Door de mazen van het mannelijke net

Tot voor enkele decennia was design uitsluitend een mannenzaak. Zelfs de huishoudelijke producten die enkel door vrouwen werden gebruikt, waren ontworpen door mannen. Toch kwam het vrouwelijk designtalent af en toe aan bod. Met name in België, waar de overheid design van eigen bodem nadrukkelijk stimuleerde, liet een handvol vrouwen van zich horen. Eva Luwaert schreef een boeiende masterproef over deze pioniersfase.

Ann Demeulemeester, Fien Muller, Marie Michiels – de grote namen van het Belgisch design zijn tegenwoordig bijna even vaak mannelijk als vrouwelijk. En toch was deze verdeling tot ver na de Tweede Wereldoorlog volledig uit balans. Walter Gropius vond éénderde vrouwen een veel te hoog aandeel onder de studenten van zijn Bauhaus. Hij voerde een ontmoedigingsbeleid in bij de toelating en dirigeerde de overgebleven kandidaten steevast naar als typisch vrouwelijk beschouwde disciplines als keramiek en textiel. Ook in België werden vrouwen weggehouden van mannelijke terreinen als meubelontwerp, architectuur en industrieel design. Tegelijk sprong hun talent soms zó sterk in het oog, dat ze toch werden toegelaten. Zo konden Elisabeth de Saedeleer en Ellli Kruithof toch een indrukwekkende carrière uitbouwen, de eerste als tapijtontwerper, de tweede als architect en meubelontwerper.

Afkomst

“Wat de vrouwen die toch een opleiding konden volgen met elkaar gemeen hadden, is volgens mij niet alleen hun talent en doorzettingsvermogen maar ook hun goedburgerlijke afkomst,” zegt Eva Luwaert. “De vader van Elisabeth de Saedeleer was een van de bekendste schilders uit de Laetemse school. Hij had het geld om zijn dochter ook nog in Engeland te laten studeren. Ze groeide op in een kunstzinnige omgeving die talent herkende en apprecieerde. Eli Kruithof werkte samen met haar man, Raymond Govaerts. Als je dezelfde interesses deelt is het logisch dat je elkaar stimuleert, al bleef er ook dan nog vaak een typische man/vrouw verdeling, waarbij de man het exterieur van het gebouw en de vrouw de inrichting van het interieur en de kleurenschema’s voor haar rekening nam. Dat was ook zo bij dit echtpaar, net als bij interieurontwerpster Frida Burssens en haar man, architect Dan Craet. Nu staan ontwerpduo’s op gelijke hoogte, wat je bijvoorbeeld ziet aan Muller Van Severen, die in één adem genoemd worden.”

Insijpeling

Er moeten veel meer vrouwelijke talenten zijn geweest die nooit aan bod kwamen, of nooit de credits kregen waar ze recht op hadden. De beroemde

Barcelona Chair staat op naam van architect Ludwig Mies van der Rohe, maar Lilly Reich had er misschien wel een groter aandeel in, terwijl zij enkel bij insiders bekend is. Hoeveel vrouwelijke partners van mannelijke ontwerpers zijn volledig onder de radar gebleven? Terwijl ze de archieven van het Gentse Museum voor Sierkunst en die van het Design Center in Brussel doorploegde, stuitte Eva Luwaert op de dossiers van tientallen vrouwelijke designers die in de mist van de tijd verdwenen zijn. België was op het vlak van vrouwenemancipatie niet minder conservatief dan zijn buurlanden, maar op het vlak van design stimuleerde de overheid het design van eigen bodem zeer sterk, omdat ze ervan overtuigd was zo ook de nationale industrie en de ambachten te ondersteunen. Om in de jaren vijftig de aanschaf van Belgische meubelen en andere interieurproducten te bevorderen werden tentoonstellingen georganiseerd. In feite werden er zóveel tentoonstellingen gehouden, dat designcritici klaagden dat er veel te veel te zien was. Het overgrote deel van de ontwerpen kwam van mannen, maar hier en daar deed een vrouw mee. In 1958 bereikte die feminiene insijpeling een hoogtepunt. Tijdens de Wereldtentoonstelling in Brussel namen aan de Klasse van de Toegepaste Kunsten en Kunstambachten niet minder dan tweeëndertig vrouwelijke designers deel in diverse disciplines. “Elke deelneerster betekende weer een pionier,” stelt Eva Luwaert,” en soms weer een rolmodel voor de volgende generatie.”

Leven en werk

Katarina Serulus schreef eerder al een doctoraat over deze vrouwen, zodat Eva Luwaert op haar ontdekkingen kon voortbouwen. De meest bijzondere vrouw op wie Eva Luwaert tijdens haar speurtocht stuitte, was misschien wel Josine de Cressonières, niet alleen een van de grondleggers maar ook jarenlang de directeur van het Design Center in Brussel. In een tijd waarin vrouwen zich tevreden moesten stellen met vrouwelijke beroepen bekleedde zij een leidinggevende positie in een zuivere mannenwereld. Net als bij de designers brengt Eva Luwaert haar prestaties goed in beeld, maar over haar persoon viel minder te zeggen dan over mannelijke collega’s, antwoordt de onderzoekster. “Over hun afkomst was weinig te vinden, over hun privéleven evenmin. Bij Lieve de Pelsmaeker – een keramist die hoge ogen gooide met haar abstracte kunstobjecten en haar keramische muziekinstrumenten – waren de gaten in haar biografie nog groter. Ze stierf op 48-jarige leeftijd een plotselinge dood. Hoe ze op haar succes maar ook op de aanhoudend negatieve commentaren van sommige mannelijke critici reageerde is onduidelijk.” Ook hier is de genderkloof dus groot. Terwijl we van mannelijke ontwerpers veel weten over de wisselwerking tussen leven en werk, kunnen we de prestaties van deze vrouwelijke pioniers moeilijk volledig naar waarde schatten door de mist die om hun levens hangt. Alleen al in die zin verdient deze boeiende masterproef zeker een vervolg.

Duwtje

Het Design Center sloot in de jaren tachtig de deuren en aan de vele tentoonstellingen van nieuw design was al eerder een eind gekomen. Vanaf de jaren zeventig werd ook de tegenstelling tussen Brussel – waar industrieel design werd gepromoot – en Gent – waar de ambachten in het centrum stonden – scherper, een tegenstelling die nog werd versterkt door die tussen het Belgische en het Vlaamse niveau van beide steden. Maar de vrouwelijke designers hadden waarschijnlijk net lang en vaak genoeg dat duwtje in de rug gekregen om zich niet meer van het toneel te laten verdrijven. De volgende generatie duwde de deur die op een kier had gestaan volledig open – tot meerdere eer en glorie van het hedendaags Belgisch design.

De masterproef van Eva Luwaert is online te lezen via: https://tinyurl.com/masterproef-eva