Zilver
met
Schwung
Zilver met Schwung Collecties / connecties rondom Maastrichts  zilver
Waanders Uitgevers, Zwolle Bonnenfanten, Maastricht
Bonnefanten Kerckhoffs Tielens Wesly
Inhoud Voorwoord 9 Connecties door Collecties / Proloog 12 Zilver in Maastricht 15 Veilig doordrinken 18
Het sprookje van de kikker en de kreeft 54
Het geheim van de krakeling 20
Snoep-goed 58
Zilver in het museum 24
Verzamelaar Wesly 60
Schilderen in zilver 26
Verbindingen maken het verschil 62
Verzamelaar Kerckhoffs 30
Voorloper van de koffiecorner 64
Verzamelaarsdilemma 34
Rijke smaakmakers 70
Internationaal mode 36
Smaakversterkend stelletje 72
Tea-time 38
Dineren bij de burgemeester 74
Op weg naar één opstelling 42
Bestseller met swung 78
Verzamelaar Tielens 44
De eerste, de beste 82
Aangeboden 46
Van de kermis thuiskomen 88
Zonder opsmuk 50
Zoete koek 90
Imponerende schenker 52 Signatuur van de meester 92 Overzicht van opgenomen objecten 94 Colofon 96
Voorwoord Binnen de grote en veelzijdige Nederlandse zilversmeedkunst neemt die van Maastricht een bijzondere positie in. De stad is gedurende eeuwen cultureel en economisch vooral verbonden met de stad Luik en verre van ‘Hollands’. In de kunstnijverheid vertaalt zich dat in een vormgeving met ‘schwung’. Een term die de Maastrichtse volksaard beschrijft, maar ook een term die in letterlijke zin tot uiting komt in het achttiende-eeuwse zilverwerk dat vanuit de voet in een draai naar boven rijst; met recht Zilver met Schwung. Maastrichts zilver stond bekend om zijn onberispelijke kwaliteit en is ook daarom tot vandaag erg geliefd. Na de eerste voorzichtige aankopen door het Koninklijk Geschied- en Oudheidkundig Genootschap, volgde vanaf het midden van de twintigste eeuw systematisch verzamelen met de tentoonstelling en catalogus“Maastrichts Zilver” als hoogtepunt in 1978. Vervolgens leidde de deelcollectie enkele decennia een slapend bestaan, totdat op initiatief van verzamelaar Paul Kerckhoffs in 2012 in Museum aan het Vrijthof de tentoonstelling “Duurzame glans” plaatsvond. Sinds 2015 staat in het Bonnefanten het Maastrichts zilver opnieuw volop in de aandacht met een vaste zaalpresentatie van de eigen collectie en twee verwervingen, waaronder een zeldzame drie-kranenkan van Joannes l’Herminotte. Omstreeks die tijd raakte ik in gesprek met een aantal particuliere verzamelaars over de mogelijkheden de krachten te bundelen en te komen tot een geïntegreerde presentatie van de publieke en private zilvercollecties in het Bonnefanten. Geïnspireerd door het succes van de schatkamer Neutelings, een permanente opstelling die het museum in 2016 realiseerde, hebben de verzamelaars Benoit Wesly, Paul Kerckhoffs, Stichting Wagner-de Wit, Stichting Bonhomme Tielens en het Bonnefanten de handen ineengeslagen, met als resultaat een nieuwe vaste opstelling en een publicatie. Deze unieke samenwerking tussen museum en privéverzamelaars zorgt voor een nieuwe frisse kijk op het Maastrichts Zilver en wil jong en oud enthousiasmeren voor het prachtige design uit vroeger tijden.
9
SAUSKOMMEN
Maker: Joannes Andreas l’Herminotte Jaarletter: 1774/76
SAUSKOMMEN
Maker: Joannes Andreas l’Herminotte Jaarletter: 1768/70
Rijke smaakmakers SAUS VOOR DE SMAAK
Geen maaltijd is af zonder smakelijke saus. Op een goed gedekte tafel staan sauskommen nooit alleen, maar meestal per paar of als viertal. Er zijn twee basisvormen te onderscheiden. Het type met één schenktuit en aan de tegenoverliggende zijde een handgreep en het type met aan weerskanten een schenktuit en haaks op de schenkrichting twee grepen. Deze Maastrichtse exemplaren hebben een hybride vorm: één schenktuit, een opstaande krul aan de overliggende zijde en twee oren aan de zijkant.
GEWICHTEN
Tot in de twintigste eeuw bepaalt het gewicht van zilverwerk in hoge mate de prijs van een voorwerp en is het arbeidsloon van de zilversmid minder van belang. Op de bodem dragen deze sauskommen graveringen van cijfers om gewichten aan te geven. Eén kom is gegraveerd 18 once en 3 engels en de andere 17 once en 11 engels. Omgerekend is dat 557 en 539 gram. Ze zijn in de tijd weinig gesleten.
[RECEPT] RAMOLADE
Een koude saus voor verschillende visfilets is de ‘ramolade’. Hak peterselie, bieslook, ansjovis en kappertjes. Doe dit in een schaal met een beetje zout, peper en nootmuskaat. Meng dit goed samen met olie en azijn. Zijn de visfilets bereid, beschenk ze dan met deze smakelijke ramolade.
70
VERGULDING
Zilver wordt gerekend tot de edelmetalen. Toch is het niet bestand tegen alle invloeden van buitenaf. Zwavelverbindingen kleuren het zwart en zout en zuren tasten het metaal aan als het er te lang mee in contact is. Het zijn ingrediĂŤnten die in de meeste sauzen voorkomen. Om aantasting van het zilver te voorkomen, zijn sommige sauskommen van binnen verguld.
71
MOSTERDPOT EN STROOIER Maker: Timanus Bauduin Jaarletter: 1786/88
MODE
Strooibussen en mosterdpotten volgen trouw wat de mode voorschrijft. Strooibussen en mosterdpotten in Lodewijk XIV-stijl zijn statig en formeel, die in Lodewijk XV-stijl hebben de kenmerkende Maastrichtse tordering en die in Lodewijk XVI-stijl zijn duidelijk herkenbaar aan de classicistische kenmerken.
LUIKS VOORBEELD?
Deze mosterdpot en strooibus dragen de initialen ME die verwijzen naar een eerdere eigenaar. Een vrijwel identieke paar met dezelfde initialen is een aantal jaren eerder gemaakt in Luik. Waarschijnlijk woonde de onbekende meneer ME in Maastricht en heeft hij in zijn woonplaats een extra set van zijn Luikse exemplaren laten bijmaken.
NATTE MOSTERD
Aanvankelijk wordt mosterd als poeder gebruikt. Vanaf het einde van de achttiende eeuw wordt het gewoonte dit poeder te mengen met bier of azijn (natte mosterd). Om aantasting van het zilver door het zuur te voorkomen worden mosterdpotjes voorzien van een glazen binnenbakje. Populair worden de blauwglazen potjes met zilver traliewerk.
EEN SETJE
Een strooibus en een mosterdpot gaan vrijwel altijd samen door het leven. De strooibus heeft een deksel met strooigaten voor het uitstrooien van suiker of specerijen over een gerecht. Bij de mosterdpot hoort een lepeltje. Het formaat van een strooibus en de grootte van de strooigaten bepalen het gebruik. Grote strooibussen zijn voor suiker, de kleinere met fijne gaatjes voor gemalen specerijen.
72
Smaakversterkend stelletje
[RECEPT] VAN FIJNE MOSTAERT TE MAECKEN
Wrijf de zwarte en gele zaden van de plant die mosterd heet tot meel, fijn of grof, zoals het goed is. Meng het mosterdmeel met water, azijn, bier of most. Zo veel dat het niet te dik, noch te dun is.
73
KABARET
Maker: Wilhelmus Maessen Jaarletter: 1712/15
TWEE KANDELAARS
Maker: Wilhelmus Maessen Jaarletter: circa 1720
STROOIBUS 
Maker: Joannes l’Herminotte Jaarletter: 1754/56
Dineren bij de burgemeester STAMVADER VAN SLIJPE
De Maastrichtse stamvader is Isaac (van) Slijp. Hij is geboren in Friesland en zoals vele noorderlingen Nederduits-gereformeerd. In 1658 benoemen de Staten-Generaal hem tot stadhouder, voogd en ontvanger van den lande van Valkenburg en twaalf jaar later verkrijgt hij het burgerschap van Maastricht. Zijn mannelijke nakomelingen zitten vrijwel de gehele achttiende eeuw in het stadsbestuur van Maastricht en in het bestuur van het Land van Valkenburg, een enkeling wordt dominee. Dochters en kleindochters huwen zonen uit andere voorname protestantse families in de stad.
HERENIGD
Door vererving, opsplitsing en verkoop valt de collectie familiezilver van Van Slijpe in de loop van de negentiende en twintigste eeuw uiteen. In totaal zijn nog tien stukken zilverwerk bekend met daarop het familiewapen Van Slijpe. Ze stammen uit verschillende perioden en zijn gemaakt door verschillende zilversmeden. Sommige stukken zijn na lange tijd weer herenigd en zijn nu te zien in het Bonnefanten.
74
TWEE SAUSKOMMEN
Maker: Christiaen Olieslaegers Jaarletter: 1758/60
75
KARL MARX
De familie Van Slijpe woont in een stadspaleis dat toepasselijk de Hof van Slijpe heet (tegenwoordig Bouillonstraat 8-10). Gedurende de gehele achttiende eeuw is het huis in bezit van de familie Van Slijpe. In 1802 wordt een zwager van Karl Marx mede-eigenaar van het pand. Als herinnering daaraan is in 1983 een plaquette aangebracht, hoewel de auteur van Das Kapital hier nooit bij zijn zuster heeft verbleven.
INGETOGEN HOLLANDS
Het laten aanbrengen van een familiewapen op zilverwerk heeft twee grote voordelen. Ten eerste is duidelijk wie de eigenaar is en ten tweede bestaat bij gasten geen twijfel over de rijkdom van de gastheer. Een groot deel van het Maastrichtse zilverwerk met familiewapens stamt uit voorname protestantse families, zoals de families Van Slijpe, Hessel van Dinter, Collard en Reinicke. Families die veel burgemeesters, schepenen en andere bestuurders hebben voortgebracht. Vrijwel al het zilver dat zij bezaten, is vervaardigd naar de Hollandse smaak. Dat wil zeggen: strak en sober, passend bij een protestantse visie op het leven.
WILLEN EN KUNNEN
Iedereen wil wel een zilveren servies om zijn tafel mee op te sieren. Maar er is een verschil tussen willen en kunnen. Minder welgestelde burgers die zich geen uitgebreide zilveren uitzet kunnen veroorloven, laten dezelfde voorwerpen maken in het goedkopere messing, koper of tin. De goedkope tinnen kopieën worden in de volksmond gekscherend ‘armeluiszilver’ genoemd.
76
NIETS IS WAT HET LIJKT
Een gegravure zegt niet altijd wanneer een voorwerp is gemaakt. De inscriptie op een koffiekan uit 1788/92, uit de nalatenschap van de echtgenote van burgemeester Godard van Slijpe luidt: ‘Souvenir de nôtre chère Tante L.C. van Slijpe née van Dijk décédée le 23 fevrier 1826’ (= herinnering van onze geliefde tante L.C. van Slijpevan Dijk, overleden 23 februari 1826). Tussen het moment van vervaardiging van de kan en de datering van de inscriptie zit ruim 30 jaar verschil.
77
GETORDEERDE KANDELAARS Maker: Joannes l’Herminotte Jaarletter: 1764/66
MAASTRICHTSE BESTSELLER
Kandelaars zijn goed vertegenwoordigd binnen het achttiende-eeuwse Maastrichtse zilver. De grootste producent van kandelaars in Lodewijk XV-stijl is Joannes A.G. l’Herminotte, die vanaf de jaren zestig tot in de jaren tachtig kandelaars vervaardigt. Later die eeuw zijn het vooral François Hourdoucq en Josephus Eymael die kandelaars maken, voornamelijk in Lodewijk XVI-stijl.
LICHAAM MET EEN DRAAI
In de tweede helft van de achttiende eeuw hebben kandelaars een achtkante, klokvormige voet die met een tordering overgaat in de stam. Hoewel deze vorm en tordering ook voorkomen in Luik, de zuidelijke Nederlanden en Duitsland, zijn die van Maastricht anders van vorm en maatvoering. Deze tordering komt voor bij kandelaars, strooibussen, suikerschalen, mosterdpotten en koffiekannen.
78
Bestseller met schwung
79
Met een frisse blik op Maastrichts zilver zet dit boek het prachtige design uit vroeger tijden in de schijnwerpers. Veelal tijdloos design dat ook nu jonge ontwerpers inspireert. Binnen de Nederlandse zilversmeedkunst neemt Maastrichts zilver een bijzondere positie in, die zich vertaalt in een vormgeving met ‘schwung’. Een term die de Maastrichtse volksaard beschrijft, maar ook in letterlijke zin tot uiting komt in het achttiende-eeuwse zilverwerk en in de zilveropstelling in het Bonnefanten.
Aan de hand van circa 20 topstukken legt Zilver met Schwung op luchtige wijze verbindingen naar andere voorwerpen en thema’s, zoals gebruik en techniek, stedelijke trots en familierelaties, Maastricht tegenover andere steden, religie en familiewapens. Daarnaast vertellen verzamelaars in dit boek hoe hun passie voor zilver is ontstaan en hoe hun samenwerking met het Bonnefanten heeft geleid tot een nieuwe kijk op het Maastrichts zilver. Door zijn onberispelijke kwaliteit is Maastrichts zilver tot op de dag van vandaag een geliefd verzamelgebied.
www.waandersdekunst.nl