelijkheid voor producten. Zo wordt de Wet Productaansprakelijkheid opgenomen in het Burgerlijk Wetboek.

2.6

Test jezelf

1 Wat wordt bedoeld met ‘samenloop tussen contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid’?

Is zo’n samenloop toegestaan?

2 Wat wordt bedoeld met ‘co-existentie’ tussen vorderingen? Is zo’n ‘co-existentie’ toegestaan?

3 Welke drie voorwaarden moeten cumulatief vervuld zijn opdat een persoon schadevergoeding verschuldigd zou zijn op grond van de artikels 1382 en 1383 oud BW? 4 Wat wordt bedoeld met ‘kwalitatieve aansprakelijkheid’? Welke verschijningsvormen van kwalitatieve aansprakelijkheid bestaan er?

5 Leg gedetailleerd uit wat het ‘objectief element’ concreet inhoudt, dat vereist is opdat er sprake zou zijn van foutaansprakelijkheid.

6 Leg gedetailleerd uit wat het ‘subjectief element’ concreet inhoudt, dat vereist is opdat er sprake zou zijn van foutaansprakelijkheid.

7 In hoeverre kunnen minderjarige kinderen persoonlijk aansprakelijk gesteld worden op grond van artikel 1382 oud BW voor schade die zij veroorzaken?

8 In hoeverre kunnen werknemers en niet-statutaire ambtenaren persoonlijk aansprakelijk gesteld worden op grond van artikel 1382 oud BW voor schade die zij veroorzaken tijdens de uitoefening van hun arbeidsovereenkomst?

9 Wat is de orgaantheorie? Op welke manier is die relevant voor de foutaansprakelijkheid van rechtspersonen?

10 Leg de volgende zin uit het oud Burgerlijk Wetboek uit: ‘De vader en de moeder zijn aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door hun minderjarige kinderen.’. Welke personen riskeren aansprakelijkheid? Voor welke personen is men aansprakelijk? Wat zijn de voorwaarden om aansprakelijk gesteld te kunnen worden? Kan de aansprakelijkheid weerlegd worden?

11 Leg de volgende zin uit het oud Burgerlijk Wetboek uit: ‘De onderwijzer en de ambachtslieden [zijn aansprakelijk] voor de schade door hun leerlingen en leerjongens veroorzaakt gedurende de tijd dat deze onder hun toezicht staan.’. Welke personen riskeren aansprakelijkheid? Voor welke personen is men aansprakelijk? Wat zijn de voorwaarden om aansprakelijk gesteld te kunnen worden? Kan de aansprakelijkheid weerlegd worden?

12 Leg de volgende zin uit het oud Burgerlijk Wetboek uit: ‘De meesters en zij die anderen aanstellen [zijn aansprakelijk] voor de schade door hun dienstboden en aangestelden veroorzaakt in de bediening waartoe zij hen gebezigd hebben.’. Welke personen riskeren aansprakelijkheid? Voor welke personen is men aansprakelijk? Wat zijn de voorwaarden om aansprakelijk gesteld te kunnen worden? Kan de aansprakelijkheid weerlegd worden?

13 Leg de volgende zin uit het oud Burgerlijk Wetboek uit: ‘Men is aansprakelijk … voor de schade … welke veroorzaakt wordt door … de zaken die men onder zijn bewaren heeft.’. Welke personen 275

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 275

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 3 Verbintenissen uit rechtsfeiten

riskeren aansprakelijkheid? Voor welke zaken is men aansprakelijk? Wat zijn de voorwaarden om aansprakelijk gesteld te kunnen worden? Kan de aansprakelijkheid weerlegd worden?

14 Leg de volgende zin uit het oud Burgerlijk Wetboek uit: ‘De eigenaar van een dier, of, terwijl hij het in gebruik heeft, degene die zich ervan bedient, is aansprakelijk voor de schade die door het dier is veroorzaakt, hetzij het onder zijn bewaring stond, dan wel verdwaald of ontsnapt was.’. Welke personen riskeren aansprakelijkheid? Voor welke zaken is men aansprakelijk? Wat zijn de voorwaarden om aansprakelijk gesteld te kunnen worden? Kan de aansprakelijkheid weerlegd worden?

15 Leg de volgende zin uit het oud Burgerlijk Wetboek uit: ‘De eigenaar van een gebouw is aansprakelijk voor de schade door de instorting ervan veroorzaakt, wanneer deze te wijten is aan verzuim van onderhoud of aan een gebrek in de bouw.’. Welke personen riskeren aansprakelijkheid? Voor welke zaken is men aansprakelijk? Wat zijn de voorwaarden om aansprakelijk gesteld te kunnen worden?

Kan de aansprakelijkheid weerlegd worden?

16 Welke drie voorwaarden moeten vervuld zijn opdat schade voor vergoeding in aanmerking zou komen?

17 Kan het ‘verlies van een kans’ in aanmerking komen voor schadevergoeding?

18 Wat wordt bedoeld met de ‘equivalentieleer’?

19 Doorbreekt de eigen fout van de schadelijder of de voorbeschiktheid van de schadelijder het oorzakelijk verband?

276

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 276

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 schappelijk aan de n e e m e g s l e g e R n e s s i n e t n i b r e v e d n e l l i h c s r e v

277

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 277

28/06/21 16:23

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 278

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

1

Bewijs en interpretatie van verbintenissen

1.1

Het bewijs van de verbintenissen

1.1.1

Inleiding tot het bewijsrecht

1. Gelijk hebben ≠ gelijk krijgen. Dat je gelijk hebt, betekent (jammer genoeg) nog niet dat je daarom ook gelijk zal krijgen. Wie zich op een bepaald recht wil beroepen, zal de eraan ten grondslag liggende rechtshandelingen of feiten moeten bewijzen als daarover betwisting bestaat.

Hierna worden de regels van bewijsrecht die van toepassing zijn op verbintenissen uiteengezet.

Het bewijsrecht zal bepalen wie er moet bewijzen, wat er bewezen moet worden en hoe er bewezen moet worden om een verbintenisrechtelijke aanspraak (bv. dat een verbintenis bestaat, dat een verbintenis uitgevoerd of niet uitgevoerd is, dat een partij geconfronteerd is met overmacht, dat een verbintenis teniet gegaan is….) hard te kunnen maken.

2. Materieel bewijsrecht versus formeel bewijsrecht. De focus ligt op de regels van materieel bewijsrecht, zoals die vastgelegd zijn in Boek 8 van het Burgerlijk Wetboek. Het materieel bewijsrecht bepaalt onder meer welke bewijsmiddelen aangewend kunnen worden en welke bewijswaarde zij hebben.

Hier en daar wordt ook gerefereerd aan de complementaire regels van formeel bewijsrecht of bewijsprocesrecht, zoals die vastgelegd zijn in het Gerechtelijk Wetboek (artikels 870 t.e.m. 1016bis Ger.W.).

Het formeel bewijsrecht bepaalt hoe de bewijsmiddelen concreet aangewend moeten worden.

3. Nieuw bewijsrecht. Boek 8 van het Burgerlijk Wetboek trad in werking op 1 november 2020.

Voorheen waren de regels van materieel bewijsrecht te vinden in het oud Burgerlijk Wetboek (artikels 1315 t.e.m. 1369 oud BW). Op grond van artikel 1 oud BW geldt de nieuwe wet slechts voor de toekomst. De bewijsregels van het oud Burgerlijk Wetboek zullen dus bv. nog van belang zijn voor het bewijs van de totstandkoming van een overeenkomst indien die totstandkoming zich situeert voor 1 november 2020.

Het nieuwe materiële bewijsrecht uit Boek 8 van het Burgerlijk Wetboek en het oude materiële bewijsrecht uit het oud Burgerlijk Wetboek staan minder ver van elkaar dan op het eerste gezicht misschien gedacht kan worden. Het nieuwe materiële bewijsrecht codificeert immers in de eerste plaats een aantal regels die doorheen de jaren in de rechtspraktijk gegroeid en geëvolueerd zijn. Daarnaast bevat het enkele wijzigingen en nieuwigheden.

De regels van formeel bewijsrecht bleven dezelfde.

De overgang van het oude bewijsrecht naar het nieuwe bewijsrecht is daardoor niet zo bruusk.

279

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 279

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

1.1.2

A

Algemene regels en basisbegrippen van het bewijsrecht

Aanvullend karakter van de bewijsregels

4. Algemene regel. Vele regels van materieel bewijsrecht uit Boek 8 van het Burgerlijk Wetboek zijn van aanvullend recht (artikel 8.2 BW). De partijen kunnen van regels van aanvullend recht contractueel afwijken.

Zo mogen partijen bij overeenkomst bv. eigen afspraken maken over de bewijslastverdeling, de toegelaten bewijsmiddelen, de bewijswaarde van de bewijsmiddelen en de geoorloofdheid van het bewijs.

Bewijsovereenkomsten mogen echter niet in strijd zijn met wetgeving van openbare orde of van dwingend recht.

Een wettelijk verbod om de bewijsregels te moduleren is bijvoorbeeld te vinden in artikel VI.83, 21° WER en in artikel VI.95/5, 7° WER. Op basis van die artikels kunnen contractuele clausules die de bewijsmiddelen van een consument opzichtens een onderneming respectievelijk van de ene onderneming opzichtens de andere onderneming beperken, nietig worden verklaard.

B

Voorwerp van het bewijs

5. Algemene regel. Rechtshandelingen en feiten moeten in principe maar bewezen worden wanneer ze aangevoerd én betwist zijn (artikel 8.3, eerste lid BW).

Algemeen bekende feiten of ervaringsregels moeten niet bewezen worden (artikel 8.3, tweede lid BW).

Voorbeeld Het is een ervaringsregel dat de wegen glad zijn als het sneeuwt.

Ook het recht, zelfs buitenlands recht, moet niet bewezen worden. Dit wordt verwoord in de Latijnse rechtsspreuken “ius novit curia” (de rechter kent het recht) en “da mihi factum, dabo tibi ius” (geef mij de feiten en ik zal je recht bepalen).

Voorbeeld Wanneer een Nederlandse verkoper een goed verkoopt aan een Belgische koper, kan het Nederlandse (koop)recht hierop van toepassing zijn. Het is mogelijk dat een geschil tussen de Nederlandse verkoper en de Belgische koper gebracht wordt voor de Belgische rechter en dat de Belgische rechter dan internationale rechtsmacht heeft. De Belgische rechter zal in die hypothese het Nederlandse recht moeten toepassen.

In het Belgische privaatrecht ligt het procesinitiatief bij de partijen en niet bij de rechter.

De partijen bepalen vooreerst de precieze contouren van het geschil dat zij aan de rechter ter beslechting voorleggen (beschikkingsbeginsel). Het is de rechter principieel verboden om het geschil uit te breiden tot zaken waarover de partijen geen betwisting voeren.

280

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 280

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Het zijn vervolgens ook de partijen die de rechtshandelingen en feiten aanvoeren die zij van belang achten, opdat de rechter het geschil tussen hen zou kunnen beslechten, en die het bewijs van deze rechtshandelingen en feiten moeten leveren volgens de geldende bewijsregels.

Het zou naïef zijn te denken dat de rechter zelf het volledige initiatief neemt in de waarheidsvinding.

De burgerlijke rechter is geen onderzoeksrechter of procureur des Konings die blijft zoeken tot de waarheid en niets dan de waarheid boven water komt. Men mag hoogstens hopen dat de rechter de juridische waarheid vindt in de rechtshandelingen en feiten die de partijen hem ten genoege van recht bewijzen.

C

Bewijslast(verdeling), medewerkingsplicht en bewijsrisico

6. Bewijslast(verdeling). De partij op wie de bewijslast van een rechtshandeling of feit rust, draagt de last om in een procedure ten aanzien van de rechter het bewijs daarvan leveren. Het bewijsrecht bepaalt op wie de bewijslast rust.

Hij die meent een ander in rechte te kunnen aanspreken, moet de rechtshandelingen of feiten bewijzen die daaraan ten grondslag liggen (artikel 8.4, eerste lid BW, vergelijk artikel 1315, eerste lid oud BW). Hij die beweert bevrijd te zijn, moet de rechtshandelingen of feiten bewijzen die zijn bewering ondersteunen (artikel 8.4, tweede lid BW, vergelijk artikel 1315, tweede lid oud BW). De Latijnse rechtsspreuk die deze dubbele regel bevat, luidt: “actori incumbit probatio, reus in excipiendo fit actor” (de bewijslast rust op de eiser; degene die een verweermiddel inroept wordt eiser wat dit verweermiddel betreft).

Voorbeeld Als een partij (verkoper) beweert dat zij een wederkerige overeenkomst gesloten heeft (koop-verkoop) met een andere partij (koper) op grond waarvan die andere partij haar eerst een bepaalde prestatie verschuldigd is (betaling van de koopprijs) alvorens zijzelf moet presteren (levering van de koopwaar), zal zij het bestaan en de inhoud van die overeenkomst moeten bewijzen. Eens het bestaan en de inhoud van die overeenkomst bewezen werd door de eerstgenoemde partij (verkoper), moet de andere partij (koper), als zij beweert geen prestatie meer verschuldigd te zijn, aantonen dat haar verbintenis teniet gegaan is (bv. door betaling van de koopprijs, schuldvergelijking, kwijtschelding…).

Voorbeeld Een persoon (schadelijder) die schadevergoeding vordert vanwege een andere persoon (schadeveroorzaker) op grond van onrechtmatige daad, zal een fout, de schade en het oorzakelijk verband tussen beide moeten bewijzen.

Artikel 870 Ger.W., dat een regel van formeel bewijsrecht bevat, bepaalt meer algemeen dat elke gedingpartij het bewijs moet leveren van de feiten (in ruime zin te begrijpen) die zij aanvoert.

7. Bewijslast en medewerkingsplicht. Alle partijen zijn gehouden om mee te werken aan de bewijsvoering (artikel 8.4, derde lid BW). Op de partijen rust een medewerkingsplicht.

281

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 281

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Op grond van de medewerkingsplicht moeten de partijen loyaal meewerken aan de uitvoering van onderzoeksmaatregelen (zie bv. ook de regel van artikel 972bis Ger.W. uit het formeel bewijsrecht in het kader van een deskundigenonderzoek).

Daarnaast impliceert de medewerkingsplicht dat een partij soms zal moeten bijdragen aan het bewijs hoewel de bewijslast nochtans niet op haar rust.

Voorbeeld In het kader van een consumentenkrediet zijn de consument en de kredietgever wederzijds verplicht tot het geven van juiste en volledige informatie. De kredietgever heeft daarenboven de verplichting om de informatie over de financiële toestand en de terugbetalingsmogelijkheden van de consument te controleren. De bewijslast van het in gebreke blijven door de kredietgever aan zijn verplichtingen rust in beginsel op de consument, onverminderd de verplichting van de kredietgever evenwel om bij te dragen tot het bewijs binnen de wettelijk bepaalde grenzen.

Voorbeeld In fiscale zaken is de belastingplichtige ertoe gehouden om op correcte wijze mee te werken met de administratie om deze toe te laten de belastingschuld precies te berekenen. Op de belastingplichtige rust de verplichting om alle informatie mee te delen die noodzakelijk is om zijn belastingaangifte te controleren. De belastingplichtige kan zich niet hullen in stilzwijgen en nalaten mee te werken, onder het voorwendsel dat de bewijslast bij de fiscus ligt, wanneer hij over elementen beschikt waarop de fiscus zich zou kunnen beroepen.

8. Bewijslast en bewijsrisico. In geval van twijfel wordt hij die de door hem beweerde rechtshandelingen of feiten moet bewijzen, in het ongelijk gesteld, tenzij de wet anders bepaalt (artikel 8.4, vierde lid BW).

De bewijslastverdeling bepaalt op wie het bewijsrisico rust. Wie er niet in slaagt de bewijslast die op hem rust te vervullen, verliest het proces of verzwakt minstens zijn positie.

Wanneer de toepassing van de normale regels van de bewijslastverdeling kennelijk onredelijk zou zijn, kan de rechter de bewijslast omkeren (artikel 8.4, vijfde lid BW). Een omkering van de bewijslast kan evenwel maar onder zeer stringente voorwaarden. De rechter kan slechts gebruik maken van deze mogelijkheid op voorwaarde dat er uitzonderlijke omstandigheden zijn én hij alle nuttige onderzoeksmaatregelen heeft bevolen én hij erover gewaakt heeft dat de partijen meewerken aan de bewijsvoering, zonder op die manier voldoende bewijs te verkrijgen. Hij moet zijn beslissing tot omkering van de bewijslast met bijzondere redenen omkleden.

Voorbeeld Een klant gaat naar een geldautomaat om er geld af te halen. Door een technisch probleem ontvangt hij het gevraagde bedrag niet, maar wordt zijn rekening toch met dat bedrag gedebiteerd. De zaak komt voor een rechter, die de bank verzoekt haar registers voor te leggen. De bank geeft aan dat die registers werden vernietigd. In een dergelijk geval moet de klant, dus de eisende partij, het bewijs leveren van de door hem aangeklaagde feiten. De rechter zou in dit specifieke geval de bewijslast 282

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 282

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

kunnen omdraaien en bij de bank leggen. Dat betekent in dit geval niet dat de rechter zwart op wit vaststelt dat de bank een fout heeft begaan, maar wel dat ze in het ongelijk zal worden gesteld als ze zelf geen bewijs naar voor brengt. De omkering van de bewijslast beoogt louter te bepalen wie de nadelige gevolgen zal moeten dragen wanneer bij de rechter twijfel heerst.

D

Bewijsstandaard

9. Bewijsstandaard. Zeker bewijs. Behalve in de gevallen waarin de wet anders bepaalt, moet het bewijs geleverd worden met een redelijke mate van zekerheid (artikel 8.5 BW).

Voorbeeld De architect moet in het lastenboek de passende materialen voorzien die overeenkomen met hun bestemming. Hij is gehouden de bouwheer te verwittigen van de nadelen die bepaalde materialen kunnen teweeg brengen. De architect moet het bewijs leveren van deze verwittiging. Loutere beweringen van de architect dat hij de bouwheer verwittigd heeft, zijn geen zeker bewijs en volstaan niet.

10. Bewijs door waarschijnlijkheid. Onverminderd de verplichting tot medewerking van alle partijen aan de bewijsvoering, kan hij die de bewijslast draagt van een negatief feit, genoegen nemen met het aantonen van de waarschijnlijkheid van dat feit (artikel 8.6, eerste lid BW).

Hetzelfde geldt voor positieve feiten waarvan het vanwege de aard zelf van het te bewijzen feit niet mogelijk of niet redelijk is om een zeker bewijs te verlangen (artikel 8.6, tweede lid BW).

Voorbeeld Het voertuig van een verzekerde, voorzien van een courant alarmsysteem, werd op de parking van een grootwarenhuis gestolen. Er waren geen getuigen of camerabeelden. De verzekerde deed aangifte van de diefstal bij de politie en bij de verzekeraar bij wie hij een omniumverzekering had onderschreven.

De bewijslast van de diefstal van het voertuig rust op de verzekerde. Behoudens betrapping op heterdaad, getuigen, camerabeelden, bekentenissen… is het bewijs van een diefstal bijzonder moeilijk. De rechter kan de aangifte van de diefstal en de verklaringen van de verzekerde aannemen als bewijs van de diefstal, wanneer er geen enkel reden is om deze in twijfel te trekken.

E

Wettelijke vermoedens

11. Begrip vermoeden en onderscheid tussen wettelijk vermoeden en feitelijk vermoeden. Een vermoeden is een gevolgtrekking die de wet of de rechter afleidt uit een bekend feit om te besluiten tot een onbekend feit (artikel 1349 oud BW).

Een wettelijk vermoeden is het vermoeden dat door een wetsbepaling met een zeker feit verbonden is (artikel 1350 oud BW). De wetsbepaling die een wettelijk vermoeden instelt, bepaalt welk gevolg getrokken moet worden uit het zekere feit. De rechter heeft geen beoordelingsvrijheid. De gevolgtrekking geldt zodra de voorwaarden van het wettelijke vermoeden vervuld zijn.

283

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 283

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Voorbeeld Wanneer een consument bij een professionele verkoper een consumptiegoed (bijvoorbeeld een laptop) aankoopt, geldt er een wettelijke garantie van twee jaar. Om van die garantie te kunnen genieten, moet de consument wel kunnen bewijzen dat een eventueel gebrek al aanwezig was in het goed op het moment van de levering. Wanneer echter het gebrek zich manifesteert binnen de eerste zes maanden na de levering, dan geldt er een wettelijk vermoeden dat het gebrek al bestond ten tijde van de levering (artikel 1649quater oud BW).

Een feitelijk vermoeden (ook rechterlijk vermoeden genoemd) is een bewijsmiddel waarbij de rechter het bestaan van één of meer onbekende feiten afleidt uit het voorhanden zijn van één of meer bekende feiten (artikel 8.1, 9° BW). Feitelijke vermoedens worden aan het oordeel en het beleid van de rechter overgelaten.

Voorbeeld Het is een bekend gegeven dat naar aanleiding van graaf- of bouwwerken ongewild wel eens kabels beschadigd worden. Wanneer een persoon in de buurt van zulke werken vaststelt dat een kabel niet meer werkt of kortsluiting geeft, zal hij snel zijn pijlen richten op de aannemer die in de buurt werken uitvoert. De rechter kan dan oordelen dat er gewichtige, bepaalde en met elkaar overeenstemmende vermoedens zijn dat de schade door een foutieve handelwijze van de aannemer werd veroorzaakt wanneer bijvoorbeeld de aannemer niet of onvoldoende beschermingsmaatregelen genomen heeft voor het onderstutten van een opgegraven kabel, wanneer er een kort tijdsverloop is tussen de werken en de kortsluiting en wanneer er geen andere oorzaken van de kortsluiting zijn.

12. Werking van de wettelijke vermoedens. Het wettelijke vermoeden wijzigt het voorwerp van het bewijs of stelt, in voorkomend geval, degene ten voordele van wie het bestaat, ervan vrij het bewijs ervan te leveren (artikel 8.7, eerste lid BW).

Wettelijke vermoedens kunnen weerlegbaar zijn (‘presumptio iuris tantum’) of onweerlegbaar zijn (‘presumptio iuris et de iure’).

Het wettelijke vermoeden kan in beginsel weerlegd worden. Dit is echter, naast andere specifieke gevallen, niet zo wanneer de wet anders bepaalt (artikel 8.7, tweede lid BW).

Voorbeeld Artikel 3.18 BW bevat een weerlegbaar wettelijk vermoeden, nu het tegenbewijs toelaat: ‘Bezit is de feitelijke uitoefening van een recht als ware men de titularis van dit recht, hetzij rechtstreeks, hetzij door middel van een derde. Degene die het recht feitelijk uitoefent, wordt vermoed de bezitter ervan te zijn, behoudens tegenbewijs’.

Voorbeeld Artikel 4 Arbeidsovereenkomstenwet bevat een weerlegbaar wettelijk vermoeden dat een persoon die tegen vergoeding bestendig bemiddelt voor een ander persoon (m.n. ‘cliënteel opspoort en bezoekt met het oog op het onderhandelen en sluiten van zaken’) dit doet als werknemer (‘handelsvertegen 284

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 284

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

woordiger’) onder een arbeidsovereenkomst en niet als zelfstandige (‘handelsagent’) onder een handelsagentuurovereenkomst.

13. Werking van feitelijke vermoedens. Verderop zullen we zien in welke gevallen bewezen kan worden aan de hand van feitelijke vermoedens en wat in voorkomend geval hun bewijswaarde is.

F

Bewijsmiddel

14. Bewijsmiddel. Een bewijsmiddel is een methode die aangewend kan worden om bewijs te leveren.

De bewijsmiddelen die het burgerlijk recht kent en die we verderop in detail bespreken, zijn: 1 het ondertekend geschrift (gedefinieerd in artikel 8.1, 6° BW); 2 de getuigenis (gedefinieerd in artikel 8.1, 8° BW); 3 het feitelijke vermoeden (gedefinieerd in artikel 8.1, 9° BW); 4 de bekentenis (gedefinieerd in artikel 8.1, 10° BW); en 5 de eed (gedefinieerd in artikel 8.1, 12° BW).

Het ondernemingsrecht kent daarnaast nog twee bijzondere bewijsmiddelen: 1 de boekhouding; en 2 de aanvaarde factuur.

Niet alle bewijsmiddelen zijn te allen tijde toelaatbaar. Het bewijsrecht bepaalt onder welke voorwaarden een bepaald bewijsmiddel aangewend kan worden tot bewijs van een betwist feit. Daarop komen we hierna nog terug.

G

Bewijswaarde

15. Bewijswaarde. De bewijswaarde is de mate waarin een bewijselement de rechter overtuigt (artikel 8.1, 14° BW).

De wettelijke (of bindende) bewijswaarde is de mate waarin een bewijsmiddel volgens de wet bewijs oplevert en de rechter en de partijen door dit bewijsmiddel gebonden zijn (artikel 8.1, 15° BW). Sommige bewijsmiddelen, bv. de bekentenis en de beslissende eed, hebben een wettelijke bewijswaarde.

Andere bewijsmiddelen hebben een vrije bewijswaarde. Dat een bewijsmiddel vrije bewijswaarde heeft, betekent dat de rechter er vrij de overtuigingskracht van bepaalt. Het bewijs door getuigenis (artikel 8.28, tweede lid BW) en het bewijs door een feitelijk vermoeden (artikel 8.28, tweede lid BW) hebben vrije bewijswaarde (op voorwaarde dat deze bewijsmiddelen in de concrete casus toegelaten zijn).

H

Bewijskracht

16. Bewijskracht. Bewijskracht betekent dat aan een geschrift geen uitlegging gegeven mag worden die met de bewoordingen ervan onverenigbaar is.

I

Ongeoorloofd bewijs

17. Ongeoorloofd bewijs. Het bewijs dat een persoon vergaard heeft, kan onder omstandigheden ongeoorloofd zijn. De vraag of het bewijs geoorloofd of ongeoorloofd is, staat los van de vraag of het bewijsmiddel toegelaten is.

285

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 285

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Vooreerst kan bewijs ongeoorloofd zijn uit zijn aard. Dit is het geval met valse stukken of bewijs dat bekomen is met schending van het beroepsgeheim. Op dergelijk bewijs kan men zich niet beroepen.

Daarnaast kan bewijs onrechtmatig verkregen zijn. Dit is het geval wanneer het bewijs verkregen is door een misdrijf, door bedrog, door schending van wetten op de bewijsvergaring of door een schending van het recht op privacy.

Voorbeeld Krachtens artikel 124, 1° en 4° van de wet van 13 juni 2005 betreffende de elektronische communicatie mag niemand, indien hij daartoe geen toestemming heeft gekregen van alle andere, direct of indirect betrokken personen, met opzet kennis nemen van het bestaan van informatie van alle aard die via elektronische weg is verstuurd en die niet persoonlijk voor hem is bestemd, noch van de informatie die met of zonder opzet werd verkregen, enig gebruik maken.

Voorbeeld Een verslag van een privédetective levert ongeoorloofd bewijs op wanneer de privédetective gehandeld heeft in strijd is met de wet van 19 juli 1991 tot regeling van het beroep van privé-detective, bv. wanneer zijn vaststellingen voortkomen uit onrechtmatige middelen of uitlokking en hij deze niet had kunnen doen indien hij zijn identiteit had kenbaar gemaakt.

Voorbeeld Volgens sommige rechtspraak zijn de heimelijke opnames van gesprekken waaraan een van de partijen zelf heeft deelgenomen op zichzelf geen ongeoorloofde bewijzen, ook al was de andere gesprekspartner niet op de hoogte van deze opnames. Andere rechtspraak beoordeelt dit veel strenger.

Er bestaat in de jurisprudentie nog steeds discussie of alle ongeoorloofd bewijs steeds geweerd moet worden dan wel of er, op basis van een afweging van de begane onrechtmatigheid bij de verkrijging van het bewijs met het recht op bewijs, toch op gesteund zou mogen worden.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 9 februari 20171. Situering.

De heer R. en mevrouw D. waren gehuwd onder het wettelijke huwelijksvermogensstelsel. Middels een voorafgaande notariële inventaris en een notarieel verleden huwelijkscontract van 27 mei 2013 wijzigden de heer R. en mevrouw D. hun geldende wettelijke huwelijksvermogensstelsel in een stelsel tot scheiding van goederen. De wijziging werd op dat moment gekaderd als noodzakelijk om de huwelijksgemeenschap en het privévermogen van mevrouw D. te beschermen tegen verschillende schuldeisers van haar echtgenoot. Op 26 februari 2016 werd, op initiatief van de heer R. de echtschei-

1

Gent 9 februari 2017, RW 2020-21, afl. 8, 300.

286

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 286

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

ding uitgesproken tussen de heer R. en mevrouw D. Mevrouw D. kwam vervolgens tot het inzicht dat de wijziging van het huwelijksvermogensstelsel op 27 mei 2013 een demarche geweest was van de heer R. om haar te benadelen in de aanloop naar een reeds geplande echtscheiding. Zij was er inmiddels immers achtergekomen dat de heer R. al geruime tijd een buitenechtelijke relatie onderhield met zijn secretaresse Vl. Mevrouw D. vordert de nietigverklaring van de voorafgaande notariële inventaris en het huwelijkscontract van 27 mei 2013. Zij beroept zich hierbij op mailverkeer tussen de heer R. en zijn advocaat en tussen R. en zijn secretaresse Vl., om het bedrog van de heer R. aan te tonen. “…

2. Ten gronde rijst centraal discussie over het al dan niet regelmatige en/of rechtsgeldige karakter van het huwelijkscontract van 27 mei 2013 en de voorafgaande inventaris.

3. R. en D. zijn gehuwd op 5 juli 2002 onder het wettelijke huwelijksvermogensstelsel.

Zij hebben twee kinderen: Matteo en Loïc R., geboren respectievelijk op 6 januari 2007 en 27 mei 2009.

In het voorjaar van 2013 wijzigen zij het geldende huwelijksvermogensrechtelijke gemeenschapsstelsel in een stelsel tot scheiding van goederen (art. 1394 BW). Dit gebeurt door middel van een voorafgaande notariële inventaris en een huwelijkscontract van 27 mei 2013, verleden respectievelijk voor notaris Frédéric B. en notaris Dirk V.D.H. In zoverre R. de bedoelde wijziging wil verantwoorden aan de hand van nakende schulden inzonderheid in een professionele en vennootschapsrechtelijke context waarbij (gelet op een gerechtelijke procedure die begin 2013 slecht uitdraait) een (ex-)vennoot zou moeten worden uitgekocht (met aanzienlijke financiële gevolgen van dien), beaamt D. dat de wijziging haar is voorgesteld met het oog op vrijwaring van het privé-vermogen/de huwelijksgemeenschap. Die vrijwaring zou eens te meer op haar plaats zijn, aangezien R. einde 2012 in dronken toestand een verkeersongeval had veroorzaakt en dientengevolge een aanzienlijke schadeclaim zou dreigen (terwijl er een eerdere strafrechtelijke veroordeling voorlag wegens rijden onder invloed in het najaar van 2011).

D. voert evenwel aan dat zij ingevolge de «opgedrongen» wijziging zeer ernstig is benadeeld (door middel van een onderbedeelde kavel), terwijl pas achteraf duidelijk is geworden dat zij deel uitmaakt van een door R. reeds enige tijd opgezet en verborgen gehouden plan tot echtscheiding, gelet op een buitenechtelijke relatie met zijn secretaresse, Vl. Korte tijd na de wijziging heeft R. de echtscheidingsprocedure ook effectief ingesteld, waarna de echtscheidingsuitspraak uiteindelijk is geveld bij vonnis van de Rechtbank van Eerste Aanleg Oost-Vlaanderen, afdeling Dendermonde, van 26 februari 2016 (met aanwijzing van een notaris-vereffenaar in de zin van art. 1210, §1 Ger.W.), dit is op dezelfde datum als het thans beroepen vonnis (waarbij dezelfde rechter de facto een geschil beslecht in de zin van art. 1209, §1 Ger.W.).

Benevens de volgens D. onvolledige inventaris in het licht van art. 1183 Ger.W. (zodat de wijzigingsprocedure onregelmatig is verlopen) en de gebeurlijk ongeoorloofde oorzaak van het huwelijkscontract, beroept zij zich op de wilsgebreken (1) dwaling, (2) bedrog, (3) geweld en (4) gekwalificeerde benadeling. Hoewel R. kort na de doorgedreven wijziging de buitenechtelijke relatie heeft opgebiecht als zou deze pas zijn ingetreden, blijkt deze relatie reeds lange tijd aan de gang. D. voert aan dat, indien zij daarvan op de hoogte was geweest, zij niet met de wijziging zou hebben ingestemd. D. acht het huwelijkscontract nietig, zodat het geen rechtsgevolgen kan sorteren.

4.1. D. wil een en ander stofferen mede door middel van (1) e-mailverkeer tussen R. en zijn advocaat en (2) e-mailverkeer tussen R. en Vl. R. vraagt de wering van deze stukken uit het debat.

4.2. Allereerst kan enigszins worden meegegaan in de vaststaande rechtspraak dat vertrouwelijke briefwisseling, zo ook elektronische communicatie, kan dienen tot stoffering in een echtelijke twist, voor zover deze 287

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 287

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

briefwisseling/communicatie op rechtmatige wijze is verkregen en niet door het beroepsgeheim is gedekt (zie i.h.b. en vgl. EHRM 13 mei 2008, RW 2010-11, 1196; Cass. 27 januari 2000, RW 2000-01, 812, noot F. Aps; B. Cattoir, Burgerlijk bewijsrecht in APR, Mechelen, Kluwer, 2013, p. 542-543, nr. 1003).

De aanvoering van R. dat het bedoelde e-mailverkeer wat hem betreft via een professioneel e-mailadres gebeurde, betekent als zodanig niet dat de door D. overgelegde outprints op een onrechtmatige wijze zijn verkregen. Blijkbaar heeft zij (op zoek naar bijkomende uitleg wegens het haar meegedeelde overspel) de e-mails gevonden op een thuiscomputer zonder specifieke paswoordbeveiliging. Zij heeft deze e-mails eenvoudig afgeprint.

Voorts is het zeer de vraag of het beroepsgeheim m.b.t. de communicatie tussen R. en zijn advocaat dermate absoluut is dat het bedoelde e-mailverkeer tussen R. en zijn advocaat in casu door het beroepsgeheim is gedekt. Het e-mailverkeer kadert blijkbaar binnen niet-gemonopoliseerde adviesverlening, alsdan los van een procedure in rechte (zie bv. F. Blockx, Beroepsgeheim, Antwerpen, Intersentia, 2013, p. 229-230, nr. 292). Bovendien staat D. buiten de relatie tussen R. en zijn advocaat. D. heeft met een gebeurlijk beroepsgeheim aan de zijde van de advocaat van R. niets te maken. Hoe dan ook blijkt geenszins dat de door D. overgelegde outprints op een onrechtmatig wijze zijn verkregen. Wie op rechtmatige wijze in het bezit is gekomen van gegevens (zelfs al zouden zij door het beroepsgeheim zijn gedekt), kan deze aanwenden (zie bv. G.L. Ballon, «Over het zeer absolute karakter van het beroepsgeheim van de advocaat» (noot onder Corr. Brussel 19 februari 1998), AJT 1998-99, p. 69-70, nr. 6).

4.3. Het gebeurlijke gegeven dat een bewijsmiddel op onrechtmatige wijze is verkregen, heeft hoe dan ook in de regel niet tot gevolg dat de (appel)rechter, bij het vormen van zijn overtuiging, dat gegeven noch rechtstreeks noch onrechtstreeks in aanmerking mag nemen (Cass. 14 oktober 2003, RW 2003-04, 814; B. Cattoir, Burgerlijk bewijsrecht in APR, Mechelen, Kluwer, 2013, p. 557-558, nr. 1029). De rechter moet derhalve, althans in de regel, steeds kunnen beoordelen of de begane onrechtmatigheid al dan niet moet leiden tot bewijsuitsluiting (zie bv. ook: Ch. Declerck, «Briefgeheim tussen echtgenoten» (noot onder Antwerpen 21 april 2010), NjW 2012, 428).

Noch uit art. 6 EVRM (dat een eerlijk proces waarborgt) noch uit art. 8 EVRM (dat het recht op eerbiediging van het privé-leven, het gezinsleven, de woning en de briefwisseling waarborgt) noch uit enige (grond)wettelijke bepaling volgt dat bewijs dat met miskenning van een verdragsrechtelijk of grondwettelijk gewaarborgd grondrecht werd verkregen, altijd ontoelaatbaar is (Cass. 16 november 2004, RW 2005-06, 387, noot P. Popelier; B. Cattoir, Burgerlijk bewijsrecht in APR, Mechelen, Kluwer, 2013, p. 558-559, nrs. 1030-1031; zie bv. ook: GwH 22 december 2010, RW 2010-11, 1560). Behoudens wanneer een verdragrechtelijke of (grond)wettelijke bepaling zelf de rechtsgevolgen van de miskenning van een voorgeschreven vormvoorschrift aangaande bewijsverkrijging bepaalt, beslist de rechter welke gevolgen deze onrechtmatigheid meebrengt.

4.4. De regel van de niet-uitsluiting van het gebruik in rechte van ongeoorloofde bewijsmiddelen kent een aantal uitzonderingen (B. Cattoir, Burgerlijk bewijsrecht in APR, Mechelen, Kluwer, 2013, p. 560, nr. 1033).

Allereerst is bewijsuitsluiting voor de rechter verplicht wanneer het verdrag of de (grond)wet zelf in de sanctie van de bewijsuitsluiting voorziet. Die uitzondering is in casu niet aan de orde.

De wering van ongeoorloofde bewijsmiddelen is niet verplicht, maar wel toegelaten in drie (exhaustieve) gevallen: (1) nietigheid; (2) aantasting van de betrouwbaarheid van het bewijsmiddel of (3) schending het recht op een eerlijk proces (Cass. 10 maart 2008, NjW 2010, 195, noot K. Van Kildonck; B. Cattoir, «Bewijs in burgerlijke zaken – Actuele vraagstukken in de cassatierechtspraak» in P. Taelman (ed.), Efficiënt procederen voor een goede rechtsbedeling – XLIste postuniversitaire cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2016, p. 499-500, nr. 44). De bewijslast berust bij de partij die een van de uitzonderingen inroept.

288

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 288

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

De uitsluiting van het ongeoorloofde bewijsmiddel is ten eerste toegelaten wanneer de rechter vaststelt dat een op straffe van nietigheid voorgeschreven vorm werd miskend. Deze uitzondering speelt in casu niet, daar D. e-mailverkeer overlegt.

Ingeval geen op straffe van nietigheid voorgeschreven vorm werd miskend, moet de rechter ten tweede nagaan of de begane onrechtmatigheid de betrouwbaarheid van het aangewende bewijsmiddel in specie en in concreto al dan niet aantast. In het bevestigende geval komt de waarheidsvinding onder druk te staan ingevolge de begane onrechtmatigheid bij de bewijsverkrijging. Bewijsuitsluiting is dan toegelaten. Deze uitzondering speelt in casu evenmin, daar D. e-mailverkeer overlegt. De gebeurlijk onrechtmatige toegang die D. zich tot persoonlijke communicatie van R. heeft verschaft, heeft nog niet tot gevolg dat deze communicatie een gemanipuleerd en/of vervalst bewijsmiddel wordt. Er is geen sprake van kunstgrepen of van vervalsing. De betrouwbaarheid is niet aangetast.

Ten derde is bewijsuitsluiting ook toegelaten wanneer het gebruik in rechte van het ongeoorloofde bewijsmiddel het recht op een eerlijk proces (in de zin van art. 6.1 EVRM) in gevaar brengt. Deze uitzondering speelt in casu evenmin, daar D. e-mailverkeer overlegt. De gebeurlijk onrechtmatige toegang die D. zich tot vertrouwelijke communicatie van R. heeft verschaft, impliceert in casu niet dat het door D. overgelegde e-mailverkeer het recht op een eerlijk proces van R. fnuikt. In zoverre gebeurlijk deloyale bewijsmiddelen aan de orde zijn, is hoe dan ook geen noemenswaardige aantasting van het recht op een eerlijk proces van R. aan de orde. Een sanctie wegens procesdeloyaliteit is in casu niet aan de orde.

4.5. Meer in het algemeen brengt de feitenrechterlijke afweging in de facultatieve gevallen van bewijsuitsluiting mee dat het recht op bewijs aan de zijde van D. als (ex-)echtgenoot van R. primeert boven de door R. ingeroepen recht op privacy. Het Hof weegt af in concreto in het licht van de artt. 6.1 EVRM en 14 IVBPR, rekening houdende met de elementen van de zaak in haar geheel genomen, inbegrepen de wijze waarop de bewijsmiddelen zijn verkregen en de omstandigheden waarin de gebeurlijke onrechtmatigheid is begaan (B. Allemeersch, I. Samoy en W. Vandenbussche, «Overzicht van rechtspraak (2000-2013): Burgerlijk bewijsrecht», TPR 2015, p. 673-674, nr. 74; B. Cattoir, Burgerlijk bewijsrecht in APR, Mechelen, Kluwer, 2013, p. 566-567, nr. 1041).

Elke procespartij heeft recht op een eerlijk proces en daaruit afgeleid ook recht op bewijs, dit is het recht om enerzijds de bewijzen waarover zij beschikt over te leggen en anderzijds te verzoeken dat de bewijzen waarover zij nog niet beschikt, zouden worden vergaard aan de hand van de nodige onderzoeksmaatregelen (B. Allemeersch, Taakverdeling in het burgerlijk proces, Antwerpen, Intersentia, 2007, p. 410-412, nrs. 100102). Dat recht is een rechtstreekse afgeleide van het recht van verdediging, dat een algemeen rechtsbeginsel is en een van de beginselen van behoorlijke rechtsbedeling die worden beschermd door de artt. 6.1 EVRM en 14 IVBPR. Dat recht op bewijs kent evenwel limieten. Die limieten vloeien inzonderheid voort uit grondrechten of vrijheden van elke burger, die geen van alle absoluut zijn.

De verkrijging van bewijsmiddelen met miskenning van die grondrechten of vrijheden leidt niet automatisch tot uitsluiting, maar moet worden afgewogen in het licht van het recht op bewijs (zie ook: B. Vanlerberghe en S. Rutten, «Vertrouwelijkheid en bewijs» in S. Rutten en B. Vanlerberghe (eds.), Het bewijs in het burgerlijk proces, Brugge, die Keure, 2015, p. 154-160, nrs. 15-20). Aan de andere kant is ook het recht op bewijs niet absoluut en kan het dus geen vrijgeleide zijn om de grondrechten of vrijheden van anderen aan te tasten. In die optiek moet een nauwkeurige rechterlijke afweging plaatsvinden in het licht van alle omstandigheden van de zaak, met zo nodig een gepaste sanctie (B. Allemeersch, «Stand van zaken en recente ontwikkelingen op het vlak van het bewijs in rechte» in P. Van Orshoven (ed.), Themiscahier gerechtelijk recht, Brugge, die Keure, 2010, p. 44-45, nr. 16).

Deze rechten- en belangenafweging door het Hof brengt mee dat het recht op bewijs aan de zijde van D. als (ex-)echtgenoot van R. in casu primeert op de door R. ingeroepen privacy.

289

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 289

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

4.6. Het Hof weert geen van de door D. overgelegde stukken uit het debat. Hoe dan ook heeft het Hof het door D. overgelegde e-mailverkeer tussen R. en zijn advocaat niet nodig bij zijn verdere beoordeling, in tegenstelling tot het door D. overgelegde e-mailverkeer tussen R. en Vl. 5. Het door D. overgelegde e-mailverkeer tussen R. en Vl. maakt duidelijk dat het huwelijkscontract (met voorafgaande inventaris) van 27 mei 2013 deel uitmaakt van een door R. reeds enige tijd opgezet en verborgen gehouden plan tot echtscheiding, gelet op een buitenechtelijke relatie met zijn secretaresse, Vl. Hoewel R. (einde juni 2013 en derhalve) kort na de doorgevoerde wijziging van het huwelijksvermogensstelsel de buitenechtelijke relatie (aan D.) heeft opgebiecht als zou deze nog maar pas zijn ingetreden, blijkt die relatie reeds lange tijd aan de gang.

6. D. voert met recht en reden aan dat, indien zij van het plan tot echtscheiding op de hoogte was geweest, zij niet met de wijziging zou hebben ingestemd.

De door D. geschetste en gestoffeerde omstandigheden leren dat zij doorheen de (inderdaad «opgedrongen») wijziging van het huwelijksvermogensstelsel bedrogen en ernstig benadeeld is uitgekomen door middel van een onderbedeelde kavel. (…)

11. (…) Het Hof verklaart het huwelijkscontract van 27 mei 2013 (met de voorafgaande inventaris) nietig op grond van (hoofd)bedrog (art. 1116 BW; S. Matthé, Familierecht als verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2016, p. 43-48, nrs. 48-51; W. van Gerven en A. Van Oevelen, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2015, 119-121).

R. heeft de echte onderliggende oorzaak van de door hem beoogde wijziging van het geldende huwelijksvermogensstelsel R.-D. en meer precies de start van een nieuw leven met Vl. bedrieglijk verzwegen. R. heeft voorts op listige en kunstmatige wijze (mede in het licht van de voorafgaande notariële inventaris bij het huwelijkscontract van 27 mei 2013) doelbewust vertroebeling gezaaid in een professionele en vennootschapsrechtelijke context waarbij (gelet op een gerechtelijke procedure die begin 2013 slecht uitdraait) een (ex-)vennoot zou moeten worden uitgekocht (met aanzienlijke financiële gevolgen van dien). R. heeft door middel van een kluwen van vermogensrechtelijke operaties D. met een gekunstelde wijzigingsoperatie en een onderbedeelde kavel bedrogen.

Indien D. van het plan tot echtscheiding op de hoogte was, zou zij niet met een dergelijke wijziging hebben ingestemd. Hoewel zij verschoonbaar is, zou een gebeurlijke onverschoonbaarheid aan haar zijde de nietigverklaring op grond van bedrog niet in de weg staan.

12. Het gemeenrechtelijke wilsgebrek bedrog is van toepassing op huwelijkscontracten en wijzigingsakten (Ch. Declerck, «Kroniek familiaal vermogensrecht (2013-14): Secundair huwelijksvermogensstelsel» in W. Pintens en Ch. Declerck, Patrimonium 2014, Brugge, die Keure, 2014, p. 21, nr. 37). Meer en meer kan overigens worden aangenomen dat het algemene verbintenissenrecht (rechtstreeks) kan dienen inzake familierecht (S. Matthé, Familierecht als verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2016, 517 p.).

13. Gelet op de nietigverklaring op grond van bedrog, moet het Hof niet in detail verder ingaan op de andere gronden die D. inroept tot nietigverklaring van het huwelijkscontract van 27 mei 2013. …”

290

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 290

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

1.1.3

A

Toelaatbaarheid van de bewijsmiddelen

Algemeen

18. Bewijsstelsels. Het bewijsrecht bepaalt welke bewijsmiddelen in een concreet geval toelaatbaar zijn. De toelaatbaarheid van een bewijsmiddel heeft betrekking op de verenigbaarheid van het bewijs met de regels van Boek 8 van het Burgerlijk Wetboek die bepalen onder welke voorwaarden een bepaald bewijsmiddel bewijs kan uitmaken van een betwist feit (artikel 8.1, 13° BW).

Het bewijsrecht kent het vrij bewijsstelsel en het gereglementeerd bewijsstelsel en bepaalt welk bewijsstelsel in een concreet geval geldt.

Zowel in het vrij bewijsstelsel als in het gereglementeerd bewijsstelsel bestaat er een hiërarchie van de bewijsmiddelen. Sommige bewijsmiddelen hebben voorrang boven andere bewijsmiddelen.

De hiërarchie van de bewijsmiddelen houdt verband met de bewijswaarde.

Het bewijs door bekentenis en door beslissende eed staan, door hun wettelijke bewijswaarde, hoger in de hiërarchie van de bewijsmiddelen.

Waar het vrij bewijsstelsel geldt, heeft het ondertekend geschrift nog steeds een grotere bewijswaarde dan een getuigenis of een feitelijk vermoeden. In het gereglementeerd bewijsstelsel mag in bepaalde gevallen enkel bewezen worden door middel van een ondertekend geschrift (artikel 8.9, §1, eerste en derde lid BW).

B

Het vrij bewijsstelsel

19. Vrij bewijsstelsel. Behalve in de gevallen waarin de wet anders bepaalt, kan het bewijs met alle bewijsmiddelen worden geleverd (artikel 8.8 BW).

Als uitgangspunt geldt dus dat het vrij bewijsstelsel van toepassing is. De wet bepaalt vervolgens in welke gevallen het vrij bewijsstelsel niet geldt en in de plaats daarvan het gereglementeerd bewijsstelsel geldt.

Het vrij bewijsstelsel is van toepassing op 1 het bewijs van feiten.

2 het bewijs tussen en tegen ondernemingen (zie verder i.v.m. het vrij bewijs in ondernemingszaken).

3 het bewijs van rechtshandelingen met betrekking tot een som of een waarde die lager is dan € 3 500,00 als het gereglementeerd bewijsstelsel in principe van toepassing zou zijn, doch dan niet boven of tegen de inhoud van een ondertekend geschrift (zie verder i.v.m. het gereglementeerd bewijsstelsel).

Het vrij bewijsstelsel zal ook van toepassing zijn als het gereglementeerd bewijsstelsel in principe van toepassing is, maar partijen desalniettemin zijn overeengekomen dat toch het vrij bewijsstelsel van toepassing is, op voorwaarde dat de wet dergelijke overeenkomst niet verbiedt.

Voorbeeld Het bewijs dat iemand een fout begaan heeft in de zin van de artikels 1382 en 1383 oud BW (d.i. een feit) kan geleverd worden met alle bewijsmiddelen. De wetgever verwacht hier uiteraard niet dat je

291

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 291

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

een geschreven document uitgaande van de schadeveroorzaker voorlegt waarin deze zijn aansprakelijkheid erkent.

Voorbeeld De verkoper kan met alle bewijsmiddelen bewijzen dat de koper, die een onderneming is, een bepaalde koopsom verschuldigd is.

Voorbeeld De verkoper kan met alle bewijsmiddelen bewijzen dat de koper, die geen onderneming is, een bepaalde koopsom verschuldigd is, op voorwaarde dat die prijs minder dan € 3 500,00 bedraagt. Indien die koopsom echter meer dan € 3 500,00 bedraagt, moet de verkoper tegen de koper, die geen onderneming is, bewijzen door middel van een ondertekend geschrift (daargelaten de mogelijkheid om te bewijzen via een begin van bewijs door geschrift aangevuld met andere bewijsmiddelen, een bekentenis of een beslissende eed).

C

Het gereglementeerd bewijsstelsel

I

Basisregel

20. Gereglementeerd bewijsstelsel. In een gereglementeerd bewijsstelsel zijn niet alle bewijsmiddelen steeds toelaatbaar.

Ook al wordt het vrij bewijsstelsel door de wetgever als uitgangspunt vooropgesteld, kan het belang van het gereglementeerd bewijsstelsel in de dagelijkse praktijk moeilijk overschat worden.

De rechtshandeling met betrekking tot een som of een waarde die gelijk is aan of hoger is dan € 3 500,00 moet door de partijen worden bewezen door een ondertekend geschrift (artikel 8.9, §1, eerste lid BW). Het vermelde bedrag kan worden aangepast bij een koninklijk besluit vastgesteld na overleg in de Ministerraad in het licht van de evolutie van de levenskosten of de sociale noden. Onder het oude bewijsrecht was het drempelbedrag slechts € 375,00 (artikel 1341, eerste lid oud BW); dat drempelbedrag is dus substantieel opgetrokken.

Voorbeeld Consumentenelektronica kost al gauw meer dan € 375,00 maar veelal minder dan € 3 500,00. Als bijvoorbeeld een verkoper tegenover een consument wil bewijzen dat de consument nog de prijs van € 850,00 voor een smartphone of een laptop verschuldigd is, kan hij dat volgens het huidige bewijsrecht uit het Burgerlijk Wetboek met alle bewijsmiddelen. Op basis van het oude bewijsrecht uit het oud Burgerlijk Wetboek kon hij dat enkel met een ondertekend geschrift, een begin van bewijs door geschrift aangevuld met andere bewijsmiddelen, een bekentenis of een beslissende eed. Duidelijk is dus dat in het nieuwe bewijsrecht veel meer rechtshandelingen voor een soepeler bewijs in aanmerking komen.

292

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 292

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

De rechtshandeling met betrekking tot een som of een waarde die gelijk is aan of hoger is dan € 3 500,00 mag dus niet bewezen worden d.m.v. een getuigenis of een feitelijk vermoeden. Deze twee bewijsmiddelen zijn principieel niet toegelaten in het gereglementeerd bewijsstelsel. Hierop bestaat wel een uitzondering: als er een begin van bewijs door geschrift (artikel 8.1, 7° BW) bestaat, mag dit aangevuld worden met een getuigenis of een feitelijk vermoeden (artikel 8.9 BW).

De rechtshandeling met betrekking tot een som of een waarde die gelijk is aan of hoger is dan € 3 500,00 mag echter wel steeds d.m.v. een bekentenis of een beslissende eed bewezen worden (artikel 8.13 BW).

Het bewijs boven of tegen een ondertekend geschrift kan binnen het gereglementeerd bewijsstelsel enkel worden geleverd door een ander ondertekend geschrift, zelfs indien de som of de waarde lager is dan € 3 500,00. Als voor een rechtshandeling met een waarde lager dan € 3 500,00 een ondertekend geschrift als bewijs bestaat, mag binnen het gereglementeerd bewijsstelsel het tegenbewijs dus niet geleverd worden d.m.v. een getuigenis of een feitelijk vermoeden.

Het valt op dat de wetgever de voorkeur geeft aan het bewijs d.m.v. een ondertekend geschrift. Dit vloeit wellicht voort uit het feit dat een geschrift wordt opgemaakt voordat er een geschil ontstaat terwijl een getuigenbewijs een conflictsituatie veronderstelt. Wat op papier staat, blijft in principe ook onveranderd terwijl de herinneringen van getuigen mettertijd vervagen. In een Latijnse rechtsspreuk luidt dit: “verba volant, scripta manent” (woorden vervliegen, maar geschriften blijven bestaan).

De voorkeur voor het bewijs d.m.v. een ondertekend geschrift staat wel enigszins op gespannen voet met het principe uit het overeenkomstenrecht dat de meeste overeenkomsten geldig gesloten kunnen zijn vanaf de wilsovereenstemming tussen de partijen (consensualisme). Er moet dus steeds goed een onderscheid gemaakt worden tussen de geldigheidsvereisten van een rechtshandeling (een ondertekend geschrift is hier meestal niet noodzakelijk) en het bewijs van een rechtshandeling (een ondertekend geschrift zal, waar het gereglementeerd bewijsstelsel geldt, vaak wel vereist zijn).

II

Uitzonderingen op het gereglementeerd bewijsstelsel

21. Eenzijdige rechtshandelingen. Het bewijs van een eenzijdige rechtshandeling kan, ongeacht de waarde, met alle bewijsmiddelen worden geleverd (artikel 8.10, eerste lid BW).

Voorbeeld Het bewijs van een aanbod, een aanvaarding, een betaling, een opzegging… kan, ook al heeft deze rechtshandeling een waarde die gelijk aan of hoger is dan € 3 500,00, geleverd worden d.m.v. een getuigenis of een feitelijk vermoeden.

Voor het bewijs van de datum van een eenzijdige rechtshandeling geldt de regeling die geldt voor het bewijs van de datum van een onderhandse akte (artikel 8.10, tweede lid BW juncto artikel 8.22 BW).

Een eenzijdige rechtshandeling krijgt ten aanzien van derden geen vaste dagtekening dan: – van de dag waarop zij is geregistreerd, ofwel – van de dag waarop de hoofdinhoud ervan is vastgesteld in een authentieke akte, ofwel – van de dag waarop minstens één van de partijen de akte of de datum ervan niet langer kan wijzigen, onder meer ten gevolge van het overlijden van een van hen.

293

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 293

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

De eenzijdige verbintenis om een geldsom te betalen of een zekere hoeveelheid vervangbare zaken te leveren kan enkel bewezen worden door een geschrift met de handtekening van de persoon die zich verbindt, alsmede de vermelding, door hemzelf geschreven, van de som of van de hoeveelheid voluit in letters uitgedrukt (artikel 8.10, derde lid BW juncto artikel 8.21 BW).

22. Bewijs door en tegen ondernemingen. Het bewijs tussen en tegen ondernemingen noemt men in de rechtsliteratuur ook het bewijs in ondernemingszaken. Het bewijs in ondernemingszaken wordt dan binnen het burgerlijk bewijsrecht als uitzonderingregime gesteld tegenover het bewijs in burgerlijke zaken, dat als het gemeen bewijsrecht geldt. In ondernemingszaken geldt voor alle rechtshandelingen, ongeacht hun waarde, ook het vrij bewijsstelsel; dit is anders dan in het bewijs in burgerlijke zaken (zie hiervoor).

Bewijs kan tussen ondernemingen of tegen ondernemingen worden geleverd door alle bewijsmiddelen, behalve in de uitzonderingen die vastgesteld zijn voor bijzondere gevallen (artikel 8.11, §1, eerste lid BW, vergelijk artikel 1348bis oud BW).

Het begrip onderneming dient begrepen te worden in de zin van artikel I.1, 1° WER. Het betreft elk van de volgende organisaties: – iedere natuurlijke persoon die zelfstandig een beroepsactiviteit uitoefent (een zogenaamde eenmanszaak); – iedere rechtspersoon (bv. een vennootschap met rechtspersoonlijkheid, zoals een VOF, CommV, BV, CV en NV, of een VZW); en – iedere andere organisatie zonder rechtspersoonlijkheid.

Een aantal organisaties wordt echter uitdrukkelijk niet als onderneming aangemerkt (waaronder een hele reeks publiekrechtelijke rechtspersonen).

De regel van het vrije bewijs is niet van toepassing op de ondernemingen wanneer zij willen bewijzen tegen een partij die geen onderneming is (artikel 8.11, §1, tweede lid BW).

Partijen die geen onderneming zijn en die tegen een onderneming wensen te bewijzen, kunnen alle bewijsmiddelen gebruiken.

De regel van het vrije bewijs is evenmin van toepassing op natuurlijke personen die een onderneming uitoefenen ter zake van het bewijs van rechtshandelingen die kennelijk vreemd zijn aan de onderneming (artikel 8.11, §1, derde lid BW).

De bewijsmiddelen die in burgerlijke zaken aangewend kunnen worden, kunnen evengoed in ondernemingszaken aangewend worden. Ook in ondernemingszaken kan aan de hand van een ondertekend geschrift, een getuigenis, een feitelijk vermoeden en de beslissende eed bewezen worden.

Het spreekt voor zich dat ook in ondernemingszaken het bewijs door een ondertekend geschrift praktisch een zeer belangrijke plaats inneemt. Wel is het dus zo dat de prevalentie van het bewijs door een ondertekend geschrift boven het bewijs door getuigenis of door een feitelijk vermoeden in ondernemingszaken niet geldt. Dat wil zeggen dat in ondernemingszaken ook rechtshandelingen met betrekking tot een som of een waarde die gelijk is aan of hoger is dan € 3 500,00 bewezen kunnen worden door middel van een getuigenis of een feitelijk vermoeden. Zo ook is het in ondernemingszaken mogelijk om getuigenissen en vermoedens aan te wenden als bewijs tegen en boven een ondertekend geschrift. Waar het gereglementeerd bewijsstelsel geldt, is dit absoluut ondenkbaar.

Dat neemt niet weg dat het bewijs door een getuigenis in ondernemingszaken dezelfde praktische problemen stelt als in burgerlijke zaken (zie verder).

294

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 294

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Het bewijsrecht in ondernemingszaken kent nog een aantal bijzondere bewijsmiddelen, die het bewijsrecht in burgerlijke zaken niet kent, m.n. de (eigen) boekhouding die ingeroepen kan worden tegen een andere onderneming (artikel 8.11, §2 BW, vergelijk artikel 1348bis, §2 oud BW) en de aanvaarde factuur (die men zelf heeft opgemaakt) die ingeroepen kan worden tegen een andere onderneming (artikel 8.11, §4 BW, vergelijk artikel 1348bis, §4 oud BW).

De boekhouding van een onderneming heeft slechts een wettelijke bewijswaarde tegen een andere onderneming indien de vermeldingen in de boekhouding van de onderscheiden partijen overeenstemmend zijn. In alle andere gevallen oordeelt de rechter vrij over de bewijswaarde van de boekhouding (artikel 8.11, §2, eerste lid BW).

De boekhouding van een onderneming levert geen wettelijke bewijswaarde op tegen personen die geen onderneming zijn (artikel 8.11, §2, tweede lid BW).

De boekhouding van een onderneming mag worden ingeroepen tegen deze onderneming. Deze boekhouding mag niet ten nadele van die onderneming worden gesplitst, behalve wanneer ze niet op regelmatige wijze gehouden is (artikel 8.11, §2, derde lid BW). De partij die wil bewijzen tegen een onderneming aan de hand van de boekhouding van die onderneming, moet die boekhouding dus in haar geheel nemen en mag niet aan cherrypicking doen (vergelijk artikel 8.32, derde lid BW).

Behoudens tegenbewijs, levert een door een onderneming aanvaarde of niet binnen een redelijke termijn betwiste factuur tegen deze onderneming bewijs op van de aangevoerde rechtshandeling (artikel 8.11, §4, tweede lid BW). Een factuur wordt vermoed aanvaard te zijn wanneer zij niet binnen een redelijke termijn na haar ontvangst geprotesteerd is. Die redelijke termijn is de termijn die redelijkerwijze nodig is om de juistheid van de factuur te controleren. In de regel neemt men aan dat die termijn ongeveer één maand, maar niet veel langer, kan bedragen.

Eens vaststaat dat de factuur aanvaard is, worden alle vermeldingen erop (met inbegrip van de algemene voorwaarden, die bv. een interestbeding, schadebeding, opeisbaarheidsbeding, rechtskeuzebeding, forumbeding… kunnen bevatten), vermoed een correcte weergave van de overeenkomst tussen partijen te zijn. Tegenbewijs blijft wel mogelijk. Het belang van het bewijs door middel van de aanvaarde factuur in ondernemingszaken kan moeilijk overschat worden.

Voorbeeld Een onderneming-leverancier levert na een telefonische bestelling een voorraad goederen aan een onderneming-klant. Er wordt niets op papier gezet. Na de levering verzendt de onderneming-leverancier haar factuur ten bedrage van € 5 000 aan de onderneming-klant. De factuur wordt niet geprotesteerd, maar ook niet betaald door de onderneming-klant. Na de vervaltermijn van de factuur start de onderneming-leverancier een invorderingsprocedure. Als de onderneming-klant de factuur van de onderneming-leverancier wel degelijk ontvangen heeft en niet binnen een redelijke termijn geprotesteerd heeft, wordt de onderneming-klant vermoed deze factuur aanvaard te hebben. Eens vaststaat dat de factuur aanvaard werd, worden alle vermeldingen erop (bv. de aard en de hoeveelheid geleverde goederen, de verschuldigde prijs en de eventuele algemene voorwaarden) vermoed een juiste weergave van de overeenkomst tussen partijen te zijn. Als de onderneming-klant betwist dat zij de factuur ontvangen heeft, kan de onderneming-leverancier bewijzen dat de onderneming-klant ze wel degelijk ontvangen heeft aan de hand van haar boekhouding. Als de betreffende factuur ingeboekt is in de boekhouding van de onderneming-leverancier (in het uitgaand facturenboek) ontstaat hieruit het (weerlegbaar) vermoeden dat deze factuur opgemaakt is door de onderneming-leverancier, verstuurd is aan de onderneming-klant en ontvangen is door de onderneming-klant. De onderneming-leveran295

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 295

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

cier kan haar dossier versterken door bijvoorbeeld ook haar btw-aangifte voor te brengen (waarin de litigieuze factuur is opgenomen) en door bijvoorbeeld diverse, onbeantwoorde ingebrekestellingen aan de onderneming-klant voor te brengen (waarvoor mogelijk een verzendingsbewijs en/of ontvangstbewijs voorgebracht kan worden).

Het gebrek aan betwisting van een factuur door een persoon die geen onderneming is, kan niet worden beschouwd als een aanvaarding van die factuur, behalve wanneer deze afwezigheid van betwisting een omstandig stilzwijgen uitmaakt (artikel 8.11, §4, tweede lid BW). De uitdrukkelijke of stilzwijgende aanvaarding van een factuur door een persoon die geen onderneming is, maakt een feitelijk vermoeden uit. Het weze in herinnering gebracht dat feitelijke vermoedens niet altijd toegelaten bewijsmiddelen zijn. Iedere overeenkomst die van deze regels afwijkt en afgesloten is voor het ontstaan van het geschil, is nietig.

Uit het voorgaande kan worden onthouden dat het van groot belang is te bepalen of het bewijs in burgerlijke zaken of het bewijs in ondernemingszaken van toepassing is. In essentie kunnen we stellen dat de hoedanigheid van de partij tegen wie bewezen moet worden, bepaalt welke bewijsregels van toepassing zijn. Is de partij tegen wie bewezen moet worden een onderneming (in de zin van artikel I.1, eerste lid, 1° WER), dan mag de partij op wie de bewijslast rust tegen die partij bewijzen volgens de regels van het bewijs in ondernemingszaken (het vrij bewijsstelsel). Is de partij tegen wie bewezen moet worden geen onderneming, dan moet de partij op wie de bewijslast rust tegen die partij bewijzen volgens de regels van het bewijs in burgerlijke zaken (het gereglementeerd bewijsstelsel). Voor natuurlijke personen die onderneming zijn, geldt de nuance dat nog moet nagegaan worden of het om rechtshandelingen gaat die al dan niet kennelijk vreemd zijn aan de onderneming.

Dit impliceert meteen dat in de relatie tussen twee partijen twee verschillende bewijsregimes van toepassing kunnen zijn, al naargelang in welke richting het bewijs gevoerd moet worden. De partij die zich kan bedienen van de regels van het bewijs in ondernemingszaken is uiteraard beter af dan de partij die zich moet bedienen van de regels van het bewijs in burgerlijke zaken.

23. Onmogelijkheid om te bewijzen. Het gereglementeerd bewijsstelsel geldt niet: – in geval van materiële onmogelijkheid om zich een akte te verschaffen; – in geval van morele onmogelijkheid om zich een akte te verschaffen; – indien het gebruikelijk is geen akte op te stellen; – wanneer de akte verloren is gegaan door overmacht (artikel 8.12, eerste lid BW, vergelijk artikel 1384 oud BW).

24. Andere uitzonderingen. In afwijking van het gereglementeerd bewijsstelsel, kan het ondertekend geschrift vervangen worden door: – een bekentenis; – een beslissende eed; – een begin van bewijs door geschrift, voor zover dit aangevuld wordt met een ander bewijsmiddel (artikel 8.13 BW).

25. Bewijs door en tegen derden. Derden kunnen het bewijs van een rechtshandeling met alle bewijsmiddelen leveren (artikel 8.14, eerste lid BW).

Een partij bij een rechtshandeling kan het bewijs van die rechtshandeling ten aanzien van derden leveren met alle bewijsmiddelen (artikel 8.14, tweede lid BW). Voor het bewijs van de datum van de

296

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 296

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

rechtshandeling gelden evenwel bijzondere regels (artikel 8.14, tweede lid BW juncto artikel 8.22 BW).

Een rechtshandeling krijgt ten aanzien van derden geen vaste dagtekening dan: – van de dag waarop zij is geregistreerd, ofwel – van de dag waarop de hoofdinhoud ervan is vastgesteld in een authentieke akte, ofwel – van de dag waarop minstens één van de partijen de akte of de datum ervan niet langer kan wijzigen, onder meer ten gevolge van het overlijden van een van hen.

26. Samenvattend schema.

Bewijs van rechtsfeiten die geen rechtshandeling zijn

Bewijs van rechtshandelingen tussen de partijen

Rechtsfeiten zijn feiten die rechtens relevant zijn Rechtshandelingen zijn handelingen die bewust omdat zij rechtsgevolgen teweegbrengen. gesteld worden met het oog op het creëren van rechtsgevolgen.

Voorbeeld

Voorbeeld

onrechtmatige daad

overeenkomst en eenzijdige wilsuiting

Een rechtshandeling tussen twee andere partijen De partij tegen wie bewezen moet worden is is voor een derde partij een rechtsfeit. een onderneming: de partij op wie de bewijslast rust mag zich bedienen van het bewijs in ondernemingszaken.

Indien de partij tegen wie bewezen moet worden een natuurlijke persoon is die onderneming is, dan is het bewijs in ondernemingszaken van toepassing wanneer de te bewijzen rechtshandeling niet kennelijk vreemd is aan de onderneming van de natuurlijke persoon.

De partij tegen wie bewezen moet worden is geen onderneming: de partij op wie de bewijslast rust moet zich bedienen van het bewijs in burgerlijke zaken.

Indien de partij tegen wie bewezen moet worden een natuurlijke persoon is die onderneming is, dan is het bewijs in burgerlijke zaken van toepassing wanneer de te bewijzen rechtshandeling kennelijk vreemd is aan de onderneming van de natuurlijke persoon.

297

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 297

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Het bewijs is vrij.

In burgerlijke zaken: het gereglementeerd bewijsstelsel geldt.

Een rechtsfeit kan door alle bewijsmiddelen aangetoond worden, met uitzondering van een Een rechtshandeling kan slechts door welbepaalde bewijsmiddelen aangetoond worden, waarbij aantal ongeoorloofde bewijsmiddelen. er een hiërarchie is tussen deze bewijsmiddelen.

Voor zaken met betrekking tot een som of een waarde die gelijk is aan of hoger is dan € 3 500,00 moet het bewijs geleverd worden aan de hand van een ondertekend geschrift. Bewijs door een getuigenis of een feitelijk vermoeden boven of tegen een ondertekend geschrift is niet toegelaten (behoudens indien er een begin van bewijs door geschrift is, dat dan wel aangevuld mag worden door een getuigenis of een feitelijk vermoeden). Bewijs door een bekentenis of een beslissende eed is ook mogelijk.

In ondernemingszaken: het vrij bewijsstelsel geldt.

Een rechtshandeling kan door alle bewijsmiddelen aangetoond worden, waarbij er geen hiërarchie is tussen deze bewijsmiddelen. Het bewijs in ondernemingszaken kent enkele bijzondere bewijsmiddelen, m.n. de boekhouding en de aanvaarde factuur.

1.1.4

Bewijsmiddelen

A

Bewijs door een ondertekend geschrift

I

Algemeen

27. Definities. Het Burgerlijk Wetboek definieert de begrippen ‘geschrift’, ‘ondertekend geschrift’, ‘authentieke akte’, ‘onderhandse akte’, ‘handtekening’ en ‘elektronische handtekening’. Elk van die definities heeft haar belang.

(I)

Een geschrift is een geheel van alfabetische tekens of van enige andere verstaanbare tekens aangebracht op een drager die de mogelijkheid biedt toegang ertoe te hebben gedurende een periode die is afgestemd op het doel waarvoor de informatie kan dienen en waarbij de integriteit ervan wordt beschermd, welke ook de drager en de transmissiemogelijkheden zijn (artikel 8.1, 1° BW).

In de definitie van geschrift zitten drie elementen: (a) Een geschrift moet leesbaar zijn (‘een geheel van alfabetische tekens of van enige andere verstaanbare tekens’).

298

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 298

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

(b) Een geschrift moet duurzaam zijn (‘aangebracht op een drager die de mogelijkheid biedt toegang ertoe te hebben gedurende een periode die is afgestemd op het doel waarvoor de informatie kan dienen’). (c) Een geschrift moet onveranderlijk zijn (‘waarbij de integriteit ervan wordt beschermd, welke ook de drager en de transmissiemogelijkheden zijn’).

De definitie van geschrift is duidelijk ruim. Niet alleen documenten op papier kunnen eronder vallen, maar ook bv. e-mails, WhatsApp-berichten en sms’en.

(II)

Een ondertekend geschrift is elke onderhandse akte of authentieke akte (artikel 8.1, 6° BW).

Een authentieke akte is een geschrift dat in de wettelijke vorm is verleden voor een openbare of ministerieel ambtenaar die de bevoegdheid en hoedanigheid heeft om te instrumenteren (artikel 8.1, 5° BW).

Een onderhandse akte is een geschrift dat rechtsgevolgen beoogt, dat door de partij(en) ondertekend wordt met de bedoeling om met de inhoud ervan in te stemmen, en dat geen authentieke akte is (artikel 8.1, 4° BW).

In de definitie van een ondertekend geschrift zit – via de definities van authentieke akte en onderhandse akte die eraan verbonden zijn – de vereiste van een handtekening verbonden aan het geschrift ingebed.

Een handtekening is een teken of een opeenvolging van tekens, aangebracht met de hand, elektronisch of via ieder ander procedé, waarmee een persoon zich identificeert en waaruit zijn wilsuiting blijkt (artikel 8.1, 2° BW).

Een handtekening heeft twee functies: (a) Een persoon identificeert zich ermee. (b) Een persoon uit er zijn wil mee. De meest verregaande wilsuiting die kan blijken uit een handtekening is de toestemming van de ondertekenaar. Nochtans kan uit een handtekening ook een minder verregaande wilsuiting blijken, bv. de bevestiging van ontvangst door of de aanwezigheid van de ondertekenaar.

Een handgeschreven handtekening is een handtekening die met de hand rechtstreeks op de drager is aangebracht.

De loutere kopie van een getekend geschrift of de loutere doordruk van een handtekening op carbonpapier bevat geen originele handtekening. Dergelijke kopie of doordruk kan dan ook niet kwalificeren als een ondertekend geschrift.

Een elektronische handtekening is een handtekening conform artikel 3, 10° tot 3, 12° e-IDAS-verordening (artikel 8.1, 3° BW).

Er bestaan drie types van elektronische handtekening. (a) De gewone ‘elektronische handtekening’ zijn gegevens in elektronische vorm die gehecht zijn aan of logisch verbonden zijn met andere gegevens in elektronische vorm en die door de ondertekenaar worden gebruikt om te ondertekenen (artikel 3.10 e-IDAS-verordening), zonder dat voldaan is aan de kenmerken van een geavanceerde elektronische handtekening of een gekwalificeerde handtekening.

299

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 299

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Voorbeeld Een gescande handtekening of een foto van een handtekening is een gewone elektronische handtekening. Een getypte naam onder een elektronisch bericht is geen elektronische handtekening.

Het rechtsgevolg van een gewone elektronische handtekening en de toelaatbaarheid ervan als bewijsmiddel in gerechtelijke procedures mogen niet worden ontkend louter op grond van het feit dat de handtekening elektronisch is of niet aan de eisen voor gekwalificeerde elektronische handtekeningen voldoet (artikel 25.1 e-IDAS-verordening).

Het is aan de rechter om de bewijswaarde van de elektronische handtekening te beoordelen en dus na te gaan of er voldoende waarborgen zijn dat bv. degene wiens gescande handtekening prijkt op een document ook daadwerkelijk dit document ondertekend heeft. (b) De “geavanceerde elektronische handtekening” is een elektronische handtekening die voldoet aan de volgende eisen: (1) zij is op unieke wijze aan de ondertekenaar verbonden; (2) zij maakt het mogelijk de ondertekenaar te identificeren; (3) zij komt tot stand met gegevens voor het aanmaken van elektronische handtekeningen die de ondertekenaar, met een hoog vertrouwensniveau, onder zijn uitsluitende controle kan gebruiken, en (4) zij is op zodanige wijze aan de daarmee ondertekende gegevens verbonden, dat elke wijziging achteraf van de gegevens kan worden opgespoord (artikel 3.11 juncto artikel 26 e-IDAS-verordening).

Een geavanceerde elektronische handtekening vereist dus een hoger veiligheidsniveau dan een gewone elektronische handtekening. (c) De “gekwalificeerde elektronische handtekening” is een geavanceerde elektronische handtekening die is aangemaakt met een gekwalificeerd middel voor het aanmaken van elektronische handtekeningen en die gebaseerd is op een gekwalificeerd certificaat voor elektronische handtekeningen (artikel 3.12 e-IDAS-verordening).

Een gekwalificeerde elektronische handtekening vereist dus een nog hoger veiligheidsniveau dan een geavanceerde elektronische handtekening.

Voorbeeld De elektronische handtekening gezet met de elektronische identiteitskaart is een gekwalificeerde elektronische handtekening.

Een gekwalificeerde elektronische handtekening heeft hetzelfde rechtsgevolg als een handgeschreven handtekening (artikel 25.2 e-IDAS-verordening).

300

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 300

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

II

Authentieke akte

28. Begrip authentieke akte. Een authentieke akte is een geschrift dat in de wettelijke vorm is verleden voor een openbare of ministerieel ambtenaar die de bevoegdheid en hoedanigheid heeft om te instrumenteren (artikel 8.1, 5° BW).

Onder de categorie van de openbare of ministeriële ambtenaren vallen bv. notarissen, gerechtsdeurwaarders, griffiers, rechters en ambtenaren van de openbare stand.

29. Drager van de authentieke akte. De authentieke akte mag op elke drager geplaatst worden, mits ze opgemaakt en bewaard wordt overeenkomstig de wettelijk bepaalde voorwaarden (artikel 8.15 BW).

30. Onregelmatige authentieke akte. Een akte die, uit hoofde van onbevoegdheid of onbekwaamheid van de openbare of ministeriële ambtenaar of uit hoofde van een gebrek in de vorm, geen authentieke akte is, geldt als onderhandse akte indien zij door de partij of partijen ondertekend is (artikel 8.16 BW).

31. Wettelijke bewijswaarde van de authentieke akte. Een authentieke akte levert tot betichting van valsheid een bewijs op van wat de openbare of ministeriële ambtenaar persoonlijk heeft verricht of vastgesteld, zonder dat het voor partijen mogelijk is om daarvan af te wijken (artikel 8.17, eerste lid BW, vergelijk artikel 1319 oud BW).

Vermeldingen in een authentieke akte die verband houden met wat de openbare of ministeriële ambtenaar persoonlijk heeft verricht of vastgesteld noemt men de authentieke vermeldingen.

Voorbeeld.

De vermelding van de datum van de authentieke akte, de vermelding van de aanwezigheid van de partijen bij het verlijden van de authentieke akte en de vermelding dat de authentieke akte integraal werd voorgelezen, zijn authentieke vermeldingen.

Vermeldingen die verband houden met wat de openbare of ministeriële ambtenaar niet persoonlijk heeft verricht of vastgesteld noemt men de niet-authentieke vermeldingen.

Voorbeeld De vermelding door de openbare of ministeriële ambtenaar dat een partij iets aan hem verklaard heeft, is een authentieke vermelding. De waarachtigheid van wat een partij verklaard heeft, kan echter niet door de openbare of ministeriële ambtenaar geverifieerd worden. De inhoud zelf van de verklaring is dus geen authentieke vermelding.

Een authentieke akte levert een volledig bewijs op van de overeenkomst die erin is vervat tussen de partijen en ten aanzien van hun erfgenamen en rechtverkrijgenden (artikel 8.17, derde lid BW).

Tegenbewijs tegen een authentieke akte kan in burgerlijke zaken geleverd worden d.m.v. een bekentenis, een beslissende eed, een ander ondertekend geschrift (d.w.z. een authentieke akte of een onderhandse akte) of een begin van bewijs door geschrift aangevuld met een ander bewijsmiddel en kan in ondernemingszaken geleverd worden met alle bewijsmiddelen.

301

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 301

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Een tegenbewijs tegen de authentieke vermeldingen van een authentieke akte kan echter slechts geleverd worden d.m.v. een betichting van valsheid op grond van artikel 194 e.v. Sw.

III

Onderhandse akte

32. Begrip onderhandse akte. Een onderhandse akte is een geschrift dat rechtsgevolgen beoogt, dat door de partij(en) ondertekend wordt met de bedoeling om met de inhoud ervan in te stemmen en dat geen authentieke akte is (artikel 8.1, 4° BW).

Voor een onderhandse akte is een geschrift (zie hiervoor) en de handtekening (zie hiervoor) van de partij(en) vereist.

33. Wettelijke bewijswaarde van de onderhandse akte. Een onderhandse akte levert een bewijs op van de overeenkomst die erin is vervat tussen de ondertekenaars van de akte en ten aanzien van hun erfgenamen en rechtverkrijgenden (artikel 8.18 BW, vergelijk artikel 1322 oud BW).

34. Ontkenning van handschrift of handtekening. Tenzij de wet anders bepaalt, kan de partij tegen wie men zich erop beroept, haar handschrift of haar handtekening evenwel ontkennen (artikel 8.19 BW). De erfgenamen of rechtverkrijgenden van een partij kunnen het handschrift of de handtekening van hun rechtsvoorganger eveneens ontkennen of verklaren dat zij dat handschrift of die handtekening niet kennen. In die gevallen moet de echtheid van het handschrift worden onderzocht, zulks overeenkomstig de procedure van het schriftonderzoek (artikels 883 e.v. Ger.W.).

35. Vereist aantal originelen voor een onderhandse akte. De onderhandse akte die een wederkerig contract vaststelt, levert slechts een bewijs op indien zij opgemaakt is in zoveel originelen als er partijen zijn die een onderscheiden belang hebben (artikel 8.20, eerste lid BW, vergelijk artikel 1325 oud BW).

In elk origineel van een onderhandse akte die een wederkerig contract vaststelt, moet vermeld worden hoeveel originelen zijn opgemaakt (artikel 8.20, tweede lid BW). Hij die het contract, zelfs gedeeltelijk, heeft uitgevoerd, kan het ontbreken van een voldoende aantal originelen of van de vermelding van het aantal ervan niet inroepen.

De vereiste van meervoudige originelen bij een onderhandse akte die een wederkerig contract vaststelt, wordt geacht vervuld te zijn voor de contracten in elektronische vorm wanneer het geschrift voldoet aan de definitie van geschrift (artikel 8.1, 1° BW) en het procedé iedere partij de mogelijkheid biedt om over een schriftelijk exemplaar te beschikken of toegang ertoe te hebben (artikel 8.20, derde lid BW).

Wanneer een onderhandse akte die een wederkerig contract vaststelt nietig is wegens niet-naleving van de regels m.b.t. meervoudige originelen, komt zij in aanmerking als een begin van bewijs door geschrift indien zij voldoet aan de definitie van begin van bewijs door geschrift (artikel 8.1, 7° BW) (artikel 8.20, vierde lid BW).

De regels m.b.t. meervoudige originelen bij een onderhandse akte die een wederkerig contract vaststelt, zijn niet van toepassing op contracten afgesloten via briefwisseling, hetzij verstuurd via de post, hetzij elektronisch (artikel 8.20, vijfde lid BW).

Rechtshandeling houdende een eenzijdige verbintenis tot betalen. Ongeacht de waarde van de rechtshandeling en zonder afbreuk te doen aan de uitzonderingen bepaald in de wet, levert de eenzijdige verbintenis om een geldsom te betalen of een zekere hoeveelheid vervangbare zaken te leveren enkel een bewijs op indien zij de handtekening bevat van de persoon die zich verbindt, alsmede de 302

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 302

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

vermelding, door hemzelf geschreven, van de som of van de hoeveelheid voluit in letters uitgedrukt.

Iedere overeenkomst die afwijkt van deze regel is nietig (artikel 8.21 BW, vergelijk artikel 1326 oud BW).

36. Vaste datum van de onderhandse akte. De onderhandse akte verkrijgt, ten aanzien van derden, geen vaste dagtekening dan: – van de dag waarop zij is geregistreerd, ofwel – van de dag waarop de hoofdinhoud ervan is vastgesteld in een authentieke akte, ofwel – van de dag waarop minstens één van de partijen de akte of de datum ervan niet langer kan wijzigen, onder meer ten gevolge van het overlijden van een van hen (artikel 8.22 BW).

IV

Onderhandse akte die mede wordt ondertekend door de advocaten van de partijen

37. Voorwaarden en wettelijke bewijswaarde van de onderhandse akte die mede wordt ondertekend door de advocaten van de partijen. De onderhandse akte die door de advocaten wordt medeondertekend levert onder bepaalde voorwaarden een volledig bewijs op van het geschrift en van de handtekening van de bij de akte betrokken partijen, zowel onderling als tegenover hun erfgenamen of rechtverkrijgenden (artikel 8.23 eerste lid BW, vergelijk de wet van 29 april 2013 betreffende de door de advocaten van de partijen medeondertekende onderhandse akte).

Wanneer een akte voldoet aan de wettelijke voorwaarden (waaronder medeondertekening door de advocaten) spreekt men in de rechtsliteratuur van een “advocatenakte”.

De advocatenakte wordt medeondertekend door de advocaten van alle partijen, waarbij elke partij met een onderscheiden belang door een andere advocaat moet worden bijgestaan (artikel 8.23, tweede lid BW).

Door de advocatenakte mede te ondertekenen, verklaart de advocaat dat hij de partij of partijen die hij bijstaat, volledig heeft ingelicht over de rechtsgevolgen van die akte (artikel 8.23, derde lid BW).

Zulks wordt in de advocatenakte vermeld.

Op de door de advocaten van alle partijen medeondertekende onderhandse advocatenakte hoeft in beginsel geen enkele bij wet opgelegde handgeschreven vermelding te worden aangebracht (artikel 8.24, vierde lid BW).

De advocatenakte wordt opgemaakt in ten minste evenveel originele exemplaren als er partijen met een verschillend belang en ondertekenende advocaten zijn (artikel 8.24, vijfde lid BW). Dit hoeft niet wanneer ze getekend wordt met een gekwalificeerde elektronische handtekening.

De bijzondere bewijswaarde van een advocatenakte is gelegen in het feit dat de partijen erbij het geschrift zelf of de handtekeningen niet meer kunnen ontkennen (zonder evenwel afbreuk te doen aan de mogelijkheid om de valsheidsvordering in te stellen).

Van de advocatenakte wordt in de praktijk vooralsnog nauwelijks gebruik gemaakt.

V

Andere geschriften

Vermelding van de betaling op een akte of het dubbel ervan. De vermelding van een betaling of van een andere reden van bevrijding die door de schuldeiser wordt aangebracht op een originele akte die steeds in zijn bezit is gebleven, geldt als weerlegbaar vermoeden van bevrijding van de schul-

303

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 303

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

denaar (artikel 8.24 BW). Hetzelfde geldt voor de vermelding die op het dubbel van een akte wordt aangebracht, mits dit dubbel in handen van de schuldenaar is.

B

Bewijs door een getuigenis

38. Begrip getuigenis. Een getuigenis is een verklaring afgelegd door een derde onder de voorwaarden van de artikels 915 e.v. Ger.W. (het getuigenverhoor) en de artikels 961/1 e.v. Ger.W. (overlegging van schriftelijke verklaringen).

39. Toelaatbaarheid en bewijswaarde van getuigenissen. Getuigenissen zijn enkel toelaatbaar in de gevallen waarin de wet het bewijs met alle bewijsmiddelen toelaat (artikel 8.28 BW).

Waar het gereglementeerd bewijsstelsel geldt, is een bewijs door getuigenis niet toegelaten voor rechtshandelingen met betrekking tot een som of een waarde die gelijk is aan of hoger is dan € 3 500,00. Evenmin kan in het gereglementeerd bewijsstelsel door middel van een getuigenis bewezen worden boven of tegen een ondertekend geschrift. Evenwel kan in het gereglementeerd bewijsstelsel wel een begin van bewijs door geschrift aangevuld worden met een getuigenis.

Een begin van bewijs door geschrift is elk geschrift dat uitgaat van degene die een rechtshandeling betwist of van degene die hij vertegenwoordigt en waardoor de aangevoerde rechtshandeling waarschijnlijk wordt gemaakt (artikel 8.1, 7° BW, vergelijk artikel 1347 oud BW). Opdat er sprake zou zijn van een begin van bewijs door geschrift moeten er dus drie voorwaarden vervuld zijn: – Er moet sprake zijn van een geschrift in de zin van artikel 8.1, 1° BW. – Het geschrift moet uitgaan van degene die een rechtshandeling betwist of degene die hij vertegenwoordigt. Een handtekening op het geschrift is niet noodzakelijk.

– Het geschrift moet de betwiste rechtshandeling waarschijnlijk maken.

Voorbeeld Er bestaat discussie of elektronische berichten, zoals e-mails, WhatsApp-berichten en sms’en, een begin van bewijs door geschrift kunnen uitmaken. Het probleem zit niet zozeer in de eerste voorwaarde (hiervoor zagen we al dat elektronische berichten wel degelijk een geschrift kunnen zijn), maar in de tweede voorwaarde. Een elektronisch bericht kan gemanipuleerd zijn en door iemand anders verzonden zijn dan degene die de rechtshandeling betwist. Sommige rechtspraak stelt zich erg streng op; andere is echter milder.

304

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 304

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 26 september 20132.

Situering. Op 9 september 2011 ging de heer X (eiser in eerste aanleg, eerste geïntimeerde in hoger beroep) over tot dagvaarding van de heer Y en mevrouw Z (verweerders in eerste aanleg, appellanten in hoger beroep). Volgens de heer X waren er tussen partijen contacten geweest met betrekking tot de aankoop van de woning van de heer Y en mevrouw Z. Op 10 juli 2011 had de heer X van het telefoonnummer van mevrouw Z een sms gekregen, met als inhoud: “Beste, u deed onlangs een bod op onze woning in de (...). Graag laten we U hierbij weten dat onze laagste vraagprijs 570000 euro bedraagt. Indien interesse geef gerust een seintje. Vriendelijke groeten, familie Y”. Dezelfde dag antwoordde de heer X per sms aan het telefoonnummer van mevrouw Z met als inhoud: “Beste het hoogste bod dat wij uitbrengen op u woning bedraagt 550000 euro mvg familie X.” Op 20 juli 2011 ontving de heer X dan een sms van het telefoonnummer van mevrouw Z met als inhoud: “Beste, we gaan in op uw bod van 550000 euro voor onze woning. U kan contact opnemen voor de praktische afhandeling met [de heer Y] Vriendelijke groeten.”. Op 25 juli 2011 nam de heer X telefonisch contact op met de heer Y, doch deze meldde met verlof te zijn. Op 17 augustus 2011 nam de heer X andermaal telefonisch contact op met de heer Y, doch deze deelde hem alsdan mee dat de woning inmiddels (sedert 13 augustus 2011) verkocht was. Op 26 augustus 2011 werd een eerste ingebrekestelling verstuurd. Op 30 augustus 2011 liet de heer X door de gerechtsdeurwaarder proces-verbaal opmaken van de sms-berichten. Uiteindelijk ging de heer X over tot dagvaarding van de heer Y en mevrouw Z. Mevrouw E, echtgenote van de heer X (vrijwillig tussenkomende partij in eerste aanleg, tweede geïntimeerde in hoger beroep) kwam vrijwillig tussen in de procedure.

De heer X vorderde om de heer Y en mevrouw Z te veroordelen om hun medewerking te verlenen bij het verlijden van de notariële akte met betrekking tot de verkoop van hun onroerend goed op plaats, dag en uur waarvan ze minstens 72 uur vooraf bij deurwaardersexploot in kennis gesteld zouden worden, onder verbeurte van een dwangsom van € 5 000 per 24 uur vertraging. De heer X vorderde tevens om de heer Y en mevrouw Z te veroordelen hem te vrijwaren voor alle boetes die de heer X verschuldigd zou zijn ingevolge de laattijdige registratie van de akte. De heer X vorderde een provisionele schadevergoeding van € 1,00, meer de gedingkosten. In ondergeschikte orde vorderde de heer X, naast voormelde vrijwaringsvordering en vordering in schadevergoeding, de ontbinding van de overeenkomst in het nadeel van de heer Y en mevrouw Z en hun veroordeling tot een schadevergoeding van 10 %, hetzij € 55 000, meer de intrest. “…

2. Inmiddels werd de woning gekocht door een derde koper (de consorten (...)) [De heer X en mevrouw E] hebben hun vordering aangepast en vragen de ontbinding van de koopovereenkomst in het nadeel van [de heer Y en mevrouw Z] alsook een schadevergoeding.

Om aanspraak te kunnen maken op schadevergoeding wegens eenzijdige en foutieve ontbinding van een overeenkomst moet het bestaan van die overeenkomst voorafgaandelijk aangetoond worden. De bewijslast desbetreffend rust bij [de heer X en mevrouw E]. Zij dienen derhalve te bewijzen dat tussen partijen een koopovereenkomst was gesloten met betrekking tot de woning te (...) (het voorwerp van de koopovereenkomst), dit voor de koopsom van 550.000,00 EUR (de overeengekomen prijs) en overeenkomstig de wettelijk voorgeschreven bewijsregels.

2

Gent 26 september 2013, RABG 2017, afl. 10, 801, noot, RW 2014-15, afl. 7, 258, noot S. MEYS, TBBR 2014, afl. 3, 116, noot J. CALLEBAUT en T.Not. 2014, afl. 6, 351, noot I. SAMOY en S. HOUTMEYERS. 305

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 305

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Gelet op de waarde van het geschil dient een schriftelijk bewijs voor te liggen.

[De heer X en mevrouw E] ontkennen niet dat dit schriftelijk bewijs niet voorligt. Ze beweren allerminst, in tegenstelling tot hetgeen [de heer Y en mevrouw Z] voorhouden, dat het sms-bericht van 20 juli 2011 voormeld ‘schriftelijk bewijs’ zou betreffen. (…)

3. [De heer X en mevrouw E] beroepen zich wél op voormeld sms-bericht als begin van schriftelijk bewijs (overeenkomstig art. 1347 BW [vgl. art. 8.1, 7° BW]).

Een begin van bewijs door geschrift is elke geschreven akte die is uitgegaan van degene tegen wie de vordering wordt ingesteld, of van de persoon door hem vertegenwoordigd, en waardoor het beweerde feit waarschijnlijk wordt gemaakt (zie art. 1347, lid 2 BW [vgl. art. 8.1, 7° BW]).

Wanneer dergelijk begin van schriftelijk bewijs voorhanden is, is aanvullend bewijs toegelaten, zelfs door middel van getuigen of vermoedens.

Met de eerste rechter kan worden aangenomen dat het sms-bericht van 20 juli 2011 kan beschouwd worden als een begin van schriftelijk bewijs.

Dit sms-bericht werd op 20 juli 2011 omstreeks 15u36 verstuurd van het toestel met het nummer toegekend aan [mevrouw Z] (dit wordt niet betwist) naar het toestel van [de heer X] en luidde: “Beste, we gaan in op uw bod van 550000 euro voor onze woning. U kan contact opnemen voor de praktische afhandeling met [de heer Y] Vriendelijke groeten.”.

Dit bericht ging dus uit van [mevrouw Z] hetgeen, zoals gezegd, niet betwist wordt, dus van degene tegen wie de vordering is ingesteld of van de persoon door hem vertegenwoordigd. Uit de inhoud van het sms-bericht kan onmiskenbaar worden afgeleid dat het ook uitging van [de heer Y] (“we gaan in op uw bod van 550000 euro voor onze woning. U kan contact opnemen voor de praktische afhandeling met [de heer Y] Vriendelijke groeten.”). Minstens handelde [mevrouw Z] als mandataris van [de heer Y] (zie ook verder).

De inhoud van het bericht maakt het beweerde feit ook waarschijnlijk. Gelet op de inhoud van de voorgaande berichten die tussen partijen werden uitgewisseld kan er wat betreft het voorwerp van de koopovereenkomst geen enkele betwisting bestaan. Het sms-bericht zelf verwijst dan weer uitdrukkelijk naar de prijs (550.000 EUR). Het bestaan van de koopovereenkomst met betrekking tot de woning in (...) voor de prijs ván 550.000 EUR wordt, door voormeld sms-bericht van 20 juli 2011 zeker ‘waarschijnlijk’ gemaakt. Dat één en ander nog praktisch diende te worden geregeld (waarvoor [de heer Y] diende te worden gecontacteerd) doet hieraan uiteraard geen afbreuk.

Tenslotte betreft het sms-bericht wet degelijk een ‘geschreven akte’ in de zin van art. 1347 lid 2 BW [vgl. art. 8.1, 7° BW]. Artikel 1347 lid 2 BW [vgl. art. 8.1, 7° BW] spreekt enkel van een ‘geschreven akte’ en vereist niet dat er een papieren document voorligt. De aard van de materiële drager speelt, zoals de eerste rechter terecht stelde, geen enkele rol. Elke materiële drager kan een begin van bewijs door geschrift bevatten, zo ook een gsm-toestel. Dergelijke toestellen dienen immers (onder meer) om schriftelijke berichten te verzenden. Het bericht werd eigenhandig getypt (dus schriftelijk) verstuurd van het gsm-toestel van [mevrouw Z] en heeft het gsm-toestel van [de heer X] de bestemmeling van het bericht, bereikt. Het betreft dus een ‘geschreven akte’ in de zin van art. 1347 lid 2 BW [vgl. art. 8.1, 7° BW] (zie ook J. Vandendriessche, “De inpassing van nieuwe bewijstechnieken in het burgerlijk bewijsstelsel”, in ‘X’, Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, 2010, 6). (…)

306

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 306

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

4. Vermits een begin van schriftelijk bewijs voorligt, is het [de heer X en mevrouw E], in afwijking van art.

1341 BW [vgl. art. 8.9 BW], toegelaten gebruik te maken van aanvullend bewijs, zelfs getuigen en vermoedens.

Anders dan de eerste rechter is het hof van oordeel dat [de heer X en mevrouw E] in hun verdere bewijslast falen en er niet in slagen het bestaan van de koopovereenkomst aanvullend (desgevallend met getuigen of vermoedens) te bewijzen. (…)

Geen enkel navolgend stuk bevestigt (…) dat partijen op 20 juli 2011 tot een overeenstemming waren gekomen over het voorwerp van de overeenkomst en de prijs. Al de stukken die [de heer X en mevrouw E] voorleggen en die dateren van vóór voormelde sms-berichten zijn niet relevant, vermits uit de sms-berichten van 10 juli 2011 blijkt dat er op dat ogenblik minstens over de prijs van de woning geen overeenstemming was tussen partijen. Dat [de heer X en mevrouw E] reeds geruime tijd geïnteresseerd waren in de aankoop van de woning, dat ze reeds inlichtingen hadden ingewonnen bij hun kredietinstelling en dat ze de woning verscheidene keren bezocht hebben, kan niet betwist worden, doch deze elementen zijn niet van aard te bewijzen dat tussen partijen op 20 juli 2011 een akkoord was afgesloten met betrekking tot de aankoop van de woning voor de prijs van 550.000,00 EUR. [De heer X en mevrouw E] slagen er dus niet in aan te tonen dat ze op 20 juli 2011 een overeenkomst hadden afgesloten met [de heer Y en mevrouw Z] met betrekking tot de aankoop van hun woning voor een bedrag van 550.000,00 EUR. Hun (gewijzigde) vordering tot ontbinding van de overeenkomst in het nadeel van [de heer Y en mevrouw Z] is ongegrond. Hun vordering tot het bekomen van schadevergoeding ingevolge deze ontbinding kan dienvolgens evenmin worden toegekend.

5. [De heer X en mevrouw E] vorderen ondergeschikt een schadevergoeding op grond van artikel 1382 BW, meer bepaald de precontractuele aansprakelijkheid van [de heer Y en mevrouw Z].

Het hof is van oordeel dat de precontractuele aansprakelijkheid van de (kandidaat-)verkopers inderdaad in het gedrang is.

[De heer X en mevrouw E] tonen, aan de hand van de sms-berichten (en hun telefoonfacturen) aan dat de onderhandelingen tussen partijen reeds zeer ver gevorderd waren, derwijze dat ze er op mochten vertrouwen dat de koop, minstens aan een voor hen aanvaardbare prijs, uiteindelijk wel zou doorgaan. Door de onderhandelingen in dat stadium abrupt te onderbreken en snel met een derde koper te contracteren hebben de kandidaat-verkopers onmiskenbaar een fout begaan waardoor [de heer X en mevrouw E] schade hebben geleden. …”

In ondernemingszaken kan bewezen worden met alle bewijsmiddelen en dus ook met een getuigenis (en zulks dus ook voor rechtshandelingen met betrekking tot een som of een waarde die gelijk is aan of hoger is dan € 3 500,00 en boven of tegen de inhoud van een ondertekend geschrift).

In burgerlijke zaken (begrepen in ruime zin, in tegenstelling tot strafzaken) is het bewijs door getuigenis eerder uitzonderlijk. Deze vorm van bewijs stelt – waar hij toegelaten is – vooral praktische problemen, waardoor rechters zich hier niet al te snel aan wagen. Veelal zijn er geen getuigen, soms zijn er wel getuigen maar is hun identiteit niet gekend, soms zijn er wel getuigen maar wordt vermoed dat zij niet objectief zijn (vanwege hun bloed-, vriendschaps- of gezagsband met een van de partijen),

307

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 307

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

soms zijn er wel getuigen maar herinneren zij zich de feiten niet (omwille van het tijdsverloop) of houden zij zulks voor … De rechter beoordeelt soeverein of hij een getuigenverhoor wil toelaten. Hij zal dat enkel toelaten indien de getuigen geïdentificeerd zijn en de feiten waarover de getuigen kunnen getuigen concreet in tijd en ruimte gesitueerd en relevant zijn. Een getuigenverhoor is ook tijdrovend en kostelijk. Het Gerechtelijk Wetboek bevat in de artikels 915 t.e.m. 961 een behoorlijk complexe en omslachtige procedure met betrekking tot het getuigenverhoor. De wetgever heeft intussen geprobeerd om de zaken wat te vergemakkelijken door in de artikels 961/1 t.e.m. 961/3 Ger.W. de mogelijkheid van de overlegging van schriftelijke verklaringen te voorzien. Dergelijke verklaringen moeten wel voldoen aan bepaalde inhoudelijke en vormelijke vereisten.

De bewijswaarde van een getuigenis wordt overgelaten aan het oordeel van de rechter. De rechter beoordeelt dus soeverein welk geloof hij hecht aan de (mondelinge of schriftelijke) verklaring van een getuige.

C

Bewijs door een feitelijk vermoeden

40. Begrip feitelijk vermoeden. Een feitelijk vermoeden is een bewijsmiddel waarbij de rechter het bestaan van één of meer onbekende feiten afleidt uit het voorhanden zijn van één of meer bekende feiten (artikel 8.1, 9° BW).

41. Toelaatbaarheid en bewijswaarde van feitelijke vermoedens. Feitelijke vermoedens zijn enkel toelaatbaar in de gevallen waarin de wet het bewijs met alle bewijsmiddelen toelaat (artikel 8.29 BW).

Waar het gereglementeerd bewijsstelsel geldt, is een bewijs door een feitelijk vermoeden niet toegelaten voor rechtshandelingen met betrekking tot een som of een waarde die gelijk is aan of hoger is dan € 3 500,00. Evenmin kan in het gereglementeerd bewijsstelsel door middel van een feitelijk vermoeden bewezen worden boven of tegen een ondertekend geschrift. Evenwel kan in het gereglementeerd bewijsstelsel een begin van bewijs door geschrift aangevuld worden met een feitelijk vermoeden.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een vonnis van het vredegerecht van het kanton Schilde van 27 januari 2009.3 Situering. Enige tijd nadat een huurovereenkomst ten einde is gekomen en de verhuurders (eisende partijen) de huurwaarborg hebben doen overschrijven op de rekening van de huurders (verwerende partijen), vorderen de verhuurders vanwege de huurders de betaling van achterstallige huurgelden. De huurders stellen dat zij de beweerde achterstallige huurgelden wel degelijk betaald hebben. “…

Dat de eisende partijen een appartement op de benedenverdieping van het gebouw aan de [straat] te [gemeente] hebben verhuurd aan de verwerende partijen en dat de eisende partijen thans betaling vorderen van huurgelden over de periode tussen 1 december 2005 en 31 mei 2006 ten bedrage van 3.720 euro.

Dat de verwerende partijen aanvoeren dat zij de som van 3.720 euro in contanten hebben betaald aan de eisende partijen.

Dat de tweede verwerende partij ter zitting van 20 mei 2008 meer bepaald stelde dat zij in de loop van de tweede helft van de maand december 2005 een bedrag, gelijk aan zes maanden huur in contanten heeft overhandigd aan de eerste eisende partij.

Dat de eerste eisende partij ter zitting van 20 mei 2008 ontkent deze som te hebben ontvangen.

308

3

Vred. Schilde 27 januari 2009, onuitg.

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 308

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Dat conform artikel 1315, lid 2 B.W. [vgl. art. 8.4, tweede lid BW] “degene die beweert bevrijd te zijn, moet bewijzen hoe zijn verbintenis tenietgegaan is”.

Dat de verwerende partijen het bewijs dienen te leveren van de betaling ten belope van 3.720 euro die zij beweren gedaan te hebben aan de eisende partijen.

Dat in beginsel de betaling schriftelijk dient te worden bewezen, wanneer de betaling het bedrag van 375 euro te boven gaat (artikel 1341 B.W.) [vgl. art. 8.9 BW].

Dat de betaling, die het bedrag van 375 euro overstijgt, toch met getuigen en vermoedens kan bewezen worden, wanneer er een begin van geschreven bewijs bestaat (artikel 1347 B.W.) [vgl. art. 8.1, 7° BW].

Dat een stuk enkel als een “begin van geschreven bewijs” kan gelden, wanneer het een geschrift is dat uitgaat van hem tegen wie men het inroept en dat bovendien het beweerde feit waarschijnlijk maakt.

Dat de verwerende partijen opmerken dat de eisende partijen op 11 mei 2006 aan de NV ING België schriftelijk opdracht hebben gegeven om de volledige huurwaarborgsom over te schrijven op de bankrekening van de verwerende partijen en dat dit document een “begin van geschreven bewijs” is dat de verwerende partijen al hun verplichtingen als huurders (inclusief de betaling van huurgelden) zijn nagekomen (zie stuk 11 van het dossier van de verwerende partijen).

Dat de eisende partijen eerstens doen gelden dat in de overeenkomst dd. 11 mei 2006 nergens expliciet melding wordt gemaakt van het feit dat de huurgelden ten belope van 3.720 euro betaald werden door de verwerende partijen.

Dat het evident is dat – wanneer er in de overeenkomst dd. 11 mei 2006 zou vermeld zijn dat de huurgelden ad 3.720 euro betaald werden door de verwerende partijen – dit document zou gelden als een volwaardige kwijting en er niet zou moeten nagegaan worden of het document al dan niet kan beschouwd worden als een “begin van geschreven bewijs”.

Dat het voldoende is dat de overeenkomst dd. 11 mei 2006 het beweerde feit van de betaling der huurgelden aannemelijk maakt om als “begin van geschreven bewijs” in aanmerking te komen.

Dat – nu de beide eisende partijen op 11 mei 2006 schriftelijk en zonder enig voorbehoud hebben ingestemd met de vrijgave van de volledige huurwaarborgsom ten voordele van de huurders – het waarschijnlijk is dat deze laatsten al de huurgelden tot en met de maand mei 2006 hebben voldaan.

Dat de eisende partijen verder aanstippen dat een “begin van geschreven bewijs” niet voldoende is om de betaling inzake te bewijzen.

Dat het onbetwist is dat het “begin van geschreven bewijs” moet aangevuld worden met getuigenissen of vermoedens en dat het samengaan van het geschrift met de vermoedens of getuigenissen een volwaardig bewijs uitmaakt.

Dat de vermoedens gevolgtrekkingen zijn die de rechter afleidt uit een bekend feit om te besluiten tot een onbekend feit.

Dat het vooreerst vaststaat dat de eisende partijen in de periode tussen 1 december 2005 en 11 mei 2006 op geen enkel ogenblik de verwerende partijen hebben in gebreke gesteld om de maandelijks vervallen huurgelden te voldoen.

Dat de afwezigheid van enige inmorastelling gedurende een periode van zes maanden erop wijst dat de verwerende partijen hun betalingsverplichtingen voor deze periode reeds waren nagekomen in de loop van de maand december 2005.

309

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 309

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Dat het verder niet betwist is dat het appartement vanaf de maand mei 2006 door de eisende partijen opnieuw verhuurd werd aan een derde en dat de nieuwe huurder de helft van de huishuur der maand mei 2006 heeft terugbetaald aan de verwerende partijen.

Dat het duidelijk is dat de nieuwe huurder deze terugbetaling van een deel van de huur der maand mei 2006 aan de verwerende partijen maar verricht heeft, nadat hij van de eisende partijen had vernomen dat de huur voor de maand mei 2006 reeds betaald werd door de verwerende partijen.

Dat het tenslotte niet geloofwaardig is dat de eisende partijen slechts in de loop van de maanden februari/ maart 2007 hebben ontdekt dat de huurgelden niet betaald werden door de verwerende partijen, nadat de Heer X (een huurder van een ander appartement) hen hierop attent had gemaakt.

Dat de Heer X in een schriftelijke verklaring ten stelligste ontkent ooit met de eisende partijen gesproken te hebben over de niet-betaling van huurgelden door de verwerende partijen. (zie stuk 12 van het dossier van de verwerende partijen) Dat uit hetgeen voorafgaat volgt dat de verwerende partijen aan de hand van de inhoud van de overeenkomst dd. 11 mei 2006 en aan de hand van met elkaar overeenstemmende vermoedens het bewijs leveren dat zij alle door hen verschuldigde huurgelden hebben betaald aan de eisende partijen.

Dat de vordering van de eisende partijen in die omstandigheden als ongegrond wordt afgewezen. …”

In ondernemingszaken kan bewezen worden met alle bewijsmiddelen en dus ook d.m.v. een feitelijk vermoeden (en zulks dus ook voor rechtshandelingen met betrekking tot een som of een waarde die gelijk is aan of hoger is dan € 3 500,00 en boven of tegen de inhoud van een ondertekend geschrift).

De bewijswaarde van een feitelijk vermoeden wordt overgelaten aan het oordeel van de rechter, die ze enkel zal aannemen indien zij op één of meer ernstige en precieze aanwijzingen berusten. Voor zover het vermoeden op meerdere aanwijzingen steunt, moeten ze met elkaar overeenstemmend zijn.

D

Bewijs door bekentenis

42. Begrip bekentenis. Een bekentenis is een erkenning door een persoon of door haar bijzonder gevolmachtigde vertegenwoordiger van een feit dat rechtsgevolgen tegen hem kan hebben (artikel 8.1, 10° BW).

43. Kenmerken van de bekentenis. De bekentenis kan gerechtelijk of buitengerechtelijk (naargelang ze al dan niet ten overstaan van een rechter plaatsvindt), uitdrukkelijk of stilzwijgend, al dan niet intentioneel zijn (artikel 8.30 BW).

44. Buitengerechtelijke bekentenis. De zuiver mondelinge buitengerechtelijke bekentenis is enkel toelaatbaar in de gevallen waarin de wet het bewijs met alle bewijsmiddelen toelaat (artikel 8.31, eerste lid BW).

De buitengerechtelijke bekentenis kan voortvloeien uit het gedrag van een van de partijen, zoals de uitvoering van een contract (artikel 8.31, tweede lid BW). Dat gedrag kan met alle bewijsmiddelen worden aangetoond.

De buitengerechtelijke bekentenis heeft dezelfde wettelijke bewijswaarde als de gerechtelijke bekentenis (artikel 8.31, derde lid BW).

310

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 310

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

45. Wettelijke bewijswaarde van de bekentenis. De bekentenis is onherroepelijk, behalve in geval van dwaling omtrent de feiten, of in geval van iedere andere nietigheidsgrond (artikel 8.32, eerste lid BW).

Zij levert een bewijs op tegen hij die de bekentenis gedaan heeft, tenzij zij niet oprecht is (artikel 8.32, tweede lid BW).

De samengestelde bekentenis is onsplitsbaar, tenzij een van de onderdelen ervan vals, onwaarschijnlijk of in tegenspraak is met het andere onderdeel (artikel 8.32, derde lid BW). In dat geval mag elk onderdeel worden ingeroepen, onafhankelijk van het andere. Een samengestelde bekentenis is een bekentenis die gepaard gaat met verduidelijkingen of voorbehouden die van aard zijn om de rechtsgevolgen ervan teniet te doen of te beperken (artikel 8.1, 11° BW).

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het hof van beroep Gent van 24 juni 20094. Situering.

Een reisbureau (hierna: “appellante”) houdt voor dat er een reiscontract tussen haar en een particuliere klant (hierna: “geïntimeerde”) werd overeengekomen en vordert vanwege de klant de betaling van de reissom. Het reisbureau kan geen door de klant getekende overeenkomst voorleggen. Het reisbureau stuurde wel een bevestigingsdocument aan de klant. De klant van zijn kant betaalde een bedrag van € 100,00 aan het reisbureau. Volgens het reisbureau was dit een voorschot. “…

3. Onderhavig geschil houdt verband met de vraag of er tussen de partijen een reiscontract is tot stand gekomen voor een verblijf van 14 dagen (31/7/2004 – 14/8/2004) voor vier personen in het Domaine le Clos des Oliviers te Vidauban in de Provence (Frankrijk).

Deze vraag is cruciaal aangezien de vordering van appellante strekt tot de uitvoering van deze overeenkomst, bestaande in de betaling van de overeengekomen reissom door geïntimeerde, onder aftrek van het reeds betaalde bedrag van 100 euro.

3.1. Overeenkomstig artikel 1315, eerste lid, B.W. [vgl. art. 8.4, eerste lid BW] rust op degene, die de uitvoering van een verbintenis vordert, de last het bestaan ervan te bewijzen. Bijgevolg is het aan appellante om het bewijs te leveren van de betalingsverbintenis van geïntimeerde, die voortvloeit uit het reiscontract.

Aangezien geïntimeerde géén handelaarster is en het reiscontract in haren hoofde géén handelsverbintenis uitmaakt, dient het bewijs geleverd te worden overeenkomstig de regels van het burgerlijk recht, meer bepaald de artikelen 1341 e.v. B.W. [vgl. art. 8.9 BW] Dit betekent dat het louter stilzwijgen van geïntimeerde na ontvangst van de reisbevestiging en van de diverse ingebrekestellingen in principe géén aanvaarding van het reiscontract in haren hoofde impliceert.

3.2. Appellante aanziet het document “reisdocument/bevestiging” dat zij daags na de telefonische bestelling van de reis – op 24/2/2004 – overmaakte aan geïntimeerde, als het bewijs van het bestaan van de reisovereenkomst tussen partijen en dienvolgens als het bewijs van de betalingsverbintenis van geïntimeerde. (…)

3.3. Krachtens artikel 1341 B.W. [vgl. art. 8.9 BW] moet een akte voor een notaris of een onderhandse akte worden opgemaakt van alle zaken, die de som of de waarde van 375,00 euro te boven gaan. Onderhandse akten, die wederkerige overeenkomsten bevatten zijn slechts geldig voor zover zij opgemaakt zijn in zoveel

4

Gent 24 juni 2009, NJW 2010, afl. 222, 367, noot R. STEENNOT. 311

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 311

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

exemplaren als er partijen zijn die een onderscheiden belang hebben (artikel 1325 B.W.) [vgl. art.

8.20 BW].

Hoewel een reiscontract wederkerige overeenkomsten bevat, kan het document dat “reisbevestiging” wordt genoemd niet als een onderhandse akte in de zin van de artikelen 1322 e.v. B.W. [vgl. art. 8.1, 4° juncto art. 8.18 e.v. BW] worden aangezien, al was het maar omdat het document door de partijen niet ondertekend werd. Het is zelfs niet als een begin van bewijs door geschrift te aanzien in de zin zoals bedoeld in artikel 1347 B.W. [vgl. art. 8.1, 7° BW] aangezien dit document uitgaat van degene die de vordering instelt (appellante) en niet, zoals artikel 1347 B.W. [vgl. art. 8.1, 7° BW] voorschrijft, van degene tegen wie de vordering wordt ingesteld (geïntimeerde). Appellante voert dit trouwens ook niet aan.

3.4. De regels inzake bewijsrecht beletten evenwel niet dat het bewijs eveneens kan geleverd worden door een bekentenis, hetzij een gerechtelijke, hetzij een buitengerechtelijke bekentenis. Een bekentenis mag immers worden ingeroepen buiten alle wettelijke regeling van de bewijsmiddelen, dus ook daar waar de wet een geschreven bewijs vereist (zie DEKKERS, R., VERBEKE, A., CARETTE, N., VANHOVE, K., Handboek Burgerlijk Recht, deel III, Verbintenissen, Bewijsleer, Gebruikelijke contracten, Intersentia 2007, nr. 778, p. 443).

Appellante beroept zich op de buitengerechtelijke bekentenis van geïntimeerde verwijzende naar haar voorbehoudsloze gedeeltelijke betaling, dat als een begin van uitvoering te beschouwen is.

Een bekentenis is de erkenning door een partij van de juistheid van een feit dat tegen haar wordt aangevoerd, of de instemming met het bestaan van een rechtshandeling en van de eruit voortvloeiende verbintenissen, ofschoon men er belang bij heeft te ontkennen. Zij is buitengerechtelijk wanneer zij plaatsvindt buiten aanwezigheid van de rechter of in een ander geding, of zelfs buiten elk geding. Het bestaan van een reeds ontstane en actuele betwisting tussen partijen is niet vereist. De bekentenis kan ook een toekomstige betwisting betreffen (zie DEKKERS, R., VERBEKE, A. e.a., op. cit., nr. 781, p. 445). De bekentenis kan uitdrukkelijk maar ook impliciet zijn en blijken uit verklaringen of uit een handelwijze van een partij, waaronder daden van uitvoering van een overeenkomst.

Terzake kan het bestaan van een buitengerechtelijke bekentenis in hoofde van geïntimeerde wel degelijk uit haar handelwijze afgeleid worden: het kan immers bezwaarlijk ernstig betwist worden dat de gedeeltelijke betaling van 100 euro door geïntimeerde op de rekening van appellante, zonder enig voorbehoud en op een ogenblik dat er tussen de partijen nog geen betwisting bestond, als een begin van uitvoering te bestempelen is, die als een buitengerechtelijke bekentenis in de zin van artikel 1354 B.W. [vgl. art. 8.1, 10° en 11° juncto art. 8.30 BW] op te vatten is.

Geïntimeerde probeert deze betaling af te doen als een “vergissing” van haar vriend, maar zegt niet waarop deze betaling dan wel betrekking had. Bovendien, als de betaling effectief een vergissing was, mag ervan worden uitgegaan dat geïntimeerde heeft aangedrongen op de terugbetaling ervan.

Welnu, enig bewijs hiervan, ligt niet voor. Wel stelt zij diverse malen telefonisch op terugbetaling te hebben aangedrongen, doch dit wordt door appellante formeel tegengesproken. Haar versie is trouwens weinig geloofwaardig: indien zij de betaling effectief als onverschuldigd aanzag en als een vergissing bestempelde, en indien haar telefonisch aandringen niets opleverde, dan is het zeer merkwaardig dat zij haar aanspraken nooit schriftelijk formuleerde. In ieder geval blijkt uit niets dat zij appellante schriftelijk in gebreke stelde om haar de bewuste 100 euro terug te betalen. Zij vordert dit trouwens in de procedure evenmin terug.

Geïntimeerde bewijst niet dat de gedeeltelijke betaling een vergissing was. Deze betaling was trouwens geen vergissing: niet alleen protesteerde geïntimeerde op geen enkel ogenblik tegen de reisbevestiging, die zij reeds sedert 24/2/2004 had ontvangen, bovendien wijst alles erop dat zij de reis ook daadwerkelijk heeft gewild én zelfs heeft gemaakt. Het stuk 10 van appellante toont immers aan dat geïntimeerde voor haar verblijf in het Domaine Le Clos des Oliviers in Vidauban vanaf 31/7/2004 tot 14/8/2004 de som van 1.784 euro 312

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 312

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

heeft betaald aan de hotelier ter plaatse. Zij heeft zodoende de reis wel degelijk gemaakt, maar aan een goedkoper tarief door rechtstreekse betaling aan de hotelier. Benevens het feit dat geïntimeerde de overeengekomen reissom, op een bedrag van 100 euro na, niet heeft betaald, zou dit mogelijks mede kunnen verklaren waarom geïntimeerde nadien geen reisdocumenten meer ontving.

Weliswaar trekt geïntimeerde de bewijswaarde van het stuk 10 van appellante in twijfel, maar dit is ten onrechte: dit stuk bevat vooreerst een faxbericht dd. 29/6/2006 van de uitbater van het Domaine le Clos des Oliviers, zijnde de vennootschap “l’ami soleil sarl”, aan appellante waarin deze appellante meedeelde dat de cliënt “Claessens-Willems” een huurprijs van 1.784 euro heeft betaald voor de periode 31/7/2004 tot 14/8/2004 en vermeldt hierin uitdrukkelijk het boekingsnummer “A 1548166” van appellante; dat deze fax niet ondertekend is (reden waarom geïntimeerde deze fax in vraag stelt) is geenszins ongebruikelijk.

Aan deze fax is de lijst van de aankomsten van de klanten over de periode 25/7/2004 tot 31/7/2004 gevoegd en hierin komt geïntimeerde voor met als datum van aankomst 31/7/2004 en datum van vertrek 14/8/2004 (zoals ook in de reisbevestiging was vastgelegd) én andermaal met vermelding van het boekingsnummer. Daaraan is een lijst van betalingen gehecht, waaronder de betaling van 1.784 euro gekoppeld aan voormeld boekingsnummer.

Geïntimeerde heeft in haar besluiten trouwens deze betaling ook nooit ernstig tegengesproken. Wel koppelt zij hieraan géén gevolgen met betrekking tot (de omvang van) haar betalingsverbintenis. De gedeeltelijke betaling van 100 euro, weliswaar niet gelijk aan het gevraagde voorschot, is in de gegeven specifieke omstandigheden dan ook te aanzien als een begin van uitvoering en als een buitengerechtelijke bekentenis.

Geïntimeerde poogt dit tevergeefs te weerleggen door voor te houden dat zij met deze betaling nooit de bedoeling heeft gehad aan de wederpartij een bewijs te verschaffen. Deze intentionaliteitsvereiste werd door het Hof van Cassatie verlaten. In een recent arrest oordeelde het Hof dat de buitengerechtelijke bekentenis bedoeld in de artikelen 1354 en 1355 B.W. [vgl. art. 8.1, 10° en 11° juncto art. 8.30 BW] een eenzijdige daad is waaruit bewijs kan worden gehaald, die moet uitgaan van de partij tegen wie ze wordt aangevoerd, maar die niet bestemd moet zijn om voor de tegenpartij als bewijs te dienen (vgl. Cass. 20 december 2007, T.B.B.R. 2008, p. 452 met noot van VAN VALCKENBORGH, L, “De doorbraak van de “ongewilde bekentenis” als geldige buitengerechtelijke bekentenis”, p. 454 e.v., 459-461).

3.5. Met deze buitengerechtelijke bekentenis staat het bestaan van het reiscontract tussen partijen aan de voorwaarden en de modaliteiten zoals opgenomen in de reisbevestiging, genoegzaam vast, en bijgevolg ook de hieruit voortvloeiende betalingsverbintenis in hoofde van geïntimeerde. …”

313

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 313

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

E

Bewijs door eed

I

Algemeen

46. Begrip eed. Een eed is een plechtige verklaring van een partij voor een rechter waarbij zij de waarachtigheid van haar beweringen bevestigt (artikel 8.1, 12° BW).

47. Verschillende types eed. De eed kan, ter beslissing van het geding, door de ene partij aan de andere worden opgedragen om de beslissing van de zaak daarvan te doen afhangen (artikel 8.33 BW).

Hij kan ook door de rechter ambtshalve aan een van de partijen worden opgelegd.

II

Beslissende eed

48. Juridische regeling. De beslissende eed kan worden opgedragen omtrent alle geschillen, van welke aard ook, en in elke stand van het geding (artikel 8.34 BW). De partij aan wie de eed is opgedragen en die weigert hem af te leggen of hem niet wil terugwijzen, of de partij aan wie de eed is teruggewezen en die weigert hem af te leggen, wordt betreffende haar bewering in het ongelijk gesteld.

49. Toepassingsgebied. De eed kan alleen worden opgedragen omtrent een feit waarbij de partij, aan wie men hem opdraagt, persoonlijk betrokken is (artikel 8.35 BW). Hij mag door haar teruggewezen worden, tenzij de partij naar wie de eed wordt teruggewezen persoonlijk betrokken is bij het feit dat het voorwerp ervan uitmaakt.

50. Definitief karakter. De partij die de eed heeft opgedragen of teruggewezen, kan daarop niet meer terugkomen, wanneer de tegenpartij zich heeft bereid verklaard die eed af te leggen (artikel 8.36 BW).

51. Wettelijke bewijswaarde. De eed levert alleen bewijs op ten voordele van hem die de eed heeft opgedragen en ten voordele van zijn erfgenamen en rechtverkrijgenden, of tegen hen (artikel 8.37, eerste lid BW).

III

Ambtshalve opgelegde eed

52. Bewijswaarde. De rechter kan ambtshalve aan een van de partijen de eed opleggen (artikel 8.38 BW). Die eed kan niet aan de tegenpartij worden teruggewezen. De bewijswaarde ervan wordt overgelaten aan het oordeel van de rechter.

53. Toepassingsgebied. De rechter kan de eed, hetzij omtrent de eis, hetzij omtrent de exceptie die tegen de eis wordt opgeworpen, alleen dan ambtshalve opleggen, wanneer de eis of de exceptie niet volledig bewezen is of niet geheel van bewijs ontbloot is (artikel 8.39 BW).

314

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 314

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

1.2

Interpretatie van verbintenissen en overeenkomsten

54. Wettelijke basis. Artikel 1156 oud BW e.v.

55. Doel. Wanneer partijen het niet eens geraken over de draagwijdte of de betekenis van (bepalingen van) de overeenkomst die zij gesloten hebben, kunnen zij die betwisting voorleggen aan de rechter.

De rechter speelt een centrale rol bij de interpretatie van de overeenkomst. Hij zal de contractbepalingen moeten interpreteren en proberen te achterhalen wat de partijen precies hebben afgesproken of wilden afspreken.

De artikels 1156 tot 1164 oud BW leggen de regels vast die de rechter moet naleven bij het interpreteren.

56. Basisinterpretatieregel. De rechter zal in de eerste plaats voortgaan op de achterliggende bedoelingen van de partij(en) (artikel 1156 oud BW). De geest van de overeenkomst heeft voorrang op de letter van de overeenkomst.

Dat betekent onder meer dat de rechter verbintenissen kan herkwalificeren in functie van de werkelijke bedoeling van de contractanten of de economie van de overeenkomst.

Wellicht ligt aan deze regel de gedachte ten grondslag dat het merendeel van de partijen die deelnemen aan het rechtsverkeer geen geschoolde juristen zijn. Niet-juristen zijn zich er vaak niet van bewust dat bepaalde woorden in een juridische context een specifieke betekenis hebben die ze in het dagelijkse taalgebruik misschien niet hebben. Zo zouden partijen een overeenkomst kunnen betitelen als een koopovereenkomst, terwijl ze in de juridische werkelijkheid misschien een ruilovereenkomst of een aannemingsovereenkomst hebben gesloten.

57. Aanvullende algemene interpretatieregels. De wetgever heeft daarnaast enkele (redelijk evidente) interpretatieregels voorzien in de artikels 1157 e.v. oud BW. Indien de andere interpretatieregels geen oplossing bieden en er blijvende twijfel is, moet een verbintenis worden uitgelegd in het nadeel van de bedinger (diegene in wiens voordeel het beding werkt) en in het voordeel van de persoon die zich heeft verbonden (artikel 1162 oud BW).

58. Bijzondere interpretatieregels. Het oud Burgerlijk Wetboek (onder meer in de titels die betrekking hebben op bijzondere overeenkomsten) en andere wetten bevatten soms nog eigen interpretatieregels, die ofwel (bij nader toezien) slechts een bevestiging inhouden van de hiervoor beschreven regels, ofwel afwijkende interpretatieregels inhouden.

Voorbeeld 1 Artikel 1602 oud BW. De verkoper is verplicht duidelijk te verklaren waartoe hij zich verbindt. ‘Ieder duister of dubbelzinnig beding wordt tegen de verkoper uitgelegd’.

Voorbeeld 2 Artikel VI.37 WER.

315

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 315

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

59. Algemene juridische principes. Naast de hiervoor aangehaalde regels zijn er nog enkele algemene juridische principes die als interpretatieregel gelden.

Zo worden bedingen die van het gemeen recht afwijken (uitzonderingen op de algemene regel dus) altijd restrictief (strikt) geïnterpreteerd. Deze regel haalden we eerder al aan voor bijvoorbeeld exoneratiebedingen.

Ook de ‘goede trouw’ is een belangrijk interpretatiebeginsel. Van partijen wordt verwacht dat zij te goeder trouw zijn bij het sluiten en het uitvoeren van een overeenkomst. Wanneer er een onnauwkeurigheid of dubbelzinnigheid vastgesteld wordt, wordt niet alleen rekening gehouden met de geest van de overeenkomst maar ook met de zin en de betekenis die men redelijkerwijze aan de wederzijds afgelegde verklaringen en de omringende omstandigheden mag toedichten. De wijze waarop een voorzichtig en redelijk persoon zou hebben gehandeld, wordt zo meegenomen bij de interpretatie.

60. Toezicht door het Hof van Cassatie. Het Hof van Cassatie kijkt toe op de toepassing die de feitenrechters van de interpretatieregels maken.

1.3

Test jezelf

1 Op wie rust de bewijslast van het bestaan en van de uitvoering van een verbintenis?

2 Wat is het verschil tussen de toelaatbaarheid van het bewijs en de geoorloofdheid van het bewijs?

3 Wat is een ondertekend geschrift? Leg uit aan de hand van de begrippen handtekening en geschrift.

4 Waarom is het schriftelijke bewijs in burgerlijke zaken zo belangrijk? Hoe verhoudt het schriftelijke bewijs zich ten opzichte van andere bewijsmiddelen?

5 Heeft het schriftelijke bewijs in ondernemingszaken hetzelfde belang als in burgerlijke zaken?

6 Wat wordt bedoeld met een ‘begin van bewijs door geschrift’?

7 Wat zijn de belangrijkste interpretatieregels voor verbintenissen en overeenkomsten?

316

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 316

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

2

Overdracht van verbintenissen en overeenkomsten

1. Algemeen. Verbintenissen creëren een band tussen een schuldeiser en een schuldenaar. Er zijn verschillende situaties en redenen denkbaar waarbij verbintenissen worden overgedragen aan een derde.

2. Actieve en passieve overdracht. De rechtsverhouding blijft na die overdracht van verbintenissen in beginsel in ongewijzigde vorm voortbestaan, alleen bindt ze vanaf dan (deels) andere partijen.

Wordt een schuldeiser vervangen door een andere schuldeiser, dan spreekt men van een ‘actieve’ overdracht.

Wordt een schuldenaar vervangen door een andere schuldenaar, dan spreekt men van een ‘passieve’ overdracht.

3. Oorzaken van de overdracht. De overdracht van verbintenissen kan het gevolg zijn van een rechtsopvolging ten algemene titel of van een rechtsopvolging ten bijzondere titel (artikel 1122 oud BW).

1 Een rechtsopvolging ten algemene titel houdt in dat een volledig vermogen of een abstract breukdeel ervan, met inbegrip van alle rechten en plichten die deel uitmaken van dat vermogen, wordt overgedragen op de algemene rechtsopvolger.

De algemene rechtsopvolger treedt automatisch volledig in de plaats van zijn rechtsvoorganger. Zo neemt hij alle overeenkomsten over alsof hij er van bij het begin partij bij was.

De rechtsopvolging ten algemene titel vindt steeds plaats van rechtswege, dus zonder dat de wederpartij daarmee akkoord moet gaan.

Voorbeeld 1 De wettelijke erfgenamen en algemene legatarissen bij het overlijden van een natuurlijke persoon.

Voorbeeld 2 De ‘overnemende’ of ‘opslorpende’ vennootschap bij de fusie van vennootschappen.

2 Een rechtsopvolging ten bijzondere titel houdt in dat de oorspronkelijke schuldeiser of schuldenaar van een bepaalde verbintenis wordt vervangen door een derde, hetzij op grond van een wet, hetzij op grond van een overeenkomst tussen twee of meer partijen. a De vervanging van een schuldeiser door een andere schuldeiser kan het gevolg zijn van (1) een overdracht van schuldvordering of cessie (artikel 1689 e.v. oud BW) of van (2) subrogatie of indeplaatsstelling (artikel 1249 e.v. oud BW). b De vervanging van een schuldenaar door een andere schuldenaar is een schuldoverdracht. c De overdracht van een gehele contractpositie, dat wil zeggen alle rechten en plichten van een partij, is een contractoverdracht (bv. artikel 1717 oud BW met betrekking tot de huuroverdracht).

Hierna bespreken we de overdracht van verbintenissen ten bijzondere titel.

317

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 317

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

2.1

De actieve overdracht

2.1.1

De overdracht van schuldvordering of cessie

4. Wettelijke basis. Artikels 1689 e.v. oud BW. De overdracht van schuldvordering is in de wet uitdrukkelijk geregeld. De gemeenrechtelijke regeling van de overdracht van schuldvordering is terug te vinden in de artikels 1689 e.v. oud BW. Voor bepaalde soorten schuldvorderingen gelden daarnaast bijzondere regels (bv. voor lonen, hypothecaire schuldvorderingen, rechten uit een verzekeringspolis, factuurvorderingen …).

2.1.1.1

Algemene principes

5. Begrip schuldvordering. Een schuldvordering is een (onlichamelijk) goed dat deel uitmaakt van het vermogen van de schuldeiser.

Een schuldeiser kan dus over zijn schuldvorderingen beschikken zoals over andere onderdelen van zijn vermogen. Hij kan ze vervreemden door ze bijvoorbeeld te verkopen, te ruilen of weg te schenken aan een derde.

6. Begrip overdracht van schuldvordering. Wanneer een schuldeiser aldus een schuldvordering vervreemdt aan een derde, spreekt men van een overdracht van schuldvordering of cessie.

Oorspronkelijke schuldeiser

schuldvordering overdracht

Schuldenaar

cessieovereenkomst Nieuwe schuldeiser

overgedragen schuldvordering

In de praktijk komt een overdracht van schuldvordering geregeld voor.

Voorbeeld Een onderneming die aan haar klanten uitstel van betaling gegeven heeft (en dus nog schuldvorderingen heeft ten aanzien van die klanten die pas op een later tijdstip opeisbaar worden) kan haar schuldvorderingen verkopen aan een bank of een factoringmaatschappij. Op die manier krijgt zij onmiddellijk geld in kas en hoeft zij niet te wachten op de betaling door haar klanten. De prijs die de bank of de factoringmaatschappij voor die schuldvorderingen zal betalen, zal uiteraard lager liggen dan hun nominale waarde (er wordt een disconto in rekening gebracht). De bank of de factoringmaatschappij zal dan de schuldvorderingen in eigen naam (als rechtsopvolger ten bijzondere titel van de onderneming) innen bij de klanten.

318

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 318

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

7. Niet-overdraagbare schuldvorderingen. Niet alle schuldvorderingen zijn overdraagbaar: de niet-overdraagbaarheid kan volgen uit de aard van de schuldvordering (bv. een verbintenis die werd aangegaan intuitu personae aan de zijde van de schuldeiser), uit de wet (bv. een loonvordering) of uit een overeenkomst.

2.1.1.2 Totstandkoming en tegenwerpbaarheid van de overdracht van schuldvordering 8. Totstandkoming. De overdracht van schuldvordering ontstaat door de wilsovereenstemming tussen de oorspronkelijke schuldeiser (cedent of overdrager) en de nieuwe schuldeiser (cessionaris of overnemer). De toestemming of medewerking van de gecedeerde schuldenaar is niet vereist.

Hoewel de toestemming van de gecedeerde schuldenaar dus niet vereist is, zul je onmiddellijk aanvoelen dat het wel van groot belang is dat de gecedeerde schuldenaar op de hoogte wordt gebracht van de overdracht.

9. Tegenwerpbaarheid aan andere personen dan de gecedeerde schuldenaar. In de verhouding tussen de cedent en de cessionaris is de overdracht van schuldvordering voltrokken zodra er wilsovereenstemming is tussen de partijen, zonder verdere vormvereisten.

Ook tegenover alle derden met uitzondering van de gecedeerde schuldenaar is de overdracht van een schuldvordering vormvrij (artikel 1690, eerste lid oud BW).

10. Tegenwerpbaarheid aan de gecedeerde schuldenaar. Tegenover één derde, met name de gecedeerde schuldenaar, is de overdracht wel aan formaliteiten onderworpen: zij is pas tegenwerpbaar nadat de gecedeerde schuldenaar (bij voorkeur schriftelijk) in kennis werd gesteld van de overdracht van schuldvordering – door de cedent of door de cessionaris – of nadat de overdracht van schuldvordering door de gecedeerde schuldenaar werd erkend (artikel 1690, tweede lid oud BW).

Zodra de gecedeerde schuldenaar op de hoogte is gebracht van de overdracht, moet hij die respecteren: hij moet nu rechtstreeks aan de cessionaris betalen en kan niet meer bevrijdend betalen aan de cedent.

319

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 319

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Schema.

Beginsituatie schuldvordering

Schuldeiser

Schuldenaar

Cessieovereenkomst Schuldeiser (Cedent of overdrager) Cessieovereenkomst Nieuwe schuldeiser (Cessionaris of overnemer)

Resultaat Oorspronkelijke schuldeiser (Cedent of overdrager)

Kennisgeving of erkenning van de cessie

Gecedeerde schuldenaar

schuldvordering Nieuwe schuldeiser (Cessionaris of overnemer)

11. Excepties. De overdracht van schuldvordering mag de gecedeerde schuldenaar niet in een slechtere positie plaatsen dan diegene waarin hij zich bevond vóór de overdracht van schuldvordering.

De gecedeerde schuldenaar kan dus tegenover de cessionaris alle excepties inroepen die hij tegen de cedent kon doen gelden.

2.1.2

De subrogatie of indeplaatsstelling

12. Wettelijke basis. Artikel 1249 e.v. oud BW. 13. Bijzondere techniek van overdracht van schuldvordering. De subrogatie of indeplaatsstelling is een bijzondere, maar frequent gebruikte techniek van overdracht van schuldvordering. Zij is steeds het gevolg van een betaling. Van (persoonlijke) subrogatie is er immers sprake wanneer iemand anders dan de schuldenaar de schuld betaalt. De derde-betaler (‘solvens’) neemt door die betaling de plaats in van de oorspronkelijke schuldeiser zodat hij vervolgens de terugbetaling zal kunnen vragen van de

320

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 320

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

schuldenaar. Het oud Burgerlijk Wetboek behandelt de subrogatie dan ook in artikel 1249 e.v. onder de titel ‘betaling met indeplaatsstelling’.

14. Toepassingsgevallen. Subrogatie ontstaat wanneer een derde geheel of gedeeltelijk de schuld aflost die de schuldenaar aan de schuldeiser moet betalen.

Deze situatie kan ontstaan omdat de wet iemand oplegt om in de plaats van de schuldenaar te betalen of op basis van een overeenkomst tussen de oorspronkelijke schuldeiser en de gesubrogeerde schuldeiser (artikel 1249 oud BW).

Schema.

Beginsituatie Schuldeiser

schuldvordering

Schuldenaar

Betaling met subrogatie Schuldeiser Betaling van de schuldvordering van de oorspronkelijke schuldeiser op de schuldenaar met subrogatie Derde-betaler of solvens

Resultaat Nieuwe schuldeiser Derde-betaler of solvens Gesubrogeerde schuldeiser

schuldvordering

Schuldenaar

Voorbeeld Een veel voorkomend (wettelijk geregeld) voorbeeld van subrogatie is terug te vinden in artikel 1251, derde lid oud BW. Wanneer iemand die samen met anderen of voor anderen tot betaling van een schuld gehouden is, de schuld betaalt, dan wordt hij van rechtswege in de rechten van de schuldeiser ten aanzien van zijn collega-schuldenaren gesubrogeerd.

15. Voorwaarde. Vereist is wel dat de betaler belang had bij de betaling van (in beginsel andermans) schuld.

321

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 321

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Voorbeeld Een borg betaalt de schuld van de schuldenaar voor wie hij zich borg gesteld heeft. De borg kan dan subrogeren in de rechten die de schuldeiser had op de schuldenaar en zo regres of verhaal nemen op de schuldenaar.

Deze vorm van subrogatie wordt ook gezien als de grondslag van de onderlinge afrekening tussen personen die samen in solidum gehouden zijn voor de vergoeding van een bepaalde schuld.

Voorbeeld Een bouwheer lijdt € 100 000 schade ingevolge de samenlopende fouten van de architect en de aannemer. De rechter veroordeelt de architect en de aannemer in solidum tot betaling van deze schade. In de onderlinge verhouding wordt de architect voor 30 % van de schade aansprakelijk geacht en de aannemer voor 70 % van de schade. De in solidum gehouden architect betaalde de € 100 000 schadevergoeding in haar totaliteit aan de bouwheer. Ingevolge subrogatie kan de architect nu € 70 000 recupereren bij de aannemer.

De wetgever heeft in de loop der jaren steeds meer vormen van subrogatie in het leven geroepen, ook voor gevallen waarin de gesubrogeerde schuldeiser een eigen schuld betaalt.

Voorbeelden Artikel 47 Arbeidsongevallenwet.

Artikel 52, §4 en 75 Arbeidsovereenkomstenwet.

Artikel 95 Verzekeringswet.

16. Vergelijking tussen de overdracht van schuldvordering en de subrogatie. De subrogatie vertoont veel gelijkenissen met de overdracht van schuldvordering, alvast minstens wat het resultaat betreft. Toch zijn er ook heel wat verschillen tussen een subrogatie en een overdracht van schuldvordering.

Subrogatie veronderstelt een effectieve betaling van andermans schuld. Bij subrogatie is de overdracht van de schuldvordering dus geen doel op zich; zij is het resultaat van een betaling door een derde.

Subrogatie treedt dan van rechtswege in. Een overdracht van schuldvordering daarentegen ontstaat niet noodzakelijk uit hoofde van een betaling, maar veelal uit een overeenkomst.

Subrogatie blijft bovendien beperkt tot hetgeen betaald werd. De schuldvordering wordt slechts overgedragen ten bedrage van het effectief door de gesubrogeerde schuldeiser betaalde bedrag.

Tot slot veronderstelt subrogatie de nakoming van bepaalde formaliteiten (vooral de betaling).

Anderzijds is zij tegenwerpbaar van zodra de betaling is gebeurd, ook ten aanzien van de schuldenaar.

322

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 322

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

2.2

De passieve overdracht

17. Geen algemene wettelijke regeling van de schuldoverdracht of schuldoverneming. De schuldoverdracht (invalshoek van de oorspronkelijke schuldenaar) of schuldoverneming (invalshoek van de nieuwe schuldenaar) is in het oud Burgerlijk Wetboek als dusdanig onbekend. Het oud Burgerlijk Wetboek erkent alleen de overdracht van een schuldvordering, niet van een schuld.

Dat betekent niet dat een schuldoverdracht juridisch niet mogelijk zou zijn. Deze problematiek moet worden benaderd vanuit het algemeen verbintenissenrecht.

Het spreekt voor zich dat een schuldoverdracht veel problematischer is dan een overdracht van schuldvordering. Als een schuldoverdracht ten bijzondere titel zonder de toestemming van de schuldeiser zomaar mogelijk zou zijn, zou dit al te vaak tot manifest misbruik leiden in hoofde van de schuldenaar. Een solvabele schuldenaar zou zich dan van zijn verbintenissen kunnen ontdoen door een insolvabele schuldenaar in zijn plaats te stellen.

Meteen is duidelijk dat een voltooide schuldoverdracht – waarbij de oorspronkelijke schuldenaar bevrijd is ten opzichte van de schuldeiser – zonder de toestemming van de schuldeiser niet mogelijk is.

18. Schuldoverdracht zonder instemming van de schuldeiser. Het is uiteraard wel mogelijk dat de schuldenaar met een derde overeenkomt dat die derde de schulden van de schuldenaar op zich zal nemen.

Die overeenkomst geldt dan alleen tussen de schuldenaar en de overnemer van de schuld. Zij kan nooit worden tegengeworpen aan de schuldeiser wanneer die daar niet uitdrukkelijk mee ingestemd heeft.

Zolang de instemming van de schuldeiser er met andere woorden niet is, is de derde niet gehouden tegenover de schuldeiser en is de schuldenaar vanzelfsprekend ook niet bevrijd tegenover de schuldeiser. Om die reden noemt men deze vorm van schuldoverdracht een ‘onvoltooide schuldoverdracht’.

19. Schuldoverdracht met instemming van de schuldeiser. Om te bewerkstelligen dat de nieuwe schuldenaar gehouden is tegenover de schuldeiser en, eventueel, dat de nieuwe schuldenaar nog als enige gehouden is tegenover de schuldeiser, is de toestemming van de schuldeiser nodig.

Een schuldoverdracht met instemming van de schuldeiser kan worden uitgewerkt in een driepartijenovereenkomst tussen de oorspronkelijke schuldenaar, de nieuwe schuldenaar en de schuldeiser. Er zijn twee verschijningsvormen: 1 Bij een delegatie blijft de oorspronkelijke schuldenaar (de delegans) ten opzichte van de schuldeiser (de delegataris) gehouden tot nakoming van de oorspronkelijke verbintenis. Daarnaast wordt een nieuwe schuldenaar (de gedelegeerde schuldenaar) toegevoegd die ten opzichte van de schuldeiser een nieuwe verbintenis met hetzelfde voorwerp op zich neemt. Een delegatie verstevigt aldus de positie van de schuldeiser, die voortaan twee schuldenaars heeft die in solidum gehouden zijn.

2 Bij een voltooide schuldoverdracht wordt de oorspronkelijke schuldenaar ontslagen van zijn verbintenis ten opzichte van de schuldeiser en is de nieuwe schuldenaar ten opzichte van de schuldeiser als enige gehouden tot nakoming van de verbintenis waartoe de oorspronkelijke schuldenaar gehouden was. De nieuwe schuldenaar komt dus als het ware in de plaats van de oude schuldenaar.

323

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 323

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

2.3

Actieve en passieve overdracht gecombineerd: contractoverdracht

20. Geen algemene wettelijke regeling van de contractoverdracht. Net zoals voor de schuldoverdracht of schuldoverneming bestaat er geen algemene wettelijke regeling voor de contractoverdracht of contractoverneming.

In sommige wetteksten zijn wel fragmentarische regelingen terug te vinden voor de (onvolmaakte) overdracht van een gehele contractpositie.

Voorbeeld Artikel 1717 oud BW m.b.t. de huuroverdracht.

21. Probleemstelling. Bij een wederkerige overeenkomst zijn de betrokken partijen over en weer elkaars schuldeiser en schuldenaar. Elke partij beschikt dus over een schuldvordering op haar wederpartij en heeft ook een schuld tegenover haar wederpartij.

Om een overeenkomst in haar geheel over te dragen – d.w.z. het geheel van de rechten en plichten van een van de contractpartijen – zullen op de overgedragen schuldvorderingen de regels van de overdracht van schuldvordering en op de overgedragen schulden de regels van schuldoverdracht toegepast moeten worden.

In de praktijk leidt dit tot de conclusie dat een volmaakte contractoverdracht maar gerealiseerd kan worden wanneer de oorspronkelijke contractpartijen én de overnemer allen hun medewerking verlenen.

2.4

Test jezelf

1 Wat wordt bedoeld met een ‘actieve overdracht van verbintenissen’ en een ‘passieve overdracht van verbintenissen’?

2 Systematiseer de mogelijke oorzaken van een overdracht van verbintenissen.

3 Leg uit hoe een cessieovereenkomst tot stand komt en wanneer een cessie tegenwerpbaar is aan derden.

4 Waarin verschilt subrogatie van cessie?

5 Is een schuldoverdracht zonder de instemming van de schuldeiser mogelijk? Wat zijn de gevolgen hiervan?

6 Is een schuldoverdracht met instemming van de schuldeiser mogelijk? Wat zijn de gevolgen hiervan?

7 Hoe ga je te werk om een volledige contractpositie over te dragen?

324

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 324

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

3

Tenietgaan van verbintenissen

1. Algemeen. Onder de titel ‘Tenietgaan van de verbintenissen’ geeft artikel 1234 oud BW een (niet-exhaustieve) opsomming van de manieren waarop verbintenissen kunnen tenietgaan of uitdoven.

2. Rechtstreekse uitdovingsgrond: de vrijwillige betaling of uitvoering. Als eerste uitdovingsgrond noemt artikel 1234 oud BW de betaling. De vrijwillige uitvoering of betaling is uiteraard zowel voor verbintenissen uit overeenkomst als voor de andere verbintenissen de meest voor de hand liggende (de ‘gewone’) uitdovingsgrond. In de rechtsliteratuur bestempelt men de betaling bovendien als een rechtstreekse uitdovingsgrond.

Bij de verbintenissen uit overeenkomst kwam de betaling al uitgebreid ter sprake.

3. Onrechtstreekse uitdovingsgronden. Daarnaast somt artikel 1234 oud BW nog heel wat andere manieren op waarop verbintenissen teniet kunnen gaan, m.n. schuldvernieuwing, schuldvergelijking, schuldvermenging, kwijtschelding van schuld, de bevrijdende verjaring, het verlies van de zaak, de nietigverklaring of vernietiging en de werking van een ontbindende voorwaarde.

We bekijken hierna kort de eerste vier uitdovingsgronden. Ook de rechtsfiguren van afstand van recht en rechtsverwerking komen nog kort ter sprake.

Voor de volledigheid merken we op dat er nog een aantal wijzen van tenietgaan in deze lijst ontbreken. Zo kunnen verbintenissen bijvoorbeeld evenzeer verdwijnen door de werking van een ontbindende tijdsbepaling, door het niet in vervulling gaan van een opschortende voorwaarde of wanneer zij onmogelijk geworden zijn door toeval of overmacht.

3.1

Schuldvernieuwing of novatie

4. Wettelijke basis. Artikels 1271 e.v. oud BW. 5. Begrip. Schuldvernieuwing of novatie houdt in dat een bestaande (nog geldende) verbintenis vervangen wordt door een volstrekt nieuwe verbintenis, met een nieuwe partij, een nieuw voorwerp of een combinatie van beide.

Schuldvernieuwing wordt niet vermoed. De wil om een nieuwe verbintenis tot stand te brengen, moet duidelijk blijken uit een rechtshandeling (artikel 1273 oud BW).

Voorbeeld Tussen een verkoper en een koper (natuurlijke persoon) wordt een koop-verkoopovereenkomst afgesloten. De verkoper maakt zijn factuur op aan de koper, conform de koop-verkoopovereenkomst. Wat later vraagt de koper om de factuur te crediteren en te herfactureren aan een door hem aangewezen derde-partij (een rechtspersoon). Wanneer de factuur uiteindelijk niet betaald wordt, rijst de vraag of de verkoper de natuurlijke persoon dan wel de rechtspersoon, dan wel beiden, kan aanspreken in betaling. De rechtspraak neemt in dergelijke feitenconstellatie niet gemakkelijk aan dat de verkoper akkoord gegaan is met een schuldvernieuwing en zal eerder aannemen dat er sprake is van een ­delegatie.

325

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 325

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

6. Gevolg. Het gevolg van schuldvernieuwing is dat de oude verbintenis verdwijnt. Daardoor vervallen de bestaande voorrechten en hypotheken en zijn de medeschuldenaars en borgen bevrijd (artikel 1278 en 1281 oud BW).

De oude verbintenis wordt vervangen door een volledig nieuwe verbintenis waarvan de partijen vrij de inhoud en de draagwijdte bepalen.

7. Onderscheid met andere uitdovingsgronden. Schuldvernieuwing onderscheidt zich van de overdracht van schuldvordering omdat bij een overdracht van schuldvordering de oorspronkelijke verbintenis onveranderd blijft bestaan in hoofde van de gecedeerde schuldenaar. Bij schuldvernieuwing daarentegen verdwijnt de oorspronkelijke verbintenis met al haar accessoria en excepties.

Schuldvernieuwing onderscheidt zich van subrogatie ingevolge betaling doordat de schuldvernieuwing zich voordoet buiten elke betaling om.

Ook bij de delegatie blijft de oorspronkelijke verbintenis bestaan, maar krijgt de schuldeiser naast zijn oorspronkelijke schuldenaar een bijkomende schuldenaar toegevoegd die een nieuwe verbintenis op zich neemt.

3.2

Schuldvergelijking of compensatie

8. Wettelijke basis. Artikels 1289 e.v. oud BW. 9. Begrip. Schuldvergelijking of compensatie in zijn meest eenvoudige vorm houdt in dat wanneer twee personen elkaars schuldeiser zijn (en tezelfdertijd dus ook elkaars schuldenaar zijn) en dus over en weer een schuldvordering bezitten (en tezelfdertijd dus ook over en weer een schuld hebben) onder bepaalde voorwaarden de wederzijdse schuldvorderingen elkaar ten belope van het kleinste bedrag opheffen.

Schuldvordering van A op B Persoon A

Persoon B Schuldvordering van B op A

10. Drie soorten. Men onderscheidt wettelijke, gerechtelijke en conventionele schuldvergelijking.

Wettelijke schuldvergelijking heeft van rechtswege plaats uit kracht van de wet, zelfs buiten weten van de schuldenaars (artikel 1290 e.v. oud BW). Dit is de meest courante vorm van schuldvergelijking.

Opdat wettelijke schuldvergelijking zou plaatsvinden, moeten een aantal voorwaarden vervuld zijn: – Er moeten over en weer twee schuldvorderingen bestaan tussen dezelfde personen.

– De twee schuldvorderingen moeten een geldsom of een hoeveelheid vervangbare zaken van dezelfde soort tot voorwerp hebben.

– De twee schuldvorderingen moeten onbetwist zijn of niet voor ernstige betwisting vatbaar.

326

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 326

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

– De twee schuldvorderingen moeten opeisbaar zijn.

Gerechtelijke schuldvergelijking wordt uitgesproken door de rechter, veelal naar aanleiding van een tegenvordering. De gerechtelijke schuldvergelijking wordt grosso modo aan dezelfde eisen onderworpen als de wettelijke schuldvergelijking (op enkele uitzonderingen na).

Conventionele schuldvergelijking doet zich voor wanneer twee (of meer) personen die opzichtens elkaar een schuldvordering bezitten en niet in de voorwaarden verkeren voor een wettelijke schuldvergelijking, niettemin bij overeenkomst een gehele of gedeeltelijke schuldvergelijking laten plaatsvinden.

3.3

Schuldvermenging

11. Wettelijke basis. Artikels 1300 e.v. oud BW. 12. Begrip. Schuldvermenging doet zich voor wanneer de hoedanigheid van schuldeiser en van schuldenaar in éénzelfde persoon (optredend in dezelfde hoedanigheid) verenigd wordt.

Aangezien men zijn eigen schuldeiser of schuldenaar niet kan zijn, verdwijnt de verbintenis noodzakelijkerwijze.

Gevallen van schuldvermenging doen zich hoofdzakelijk voor wanneer twee vermogens versmelten, bijvoorbeeld bij erfopvolging of bij fusie van vennootschappen.

Voorbeeld De naamloze vennootschap A heeft een schuldvordering op de naamloze vennootschap B. Ingevolge fusie door overneming gaat het hele vermogen van vennootschap B over op vennootschap A. Deze fusie doet de schuldvordering van vennootschap A op vennootschap B teniet ingevolge schuldvermenging.

3.4

Kwijtschelding van schuld

13. Wettelijke basis. Artikels 1282 e.v. oud BW. 14. Begrip. Het oud Burgerlijk Wetboek beschouwt de kwijtschelding van schuld als een overeenkomst tussen de schuldeiser en de schuldenaar, waarbij de schuldeiser aan de betaling verzaakt en de schuldenaar dat (uitdrukkelijk of stilzwijgend) aanvaardt.

Het woord ‘betaling’ is te begrijpen in de juridische betekenis. De kwijtschelding kan dus betrekking hebben op een geldsom, maar ook op een andere prestatie.

De kwijtschelding kan geheel of gedeeltelijk zijn. Zij kan onder voorwaarde en onder tijdsbepaling zijn.

Door de kwijtschelding dooft de verbintenis van de schuldenaar uit. De kwijtschelding van een hoofdelijke schuld ten aanzien van één hoofdelijke schuldenaar, doet de schuld uitdoven ten aanzien van alle hoofdelijke schuldenaars (artikel 1285 oud BW). De schuldeiser die zulks wil vermijden, moet zich uitdrukkelijk zijn rechten opzichtens de andere hoofdelijke schuldenaars voorbehouden. In dat 327

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 327

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

laatste geval kan de schuldeiser de schuld nog slechts invorderen bij de andere hoofdelijke schuldenaars, onder aftrek van het aandeel van de schuldenaar aan wie hij kwijtschelding verleend heeft.

In steeds meer wetten wordt ook een (gehele of gedeeltelijke) kwijtschelding van schulden opgedrongen aan de schuldeiser, bijvoorbeeld in het kader van een gerechtelijke reorganisatie door collectief akkoord, een faillissement of een collectieve schuldenregeling.

3.5

Afstand van recht

15. Begrip. Afstand van recht is een eenzijdige rechtshandeling waarbij een partij een recht dat zij heeft, ondubbelzinnig prijsgeeft ten voordele van de schuldenaar, waardoor die laatste bevrijd is.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een arrest van het arbeidshof Antwerpen van 14 juni 20065. Situering.

De heer V. wordt ontslagen door zijn werkgever. Na zijn ontslag doet de heer V. in een separate overeenkomst afstand van alle mogelijke rechten en vorderingen tegen zijn vroegere werkgever voor zover die verband houden met de arbeidsovereenkomst en de beëindiging ervan. Naderhand wil de heer V. toch nog een vergoeding verkrijgen die gebaseerd is op een artikel van de arbeidsovereenkomst. ‘…

De afstand van recht is de eenzijdige en vrijwillige rechtshandeling, waarbij de houder van een subjectief recht afstand doet van dit recht, zonder dit recht aan een ander over te dragen (VAN OEVELEN, A., “Afstand van recht en rechtsverwerking”, in RIGAUX, M. Actuele problemen van het arbeidsrecht 4, Antwerpen, MAKLU Uitgevers, 1993, 33 en de aldaar geciteerde rechtsleer).

Een dergelijke afstand van recht is niet onderworpen aan bepaalde vormvereisten, zij het dat de vereiste wilsuiting slechts mag worden afgeleid uit feiten en gedragingen die voor geen andere uitlegging vatbaar zijn. (A. VAN OEVELEN, o.c., 38, en de aldaar geciteerde rechtspraak).

In beginsel kunnen alle subjectieve rechten het voorwerp uitmaken van een afstand van recht, ook de eventuele en de toekomstige rechten, althans in zoverre de rechtsregelen van openbare orde en van dwingend recht in acht worden genomen (A. VAN OEVELEN, o.c., 39 en de aldaar geciteerde rechtsleer).

Na de kennisgeving van het ontslag kan de werknemer in beginsel alle overeenkomsten sluiten omtrent de modaliteiten van dit ontslag en kan hij met name geheel of gedeeltelijk afstand doen van rechten die hem door dwingende bepalingen van de Arbeidsovereenkomstenwet werden toegekend (zie Cass, 22 mei 1978, R.W., 1978-1979, 1435, Cass., 11 februari 1980, R.W., 1979-1980 met conclusie adv.-gen. LENAERTS; Cass., 10 januari 1983, T.S.R., 1983, Cass., 13 oktober 1997, Arr. Cass. 1997, 969; Cass., 12 oktober 1998). …

Vanaf het gegeven ontslag konden partijen rechtsgeldig een regeling treffen m.b.t. hun wederzijdse rechten en verplichtingen, voortspruitend uit de arbeidsovereenkomst en de beëindiging daarvan, wat zij ook hebben gedaan op 20 maart 2000.

Volgens de bewoordingen van de overeenkomst van 20 maart 2000 heeft de heer V. afstand gedaan van alle mogelijke rechten en vorderingen tegen zijn vroegere werkgever die verband houden met de arbeidsovereenkomst en de beëindiging daarvan, met uitzondering van degene die expliciet werden vermeld in artikel 1 van de overeenkomst.

5

Arbh. Antwerpen 14 juni 2006, Soc.Kron. 2007, afl. 7, 430.

328

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 328

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Dat partijen de rechten en vorderingen waarvan aldus afstand werd gedaan niet expliciet hebben opgesomd in hun overeenkomst doet daaraan geen afbreuk.

Bedoelde afstand omvat de thans gestelde vordering in betaling van de in artikel 10.2 van de arbeidsovereenkomst bedoelde vergoeding voor de toepassing van het concurrentiebeding. …’

3.6

Rechtsverwerking

16. Begrip. Rechtsverwerking houdt in dat de titularis van een recht of een bevoegdheid zijn mogelijkheid om zich op dat recht of die bevoegdheid te beroepen verliest wanneer hij vrijwillig een houding aanneemt die onverenigbaar is met de uitoefening van dat recht of die bevoegdheid.

Een louter stilzitten en geen gebruik maken van zijn rechten wordt doorgaans niet als voldoende aangenomen om rechtsverwerking te doen intreden. Vereist is in principe een gedrag van de schuldeiser dat duidelijk ingaat tegen zijn recht of bevoegdheid.

Het Hof van Cassatie aanvaardt de theorie van de rechtsverwerking op zichzelf niet. De theorie van de rechtsverwerking vindt eigenlijk haar diepere grondslag in het principe van de goede trouw en het verbod op rechtsmisbruik, waarvan het overeenkomstenrecht doordrongen is (artikel 1134 oud BW).

Een partij die een recht dat zij verwerkt heeft alsnog uitoefent, kan men verwijten dat zij niet te goeder trouw handelt, dat zij misbruik van recht maakt en/of dat zij het rechtmatig vertrouwen van haar tegenpartij schendt. Die laatste principes aanvaardt het Hof van Cassatie wel.

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg West-Vlaanderen, afdeling Ieper, van 7 januari 2020.6 Situering. De heer Van E. deed een beroep op de heer V. voor het leveren en plaatsen van pvc-ramen en voordeuren (buitenkleur zilvergrijs), een sectionale garagepoort (RAL kleur 7001 (zilvergrijs)) en pvc-buitenschrijnwerk overeenkomstig prijsramingen van 8 oktober 2009 en 8 november 2009. De werken werden uitgevoerd in september 2010. Op 12 september 2010 maakte de heer V. een voorschotfactuur op aan de heer Van E. voor “leveren en plaatsen van pvc-buitenschrijnwerk aan woning (...) en plaatsen van sectionale poort en anti-inbraakbeveiliging” ten bedrage van € 9 540 die de heer Van E. betaalde. Op 10 december 2017 maakte de heer V. nog factuur op aan de heer Van E. voor “levering en plaatsen van pvc buitenschrijnwerk aan woning: plaatsen van zes voorramen, voordeur met paneel, hefschuifraam en blauwe sectionale garagepoort met bekledingsplaten” ten bedrage van een saldo van € 7 656,50 euro. Deze factuur werd aan de heer Van E. toegezonden bij brief van de heer V. van 8 januari 2018. De heer Van E. betwistte deze factuur. Na correspondentie over en weer tussen partijen ging de heer V. over tot dagvaarding van de heer Van E. “…

V. vordert als handelaar de uitvoering van een betalingsverbintenis t.a.v. Van E. die een niet-handelaar is.

V. moet het bestaan en de inhoud van die verbintenis bewijzen en dit overeenkomstig de strikte bewijsregeling van artt. 1316 e.v. BW.

6

Rb. West-Vlaanderen (afd. Ieper) 7 januari 2020, RW 2020-21, afl. 9, 351.

329

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 329

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Van E. voert aan dat V. zijn recht om de uitvoering van de betalingsverbintenis te vorderen, heeft verwerkt door bijna acht jaar te wachten om betaling te vragen.

Het Hof van Cassatie heeft in zijn arrest van 17 mei 1990 (en bevestigd in heel wat latere arresten) rechtsverwerking als algemeen rechtsbeginsel niet aanvaard, maar laat via de leer van rechtsmisbruik wel toe dat een contractueel schuldenaar zich op rechtsverwerking zou beroepen als de schuldeiser zijn contractueel recht uitoefent nadat hij bij zijn schuldenaar het gewettigde vertrouwen had gewekt dit recht niet te zullen uitoefenen en zo een houding aanneemt die objectief onverenigbaar is met zijn vroegere houding. Daartoe is vereist dat de houder van een subjectief recht zijn recht uitoefent op een wijze die kennelijk de grenzen van een normale redelijke rechtsuitoefening te buiten gaat.

De grondslag van de figuur van de rechtsverwerking wordt gevonden in de uitvoering te goeder trouw van overeenkomsten, meer bepaald de matigende werking van de goede trouw, redelijkheid en billijkheid en het algemeen rechtsbeginsel dat rechtsmisbruik verbiedt.

In casu voerde V. de overeengekomen werken uit in september 2010 en stelde hij pas meer dan zeven jaar later (10 december 2017) een factuur op voor het saldo van de kostprijs van de werken waarvan hij op 8 januari 2018 om betaling verzocht. In de conclusies voor V. valt nergens te lezen waarom hij daarvoor al die jaren heeft gewacht.

Van E. heeft daarop onmiddellijk gereageerd met een aangetekende protestbrief van 10 januari 2018.

Daarin zette hij uiteen dat hij bij V. een voordeur en garagepoort had besteld in antracietgrijs, maar dat deze de voordeur in de gevraagde kleur plaatste en de garagepoort in het blauw. Dat een grijze kleur werd besteld voor zowel de voordeur als de garagepoort, blijkt uit de prijsramingen die voorliggen. Dat de garagepoort in het blauw werd geplaatst, blijkt uit de voorgelegde foto’s alsook uit het detail van de totale kostprijs van de plaatsing die V. verstrekte. Ten onrechte en tegen de voorliggende stukken in, houdt V. vol dat de garagepoort niet in de verkeerde kleur werd geleverd.

Van E. zette verder in zijn aangetekende brief uiteen dat hij V. daarover na de plaatsing meermaals had aangesproken en dat toen overeengekomen werd dat V. ofwel de garagepoort in de juiste kleur zou plaatsen ofwel genoegen zou nemen met de betaling van de voorschotfactuur ten bedrage van 9.540 euro. V. liet vervolgens gedurende meer dan zeven jaar niets meer van zich horen.

Van een normaal zorgvuldig handelaar mag worden verwacht dat, wanneer hij meent gerechtigd te zijn op betaling van een saldo voor werken die hij uitvoerde – het betreft een toch niet gering bedrag van 7.658,50 euro -, hij hiervoor binnen een redelijke termijn een factuur opmaakt en om betaling verzoekt, wat hij evenwel niet gedaan heeft. Hij geeft daarvoor geen enkele reden op en draait de rollen om als hij aanvoert dat uit het gebrek aan reactie van Van E. kan worden afgeleid dat hij akkoord ging met de gedane uitvoering. De houding van Van E. strookt evenwel volledig met wat partijen na de plaatsing overeenkwamen.

Daarenboven was het V. die diende te ageren wanneer hij alsnog betaling wenste te verkrijgen van het saldo van de kostprijs van de werken.

Er is evenwel meer. Op het aangetekend protestschrijven van Van E. van 10 januari 2018 kwam geen enkele reactie tot de raadsman van V. bij brief van 12 december 2018, zijnde bijna één jaar later, Van E. in gebreke stelde om de factuur te betalen. In het schrijven werd voorts, in strijd met het protestschrijven van Van E., aangevoerd dat de factuur nooit werd geprotesteerd. In de conclusies voor V. valt niets te lezen over de reden waarom hij niet reageerde op dit protestschrijven tot zijn raadsman bijna één jaar later een ingebrekestelling stuurde en evenmin over de reden waarom in die ingebrekestelling tegen de stukken in aangevoerd werd dat de factuur nooit werd geprotesteerd.

Van een normaal zorgvuldig handelaar mag worden verwacht dat hij onverwijld protesteert tegen de inhoud van een aangetekend schrijven wanneer hij daarmee niet akkoord gaat, wat hij evenwel niet heeft gedaan.

330

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 330

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

Van E. mocht ervan uitgaan dat de houding van V. gedurende jaren, namelijk het niet om betaling verzoeken van het saldo van de aannemingsprijs, inhield dat hij genoegen nam met de betaling van de voorschotfactuur, zoals na de plaatsing was overeengekomen. Door zich aldus te gedragen heeft V. het recht om thans betaling te vorderen van Van E. verwerkt.

De vordering wordt, ook wat het zeer subsidiair gevorderde plaatsbezoek betreft, als ongegrond afgewezen (...). …”

Voorbeeld Lees onderstaand uittreksel uit een vonnis van de rechtbank van koophandel Antwerpen van 30 september 2010.7 Situering. Vennootschap [A] leverde gedurende vele jaren diensten aan vennootschappen [B] en [C] en stelde hiervoor talloze facturen uit aan vennootschappen [B] en [C]. De algemene voorwaarden van vennootschap [A], vermeld op de achterzijde van haar facturen, bepaalden dat haar facturen betaald moesten worden binnen de 30 dagen. In de praktijk liep de termijn waarbinnen vennootschappen [B] en [C] betaalden veelal op tot 60 dagen en meer. Na jaren van samenwerking in goede verstandhouding, kregen partijen ruzie. Vennootschappen [B] en [C] wensten voor de toekomst niet langer samen te werken met vennootschap [A]. Alle facturen van vennootschap [A] waren intussen in hoofdsom betaald. Nadat de samenwerking beëindigd werd, besliste vennootschap [A] maar eens op haar strepen te staan. Zij vordert lastens vennootschappen [B] en [C] de moratoire intresten op alle facturen die zij in de voorbije jaren opgemaakt had en die te laat betaald werden. ‘…

Eiseres vordert in de procedures gekend onder AR 08/02773 en AR 09/00405 betaling van conventionele intresten wegens de beweerde laattijdige betaling van facturen door de respectieve verweersters.

De Rechtbank stelt vast dat de betreffende facturen dateren van het jaar 2003 tot mei 2006 wat AR 09/00405 betreft en van het jaar 2003 tot februari 2007 wat AR 08/02773 betreft. De meeste facturen dateren daarenboven van de periode tussen 2003 en 2005.

Eiseres legt geen enkel schrijven voor waaruit blijkt dat zij vooraf aan onderhavige procedure die verwijlintresten ooit zou hebben gevorderd.

Integendeel, eiseres blijkt de betalingen der facturen voorbehoudloos te hebben geaccepteerd.

Het komt de rechtbank voor dat de vordering van eiseres in dat verband, voortvloeit uit de latere verstoring der verstandhouding.

Gedurende de duurtijd van de samenwerking tussen partijen, heeft eiseres er echter nooit aanspraak op gemaakt. Zij heeft die betalingen zonder meer aanvaard.

In het licht daarvan is de vordering van eiseres tot betaling van verwijlintresten, strijdig met het beginsel van de uitvoering te goeder trouw van de overeenkomsten. Het maakt misbruik van recht uit.

De vordering van eiseres inzake de betaling der verwijlintresten kan dan ook niet worden toegekend. …’

7

Kh. Antwerpen 30 september 2010, onuitg.

331

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 331

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

3.7

Bevrijdende verjaring

17. Wettelijke basis. Artikels 2219 e.v. oud BW. 18. Begrip. Wie gedurende een zekere tijd ontkomt aan de uitvoering van de verbintenis waarvan hij de schuldenaar is, wordt door verjaring bevrijd van die verbintenis. De verjaring kan door de verweerder ingeroepen worden als verweermiddel / exceptie tegen een door de eiser laattijdig ingestelde vordering.

De belangrijkste bevrijdende verjaringstermijnen staan vermeld in artikel 2262bis oud BW. Soort vordering

Verjaringstermijn

Wettelijke basis

Vorderingen op grond van buitencontractuele aansprakelijkheid

5 jaar.

Begin van de termijn: de dag volgend op de dag waarop de schadelijder kennis heeft gekregen van de schade of van de verzwaring ervan én van de identiteit van de daarvoor aansprakelijke persoon.

artikel 2262bis, §1, tweede en derde lid oud BW.

Maximumtermijn: 20 jaar vanaf de dag volgend op die waarop het feit waardoor de schade is veroorzaakt zich heeft voorgedaan.

Andere persoonlijke vorderingen

10 jaar.

artikel 2262bis, §1, eerste lid oud BW.

Zakelijke vorderingen

30 jaar.

artikel 2262 oud BW.

Het is belangrijk aan te stippen dat het recht nog zeer vele afwijkende verjaringstermijnen kent.

Onder bepaalde voorwaarden kan de loop van de verjaring gestuit of geschorst worden.

Stuiting van de verjaring betekent dat de duur van een reeds lopende verjaring wordt afgebroken. Er begint vanaf de stuitingsgrond een nieuwe verjaringstermijn te lopen (van, in principe, dezelfde duur als de duur van de oorspronkelijke verjaringstermijn). Stuitingsgronden zijn een dagvaarding (ten gronde) van de schuldenaar voor het gerecht, een bevel tot betalen betekend aan de schuldenaar, een beslag lastens de schuldenaar, een verjaringstuitende ingebrekestelling aan de schuldenaar of een schulderkenning door de schuldenaar (artikel 2244 oud BW).

Schorsing van de verjaring betekent dat de verjaring niet begint te lopen of dat de loop van de verjaring tijdelijk wordt onderbroken. De reeds verlopen verjaringstermijn gaat bij schorsing niet teniet; de verjaringstermijn wordt verlengd met de duur van de schorsing. De verjaring begint bijvoorbeeld niet te lopen tegen minderjarigen en beschermde personen (artikel 2252 oud BW).

Een verjaarde schuld doet een natuurlijke verbintenis ontstaan. De schuldenaar kan niet meer gedwongen worden om de verjaarde schuld te betalen. Als de schuldenaar de verjaarde schuld vrijwillig betaalt, kan hij het betaalde niet meer terugvorderen als onverschuldigde betaling. De schuldenaar heeft dan immers uitvoering gegeven aan een natuurlijke verbintenis.

332

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 332

28/06/21 16:23

Hoofdstuk 4 Regels gemeenschappelijk aan de verschillende verbintenissen

De bevrijdende verjaring dient onderscheiden te worden van de verkrijgende verjaring. De verkrijgende verjaring is een manier om door verloop van een bepaalde termijn de eigendom van een goed te verkrijgen. Dit type van verjaring is vooral relevant in het goederenrecht.

3.8

Test jezelf

1 Wat zijn de rechtstreekse en onrechtstreekse uitdovingsgronden van verbintenissen?

2 Hoe onderscheidt een ‘novatie’ zich van een ‘overdracht van schuldvordering’ en van een ‘subrogatie’?

3 Wat zijn de voorwaarden en de gevolgen van wettelijke schuldvergelijking?

4 Als een schuldeiser de schuld van één hoofdelijke medeschuldenaar kwijtgescholden heeft, bevrijdt deze kwijtschelding dan meteen ook de andere medeschuldenaars?

5 Kan een schuldeiser zijn rechten verbeuren door gedurende een zekere tijd stil te zitten? Welke rechtsfiguren komen hiervoor in aanmerking en wat zijn hun toepassingsvoorwaarden?

6 Binnen welke termijn verjaart een vordering uit onrechtmatige daad?

333

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 333

28/06/21 16:23

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 334

28/06/21 16:23

Bijlage

Bijlage De benoemde overeenkomsten – essentiële bestanddelen en kenmerken Voorbeelden uit het oud Burgerlijk Wetboek Schenkingsovereenkomst. Een schenkingsovereenkomst is een overeenkomst waarbij de ene partij (de schenker) om niet, dadelijk en onherroepelijk afstand doet van een goed ten gunste van de andere partij (de begunstigde of begiftigde) en waarbij de begunstigde dat goed aanvaardt (artikel 894 oud BW). De essentiële bestanddelen van een schenkingsovereenkomst zijn (1) de overdracht of afstand van een goed door de schenker, die een verarming in zijnen hoofde uitmaakt en een verrijking in hoofde van de begiftigde tot gevolg heeft, (2) waarbij die overdracht of afstand gebeurt met een vrijgevigheids- of begiftigingsoogmerk (animus donandi) in hoofde van de schenker en (3) waarbij de verarming respectievelijk de verrijking dadelijk en onherroepelijk is. Een schenking is een benoemde overeenkomst, een plechtige overeenkomst, een eenzijdige overeenkomst (met dien verstande dat ze eventueel onder last kan zijn) en een overeenkomst uit vrijgevigheid. Het recht kent wel nog alternatieve schenkingsvormen (bv. de handgift).

Koop-verkoopovereenkomst. Een koop-verkoopovereenkomst is een overeenkomst waarbij de ene partij (de verkoper) de eigendom over een bepaald goed overdraagt aan de andere partij (de koper) onder de verplichting voor de de koper om daarvoor een bepaalde vergoeding in geld te betalen (artikels 1582 en 1583 oud BW). De constitutieve / wezenlijke / essentiële bestanddelen van een koop-verkoopovereenkomst zijn (1) de overdracht van het eigendomsrecht op een bepaald goed door de verkoper aan de koper en (2) de betaling van een bepaalde geldsom door de koper aan de verkoper. Een koop-verkoopovereenkomst is een benoemde overeenkomst, een consensuele overeenkomst, een wederkerige overeenkomst en een overeenkomst onder bezwarende titel. Het recht kent naast de gewone koop-verkoop ook nog de consumentenkoop (de koop-verkoop van consumptiegoederen door een verkoper aan een consument – artikels 1649bis e.v. oud BW) en de internationale koop-verkoop (de koop-verkoop van roerende zaken tussen professionele partijen die in verschillende staten gevestigd zijn – Weens Koopverdrag).

Ruilovereenkomst. Een ruilovereenkomst is een overeenkomst waarbij de partijen aan elkaar een goed in de plaats van een ander goed geven (artikel 1702 oud BW). Een ruilovereenkomst is een benoemde overeenkomst, een consensuele overeenkomst, een wederkerige overeenkomst en een overeenkomst onder bezwarende titel.

Huur-verhuurovereenkomst van goederen. Een huur-verhuurovereenkomst van goederen is een overeenkomst waarbij de ene partij (de verhuurder) zich verbindt om aan de andere partij (de huurder) het persoonlijk genotsrecht van een (roerend of onroerend) goed te verschaffen gedurende een zekere tijd onder de verplichting voor de huurder om daarvoor een bepaalde prijs in geld of in natura te betalen (artikel 1709 oud BW). De essentiële bestanddelen van een huurovereenkomst zijn (1) het verschaffen van een persoonlijk genotsrecht op een goed (2) tegen betaling van een vergoeding. Een huur-verhuurovereenkomst is een benoemde overeenkomst, een consensuele overeenkomst, een wederkerige overeenkomst en een overeenkomst onder bezwarende titel. Het recht kent de gemene huur, de woninghuur (de huur-verhuur van een roerend of onroerend goed dat tot hoofdverblijfplaats van de huurder is bestemd – intussen geregionaliseerd: Vlaams Woninghuurdecreet), de studentenhuur (de huur-verhuur waarbij de bewoner een student is en deze het gehuurde goed niet met uitdrukke335

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 335

28/06/21 16:23

Bijlage

lijke of stilzwijgende toestemming tot zijn hoofdverblijfplaats bestemt – intussen geregionaliseerd: Vlaams Woninghuurdecreet), de handelshuur (de huur-verhuur van onroerende goederen die door de huurder in hoofdzaak gebruikt worden voor het uitoefenen van een kleinhandel of voor het bedrijf van een ambachtsman die rechtstreeks in contact staat met het publiek – intussen geregionaliseerd) en de pacht (de huur-verhuur van onroerende goederen die hoofdzakelijk gebruikt worden voor het landbouwbedrijf van de pachter).

Aannemingsovereenkomst (overeenkomst van huur van diensten). Een aannemingsovereenkomst is een overeenkomst waarbij de ene partij (de aannemer) zich ertoe verbindt om in volle onafhankelijkheid een bepaald intellectueel of stoffelijk werk of dienst te presteren door het stellen van materiële handelingen onder de verplichting voor de andere partij (de opdrachtgever) om daarvoor een vergoeding te betalen. De essentiële bestanddelen van een aannemingsovereenkomst zijn (1) een werkprestatie (materiële handelingen) door de aannemer voor de opdrachtgever, (2) die de aannemer in volle onafhankelijkheid uitvoert (dus niet in ondergeschikt verband), (3) tegen betaling door de opdrachtgever aan de aannemer van een vergoeding. Een aannemingsovereenkomst is een benoemde overeenkomst, een consensuele overeenkomst een wederkerige overeenkomst en een overeenkomst onder bezwarende titel.

Bruikleningsovereenkomst (commodaat). Een bruikleningsovereenkomst is een overeenkomst waarbij de ene partij (de uitlener) aan de andere partij (de ontlener) om niet een tijdelijk en persoonlijk gebruiksrecht verleent op een niet vervangbaar goed (het leengoed) onder de verplichting voor de ontlener om dit leengoed en de gebeurlijke vruchten die het heeft opgeleverd bij het einde van de overeenkomst in natura terug te geven aan de uitlener (artikel 1875 oud BW). De essentiële bestanddelen van een bruikleningsovereenkomst zijn (1) een persoonlijk gebruiksrecht dat de ontlener vanwege de uitlener verkrijgt (2) op een niet-vervangbaar goed (3) onder de verplichting om dit leengoed, samen met de gebeurlijke vruchten, terug te geven aan de uitlener. Een bruikleningsovereenkomst is een benoemde overeenkomst, een zakelijke overeenkomst, een eenzijdige overeenkomst (of onvolmaakt wederkerige overeenkomst) en een overeenkomst uit vrijgevigheid.

Verbruikleningsovereenkomst. Een verbruikleningsovereenkomst is een overeenkomst waarbij de ene persoon (de uitlener) aan de andere persoon (de ontlener) een vervangbaar goed (het leengoed) afgeeft onder de verplichting voor de ontlener om bij het einde van de overeenkomst goederen van een gelijke soort en hoeveelheid terug te geven aan de uitlener (artikels 1892 en 1902 oud BW). Een verbruikleningsovereenkomst is een benoemde overeenkomst, een zakelijke overeenkomst, al naargelang het geval een eenzijdige overeenkomst (of onvolmaakt wederkerige overeenkomst) dan wel een wederkerige overeenkomst en, al naargelang het geval, een overeenkomst onder bezwarende titel dan wel een overeenkomst uit vrijgevigheid.

Bewaargevingsovereenkomst. Een bewaargevingsovereenkomst is een overeenkomst waarbij de ene partij (de bewaarnemer) zich opzichtens de andere partij (de bewaargever) ertoe verbindt om een specifiek, roerend, lichamelijk goed te bewaren en te bewaken en bij het einde van de overeenkomst in natura terug te geven aan de bewaargever (artikel 1915 oud BW). De essentiële bestanddelen van een bewaargevingsovereenkomst zijn (1) de verplichting tot bewaring van een goed, (2) de verplichting tot bewaking van dit goed en (3) de verplichting tot teruggave van dit goed. Een bewaargevingsovereenkomst is een benoemde overeenkomst, een zakelijke overeenkomst, al naargelang het geval, een eenzijdige overeenkomst (of onvolmaakt wederkerige overeenkomst) dan wel een wederkerige overeenkomst en, al naargelang het geval, een overeenkomst uit vrijgevigheid (onbezoldigde bewaargeving) dan wel een overeenkomst onder bezwarende titel (bezoldigde bewaargeving). Het recht kent nog de bewaargeving uit noodzaak, de hotelbewaargeving en het sekwester.

336

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 336

28/06/21 16:23

Bijlage

Kanscontract. Een kanscontract is een wederkerige overeenkomst, waarvan de gevolgen, met betrekking tot winst en verlies, hetzij voor alle partijen, hetzij voor een of meer van hen, van een onzekere gebeurtenis afhangen (artikel 1964 oud BW). Het oud Burgerlijk Wetboek noemt (niet exhaustief ) een aantal kanscontracten, zoals de verzekeringsovereenkomst, spel en weddenschap en de lijfrente (als modaliteit van een koop-verkoopovereenkomst).

Lastgevingsovereenkomst. Een lastgevingsovereenkomst is een overeenkomst waarbij de ene partij (de lasthebber) zich ertoe verbindt om voor de andere persoon (de lastgever) voor rekening van de lastgever en al dan niet ook in diens naam rechtshandelingen te stellen (artikel 1984 oud BW). De essentiële bestanddelen van een lastgevingsovereenkomst zijn de vertegenwoordiging door de lasthebber van de lastgever bij het stellen van rechtshandelingen. Een lastgeving is een benoemde overeenkomst, een consensuele overeenkomst, al naargelang het geval, een eenzijdige overeenkomst dan wel een wederkerige overeenkomst en, al naargelang het geval, een overeenkomst uit vrijgevigheid (onbezoldigde lastgeving) dan wel een overeenkomst onder bezwarende titel (bezoldigde lastgeving).

Dadingsovereenkomst. Een dadingsovereenkomst is een overeenkomst waarbij de partijen elkaar wederzijdse toegevingen doen om een geschil te beëindigen of te voorkomen, zonder dat een van de partijen de gegrondheid van de aanspraken van de andere partij daarom erkent (artikel 2044 oud BW). Een dading is een benoemde overeenkomst, een consensuele overeenkomst en een wederkerige overeenkomst.

Pandovereenkomst. Een pandovereenkomst is een overeenkomst waarbij de ene partij (de pandgever) een (in de regel) roerend goed tot zakelijke zekerheid bestemt ten voordele van de andere partij (de pandhouder) voor de betaling van een schuld van de pandgever of van een derde, zulks door afgifte van het pand (vuistpand) dan wel door registratie van het pandrecht (registratie) (artikels 1 e.v.

Pandwet). De pandovereenkomst is een benoemde overeenkomst en een consensuele overeenkomst.

Hypotheekovereenkomst. Een hypotheekovereenkomst is een overeenkomst waarbij de ene partij (de hypotheekgever) een (in de regel) onroerend goed tot zakelijke zekerheid bestemt ten voordele van de andere partij (de hypotheekhouder) voor de betaling van een schuld van de hypotheekgever of van een derde (artikels 41 e.v. Hypotheekwet). De hypotheekovereenkomst is een benoemde overeenkomst en een plechtige overeenkomst.

Borgtochtovereenkomst. Een borgtochtovereenkomst of borgstellingsovereenkomst is een overeenkomst waarbij de ene persoon (de borg) zich opzichtens de andere persoon (de schuldeiser) verbindt tot betaling van de schuld van een derde (de hoofdschuldenaar), voor het geval die laatste in gebreke zou blijven opzichtens de schuldeiser (artikel 2011 oud BW). De (gewone) borgtochtovereenkomst is een benoemde overeenkomst, een consensuele overeenkomst, al naargelang het geval, een eenzijdige overeenkomst dan wel een wederkerige overeenkomst en, al naargelang het geval, een overeenkomst uit vrijgevigheid (onbezoldigde borgtocht) dan wel een overeenkomst onder bezwarende titel (bezoldigde borgtocht). Het recht kent ook de kosteloze borgstelling (die voor haar geldigheid een geschrift vereist).

De hiervoor vermelde overeenkomsten zijn slechts de meest bekende. Er zijn er nog andere, bv. de cessieovereenkomst, de overeenkomst van kwijtschelding…

De hiervoor vermelde overeenkomsten worden doorgaans in detail bestudeerd in specialisatievakken, zoals het vermogensrecht, het bijzondere overeenkomstenrecht, het zekerhedenrecht…

337

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 337

28/06/21 16:23

Bijlage

Voorbeelden uit het Burgerlijk Wetboek Vruchtgebruikovereenkomst (artikel 3.138, eerste lid BW). Vruchtgebruik verleent aan zijn titularis het tijdelijk recht op het gebruik en genot van een goed van de blote eigenaar, zoals een voorzichtig en redelijk persoon, in overeenstemming met de bestemming van dat goed en onder de verplichting om het goed bij het einde van zijn recht terug te geven.

Erfpachtovereenkomst (artikel 3.167 BW). Het erfpachtrecht is een zakelijk gebruiksrecht dat een vol gebruik en genot verleent van andermans goed dat onroerend is uit zijn aard of door incorporatie.

De erfpachter mag niets doen dat de waarde van het onroerend goed vermindert, onder voorbehoud van normale slijtage, ouderdom of overmacht. Hij kan, behoudens andersluidend beding, de bestemming van het onroerend goed wijzigen.

Opstalovereenkomst (artikel 3.177 BW). Het opstalrecht is een zakelijk gebruiksrecht dat het eigendomsrecht verleent op al dan niet gebouwde volumes, voor het geheel of een deel, op, boven of onder andermans grond om er bouwwerken of beplantingen te hebben.

De hiervoor vermelde rechtsfiguren zijn alle zakelijke (gebruiks)rechten, die niet alleen bij overeenkomst, maar ook op een andere wijzen (bv. via verkrijgende verjaring) tot stand kunnen komen. Deze rechtsfiguren worden doorgaans in detail bestudeerd in het specialisatievak goederenrecht.

338

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 338

28/06/21 16:23

Bibliografie

Bibliografie 1

Basiswerken

De navolgende handboeken zijn uitstekende basiswerken met betrekking tot het verbintenissenrecht: – CLAEYS, I. en TANGHE, T., Algemeen contractenrecht: handboek voor nu en straks, Antwerpen, Intersentia, 2021, 856 p.

– CORNELIS, L., Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 997 p.

– DEKKERS, R., VERBEKE, A., CARETTE, N. en VANHOVE, K., Handboek burgerlijk recht, Deel III, Verbintenissen, bewijsleer, gebruikelijke contracten, Antwerpen, Intersentia, 2007, 820 p.

– STIJNS, S., Leerboek verbintenissenrecht. Boek 1, Brugge, Die Keure, 2016, 284 p.

– STIJNS, S., Leerboek verbintenissenrecht. Boek 1bis, Brugge, Die Keure, 2020, 146 p.

– STIJNS, S., Leerboek verbintenissenrecht. Boek 2, Brugge, Die Keure, 2020, 193 p.

– VAN GERVEN, W. en VAN OEVELEN, A., Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2015, 728 p.

– VANSWEEVELT, T. en WEYTS, B. (eds.), Handboek verbintenissenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2019, 1214 p.

– VANSWEEVELT, T. en WEYTS, B. (eds.), Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 935 p.

2

Tips voor verdere verdieping

2.1

Rechtsleer

– DIRIX, E. en VAN OEVELEN, A. (eds.), Bijzondere overeenkomsten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl.

– ROODHOOFT, J. (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, losbl.

– VERBEKE, A., ARTSCHENE, I., BRULEZ, P., PORTUGAELS, N. en SWENNEN, J., Bijzondere overeenkomsten in kort bestek. Antwerpen, Intersentia, 2020, 324 p.

– Ook in tijdschriften als het Rechtskundig Weekblad (RW), Tijdschrift voor Belgisch Burgerlijk Recht (TBBR), Tijdschrift voor Privaatrecht (TPR), Nieuw Juridisch Weekblad (NJW) of in de Themis-cahiers (KU Leuven) verschijnen regelmatig interessante bijdragen over topics van het verbintenissenrecht.

339

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 339

28/06/21 16:23

Bibliografie

2.2

Rechtspraak

Overzichten van rechtspraak: – de opeenvolgende kronieken van het verbintenissenrecht in het Rechtskundig Weekblad (RW) overzichten van rechtspraak in het Tijdschrift voor Privaatrecht (TPR) – themanummers van Rechtspraak Antwerpen Brussel Gent (RABG) – VANSWEEVELT, T., Buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en (aansprakelijkheids) verzekeringsrecht, Antwerpen, Maklu, 2013, 544 p.

2.3

Modellen

– CAPPELLE, L., DE WILDE, H., LAMBERS, J. en VAN MINNEBRUGGEN, W., e.a., Bijvoorbeeld: Modellen voor het bedrijfsleven, Mechelen, Kluwer, losbl.

– DECLERCK, A., DE MEY, J., FORRIER, E., MARCHAL, P., SNOECK, P., SOETAERT, R., VOET, S. en UYTTERSPROT, J., Algemene Modellenverzameling voor de Rechtspraktijk (AMR), Mechelen, Kluwer, losbl.

– DEMEYERE, L., VAN OEVELEN, A. en WALSCHOT, F., Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 154 p.

– WIJNS, M (ed.), Brieven & contracten voor zelfstandige ondernemers, Leuven, Indicator, 2019, 579 p.

340

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 340

28/06/21 16:23

Trefwoordenregister

Trefwoordenregister A aanbod 88, 89, 90, 91, 92, 94, 202 aanmaning 140, 141 aanvaarding 90, 92, 94, 107 aanvullende schadevergoeding 157, 160, 162 aanvullend recht 80, 82, 133, 135, 119, 169, 280 absolute nietigheid 83, 124, 129 absorptietheorie 79 aflopende overeenkomst 81 afstand van recht 328 algemene voorwaarden 107 arbeidsovereenkomstenwet 76, 76, 142, 149, 180, 232, 248, 284, 322 authentieke akte 86, 191, 293, 296, 299, 301

b beding ten gunste van een derde 184 bedrog 85, 110, 111, 232 benadeling 117, 118 benoemde overeenkomst 77 bevrijdende verjaring 325, 332 bevrijdingsbeding 170 bewarend beslag 157 bijkomende overeenkomst 81, 335 bijkomende schadevergoeding 157, 160, 162 bindende kracht 85, 86

c cascaderedenering 42 cessie 317, 318 co-existentie 221 commissie 78 compensatie 326 compensatoire schadevergoeding 160 concessie(overeenkomst) 78, 125 consensualisme 70, 82, 293, consensuele overeenkomst 70, 337 consumentenovereenkomst 82 contractbreuk 133, 138, 191, 192 contractuele wanprestatie 131, 133, 138, 140, 149, 160, 162

contractvrijheid 40, 82, 83, 84, 85, 87, 89, 91, 119 contractweigering 83 cumulatietheorie 79

d dadelijke overeenkomst 81 deelbare verbintenis 42, 46, 47, 48, delegatie 323 derdemedeplichtigheid aan contractbreuk 191, 192, 193 duurovereenkomst 81 dwaling 108, 109, 234 dwangsom 157 dwingend recht 35, 80, 83, 84, 85, 129, 162, 173

e eenzijdige buitengerechtelijke ontbinding 166, 169 eenzijdige overeenkomst 69, 74, 181, 335 eenzijdige rechtshandeling 26, 67, 202 eenzijdige wilsuiting 33, 67, 202 elektronische handtekening 298 enac 149 equivalentieleer 241, 266 exceptie van niet-nakoming 149 exoneratiebeding/-clausule 140, 170, 219

f foutloze aansprakelijkheid 225 franchiseovereenkomst 78, 95

g garantieverbintenis 38 gedwongen uitvoering 132, 141, 155 gekwalificeerde benadeling 117, 118, 119 gemengde overeenkomst 77, 79 genuszaak 123 gerechtelijke ontbinding 166 geweld 114, 115 gezamenlijke verbintenis 42 341

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 341

28/06/21 16:23

Trefwoordenregister

goede trouw 18, 87, 159, 264, 316, 329 goede zeden 18, 83, 124, 125

h handelingsbekwaamheid 121 herroeping 181 hoofdbedrog 112 hoofdelijke verbintenis/ hoofdelijkheid 49, 53, 54, hoofdgeweld 114 hoofdovereenkomst 81 hoofdverbintenis 44 hulppersoon 222, 223 hypotheekovereenkomst 337

meerzijdige rechtshandeling 26, 67, 68, 102 middelenverbintenis 38 moratoire intrest 176 moratoire schadevergoeding 148

n natuurlijke verbintenis 28, 29, 214, 332 nietigheid 127, 129, 179, 311 niet-uitvoeringsexceptie 75, 149, 150, 156 novatie 325

o

l

objectieve aansprakelijkheid 225, 236, 248, 255 onbenoemde overeenkomst 13, 77, 78 ondeelbare verbintenis 42, 49 onderhandelde overeenkomsten 81 onderhandeling 88, 89, 91, 96, 102, 107 onderhandse akte 191, 293, 299, 302, 303 oneigenlijke overeenkomst 26, 33, 210 ongerechtvaardigde verrijking 213 onmiddellijke vertegenwoordiging 106 ontbindende voorwaarde 57, 58, 162 ontbinding 75, 162, 163, 166, 167, 168 onverschuldigde betaling 27, 33, 212, 213 oorzaak 83, 124 openbare orde 18, 83, 84, 124, 125, opschortende voorwaarde 56, 58, 102 opzegbeding 174 opzegging 179 orgaantheorie 231 overdracht van schuldvordering 317, 318, 319, 320, 322 overeenkomst om niet 76 overeenkomst onder bezwarende titel 335 overeenkomst uit vrijgevigheid 75, 76, 335 overeenkomst ten kosteloze titel 76, 199 overmacht 75, 134, 135, 149, 169 overmachtsclausule 135

lastgeving 16, 17, 77, 80, 211, 337 leasing 79

p

i imprevisieleer 134, 137 incidenteel bedrog 112 incidenteel geweld 114 indeplaatsstelling 317, 320 ingebrekestelling 141, 142, 143, 144, 145, 148 in solidum 54, 55, 236, 237, 248, 266 inspanningsverbintenis 38, 39, 40, 98, 140 intentieverklaring 96 intrestbeding 176 intuitu personae(-verbintenis) 35, 81, 132, 319

k kaderovereenkomst 81, 102 kanscontract 75, 76, 377 kettingbeding 189 kwalitatieve aansprakelijkheid 224, 232, 236, 237, 245, 248 kwijtschelding 281 325, 327, 337

m makelaar 92, 106 meerpartijenovereenkomst 82

partijbeslissing 86 pauliaanse vordering 198 plechtige overeenkomst 70 potestatieve voorwaarde 56, 58 precontractuele aansprakelijkheid 88, 89, 103

342

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 342

28/06/21 16:23

Trefwoordenregister

precontractuele fase 88, 96 productaansprakelijkheid 225, 249

q quasi-contract 27, 210

r raamovereenkomst 81 rechtsbekwaamheid 121 rechtsdwaling 109 rechtshandeling 67, 68, 102 rechtsmisbruik 83, 88, 159 rechtstreekse vordering 186, 187 rechtsverwerking 329 registratie 101, 337 regres 248, 257 relatieve nietigheid 124, 129 resultaatsverbintenis 38, 39, 140, 188, 189 retentierecht 149, 151 risico-aanvaarding 234

s samengevoegde verbintenis 42 samenloop 219 schadebeding 158, 160, 162, 170, 173, 174 schadebeperkingsplicht 167, 263 schuldoverdracht 317, 323 schuldoverneming 323, 324 schuldvergelijking 325, 326 schuldvermenging 325, 327 schuldvernieuwing 325 secundaire verbintenis 44 simulatie 195 solidaire verbintenis 49 soortgoederen 132 soortzaak 123 specieszaak 123 splitsbare verbintenis 42 standaardcontract 82 sterkmaking 188 subrogatie 317, 320, 321, 322

t tegenwerpbaarheid/tegenwerpelijkheid 132, 183, 190, 195

toetredingscontract 81, 85, 107

u uitdrukkelijk ontbindend beding 167 uitslagverbintenis 38 uitvoerend beslag 157 uitvoering bij equivalent 160 uitvoering in natura 156

v vaste dagtekening 191, 293, 303 vastgoedmakelaar 138 veinzing 195 verbintenis met een persoonsgebonden karakter 35, 81 verbintenis met tijdsbepaling 55, 60, 327 verbreking 179, 181 verbrekingsbeding 174 vergeldende overeenkomst 76 verjaring 16, 20, 325, 332 vermoedens: wettelijke vermoedens 283 feitelijke vermoedens 285, 308 vermogen des onderscheids 228 vermogensverschuiving (verrijking) zonder oorzaak 213, 214 vertegenwoordiging 132 vervangende schadevergoeding 160, 161 voorbereidende overeenkomst 81, 102 voorkeurovereenkomst 100 voorovereenkomst 81, 100 voorwaarde 55 voorwerp 28, 31, 37, 42, 44, 89, 123, 142 vorderingsrecht 25, 30 vreemde oorzaak 134, 135, 138, 233

w WAM 19, 78, 188, 225, 249 wederkerig(e) contract/overeenkomst 69, 74, 75, 302, 335 Wetboek van Economisch Recht 19, 34, 40, 82, 181 Wilsautonomie 82 wilsgebrek 108, 109, 111, 114, 117, 118, 120 wilsovereenstemming 26, 68, 69, 70, 82, 102, 106 343

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 343

28/06/21 16:23

Trefwoordenregister

z zaakwaarneming 27, 33, 210, 211 zakelijke overeenkomst 70, 71, 82, 336 zakelijk recht 25, 37 zijdelingse vordering 188

lijst geciteerde Latijnse rechtsspreuken fraus omnia corrumpit pacta sunt servanda. ius novit curia da mihi factum, dabo tibi ius actori incumbit probatio, reus in excipiendo fit actor verba volant, scripta manent accessorium sequitur principale lex specialis derogat legi generali lex posterior derogat legi priori bonus pater familias culpa in contrahendo culpa in non contrahendo exceptio non adimpleti contractus

344

Praktisch Verbintenissenrecht 2021_v7.indd 344

28/06/21 16:23