Marinetti en het Futurisme

I T T E N E I R M S I MA R U T U F T E H N E

Detail: Boccioni, p.31

EN E R O O V T S E MANIF WERELD E W U E I N

Detail: Balla, p. 57

VROUW & MACHT

ARTEMISIA

MARINETTI EN HET FUTURISME M A N I F E S T VO O R E E N N I E U W E W E R E L D

RIJKSMUSEUM TWENTHE, ENSCHEDE WAANDERS UITGEVERS, ZWOLLE

4

MARINETTI EN HET FUTURISME manifest voor een nieuwe wereld Tato, Futuristisch portret– van Marinetti, 1931

5

Inhoud

8 Dankwoord Arnoud Odding

9 Voorwoord Giorgio Novello

12 “RECHT OVEREIND OP DE TOP VAN DE WERELD, DAGEN WIJ NOG ÉÉNMAAL DE STERREN UIT!” Arnoud Odding

18 MARINETTI: MANIFEST VOOR EEN NIEUWE WERELD Joery de Winter

52 FUTURISME. DE AVANTGARDE VAN DE AVANTGARDE Maurizio Scudiero

8

Dankwoord

In de tentoonstelling ‘Marinetti en het futurisme: manifest voor een nieuwe wereld’ lijken verleden, heden en toekomst hopeloos door elkaar te lopen. De toekomst van de futuristen van een eeuw geleden is immers al lang verleden tijd. Wat kan dat verleden ons leren voor onze toekomst en onze eigen tijd? Ons heden alterneert tussen hoop en vrees voor de toekomst. En tot overmaat van ramp verstoort een wereldwijde pandemie het heden, net als honderd jaar geleden.

In pandemische tijden is de organisatie van een grote tentoonstelling over het Italiaanse futurisme een heuse uitdaging. Je reist nu niet zoals in gewone tijden even op en neer naar Rome of Milaan. Daarom wil ik hier als eerste Davide Sandrini en zijn team bedanken, die een behoorlijk deel van de bruikleenorganisatie op zich namen. Zonder hun organisatorische inspanningen en creativiteit was deze tentoonstelling er nooit gekomen.

Ook dank ik de Italiaanse ambassadeur Giorgio Novello en Paola Cordone, directeur van het Italiaans Cultureel Instituut voor hun hulp bij de voorbereidingen van deze tentoonstelling. Een volgend woord van dank gaat uit naar alle bruikleengevers, de vele particuliere én institutionele verzamelaars die ondanks de onzekere tijden enthousiast werden en het belang zagen van deze tentoonstelling in Rijksmuseum Twenthe.

Dankzij de kennis van de wetenschappelijk adviseurs Maurizio Scudiero, Joery de Winter en Caro Verbeek, tevens medeauteurs van de catalogus, konden we aan de hand van haar leider Filippo Tommaso Marinetti, de artistieke ambities en ontwikkeling van het futurisme in beeld brengen. Verder bedank ik het team van Rijksmuseum Twenthe dat deze tentoonstelling en publicatie tot stand heeft gebracht. Speciale dank gaat uit naar Julia Wolters voor de conceptuele en inhoudelijke begeleiding en Jasmijn Weener voor haar rol als projectleider.

Marloes Waanders met haar team bedank ik voor de realisatie van dit prachtige boek. Tot slot bedank ik het Ministerie van OCW, Istituto Italiano di Cultura di Amsterdam, Provincie Overijssel, Gemeente Enschede, Mondriaan Fonds, G.J. van Heek Jr. Fonds, Businessclub Rijksmuseum Twenthe en de Museumvrienden Rijksmuseum Twenthe en De Museumfabriek die met genereuze toezeggingen bijdroegen aan de totstandkoming van deze tentoonstelling.

MARINETTI EN HET FUTURISME – manifest voor een nieuwe wereld

Arnoud Odding Directeur Rijksmuseum Twenthe

Een omvangrijke tentoonstelling van Italiaanse schilderkunst in Nederland is voor mij altijd een bijzondere ontroering. Deze prachtige tentoonstelling van Italiaanse futuristische kunst vormt daarop zeker geen uitzondering. Ze biedt een waardevol inzicht in een kunststroming die gedurende vele decennia het Italiaanse cultuurlandschap op vele manieren doordrong, vruchtbare relaties aanging met andere stromingen in Europa en een scala aan nieuwe ideeën en opvattingen ontwikkelde in de schilderkunst, maar ook in de architectuur, de beeldhouwkunst, de literatuur, de muziek. En ja, ze was ook controversieel, niet in het minst vanwege de politieke banden van veel van haar meest representatieve kunstenaars.

Daarom ben ik het Rijksmuseum Twenthe en haar directeur Arnoud Odding ontzettend dankbaar dat zij dit baanbrekende initiatief mogelijk hebben gemaakt, en het verheugt mij dat ook het Italiaans Cultureel Instituut van Amsterdam aan deze manifestatie heeft meegewerkt.

Nederland en Italië hebben door vele eeuwen heen en op zoveel verschillende manieren in de voorhoede gestaan van de Europese schilderkunst. Er is zelfs vandaag nog een wederzijdse vertrouwdheid tussen de kunst van de twee landen, een subtiele aantrekkingskracht, de waarneming van gemeenschappelijke gedachten en gevoelens. Dit geldt tot op de dag van vandaag ook; want Italië en Nederland zijn twee bijzonder ontwikkelde naties, bedeeld met technologisch geavanceerde industrieën, onderzoekscentra van topniveau en een omvangrijke economische ontwikkeling. Vandaag dienen zich nieuwe uitdagingen aan voor de twee landen, om er maar enkele te noemen: de overgang naar een koolstofvrije economie, een steeds meer geïntegreerd Europa, solidariteit tussen de generaties.

Daarom kunnen wij ons bij het zien van deze schitterende nieuwe tentoonstelling zo verbonden voelen met de vertegenwoordigde kunstenaars. Het futurisme is ontstaan in Italië in een tijd van grote intellectuele, sociale, wetenschappelijke, technologische en politieke opwinding. Italië belandde, net als veel andere Europese landen, in een fase van versnelde ontwikkeling waarin alles mogelijk leek en nieuwe technologieën in opkomst waren. Op het moment dat de futuristen hun theorieën lanceerden en hun eerste tentoonstellingen hielden, maakte Italië een sterke industriële ontwikkeling door, bevorderd door de overvloed aan hydro-elektrische energie, en legde het de grondslagen voor de overgang van een agrarisch land naar een van de meest ontwikkelde industrielanden. Beweging, het zoeken naar noviteiten, en breken met het verleden waren de sleutelwoorden. De futuristen geloofden dat de toekomst alleen maar verbeteringen zou brengen, dat de minder vitale erfenis uit het verleden moest worden verworpen, dat kunstenaar zijn in de eerste plaats een oproep tot actie was.

Sommige van deze kunstenaars, zoals Umberto Boccioni, zouden snel verpletterd worden door dezelfde oorlog die zij zo bepleitten. Anderen zouden de decennia doorkomen en voorspoed, tragedies en ontgoochelingen meemaken. Marinetti bleef altijd trouw aan het idee dat een kunstenaar een man van actie moest zijn.

Het futurisme was dus niet alleen een picturale of sculpturale beweging. Het was een poging om een globale opvatting van het leven te ontwerpen, die vrijwel alle kunsten omvatte. Door zijn veelzijdige karakter is het vandaag de dag niet gemakkelijk te begrijpen wat het futurisme nu eigenlijk was. Deze tentoonstelling, die een diepgaand historisch en wetenschappelijk parcours biedt, is juist zo boeiend, omdat zij ons in staat stelt deze complexiteit op een ordelijke manier te benaderen.

Ik spreek dan ook mijn grote waardering uit voor de samenstellers en organisatoren van de tentoonstelling en voor het museum waar zij plaatsvindt. Ik wens u, mijn vriend de lezer, dezelfde goede ervaring met deze tentoonstelling toe als ik heb gehad.

Giorgio Novello Ambassadeur van Italië in Nederland

9

MARINETTI EN HET FUTURISME – manifest voor een nieuwe wereld

Voorwoord

MARINETTI EN HET FUTURISME – manifest voor een nieuwe wereld

10

MARINETTI EN HET D’Anna, FUTURISME p.83 – manifest voor een nieuwe wereld Detail: Giulio

11

12

“RECHT OVEREIND OP DE TOP VAN DE WERELD, DAGEN WIJ NOG ÉÉNMAAL DE STERREN UIT!” MARINETTI EN HET FUTURISME – manifest voor een nieuwe wereld

Door Arnoud Odding

En laat ze dus maar komen, de vrolijke brandstichters met hun verkoolde vingers! Daar zijn ze! Daar zijn ze!... Kom op! steek de bibliotheken in brand!...Verleg de loop der kanalen om de musea onder te laten lopen!... Oh, wat een vreugde de oude roemrijke doeken, verscheurd en met uitgelopen kleuren, te zien afdrijven!... Grijp je houwelen, bijlen en hamers en maak zonder mededogen de aanbeden steden met de grond gelijk!

13

Het Italiaanse futurisme was de meest radicale van alle avant-gardistische stromingen aan het begin van de twintigste eeuw. De futuristen ging het om niets meer of minder dan de ‘complete reconstructie van het universum’, zoals Balla het omschreef in 1919.

De Franse kubisten, zo vonden de futuristen, bleven met hun zorgvuldig gecomponeerde stillevens, stemmige landschappen en gezellige naakten hangen in het verleden.

Nee, dan de futuristen, zij verbeeldden nieuwe, twintigste-eeuwse onderwerpen. Zij maakten kunst die blaakt van snelheid, energie, agressie, trots én nationalisme. ‘Oorlog is de hygiëne van de wereld’, schreef Marinetti al in zijn eerste manifest uit 1909. In hun strijd voor verandering leken ze nauwelijks gehinderd door morele overwegingen.

Met het ontbreken van begrenzingen en traditionele ethische beginselen komen we op de betekenis van het futurisme in onze eigen tijd. Want net als toen verandert de huidige samenleving razendsnel. Een eeuw geleden zagen de futuristen een nieuwe wereld met ongekende mogelijkheden. Alles wat tussen hen en die potente, nieuwe wereld stond, moest opgeruimd worden. Daarvoor moest alles wijken. De futuristen wilden uitdrukking geven aan die nieuwe tijd en dat lukte ze in belangrijke mate.

O ironie, om dat doel te bereiken, moesten zij zich verhouden tot de conservatiefpolitieke realiteit van het fascisme. Want wie de wereld wil veranderen kan niet om haar tegenstrijdigheden heen.

MARINETTI EN HET FUTURISME – manifest voor een nieuwe wereld

Aldus schreef de dichter Filippo Marinetti in zijn futuristisch manifest, op 20 februari 1909 afgedrukt op de voorpagina van Le Figaro, de belangrijkste krant van Frankrijk.

Stel je voor dat nu een dichter de voorpagina van een landelijke krant tot zijn beschikking krijgt om een onstuimig manifest te publiceren. Dat is toch ondenkbaar? Maar meer dan honderd jaar geleden deden de kunsten er werkelijk toe!

Marinetti kwam in opstand tegen het verleden en tegen alles wat naar zijn mening een grootse toekomst van zijn land Italië in de weg kon staan. Want Italië is het land waar het verleden je op vrijwel ieder plein tegemoet blinkt; het land waar iedere kerk door een beroemde, maar al lang geleden overleden architect ontworpen lijkt en waar iedere schep in de grond weer een andere historische vondst oplevert. Zoveel verleden kan verstikkend zijn. Zeker als je een jonge dichter of schilder bent die ziet dat de tijden veranderen, die ziet dat jouw land niet meer de glans van voorheen bezit en die ziet dat de toekomst niet voldoende heeft aan de fragmenten van het verleden.

Maar het futurisme is ook een vat vol tegenstrijdigheden. Enerzijds strijdt Marinetti bijvoorbeeld tegen het feminiene dat volgens hem voor zwakte staat terwijl hij anderzijds ook een voorvechter voor vrouwenrechten is. Met een flinke dosis goede wil zou je hem zelfs als een proto-feminist kunnen beschouwen. Marinetti schrijft dat hij tegen academies is, maar in 1929 wordt hij lid van de Koninklijke Academie van Italië. Is dat opportunisme? Of pragmatisch handelen in dienst van een hoger doel?

Het zijn de tegenstrijdigheden waardoor Filippo Marinetti en ‘zijn’ futuristen zo moeilijk te duiden zijn. De stroming bleef fluïde en ambivalent, van het eerste futuristisch manifest in 1909 tot het overlijden van Marinetti in 1944.

14

De omgang met al die tegenstrijdigheden is voor niemand eenvoudig. Precies als een eeuw geleden staan grote groepen mensen nu lijnrecht tegenover elkaar. Zij die vanuit democratische principes en vrijheids- en gelijkheidsbeginselen redeneren staan tegenover hen die hun heil zoeken bij autoritair leiderschap en desnoods geweld. Opnieuw leven we in een tijd waarin roekelozen de democratie op het spel menen te mogen zetten.

Amerikaanse media schrijven bij voortduring over een cultuuroorlog van rechts tegen links, conservatief tegen progressief, reactionair tegen revolutionair en uitsluiten tegenover insluiten. We zoeken naar antwoorden op grote maatschappelijke vragen waarbij we het op essentiële zaken niet eens kunnen worden. Niet alleen onze opvattingen en waarden verschillen maar, verontrustender, ook onze belangen. Ambivalentie is de kern van ons menselijk bestaan. En dat is wat kunst ons zo goed laat zien.

Rijksmuseum Twenthe toont kunst als spiegel van grote maatschappelijke veranderingen.

Waar in de afgelopen jaren het verleden centraal stond – wie we zijn en hoe we zijn geworden – kijken we nu vooral naar de toekomst: wie we zijn en hoe we willen worden.

Die vraag werken we uit in een drietal programmalijnen. De eerste is ecologisch. Immers we willen allemaal een rijker leven, maar het gevolg is dat we de wereldwijde balans verstoren. Klimaat en biodiversiteit zijn slechts twee van de ecologische crises waar we middenin zitten. De tweede programmalijn is samen te vatten met de vraag ‘wie we mogen zijn’. We roepen om gelijkheid en de mogelijkheid voor ieder individu zich ten volle te kunnen ontplooien, maar als iedereen gelijke kansen krijgt moeten de traditioneel bevoorrechten misschien wat inschikken. Tot slot richten we ons bij Rijksmuseum Twenthe op de vraag ‘wat we mogen geloven’. Spanningen lopen op en we trekken ons terug in onze eigen informatiebubbel en in onze eigen waarheid. Juist in tijden van grote veranderingen kan nepnieuws zich makkelijk verspreiden. Propaganda gedijt het beste in tijden van onzekerheid, zo bewijst de geschiedenis keer op keer.

De geschiedenis herhaalt zich echter nooit. Hetgeen niet wegneemt dat we ervan kunnen leren. De futuristen waren radicale avant-gardisten in een enerverende tijd. Voor hun radicale vernieuwingsdrang moesten traditionele waarden (en vormen) wijken. Ze wilden immers de toekomst winnen. Maar hoe geven wij vorm aan onze toekomst? Wie willen wij worden? En waarop baseren wij onze beginselen in tijden van ontwrichtende veranderingen? De futuristen hadden een antwoord in hun eigen tijd.

“Recht overeind op de top van de wereld, dagen wij nog éénmaal de sterren uit!”

MARINETTI EN HET FUTURISME – manifest voor een nieuwe wereld

Wat hebben zij ons nu nog te vertellen?

1 Rougena Zatkova Portret van Marinetti,1915-1916 olieverf op doek, 100 x 90 cm Erven Marinetti, Milaan

MARINETTI EN HET FUTURISME – manifest voor een nieuwe wereld

15

MARINETTI EN HET FUTURISME – manifest voor een nieuwe wereld

16

MARINETTI EN HET FUTURISME Detail: Severini, p.24 – manifest voor een nieuwe wereld

17

18

MARINETTI: MANIFEST VOOR EEN NIEUWE WERELD MARINETTI EN HET FUTURISME – manifest voor een nieuwe wereld

Door Joery de Winter