Agder Historielags Årsskrift nr. 8 - 1929

B'IDRAG TIL

AGDERS .HISTORIE VIII

UTGITT AV

AGDER HISTORIELAG 1929

KRISTIANSAND S. JOHANSSEN & TANGENS BOKTRYKKERI

1929

Litt um stadnamna i Bygland.

Av Mikkjel Skjevrak.

I.

I eit av dei fyrste hefta f raa Aust-Agder historielag skreiv eg ein artikkel: »Litt um busetnad og gamle namnef ormer i Bygland«. Eg prøvde der aa drage fram nok re av dei stadnamna (gardsnamna), som i »Norske gaardnavne« (Nedenes amt) truleg hadde f aatt ei noko gal tyding. Ein namnegranskar kann vere so flink han vere vil;· men berre ut fraa teoretiske synsmaatar naar ein ikkje alltid fram til ei rett tyding av namna. Det er lokalkjennskapen, som ofte kann vere det avgjerande. Den lokalkjende vil ofte ha lett for aa merke seg den gamle, korrekte bygdeuttale av namna og elles kunne døme um dei lokale tilhøve paa vedkomande stad. For det gamle namnegrunnlaget er ofte nettupp aa finne i visse sermerkte naturtilhøve. Det var slike ting dei gamle namnegjevarane var flinke til aa merke seg. Og <lei bygde namna paa det.

Dei aatte ein sjeldsynt evne til aa merke seg det sereigne ved staden og ein kunstnargivnad til aa gi korte og raakande namn. Noko som ein ikkje merker med namnegjevinga i notida. Nei, no umstunder kann me ikkje ein gong ta vare paa dei mange gamle namna. Tida er so jagande og rastlaus, at ingen har tid til aa hefte seg med smaa lokalnamn. Fort og sikkert gaar dei av gløyme.

Dersom me ikkje sjølve vil gjere noko for aa verne um dei. Her maa dei lokale historielaga kunne finne ei arbeidsuppgaave. Og kjem dei fyrst til med dette arbeidet, vil dei ha baade hugnad og nytte av det. Og dei utfører eit nasjonalt kulturarbeid av rang. Eg vil denne gongen

4 korne med noko av det same i den tru, at ein eller annan smaating kann vere av namnehistorisk interesse. Ogso denne gongen held eg meg berre til Bygland.

II. Fyrst ·nokre ord um namna i det heile.

Dei namnekunnige har greidd nokonlunde aa tidfeste stadnamna. Ein kann i nokon mun dele dei inn i aldersklassar eller tidsbolkar. Og daa er ein alt eit godt stykke paa veg. Det er prof. Oluf Rygh, som har gjort det grunnleggande arbeid i stadnamngranskinga her i landet. Han var mannen som greidde aa skape eit kjempeverk som »Norske gaardnavne«, »Norske elvenavne«, >>Gamle personnavne i norske stedsnavne« m. fl. Han la grunnlaget for all seinare namnegransking.

I stadnamna skil ein millom samansette og usaman~ette namn. Med samansette namn meiner ein namn som er sett saman av tvo eller fleire ord. Med usamansette namn meiner ein namr., som er laga av eit einskilt ord.

Me tek døme paa eit eller fleire samansette namn, t. d.

Gautestact. Dette namnet er sett saman av mannsnamnet Gauti og ordet stad til Gautestad. Eller det staar of te eit lagord framfyre, t. d. Breiland, Langeland o. s. b. Desse namna er sett saman av breid og lang til Breiland, Langeland. Dei adjektiviske orda som er set framfyre seier eller uttalar noko um staden eller plassen, som namnet er knytt lil. Dei usamansette namna er slike som Berg, Lid, Bakke, Tveit, Aas, Klepp o. s. b. Namnet fortel oss ikkje noko meir enn det som er uttrykt i det eine ordet.

Dei eldste stadnamna er Vin-namna (gln. vin == engstykke, hamnegang). Vin-namna kann vere samansette og usamansette namn. Samansett finn ein dei i namn som Ullvin, Granvin o. s. b. og usamansette i Vinje, Vinjo 0. s. b.

Etter det dei lærde seier, var ordet vin gaatt ut av gamallnorsk maalbruk før det historisk kjende oldnorsk.

Og- ordet er so gamalt, at ein, etter det dei lærde seier,·

5 ikkj e heller finn merke etter vin i dei gamle islandske stadnamna, som skriv seg f raa den fyrste norske busetnaden paa Island. Ein skynar difor, at dei er overlag gamle. Og ein finn dei daa ogso berre fraa dei stader i landet, der busetnaden er aller eldst. Paa sørlandet reknar dei paa, at ein finn merke etter vin i eit eller ~it par namn f raa dei ytt re kystbygdene i Aust-Agder og . litt fl eire i Vest-Agder. Nest etter vin-namna i alder reknar del heim-namna. Heimnamna er altid samansette namn.- Oftast med eit adjektiv til fyrste namneledd, t. d. Haaheim, Sjaaheim. Og ellest ·Solheim, Flugheim, Fjellheim, Nesheim o. s. b. Namna seier korleis garden eller heimen er laga eiler ligg. Haaheim (av hi\ == høg) fortel oss, at garden ligg høgt. Sjaaheim at garden ligg høgt og fritt til med godt utsyn over bygda. Men elles er ikkje altid heimnamna so like til aa forstaa. Endinga -heim i namna kann i uttalen gjen om tidene ha f aatt mange uttale-former.

Former eller endingar som -eim, -im, -em, -um og fl. er vanlege paa flei.re stader. Av heim-namna er det og so faa paa sørlandet. Men fleire enn av vin-namna. Ikkje anten vin- eller heim-namna er kjende fraa Bygland eller Sætesdalen i det heile. (Det heim-namnet, som konservator dr. · Helge Gjessing nemner fraa Hornnes i verket um Sætesdal er eit nyare bruk.)

Heimnamna er mykj e gamle, og mange av dei, er det sagt, let seg ikkje f orklaare med ord fraa historisk gamallnorsk. Dei skal vere laga av urnordiske ord som i tidlegare tider er utdøydde. Den lærde rune- og namnegranskaren, sørlendingen prof. dr. Magnus Olsen, som tru!eg er vaar største autoritet paa dette umkverve, set surne av heimnamna so gamle som til tida ikring Kristi fødsel altso til ikring 2000 aar eller noko minder. Og til og med før den tid, trur dei surne av heimnamna skriv seg. Ei hjelp til aa f orstaa eller »lese« denne høge alderen paa heimnamna har dei i dei eldste gravfunn som er g jorde paa surne av dei eldste »heim-gardane«. Men det gjeld med heimnamna som med fleire andre namnegruppor, t. d~ -stad og -land-namna, at su;ne er eldre og sum~ yngre.

6 .N\ed <lesse gamle heimnamna skal elles vere den ting aa merke, at etter <lei arkeologiske og namnehistoriske granskingar som er gjorde tyder mange ting paa, at de::;se lleimgardane har ein høgare sosial rang. Det er gamle gjæve storgardar, som har vare i gamle stormenns eige.

Ogso dette- er etter prof. Magnus Olsen.

Deretter kjem i alder land- og stad-(stal'Sir)narnna.

Landnamna er som ein seier fraa »landtida«, og det vil atter seie fraa vikingtida eller noko før. Landnamna er umlag altid samansette namn. Berre i einskilde høve linn ein dei som usamansette namn. Og eit av dei f aa usamansette namna er Lande i Bygland. Dei fleste landnamna skal vere aa finne fraa · Telemark, Aust- og VestAgder til vestover mot Bjørgvin. I alt er det uppgjeve noko slikt som 2000. Desse tala er vel elles ikkje heilt aa lite paa. For dei namna som er med i ein slik statistikk er henta f raa offentlege eller offisielle dokument som postadressebøker, jordebøker m. v. Men der er mange av tandnamna, som lever i bygdene, men aldri er matrikulert eller kjende fraa offisielle dokument. So talet vilde nok bli mykje større. Berre fraa Bygland vil ein kunne nemne ein heil slump med slike ukjende landnamn. Landnamn, knytte til stølar, til smaabruk og plassar og til smaa 1ordteigar som eingong i tida kanskje har vore eit lite bruk. Slike er her mange av. Men det er lite rimelegt, at <lesse er serleg gamle. Dei er fraa ei heller nyare tid aa rekne og ofte uppkalling etter eldre namn. I samanseti1ingar m~d land finn ein ofte ( og brukt som fyrste ledd) ord som seier korleis garden ligg ·eller korleis han er paa lag. Lig·g garden attmed ei elv blir han heitande Aaland.

Ligg han paa aasen er det Aasland, paa eit nes er det Nesiand o. s. b. Eller namnet f ortel oss korleis han er paa Jag. Er jordet langt, blir det Langeiand, er det brei<lt, blir det Breiland, bratt Bratteland o. s. b. Ogso personnamn er brukt som fyrste ledd i landnamna, men ikkje so ofte som i stad-namna. Landnamna skal elles i stor mun vere blitt til paa den maaten, at eit stykke jord eller mark

7

eller land staar for land-namsmannen, for medvete hans, som noko som er knytt eller tenkt til visse verksemder, soleis til dyrking av visse vokstrar som bygg (Bygland), rug (Rugland), eng (Engeland), høy (Høyland) o. s. b.

Sjeldan er det heller ikkje, at gude-namn er brukt som fyrste ledd i land-namna. Soleis Torsland, Frøyland, Frøysland, Frøyrak, Frøysnes. Eller Hovland. Naar me ser desse samansetningane, so veit me nokso visst at namna ey gamic. Dei gaar med andre ord tilbake til heidentida.

Men det mest vanlege er nok, at land-namna til fyrste ledd har tre-- e/Jer plantenamn. I den samansetning finn ein nok dei fleste land-namna. Me nemner i fleng: Eikeland og Espeland, Birkeland og Lindeland, Einstabland og Mos. land, Aamland og Askeland, Heggland m. fl. Det er sagt, at mange av dei gamle land-namna fraa heidentida eller den. før kristelege tida er utdøydde. Her 1 Bygland er iminsto eit av dei gamle land-namna som det er gaatt slik med og som me seinare kjem til aa nemne. Det er SorJand.

So har ein stad-(stalSir)namna. Stadnamna er ofte bundne til person-namn. Kanskje meir vanleg enn noko11 av dei hine namna. Og daa altid med namnet etter den som rudde eller fyrst aatte garden. Men dei kann ogso ha eit anna ord til fyrste ledd og daa gjerne adjektiviske ord som seier noko um korleis garden eller staden ligg. Ligg garden høgt upp, faar han namnet Uppstad o. s. b. Staunamna er som land-namna vanlege namn i Agder fylka.

Men heller ikkje alle stad-namna maa ein ta for aa vere gamle. Der er mange av dei som heller er yngre aa rekne for. Og dei er blitt til paa den maaten, at ein annan eldre gard er blitt bytt og det (eller dei nyare bruka) har faatt stad i namnet sitt, soleis at stad-namnet er blitt brukt paa eit einskilt bruk eller bruksnr. Garden Rausstad i Bygland har vel ikkje hatt namnet sitt meir enn godt og vel halvt hundrad aar. Det eldre namnet var Kvivollen (Kvivodden) og garden laag daa under prestegarden i Bygland. Dette er av dei yngre stad-namna, som ein ser. Men der er nok mange fleir. Soleis garden Heistein (gamalt; Heii'.Sarsteinn)

8

i Austad sokn, Bygland.

Her · har ljodbrigde i Austad-

maalet skapt ei uttalef orm Hei'sta av det gamle Hei5arsteinn namnet. Denne uttaleforma Hei'sta har sjølvsagt ingen ting med ordet stad eller sta~ir aa gjere. Men det er eit · av dei underlegaste døme paa namne endringar. Og no er elet igrunnen alt blitt eit stad-namn, daa <lei allerfleste skrivar stad i staden for -stein - altso Heistad i stadenf or Heistein.

So har ein Setr-namna (Setr av sitje, der ein set).

Ogso setr- namna er gamle namn. Og mange av dei skal : -:kri ve seg f raa heiden tida. Men <lei gaar ikkj e so langt attende i tida som dei som er nemnt framum. Dei skal vere svært vanlege paa austlandsbygdene og ogso andre stader i landet. Det er ogso kjent fraa Sætesdalen fraa den gamle garden Setr i Valle, som fyrst og upphavleg gav namn til øvre Sætesdalen eller Valle prestegjeld, men sein are utvida til heile dalen uppum Byglandsfjord.

Ein bør ogso nemne ei onnor gruppe av namn, som etter sitt upphav er like · forvitnelege som dei hine.

Det er »hov«- og »horgr«-namna, som kvar for seg er minningar etter heidensk kultur og religiøs guqedyrking.

Som kyrkjesoknene eller kyrkjeaalmugen i den kristne tida samlar seg um sokne-kyrkjone, soleis hadde heidentida sine gudedyrkingar som samlar seg um ho·va, som nokonlunde i utstrekni~1g skal svare til kyrkjesoknene i notida. Dei heidenske gudehusa eller hova var store og lange og inndelt i fleire rom. Og her gjekk dei religiø~e handlinger og ofringar fyre seg. Endaa lenger attover ligg horg (horgr) tida. Paa horg og hov som religiøse samlingsstader er den skilnaden, at hova er upptømra hus eller tempel, men horgr derimot berre ein uppmura, tillaga offerstarl under open himmel. .Um namna er det aa seie, at samanseite namn med hov snm namnegrunnlag er ikkje so like tii aa forstaa .

Det g aar ikkje aa . føre a lle namn paa hov attende til heidentida ved endefram aa tolke dei slik: hov == heidensk g-udetempel. Hov er i surne namn brukt til aa markere, at staden, plassen, garden ligg høgt, hevjar seg upp i sam-.

~

.

høve til dei hine ikring. Og sameleis er det med horguamna til ein viss grad. Horgr kann vere i tydnad av steinhop, steinhaug. Og det kann vere i tydnad av f jellkoll. Namnet horg er kjent fleire stader i Byglartd.

I Aardal tvo stader, men truleg baae stadene som namn paa f jellkollar: Horgjæ.

Og busetnaden i Bygland ( og heile dalen elles) er · vel ikkje gama1l nok til aa bere minningar um horgr-tida.

Onnorleis er det med hov-namna. Dei skulde ikkje vere· for gamle til aa kunne paavisast i stad-namna. Og namnet paa hov finn ein i tvo stadnamn i Bygland. Det er Hovstad · i Aardal (no fleire bruk, men upphavleg berre eit). Og det andre er eit bruk paa Møy i Austad, som har det usamansette namnet Hovet. Um namnet Hovstad er det aa merke, at for det fyrste stydjer ikkje bygdeuttalen av namnet tanken um, at me her har fyre oss ho,,,- i tydnad av· gudehus. Hov i namnet Hovstad uttalast med trong »o< i' motsetnad til vanlege hov-namn, der o'en er open og lang.

Og for det andre ser det heller ikkje ut til, at garden Hovstad er gamall nok til aa kunne bere minningar fraa hov-tida eller heidntida. Garden er skyldsett og fyrste gongen nemnt i 1723. Dette hov-namnet maa truleg ha ei onnor og ukjend meining eller høyre til dei hov-namna ~om markerar at staden ligg høgt. Elles er det vel ikkje so godt aa vete. Bruket Hovet paa den flate, slette garden Møy syn~st derimot nokso trygt aa kunne f ørast attende til hov -tida og i tydnad av heidensk gudehus. Den usamansette namnef orma syner ogso, at namnet maa vere gamalt. Her maa tvillaust ha staatt eit hov i heiden tida.l\1en var det berre eit i heile Bygland · he rad? Fleire av· hov-namna trur eg ikkje er kjende. · Rud-namna er ogso yngre namn og bøyrer meir austlandsbygdene til. Men dei .finst overalt og er vanlege namn. Men som sagt dei er unge, og namna sjølv fortet oss det. Rud-namna kjem av rydje og kann f aa mange former: Rud, Rui, Rydlende, Røe, Rydningen, Ryningen' o. s. b. Dei fort el oss, at dei er f raa ei tid, daa den som busette seg maatte rydje seg gard utum dei hine. Dei er

· 10 kjende · fraa Bygland i former som Rynningen, Haugerø, Rudkallen (uttal: Ru'kadden). Dette var nokre av . dei store namnegruppene, som kvar for seg samlar ikring seg mange av namna va are. Men ·der er eit stort tal av · namn, som ikkje høyrer til nokon av desse · gruppene. Og mange av dei er usamansetle namn, som kann vere av høg alder. Me nemner namn som Aas, Bakke, Berg, Lid, Tveit, Vatne o. s. b. Det er alle gamle · namn; men dei høy rer ikkj e til nokon serleg namnegruppe.

Ill. Dei lærde reknar paa, at den gamall-norske perioden varer til ikring 1350 aara. Fyre den tid reknar ein paa, at dei skreiv alle namna paa gamall-norsk. Og i mindre . mijn galdt ogso dette noko lenger framover. Men so kom un1skifte. Ikkje braatt, men sikkert og litt um senn. ()anske embætsmenn f ørde inn dansk skriftmaal som offisielt embætsmaal i landet. Og dei f ørde ogso skrift· formene sine inn i dei norske namna. Dei tok til aa missskrive namna. Og naar so dette hadde vart lenge nok, so .m isstydde dei. Dette var den yttre paaverknaden. Og litt . um senn kom ein daa ogso inn i kaos i namneverket vaart. I ei overgangstid eller kanskje rettare: uppløysningstid, som den som no fylgde baade i maalvegen og i det ..offisielle namneverket er der ogso ein annan ting, som spelar inn og snøggare gjerer sitt til, at dei gamle namna gløymest. Og det var den indre aarsak. Naar gamallnorsken meir og meir vart trengt undan som levande skrif tmaal, , so stivna dei liksom til mange av dei gamle orda, som var brukt som namnegrunnlag. Og dei vart tilsist uskynande. For det er altid slik, at orda i levande talernaal fortare og lettare endrast enn sjølve dei orda, som er lagt i.:namna. Og eudaa verre, naar ikkje skriftmaal og tale~aal fyJgdest. Stadnamna brigdar seg ikkje so lett. Dei er meir konstante og formfaste. Men naar namnet eller namnegrunnlaget gløymest, so faar <lei gjerne eit »tillegg«. Eit usamansett namrt blir samansett og cit

11 ~arnansett f aar eit nytt namneledd. Og slik har dei kon1c'. burt eller biitt uskynlege mange av dei gamle nam~a.

Det høver ikkje so rett sjelct,an, at. ord . og_ordfor:· mer, so"m er ·gløymde eller utdøydde i bygdemaalet endaa lever i stad-namna. Men meininga eller tydnaden av desse orda er uskynande i bygda. I kvar lita bygd ~ed n_o k.re: eldre stadnamnformer vil ein · fin.n e det tilfelle, at bygde~ folk ikkje lenger f orstaår namna eller den meining som uppha\'lrg er lagt i namna, fordi dei ikkje ·lenger kjenner orda. Orda som er lagt til grunn for namnet. Eg tek ~okre døme fraa Bygland. Paa Skjevraksheia er· milloni_ Gartekvæven anna desse namna aa fin.n e: Garteheiæ, .. . (kvelven), Gartebekken og Gartetjønn. Alle desse namna· i"iar upphavet sitt fraa eit gamalt bekkenamn: Gartebekk~ Dette ordet garta, som · i dette høve er brukt til namne-· grunnlag, tyder etter Aasen noko slikt som »skjemting; herming, ganting, usætande tale«. Og ordet var · vanleg brukt som elve- · og bekkenamn anten ·aaleirie eller som fyrste lut i namnet. Men no er ordet garte døydt · ut ·f bygdemaalet og ingen f orstaar heller tydriaden av det lenger. Men ein gong var def godt og raakande som elvenamn eller namnegrunnlag til ' ein surlande, kåat liten bekk. · Rett over og paa Frøyraksheia ligg -ein· støl,' som' heiter Kaapsaas like frampaa det djupe, ville MeledjuveL (Denne stølen er elles den gamle garden, ·sorn i »Norske· gaardnavne, Nedenes amt« er nemnt fraa Bygland under »f orsvundne gaarde« og med namnet Kalffsaas. I jordebøkene sta ar han uppf ørt som Kal ff aas, truleg av. mannsnamnet Kalfr, og siste gongen 'nemnt i 1611.) No lyder_ bygdeu·t talen av namnet nærast Kaaps-aas, men ein høyrer stundom v'en i namnet, men litt veik: Kaavs-aas. · Noko vest um denne stølen ligg ein aas, som har namnet Mjalter~ aasen. Det gamle namnet maa ha vore Mjaltr-aasen eller Mjaltir-aasen. Ogso ordet mjalte er gaatt ut i bygdemaa~' let. Men i gamle dagar var ordet mjalte brukt i bygdemaa~: let. Naar det var varmt um sumaren og »avaata« var lei me':i buskap~n, slepte dei gjerne krøteret gry-H<;ileg ~i um morgonen utan aa mjølke det og tok det so heim midt •,

T

•

12 paa varmaste dagen. Og midt paa dagen mjølka <lei so krøteret. Dette kalla def aa mjalte. Dei gjætte krøteret paa ei tid daa ~avaata« var meir burte og lufta var svalare og gav buskapen ro til aa ete. Og dei fekk meir mjølk av krøteret paa den maaten. Det var ei gjæting som var mjø/kegjevande, · og det er visst den eigentlege meining i. ordet mjalte. Og dif or er ogso ordet mj alte endefram ført over paa gras: mjaltegras i lydnaden av sterkt og godt gras, gras som gjev mjølk. ! namnet iv\jalteraasen er truleg denne meininga lagt. Namnet peikar paa goit gras og god beitemark. Og denne tanken maa truleg ligge til grunn ogso for namnet Mjalterhommen, ein støl paa Horveraksheia. Det kann ogso tenkj ast, at namncgrunnlaget i Mjalteraasen er aa finne i den ting, at dei um sumrane gjerne brukte aa mjølke krøteret i denne aasen istadenfor aa ta det heim. Men dette er elles mindre trulegt.

Ein f jellkoll sting upp for seg sjølv i ein fjell-dal.

Han· beiter ,_Bra'hjelmen (utt. Bra'jelmen). Namnet høyres i· bygdemaa.let uskynlegt ut. Baade fyrste og andre namneluten. Namnet har truleg upphavleg vore Bragd-hjalmr (bragd i tydnad av utsjaanad som staut, sjaaleg, synleg der han ligg midt i dalen). Men orda er ikkje lenger kjende. Naar ein vidare høyrer namn som Brusebakk, ~o staar ein undrande. For bruse som namn paa einer er ikkje lenger kjent i Bygland.

IV. Namna i Bygland er ikkje serleg gamle. Og heller ikkje i Sætesdal i det heile. Dei gamle elvenamna er burte.

Alle so nær som eitt: Veraana nordum Tveitaa. Den har berre · f aatt aana som »tillegg« til det upphavlege namnet, som maa ha vore Vera. Dei hine gamle elvenamna er burte. Og rpange av dei gamle namna paa fjellvatna ogso. Av stadnamna er vin-namna ukjende. Det same er tilfelle med 7"heim-namna. Dei f aa heim-namna ein av og til møter er altid yngre namn og laga i dei seinare aara. /

1.

jj

' .

bet er gjerne ny are smaabruk og gardeluter, som er f raaskilde, som har f aatt heim i namna sine. Kanskje fordi !ieim-namna i seg sjølv er vakre og koselege namn. Av dei eldre nainna er det serleg stad- og ., Jand-namna, som et meir kjende og vanlege. Og fraa yttre parten av · Bygland -rak-namna, som visst ikkje er aa rekna for s~.rleg gamle namn. So har ein stog-namna. Av dei er det heller ikkje faa. Men det er helst som nanm paa dei ·einskilde bruka i ei bygd. Det er for aa markere der dei ligg· i bygda og <lei innbyrdes tilhøva : Uppistog, Nordistog, Attistog; In" nistog o. s. b. Og dei kann vere knytte til person-namn·: Gamlestog, Knutstog, Ljosstog (Ljotstog) o. s. b . . Det seier seg sjølv, at desse stog-namna er yngre namn. Og dessutan namna som har dal og nes til fyrste eller andre · namneluten. Hertil kjem so mange andre, samansette · og usa· mansette namn, som ikkje høyrer til nokon av desse gruppene. · Av råk-namna har me truleg 6 i Bygland. Og desse namna er igrunnen litt underlege namn.- I »Nors.k e ·gaardnavne«, Nedenes amt, staar namnet Frøyrak tydd slik, at den gamle namnef orma var Frøy jarakr. Altso sett saman av gudenamnet Frøyr og akr ( == aaker). For de·t fyr.~te er aa merke, at bygdeuttalen av 1iamriet · staar i motstrid til denne tydinga. I bygdeuttalen av namnet høyrest tydeleg råk som siste ledd, ikkje ak. Uttaleforma er ikkje Frøyr'ak, men Frøy'rak. Andre namneledd skulde daa ty<leleg vere rak, ikkje akr. Og for det andre er aa ·merke, at var upphavleg akr andre luten i namnet, so vilde dette akr etter ljod-lovene i Sætesdalsmaalet seinare bli til aak, analogt med andre stadnatnn, som har det ordet i seg.

Men det ligg ovleg nær aa tru, at eit namn som Frøyrak; med vokstergudinna som fyrste ledd maatte ha . noko i andre 1rnmueluten og som kunde minne um og leide tanken burt paa g røde og voksterliv Altso heller akr ( == ·a~ker) . '' enn råk og reke. Men ser ein rak-namna ·kring Byg!andsf jorden under eitt og i samanheng, blir endemaalet eit anna. For berre den ting, · at alle råk-namna ·ligg samla kring Byglands! jorden gjev oss ei vitring .um, at dei · maa

14 h~. ~it s.ams upphav og grunnlag. For rak-namna er ukJerl~ µe uppum Byglandsfjorden. Dei finst ikkje i Hylestad. \!~Ile og Bykle. Og dei er ukjende utum, fraa Evje, Hornnes, og . Iveland.· So spørst det: Kva -tydnaå og meining er so lagt i ordet rak? Prof. Rygh fører ein annan stad upp eit ord rak som' tydande »hamnegang eller krøleryeg~ (av reka- == drive).· Og likeins maa ein ta med ordet rak t tydnad av noko som blir raka ihop eller rek saman.

Soleis aarek, strandrek, slikt som elva eller vatne fører med seg inn til strendene. At det er rak i denne tydnad som ligg til grunn for namnet skulde ligge . nær aa t ru, naar eiri tek umsyn til, at alle <lesse rak-namna ligg inntil vatne og rundt fjorden.

I namnet paa bygda Aaraksbø er der kanskje sumt f,Om kunde tyda paa, at det truleg kunde før ast tilbake til eit eldre gardsnamn Aarak. Det skul de i so fall vere det eldste: Men daa der so tok ·til aa bli fleire nye bruk eller ei heil bygd, ~aa ·f ekk det gamle namnet tillagt »bø« og gjekk over fraa aa vere eit namn paa ein einskiid gard til aa. bli namn paa bygda. Og genitivforma i namnet Aaraksbø skulåe ogso stydje denne tanken. Sameleis er det tru1.eg, at . Frøyraksmonen i Vatsend, som staar uppført i matrikkelen som gr.nr. 69, br.nr. 7, Vatsend, ogso er aa føre tilbake tii ein eldre upphavleg gard Frøyrak.

Namnet Longerak peikar truleg til den lange, rette stranda (rak stranda) fraa garden og utmot Rakkenes. At namnet Horverak (etter A. B. L. i »Norske gaardnavne«) skulde ha sitt upphav fraa ei elv Horv eller Horva, som atter skul de vere ei form av ordet hvarf eller hverfa == svinge, svinge um, »kverve« er lite truleg. For der er ikkje noka elv innved garden. Den næraste er Bøelva.

For den som er lokalkjend ligg det nærast aa føre denne tydinga over paa den krokutte stranda (strandlina) paa garden . . Oddane og vikene gjorde stranda krokutt. Og det er truleg namneupphave. .

Som narnnegrunnlag har stadnamna ofte faatt nam-. µe~ :av ØY~ eller fuglar. I Bygland finn ein <lesse: Jarpe,

15 røy, orre, skjer (skjor), r jupe, kraake, valr (vatr == falk), hauk, ramn (korp), gauk, ørn, svale, lom, susvarta (solsorten), stare.

Og av dyrenamn: Bjor, kyr, sau, gjeit, hest, -ross (ross == hest), bjønn, elg, gaupe, stut, rev, · orm, al.ire; skjebbe.

Av tre og vokstrar: Barlind, graan (gran), einer, bruse, osp, lind, fure, aam (alm), or, bjørk, hegg, raun; apa/J, lin, finn, gople, lyng, bygg.

Av person-namn i stadnamna er mange enno kjende

namn i bygdene. Slik som Olav, Knut, Ljot o . s b.

Men der er ogso fleire som no er heilt ukjende.

Soleis namn som Grim, Roddeiv, Haki, kollr, Sæmund, Lei.fr, Blakk,; Aaki, Orm, Hoskuld, Skjerding, . Spikki, Aud. Sku/i. Og truleg finst det endaa fleir.

Dei kjem burl surne av dei gamle namna utan nokon skynleg grunn. Dei kjem berre burt eller døyr ut. Under »f orsvundne gaarde i Bygland« er i »Norske gaardnavne~ Nedenes amt« vidare ført upp ein gard Ørebeck. Denne Ørebeck var Aurebekk (Aurridabekkr av aure == fisk) dert fyr ste og eldste busetnaden nordum og ne dum Longe rak.

Denne Aurebekk var den bekken, som no heiter Stedjebekken. Daa Aurebekk slutta aa -vere gard og Longerak vart rudt (for rundt 400 aar sidan), daa gjekk ogso namnet Aurebekk ut og bekken fekk namnet Stedjebekken. Men namnebyte er uskynande.

V. Nokre av dei eldste namna finn em 1 elvenamn og vatn. Det vil seie, naar dei gamle namna endaa lever og er kjende. Og dette var naturlegt og logisk. Fraa dei e!dstc tider av, naar folk vandra ikring og busette seg paa ein ny stad, galdt den fyrste namnegj eving naturlege ting og høve ved sjølve naturen. Slikt som elvar, vatn, bekker, fjel/ og høgder. Seinare, naar dei hadde rudt og bygt seg gard og heim, gav dei den namn. Men mange av dei

i6 gamle, upphavlege namna paa vatn og elvar er no døydde ut. Fraa fyrst av hadde truleg alle elvar og vatn sine korte einfelde namn. Naar ein no høyrer elvenamn utover bygdene, so er det gjerne slik, at dei tek namn av garden.

Og me kann vere trygge paa, at desse namna ikkj e er dei gamle og rette namna. Dei gamle er komne burt. Naar ei elv no har namn etter bygda eller den garden som ligg nærast, so har dette Sine naturlege grunn ar. Me har før nemnt Veraanæ. Det er det einaste gamle elvenamn i Bygiand. La oss vida re halda oss til dette namnet for aa syne ~utviklingsgangen«. i dei gamle namneformene. Vera har det upphavlege namnet vore. For dei gamle namnegjevarane hadde aldri »aa« eller »elv« i elvenamna. No forstaar ikkje lenger folk tydnaden av ordet Vera. So kom der eit forklaarande tillegg: aanæ. Og det vart Veraanæ.

Men ein vakker dag - um hundrad aar - tvo hundrad aar - ·- vil ogso ordet Vera gaa ut. So er det berre aanæ eller kanskje helst tek ho namn etter næraste garden her i dette høve Tveitaa-aanæ. Og so er det gamle .namnet burte. Og slik har det truleg gaatt i dei fleste høve. Dei gamle namna er komne burt, men elva har f aatt namn etter den næraste garden eller bygda. Aa finne tilbake til dei gamle namna let seg ofte ikkje gjera. Men den !oka!kjende kann surne tider ha kjeldor, som gjev ein tilfang til aa bygge paa. Sjølve dei gamle namna er burte. Men endaa karm der leve smaa namneleivningar, som kann setje ein paa rett veg. Eit gamalt elvenamn kann vere burte; men det gamle namnet kann eingong i tida ha vore overført paa ein lokalitet: ei myr, eit fjell, ein knaus o. s. b., og dette namnet kann ha blitt varande. Og ved hjelp av dette namnet kann ein restituere det gamle. For aa ta døme fraa heimbygåa mi. Elva, som renn ned med Longerak, eig no staten og har bygt ut til kraftverk. I dagleg tale heiter ho berre aanæ, eller utanum bygda: Longeraks~anæ. Og vatne; som elvi kjem fraa, heiter Lislevatn. No ligg det nokre større slaattemyrar nedum Lislevatn, og dei beiter Aanevassmyrane. Her er me alt paa veg til aa finne fram til det gamle namnet. I dette namnet er det gamle

1'/ gøymt. · Namnet Aanevassmyrane syner -oss · tilbake til ei eldre namneform. Vatne har ikkje heit Lislevatn, men Arna· eller Arnarvatn (av orn == ørn). Og dette gjev oss vidare rett til aa drage den slutning, at elva har heitt enderram Arna. For vatna, som el vane kom fraa, tok althi namn etter elva, aldri umsnutt. Dette var eit døme. Naar ein vidare høyrer namn som Meleaanæ, so er heller ikkje ·ctette det upphavlege namnet. Namnet har ho berre ))laant« fraa næraste garden. Meleaånæ kjem fraa Liste Gyvatn og maa etter det truleg · ha hatt namnet Gygra (av gygr == jotunnkvinne, trollkvinne). Dette namnet finn ein elles i fleire lokalnamn i Bygland. Gysand ( =--= Gygresand), Gylaug ( == Gygrelaug). Her leider al tid tanken burt paa noko overnaturleg, som er gjort. Hola Gylaug, som etter segna var grava ut for aa vaske trollungen. Og den lange Gysand (Gygresand), sandryggen, som gygra bar ut i fanget sitt for aa gjere bru over Byglandsfjorden. Same tanken kann ligge til grunn for det ville, uframkomelege skardet gjenom fjellet fraa Mele og innover og vestover mot Gyvatn. Det var ·som eit j otullhogg gjenom fjella. Og eldgamall tru paa jotnar og troll skapte fyrestellingarie um, at det var grave eller hogge ut av eit troll eller ei trollkvinne. Og slik kom f olkesegnene til. Naar dei ikkje forstod naturen og naturmaktene, so tydde dei til det overnaturlege. Og troll& var gode aa ta til. Her har vatne · (Gyvatn) halde paa det g amle namnet; men elva har mist det.

I Bygland ligg fjellvatne Topsæ og for ein part Grøsæ. Namnegrunnlaget i Topsæ er Pofn og sæ. Pofn er det gamle namnet paa Topdals- eller Tovdalselva. I bygdemaala er den gamall-norske p-lyden gaatt over til !-lyd og f til p (jamfør i so maate Sætesdalsuttalen av orda loft utt. lop( skifte == skjepte, kjeft == kjepte, skaft == skapt o. s. b. Difor er namnet paa elva og dalen ga att over til Topdal. Topdalselva har utspringet sitt fraa Straumsf jorden i Hylestadheiane. Men det g amle namnet Topsæ · f ortel oss, at det gamle elvenamnet sl uttar he r innpaa Byglandsheiane. Topsæ er · samansett av Pol n, ·

18

(P

er blitt til p paa grunn av den etterfylg_jande s) og gin. sæ sjø, vatn, innsjø. Topsæ tyder altso: sjøen eller vatne, der Topdalselva kjem fraa.

Og dette · namneinnhaldet er forvitnelegt, fordi det baade er ei namnehistorisk og ei geografisk upplysning. Dei gamle sa med namnet Topsæ, at her sluttar Topdalselva.

Namnet Grøsæ (i topografisk spraakbruk Topset og Grønset) er samansett av elvenamnet Grøa og sæ og tyder daa slik, at Grøsæ er vatne, der Grøa kjem fraa. . Elva som renn fraa Grøsæ til Topsæ maa altso ha heit Grøa. Og paa den maaten kann ein restituere dei gamle namna, naar der berre finst att noko av det gamle namnetilf anget.

$Om er gaatt over til Top

=

VI. Det

er

truleg, at den fyrste namnegjevinga galdt naturnamna. · Dei upphavleg og eldste namna paa el var, vatn, fjell og fjelltoppar er truleg fraa den fyrste innvandrartida. I det heile alle naturnamn. Og · namna var gjerne einf elde og usamansette. Litt etterkvart kom so dei hine namna til. Som namn paa smaabekker," myrar, dalar, høgder og knausar. Denne gradvise og kronologiske utvklingsgangen kann ein til ein viss grad lese seg til av sjølve namna. Naar ein i skogen og utum bygda møter namn som Skov-ve'bekken (utt. Skov've), so tyder me det ~lik: skov av skave og ve == ved. Det er bekken og bekkedalen der dei hentar skovved eller bergingsf6r til krøtera sine. Og namnet er altso fraa ei yngre tid, daa dei alt hadde rudt seg gardar og dreiv med aakerbruk og krøterål. Eller namn som Kyrkleivbakken (samansett av kyr og kleiv). Ogso det er yngre namn. Eller Faakjeldbakken.

Her peikar namnet til ei tid, daa dei dreiv med lindyrking, og »faadde« (av far == bleik) og »røytte« linen i kjelda.

Eller Kolbotnen, der dei dreiv med kolbrenning. Og slik kann em rekna upp i det endelause i ei bygd. · Det er namn, som etter sitt upphav meir er aa rekne for kulturnamn enn endefram naturnamn, sjølv urn namnestaden ligg langt inni ville skogen eller paa heiane. Namna kann ein dif or

iO storl set dele inn i tvo gruppor: det ein kall ar for naturnamn og det ein gjerne kann nemne for »kulturnamn«.

Men elles er der mange millomformer eller overgangsfor. mer, som ikkje retteleg høyrer heime nokon stad her.

Men ein ting staar i alle høve fast, og det er, at naturnamna er dei eldste. Og kulturnamna dei yngre. I kulturnamna laag gjerne ei minning um visse kulturovringar, som fekk sitt uttrykk i namnet. I naturnamna er ikkje noko slikt kulturbilæte. Dei gav uttrykk for ein tanke eller ide, som namnegjevaren hadde f aatt den stunda han gav namnet. Eller ei samanlikning med ein annan ting.

Han saag kanskje noko karakteristisk ved laget eller naturtil høva paa staden, og det var for honom det naturgjevne grunnlaget for namnet. · Og difor sku1de ogso namnet gi uttrykk for det. · Og til aa finne noko sermerkt og so f aa det fram i namnet var dei. flinke dei gamle namnemeistrane. Dif or er ogso dei gamle nainna so korte og raakande.

Ein yrjande hop av stadnamn, av smaa lokalitt~ts· namn · møter oss overalt i skog og mark, paa fjell og vidd. ·Namn, som er skapte eller laga av f arande f•.>lk gjen om tidene. Langs <lei gamle: f erdslevegane møter me <lei. Paa vatn og elv like godt som paa landjorda.

Dei hadde bruk og trong for alle <lesse namna. Og kvart namn var godt innf ellt i raama og stod der . det skul de. staa. Du gaar kanskje sumarstider <lei gamle stølsvegane, som so mange stader snart er attgrodde av lite bruk. Ta deg daa litt god tid og tenk deg um. Og du vil daa langs <lesse vegane finne fleire namn enn du nokongong hadde tenkt deg. Paa ufser og berg, paa steinar l)g bakkeres, paa haugar og myra·r og smaadalar. Og alle som oftast namna er gjevne med tanke og meining daa. Kanskje du ikkje gaar hundrad meter millom kvart lite lokal-namn. Og dei er gjevne, fordi namnegjevaren syntest det høvde med det namnet nettupp paa den eller hin staden. Kjem du so langt som til midten av bratte

20 kleiva, so var det vanleg aa ta seg ein pust der. Og staden fekk namnet Kvildarstaden. Og kanskje du lenger uppi kleiva finn eit lite under legt hol i eit fjell. Kven har laga det? Naturen sjølv eller menneskjehand? Men det høver so godt til gøymslestad for lyklane, som dei gamle bar med seg, naar dei f6r til støls og hadde læst· alle husa heime. Her laag lyklane trygt for tjuv og fc:nt og staden fekk namn av »Lykleholet«. Og slik kann ein rekne upp i det endelause av namn. Sumarliv og sumarf erdsla laga sine namn og vinterferdsla og vinteren sbe.

Du er kanskje ikkje langt komen i kleiva, før du møter ein bakke, som ber namnet Trugkleiv. Kvifor nettupp det namnet t Fordi dei her maatte binde truga paa hesten, naar dei for her i stor snø og vinterstider. Og Fiskevegc:n fekk sitt namn, fordi det var kortaste vegen til fiskevatna.

L>er gjeklt fiskaren med stonga si sumarstider, naar ha:i ein snartur skulde av aa hente litt fisk. Eller naar han um hausten skulde av aa ta fisken paa bekk eller os. Nlen iil andre tider ferdast kanskje faa paa denne vegen. Og dif or bar han namnet Fiskevegen. l\\ange av desse »smaa«-namna er gamle. Og dei avspeiglar folkeliv og arbeidsliv i bygdene. Og gøymer of te ord og spraakminne av stort verd. Der liver ikkj e sjeldan lokalitetsnamn, som folk som regel og til dagleg ikkj e ans ar noko paa. Det er berre so daglegdags med namna, at ingen tenker noko meir paa det. Men ta fyre deg eit eller anna av dei mange namna. Prøv aa finne meininga, um det let seg gjere. Prøv aa treng fram til kjernen i det, og lukkast det, vil du ofte ha baade glede og hugnad av arbeidet. Er · du heppen og fær »læst upp« eit eller anna av <lesse namna, kann det godt hende, at du sjølv f aar ein glytt bakover i tida. Det er ikkje so reint sjeldan, at . desse namna endefram peikar attende paa eldre busetnad. Namna, som minner um bustad og busetnad er gamle; men dei er kanskje utan historiske minne eller prov. Men er du heppen, so kanskje du finn ein gamall kall og »sogemann« i bygda, som k.ienner ei gamall segn, som knyter seg til dette namnet? Og

21 i slike gamle »sogor« eller segner som folkeminna, folketradisjonen munnleg har overført f raa ætt til ætt er alt i el ei kjerne av sanning. Finn ein nokon av desse gamie

bustad-namna og dertil høyrer ei gamall segn, som stydjer til, er ein toleg trygg. Men ogso nakne namna kann overtyde oss um, at der ligg noko til grunn, naar eit namn peikar attende paa ein ukj end busetnad. La oss ta eit døme. Bjaafjorden heiter den yttre part av Sandhes eller Aaraksf jorden. B jaa! jorden? Du stuss ar med ein gong. For ordet bjaa kjem daa· av bjår og har faatt formene bær og bø. Det tyder daa gard eller eng og peikar endefram tilbake paa gard og busetnad. Me Ieitar os~ no fram millom dei mange »smaa«-namna, som ingen leg·g noko merke til. Og me finn namnet Bjaanesodden. Eit skogr.es og villmark. Men her ligg det gamle namnet g·øymt. Garden har hatt nø.mnet Bjaanes og har gjevenamn til fjorden - Bjaafjorden.

Dette Bjaanes er truleg · eit gamalt namn. Truleg eldre enn Elingstjønn, som no er namnet paa Kvaa/s5tølane, men som ein gong har vore matrikulert bruk og nemnd i jordebøkene som underbruk under Kvaale og Sletteskor. Den siste er ogso støl no, men ogso den P.r nemnd i jordebøkene som serskild bruk. Korleis bruket Bjaanes laag i høve eller samhøve med Elingstjønn er ikkje so godt aa vete. Millom Bjaanesodden og Elingstjønn, som ligg side um side, er mange synlege merke etter rydjing og dyrking. Store steinrøyser ligg spreidde utciver. Jv1en kva for eit bruk har dette høyrt til? Bjaanes eller Elingstjønn? Eller var Bjaanes kanskje eit eldre namn? Eit namn som seinare er blitt avløyst' .av Elingstj ønn-namnet? Eller laag baae bruka jamsides, men Bjaanes seinare nedlagd? Dei ligg baae desse stadene 50 i ein annan, at fleire ting kann vere mogelegt. · Paa sørsida av »søaanæ<< millom Lia og Jordalsbø (og noko uppe) ligg ein stad som beiter Sorlandsmonen.

Staten eig no skogen der. Der stod gamall kjempeskog som ·vart hoggen for nokre aar sidan. Sorlandsmonen? Me tek til aa undre oss. Eit gamalt ~land«-namri?

22 Maa ikkje her ligge gøymt eit gamalt bustad-namn. Utan tvil. Og me prøver aa f aa tak i ei eller onn or segn som kunde siydje tanken. Og det lukkast. Um der synest aa vere fleire varianter i surne av segndraga, so synest noko aa staa fast. Og hovuddraget · er at Sorl and ein gong var gard og tidfest til fyre »svartedauen«. Med »svartedauen« døydde garåen ut. Altso i tida kling 1300-1400 aar talet. Og v1dare nemner segna, at der paa Sorland var »kyrkjegard«. Ein annan · segnvariant er, at det var rideskeid paa garden.) Dette med »kyrkjegard« kann truleg 1kkje vere noko i. Ein kyrkjegard i vanleg meining vilde nok vere kjend fraa kyrkjebøkene og arkiva. Men e:garden gam all nok, skul de der ikkj e vere noko i vegen for, at der kunde ha vore fl eire gravplassar fraa heidentida. Og dette kunde daa seinare bli variert til »kyrkjegard«. Staden ligg paa ein slett sandmo, og der ligg fleire underlege stein utover. Men naar plassen laag villmark i mange hundrad aar, er det ikkje so godt aa finne paalitande merke etter gravhaugar. Um namnegrunnlaget i fyrste luten (Sor-) har upphavet sitt fraa eit gamalt elv~namn, eit gamalt namn paa »søaanæ«, eller det har -ei onnor tyding er ikkje godt aa vete. Men truleg er det same namnegrunnlaget i Sorland som i Sordal i Austad sokn. Og det trulegaste er elles, at i baae desse namna er namnegrunnlaget aa finne i eit · gam alt elvenamn: Svorva, ·avleidt av ordet svarve (gin. svarf a). Og namnet si{ulde soleis tvillaust sikte til den svarvande evne elva har paa berg og steinar. Jkkje minst ei strid elv som Søraanæ kann svarve og rundslipe stein og berg. Men ei namnesamansetjing av Svarva og land til Svorvaland var i uttalen for tung og v'en er litt um senn »trykt« ut og namnet samandrege til Sor- (eller Sorr-) land.

Ein møter eit namn som Frøyraksmcnen i Vatsencl Det er ttuleg minning etter ein gamall gard Frøyrak. · Og denne garden kan ri ikk.i e vere eins eller den same som Frøyraksmonen er no. Frøyrak ·er eit gamalt namn ined gudenamnet Frøyr visaade attende til heidehtida. I eldre tid er nemnt Vatsend nordre og Vatsend · syndre, og dette

23 tilsvarar dei gamle bruka Nordigard og Utigard. Men Frøyrak-namnet skulde vere eldre enn desse. Den gamle Frøyrak-garden maa difor vere gaatt ut eller for ein part gaatt inn i dei nyare bruka. At Vatsend-namnet har kome i bruk kann ha gaatt soleis fyre seg, at Vatsend er brukt som nemning paa den ytt re eller ytste parten av fjorden.

Og detlc er vanlegt og i motsetnad til botnen, som er nemning paa den øvre ende av eit vatn eller ein fjord. So er det naturlegt, at dette Vatsend-namnet tilslutt har fest seg til nokre av dei gardane, som laag nærast, og blitt eit samnamn for alle bruka. Dette er meir ri~elegt enn aa tenke seg Vatsend-namnet visande attende til eit eldre bruk med dette namnet.

For aa finne namn og minningar etter eldre busetnad kann ein fylgje den gamle ferdslevegen innover Nautedalen. Ingen bur der no lenger; men det var nok ikkje slik i gamall tid. For mange hundrad aar sidan, ein gong i millomalderen, daa budde der folk. Men no veit me diverre lite eller ingen ting um dei som daa levde der inne i den· avsides dalen. Men ved hjelp av stadnamna, som endaa lever, kann ein til ein viss grad uppkonstruere den gamle busetnaden. Men der er nok mange av dd gamle stadnamna ogso som er burte.

Den gamle føre- og ridevegen tok nok ikkje berre strendene framum Lauvdal i dei gamle tidene. I stronda nordum Lauvdal var ei storsteinutt ur som skulde stengje eller i minsto var lei aa korne framum med klyv og he:;t.

Vilde dei reise der, maatte mannen bere klyva og hesten g-aa hus. Men utum Lauvdal og upp skogrinden der øvre Hage no ligg, der var greidaste vegen. Og den kann ein i tanken fylgje. Like innum garden Lauvdal møter ein baade i stadnamnet og andre tydelege minningar merke etter garden Tveit. Ein gamall gard etter namnet aa døme. Og dette stydjer ogso folkesegnene, som seier, at Tveit er eldre enn Lauvdal. Og segnene synest ogso her (som med Sorland) aa tidfeste garden til aa gaa ut

24 under >>svartedauen«. (Ei svart merr drog lika fraa Tveit inn Nautedalen til Sorland.) Lenger inne møter oss namnet Surthusrnonen. Dette er no namnet paa ein skogemo; men fort el oss paa same tid um busetnad. Det er vistnok bustadnamnet Surthus. Og der er fleire minningar etter busetnad. Namnet er truleg samansett av surt og hus. Namnegrunnlaget er anten aa finne i eit elvenamn Surta, som vart brukt urn stilltrennande elvar med myrk søylebotn - og det kunde passe nokso godt der inne. Men mest truleg er det, at namnet siktar til dei blaute søylemyrane kringum der bustaden laag. (Jfr. elles surtepytt, surtetjønn.)

Der er en daa ei f orklaaring til namnegrunnlag i dette høve, som synest aa ha mykje og kanskje mest for seg.

Den nemleg, at fyrste namneluten er mannsnamnet Surtr.

For det er nemleg det aa merke ved stadnamna i Bygland ined endinga -hus, at dei for den aller største parten er knytte til person-namn. Person-namna er brukt til fyrste lut i namnet. Av dei 9--10 -hus-namna i Bygland er 6-8 knytte til person-nc\mn. · Berre eit par eller tri har eit anna namnegrunnlag, meddi dei peikar paa naturlege tilhøve ved plassen, der dei ligg. Bekker'11s seier, at huset (og bruket?) ligg ved bekken. Aar'us (Aarhus) at det ligg ved elva. Eller Nordihus, som seier, kvar det ligg i høve til dei hine ikring.

Desse -hus-namna kann ein gjerne seie er »i ætt« med dei like vanlege -stog-namna i Bygland, daa baae namnegruppene eller kvar for seg ikkje er anten serlcg gamle eller av høgare sosial namnerang.

I Bygland er -hus-namna feste baade til større bruk og til smaa bruk og plassar. Det gaar dif or ikkje an aa føre dei upp som namne-typer for serskilde bruk. Dei er like lite eller like mykje namn paa store gardar, paa smaa bruk og bykselplassar. Men dei har vistnok aldri vare upphavlege namn paa gamle gardar eller bruk.

Anten er <lesse store gardane ikkje gamle eller <lei er ein gong i tida utskilde fraa eldre gardar med andre namn. Eller dei har upphavleg vore smaa, men er seinare blitt store ved at ny. mark er lagt til ved kjøp eller paa

25 annan maate. Korleis no dette har gaatt til eller ei. Og den ting, at dei med namnet markerar husa paa eigedomen syner nokso klaart, at det ligg den tanke · eller symbol i dette, at sjølve huset er ein serleg og vesentleg ting ved eigedomen eller bruket. Ein maa ha lov aa drage den slutning av sjølve namnef orma.

Der er ogso eit anna stadnamn like ved: Hedde-· monen. Der skal ogso vere merke; n1en stadnamnet her er mindre trygt og paaJitande, daa · det ikkje · staar i genitiv.

Lengst inne ligg ein stad, som heiter Kjekjustveit (utt.: Kjekj'us) eller Kjerkjustveit. Ein høyrer namnet uttalt paa baae maatane. Ogso her er synlege merke eter gamall dyrking og busetnad. Det er no skogsmark, men ligg uppkasta steinrøyser utover. Namnet Kjekj'ustveit, skulde etter forma aa døme f orutsetje eit · eldre namn Kjekj'us . . Den fyrste uttalef orma Kjekjus, høyrde eg av dei eldste.

Er den· rett, karm kanskje namnegrunnlaget vere aa finne i eit person-namn. Namnet kann vere samansett av mannsnamnet Ketill og hus til Ketillshus; men dette feP i uttalen tungt og blir litt um senn samandrege til Kjekj'us.

Og namnet Kjekj ·us (Ketillshus ?) syn est tvillaust aa vere eit eige og eldre stadnamn enn Kj ekj 'ustveit. Men Kjekj'us-namnet er korne burt eller døydt ut paa ein eller annan maate. Korleis tillegget -tveit (til Kjekj'ustveit) er korne til kann ha hendt paa ein av <lesse tvo maatane: anten er -tveit seinare sett til (umotivert eller ei) som >>forklaarande« tillegg til det gamle namnet Kjekj'tis eller Kjekj'ustveit er eit nytt bruk. Det fyrste er mindre truleg.

A1en det siste let seg f orklaare. Kjekj 'ustveit maa altso . vere rydj a og bygt utanf or den eldre staden Kj ekj 'us. Og det er nettupp det som merker ut stadnamna med -tveit som andre lut i namnet. For i motsetnad til det usarhansette , namnet Tveit, som er gamle namn, er namn med -tveit som andre lut i namnet yngre namn. Det er bruk, som· er rudde eller bygde utanfor den gamle garden, utum den eldre busetnaden. Av <lesse namnesamansetjingar med ~tveit som. andre lut i .namnet har Bygland . mange, og stor·

26

1

parten finn ein i Sandnessokn. Av noverande .tveitnamn har Sandnes 3-4, og dertil kjem so 3-4 gamle -tveitnamn, . som var kjende for no kre hund rad aar sidan; men som no er lite kjende eller heilt gløymde. Ogso <lesse siste høyrde til Sandnes sokn. Det er gamle nedlagde, mindre bruk som Bjønnetveit, Træletveit og Brott-tveit.

Kanskje surne av dei var bykselplassar. Men som -tveitnanu~ til vanleg var dei ikkje serleg gamle. Det var bruk, 1:;om var bygde eller rydja upp i utmarka, i utkanten av dei hine og eldre. Av -tveitnamna finst ogso iitt i dei hine soknene. Soleis Skjemmingtveit i Aardal. Skjemmingtveit er støl under Frøyrak og ligg paa nordheia. Baade namn og segner viser attende til gamall busetnad paa staden.

Og stølen har f aatt namn etter den som fyrst rudde. Det ~r mannsnamn som er fyrste ledd i namnet. Kanskje mannsnamnet Sæmundr?

No er me snart tilende~ i Nautedalen og vegen svingar fram høgt i Byglands- og Aakhusliene og fer framum buplassen Aanundstog. Denne bustaden har me minningar etter i stadnamnet Aanundstogflaten. Og elles skal det vere synlege merke etter dyrking. Aanundstogflaten ligg meir enn midtlides i øvre Aakhuslidene. Og vegen gaar vidare mot nord framum garden Røyrtveit og til Sorland. Røyrtveit er nemnd i gamle jordebøker.

No ligg det nær aa spyrje: er det gardar i vanleg meining alle desse ein finn att i stadnamna? Tru leg ikkj e det. Det har truleg ikkje vare »gardar«, som det me no meiner med ordet gard. Men smaabruk, plassar, bykseljord eller noko slikt. Men der livde folk, og der var fast busetnad. Kor kort eller lang tid dei heldt seg som bruk, veit ein ingen ting um.

Gamle bruk eller bustader, som no er nedlagde eller gløymde er i millomalder nemnde som sjølvstendige bruk (eller underbruk). Soleis nemner prof. Oluf Rygh i »Norske gaardnavne, Nedenes amt« mange, derimillom fleire fraa Bygland. I Aardal nemnest Vighobde (Vighovd ?), som laag i Vik og nedfraa Tveitaa. Etter segna skulde dette vere klokkarjord. Og han nemner Aurebekk

27 og Kaapsaas, som me før har · nemnt. I Bygland nemner h~n Lunden, som no er støl under Naanes. Og SlettesJ..-c;r og Elingstjønn, som ogso før er nemnde. Og Røyrtveit.

Viåare nemnest eit namn Røedt (var namnet Rud? Ruæ ?)

Eit namn som elles er vanskeleg aa finne att. Fraa Sandnes er nemnd Brott-tveit, Traletveit og Bjønnetveit. Men her er mange fleire av dei gamle bustadane, som aldri har vore nemnde i gamle kjeldor. Til surne av <lesse E.iste er knytte paalitande segner, som visar attende til eldre busetnad. Stølen Tveitaa paa Longerak var ein gong i-gard«. Etter segna var det ein smed, som budde der.

Og enno visar baade slagg og gamle aakerreinar, so der er nok ikkje tvil um det. Og sameleis har me nemnt eit ,)ar av Frøyrakstølane, som har hatt fast busetnad. Fleire av stølane innover Skomedalen har segner og minne etter gamall busetnad. Og fleire av <lesse stølane har serleg gamle namn. Soleis Morstøyl paa Frøysnesheia (namnet av mor == sandmo, sandslette). Millom 1 og 2 mil inni heiane Jigg Sandvassdalen. Her har ein namnet I<vinn'usbekken (Kvernhusbekken), og berre dette namnet var nok til aa slaa fast, at folk ein gong hadde busett seg der.

Men so har ein ogso segner og. stadnamnet >>f(alspiass«, som hjelper til. Og dette ligg elles ikkje so langt attende i tida, so merke etter husa syner enno. Det same var elles tilfelle med »Tamburplassen~ i Vatnedalen.

Dette ligg heller ikkje so langt attende. Her buride Olav Gunsteinson eller »Ola Tambur«, som han vart nemnd. Han var tambur og svarvar. Han svarva koppar og kjerald. Og i nordenden av Hornstølvatne (i Vatnedalen) budde Jøren Hylgjison og kona Kari paa ein liten plass, som dei sjølve hadde rudt.

Ein legg merke til ein ting, naar ein skal drage fram minne etter den gamle busetnaden, og det er, at busetnaden tkkje so sjeld~n h~r vore knytt til støkne. Og millom støiane finn ein of te mykj e gamle namn, som truleg gaar attende til den aller eldste busetnaden i bygdene. Og som stadnamna i dalen skil ut dei gamle gardane, skil ogso stølsnamna ut <lei gamle stø/ane. Og aldersstega er nok like

28

store her, som millom bruka i dalen. Millom stølsnamna Njul< og Nuten (som i røynda er same namnet) er eit langt steg.

Og sameleis, for aa ta ifleng, mill om Glott, Gryte, Njuk, Øy, Sandi, Histri, Andv6r i motsetnad til Nystøyl, Nyøygard, Furestøyl, Kronæ, Myræ, Søtedalen, Vekevollen, Lauvlid, Storelid o. s. b. At busetnaden ikkje so sjeldan har vore knytt til stølane er igrunnen ingen ting aa un·dre seg over. No for. tida vil ein nok seie, at det var tungvi'ndt og avsides. Men det var ikkje slik i dei tider. Den gongen gjekk ferdselsvegane . like · mykje over i jel/a som i dalbotnen. Og <lesse f erdselsvegane batt dal og dal ihop.

Paa fjella var det nøgda av fugl og fisk og dyr. Og der iaag dei gode krøterbeita. Og nær hendeleg slaattemark.

Lite trong dei aa kjøpe; litt mjøl, det var næsten alt. Og kring myrane var lett aa brenne jarnmalm til eige bruk eller til handelsvare.

29

Gamalt fraa Gyland.

Av Lars fr. ' Nuland.

I

Skeidsmonen paa Gyland.

Naar du kjem so langt at du ser op til Gyland kyrkj a, gjeng vegen attmed ein slett, fin mon paa ca.

20--30 maal, der vart .for vel tjuge aar sidan byrja med kyrkjegard, som no er i bruk Elter nam_net aa døma hev der i oldtidi vore skeid paa denne monen, det vil seia ein samlingsstad der bygdefolket hev korne sa man til leik og idrott av ymse slag med hestekampar og styrkeprøvor baade for folk og dyr. Truleg hev der fraa heidendomen vore gudehov og skeidvoll paa Gyland, og naar so kristendomen kom, hev kyrkja vorte bygd der avdi folk var vane aa samlast der, endaa det er so langt i austrekanten av bygdi.

Det var elles onnorleis daa der ikkje var vegar; folk gjekk beinaste leidi yver heii, mange stader, t. d. fraa Fosdal, der gjekk kyrkjevegen yver utanfor Budaisvatnet, um Temli eller Aatland, ned Aatlandsskardet til Gyland. Og ute i bygdi la dei vegen yver fraa Fedog til Vedland eller Hegland, tvers yver hei i. No derimot fylgjer folk køyre~ vegen, og den er mykje lenger.

Ein gamal mann paa Gyland hev fortalt meg at han kunde minnast der laag nokre steinar lagde som ein ring med eia flat hellarstein i midten der som grustaket er ut paa Skeid.smonen. Dette hev vel vare ein domarring.

Det er fortalt at lagmannen skulde til Gyland eingong, daa han kom paa Skeidsmonen var der ein

og

kjuringgut som bles so ven ein slaatt i lurhornet sitt, at lagmannen spurde han upp og gav han ein dalar for det.

Men hadde han forstade eller visst koss teksti til slaatten lydde, hadde nok ikkje kjuringen fenge nokon dalar. Denne slaatten er endaa bruka som barnesull og lyder slik: Naa kjerne la'mann paa Skjeismonen rid'an, heve dei ein tunge pong, saa f ær dei ein naadig dom, heve dei ein lette pong, saa f ær dei ein slette dom.

Naa kjerne la'mann.

Der er' fleire stader i Gyland som · gjeng under 11amn av »Skjeia«. Der er »Skjeia« paa Nedland og Seland. baae stader er der· ei sletta sorri nok hev vorte brukt til idrottsplass i gamal tid.

Il

Feit lefsa.

Tvo gamle legdekallar, Jo møttest med Fjotlandskyrkja. dagar. »Aa ja, aa ja,« sa dert velstand, daa vog lepsaa med JoH«

Espeland og Jo Bruskeland, Dei helsa og tala um gamle eine, »daa eg aa Mette va i lepsungen nie iistemark t{l

Ill · Ei gardgjenta fraa Grytteland lyste upp paa kyrkjebakken, at ho vilde gifta seg. ·-Der ·kom ein gut fraa .Strandeli i Bakka som heitte

31

Ulv og fekk henne. Det maa vera umlag 200 aar sid an for i eit ·skattemanntal av 1743 er millom bøndene paa Grytteland ein Ulf Eriksen. Folk totte nok det var eit stygt f olkenamn og f ortel det som døme paa rare riamn. Der var paa umlag same tidi ein i Lian som heitte Orm og ein fraa Tesok som heitte Bjørn. Ulv Grytteland, Orm i Lian og Bjødn Tesok veit gamle folk endaa aa fortelja um.

Eingong der var eit kristnebarn fraa Grytteland som skreik so i kyrkja, hermer dei etter presten Dale; han sa: »Det er ikke fyre aa høre at det barnet var fra Grytteland, for det var ikke barneskrig, men ulvehyl!<<

Eit gamalt brev fraa T oridal.

Av Aslak fjerrnedal.

Paa Frøysaa i Iveland er det eit gamalt brev*) fraa Toridal, dagsett sundagen fyre ' midfaste (21. mars) ·1568.

Innhaldet er· stutt dette: Torstein Taraldsson og Gudlaug Olavsson kjem til næraste grannen sin Torgeir Berntsson i Toridal, og han bed dei daa vitna koss sonen Tarald Torgeirsson hadde levt ihop med kona si Ingerid Amundsdotter, og ·na·a r dei var døde alle der · i huset. Tarald f ær det vitnemaalet at han hadde levt som ein ærltg dannemann saman med kona si baade i »drockenskab oc · f ass tan«. (Truleg ein fast talemaate, som svarar til vaart »i godt og vondt«, »i sorg og glede« e. I.) Fyrst døydde so Tarald ikr. pinstid (vart »slegen«, truleg d. s. s. drepen), og etter olsok kom det *)' Brevet er tidlegare innlaant til Riksarkivet,

pestiJense. Daa døydde · Anna Amundsdotter (maa vera syster til Ingerid), so fire av borni til Tarald, og endeleg døydde Aasa Gassedotter, mor til Tarald.

Naar Torgeir let setja upp brev um dette og fær grannane sine til aa vitna, so skulde dette mest tyda paa at det galdt aa verja seg mot mistanke og uord um at ikkje alt hadde gjenge rett til med alle desse dødsf alli.

Brevet er forvitneleg paa mange vis, m. a. ved at ein her finn namnet Toridal. (Um det er aa finna i eldre dokument, veit eg ikkje.) Det er berre skade at ingi I{ardnamn er sett til, so ein f ær kje vita noko um grensone for Torridal i eldre tid. Men kanskje det kunde finnast andre dokument i Toridal fraa denne tidbolken, so ein ved samanlikning kunde f aa litt betre greida paa stadspursmaalet. Med serleg tanke paa bygdesogegranskarane i Oddernes og Vennesla set eg dif or inn dette brevet her.

Brevet er skrive paa papir, og hev merke etter tvo segl under. Det lyder so:

J/

Dette bekennyss vy effter schreffne mend som saa Heder Tos~ten tarallszon oc gullouff Ollaffzon med dette vort op(ne) breff att med korne tyll i Torgyer Bærenttszon i Torydall søndagen nesst føre medffasste Mdlxviij oc bad daa fornemde Torgier oss att med vylle bestaa Rett i sanhed dy med vaarom daa hans nesste granner i horelledyss hanss szøn Tarald to(r)gierszon Ieffde med sin høsstru lnggery Amund dotter anttan i Drockenskab eller f asstan, oc sameledyss attspurde han oss om i "I1uyllcken der f ørsst døde aff <lesse effterschreffne f ollck som var Tarald torgerszon Eller hanss moder aassa gasse dotter Eller Anna Amundz dotter Eller fornemde tarallss barn· daa gaaue med han om saa forsuar att f ornemd Taralld torgyerszo(n) · gud h(a)nss sell naade leffde med syn Ectte høstru lngge- · ryd Amunss dotter som En erllygge dannemand baade i drocken skab oc f asstan baade i ord oc gernyng. Samelledyss vyJle vy oc bestaa At f ornemde taralld var slayen saa om varen emod pynsstid oc same sommar der effter daa kom der pesstelensze Effter sancte Ollaff tyd daa aff desse

·

forschreffne fokk som døde i pesstelensze daa døde f ørsst Anna Amunssdotter saa døde· oc fyre aff taralls barn Saa døde AAssa Gasse ·dotter som var f ornemd tarallss moder dette vylle med baade bere oc suar(e) om behoff Gøryss till yt.termere vyssen oc sandhed settom med f orschreffne mend vortt yndsyglle nedan d(e)tte breff som gyortt er Aar oc dag som før seyer.

Erik Gautsen øvre Nøding.

Av Haakon Skjævesland.

Erik Gautsen er født paa V. Heddelar.d ca. 1560.

Hans foreldre var Gaut Eriksen østre Skogsfjord og Allov Aresdatter Heddeland. Slekten har sittet paa gaardene Nøding og Skogsf jord helt fra 1512 og muligens ennu lenger. Omknng den tid var visstnok øvre og· ytre Nøding, østre og vestre Skogsf jord slektens hovedgods. Dette var tilsammen 151h hud.

Efter sin far fikk Erik Gautsen halvparten i øvre Nøding. Den annen halvpart har han antagelig f aatt med sin hustru. I skiftet er ikke hennes navn nevnt.

I 1590 den 14. oktober er Erik Gautsen lagrettesmann, og da bor han paa øvre Nøding. I manntallet 1610 er han likeledes nevnt som opsitter der.

Han var en av de rikeste og mektigste bønder paa den tid og satt som en smaakonge med store jordeiendommer rundt omkring.

I de gamle diplomene paa Fuglestvedt, tilhørende Hans Knudsen Fuglestvedt, finnes 3 brev som angaar Erik Gautsen. Det ene er fra 1631 den 8. november og er et

34 makeskifte mellem Erik Gautsen og Bjørn Gundersen paa Fuglestvedt. · Der leverer Erik Gautsen til Bjørn Gundersen en halv hud i Fuglestvedt og f aar igjen en halv hud i Holte · i Halse, som er Bjørn Gunderseris hustrus rette odel.

Det annet er fra 1634 den 16. april. I dette brev har Erik Gautsen laant Rollof Sandnes 100 rdlr. og har faatt pant i 1 hud i Fuglestvedt. Panten er betalt og innløst av Bjørn Gundersen Fuglestvedt med de nevnte 100 rdlr.

Det tredje er et pantebrev fra 1634 den 15. oktober.

Her har Erik Gautsen laant Ulf Laudal 30 rdlr. og tok saa pant i fjerdeparten av en hud i Fuglestvedt. Denne part er ogsaa innløst av Bjørn Gundersen Fuglestvedt.

Paa skiftet efter Erik Gautsen blev jordegodset delt mellem barnene. Den eldste, Gaut Eriksen, bodde paa Hedde land, Nils Salvesens bruk. Han er født 1594 og gift med Magnhild Reiersdatter, antagelig kommen fra Hauge, Holum. Dødskifte efter Gaut Eriksen er optatt paa Hesland 22. mars 1669. Av hans barn skal nevnes Magnhild Gautsctatter, g. m. Bjørn Sveinungsen fra østre Skjæveslanå. Disse fikk bruket i V. Heddeland efter Magnhilds far. Derfra nedstammer frk. Anna Nilsdatter Heddeland, som er gaardens nuvære1~de eier.

Gaut Eriksen fikk paa skiftet efter sin far halvparten i Hesland, Rosshagen og Issungstad. Da der ikke var laksefiskeri til Hesland, fikk han i vederlag halvparten av en halv hud i Øyslebø. Og saa fikk han 16 riksdaler i odelspenger for Nøding av sine brødre Bjørn og Torje.

Torje Eriksen er født 1596. Han bodde paa Hesland. Han fikk de andre halvparter i Hesland, Rosshagen, l~sungstad og i den halve hud i Øyslebø.

Bjørn Eriksen øvre Nøding, f. 1604, g. m. Gunhild Ulf sdatter østre Laudal. Dødskifte efter Bjørn Eriksen er holdt paa øvre Nøding 1668 den 2. oktober. Fra denne nedstammer Bjørn Nøding, som nu bor paa gaarden. Bjørn Eriksen hadde en sønn Askild Bjørnsen, født 1636. Han var gift med enke Anna Svenkesdatter fra Brinsdal. Disse fikk an.delen i Manneraak efter Bjørn Eriksen og bosatte

35 sig der. Derfra nedstammer min bestemor Gunhild Sven· kesdatter Skjævesland, født Manneraak.

Torje Eriksen øvre Nøding er født 1614. Dødskifte efter ham er holdt paa øvre Nøding den 17. januar 1688.

Navnet paa hans hustru er ikke nevnt. Av hans sønner blev Simen Torjesen, født 1637, gift til min fars bruk i Skjævesland med Aslaug Jensdatter. Hun var gardgjente dertil. Disse er av mine forfedre paa Skjævesland.

Bjørn og Torje delte øvre Nøding efter sine foreldre. Og utenom dette fikk hver av dem en halv hud i Rosseland, en halv hud i Sundbø og hele ødegaarden Krogstøl, som laa under Sundbø, en halv hud i Kittelsdal og to parter av den andel, som deres far eide i Hollumslands høl.

Knud Eriksen bodde paa Stoveland. Han fikk paa sitt arvelodd en hud i nedre Stoveland, 10 engelsker i Vestre Solaas, en halv hud i Lindjord og en tredjepart av halvparten i Hollumslands høl. i\1agnhild Eriksdatter bodde paa Hesland og var gift der. Ragnhild Eriksdatter var gift paa Vatne. Disse to søstre fikk i arv en hud i Skeie, halvparten i Theland og en halv hud i Høilands fiskeri paa Lindesnes.

36 •

Skifte etter Erik Gautsson paa øvre Nøding 1638.*) Vij Efterchreffne Goud Erichsen paa Helleland"!*), Thorgj Erichsen paa Hetland***), Biørn 'och Thorgj Erichsørtner paa Nøding, och Knud Erichsen paa Nedder ,Stouffland****), Giøre alle Vitterligt medt dette Vort obne breff, at Anno DomminJ 1638: Den 28. Ochtober, Paa øffre Nøding, Håuffer vij aff frij Vilge och Velberaad huu, Paa Vorris Egne och Mogers · Vegne, Giort it Venligt och fast Jordeschiffte medt huer Andre, om huis Jordegods, Odell, Kiøb och pantte g ods, Som oss kunde tilf alde efter Voris foreldre, Effterdij Voris kiere Moder, haffuer Opgiffuit hin dis gods for oss, Da ha ff uer vij det saaledis schifft och bytt Udi Dannemends offueruerrelse, Att huer schal Nyde, følge och beholde effter denne Dag Som effterfølger: Først schall Gaud Erichsen som er Eldste broder, och hanns Arfuinger, Nyde och følge, halffparten i hetland, medt halffparten i Ros hage·:<-** **) och Issung •) Originalen tilhører lærer Salve Skj ævesla.nd. **) Heddeland.

0

•)

Hesland i Halse.

***"') Nedre Stoveland i Holum.

****"') Rosshaveo., paa den tid plass under Hesland.

stad*), · medt huis lunder Der Thilligger Inden fire hand- · staffuer, Och halff parten aff en halff hud i Øslebye, Effterdj der er Intet fischet till hetland, Och haffuer Biørn och Thorgj Nøding, fornøyet Goud Erichsen, Sezten Riz Dalier for hanns f aders Sedde boel i Nøding: Dernest fikk . Thorgj Erichsen · paa · hetland, Den Anden halffue part i Hetland, och halffparten i Roshauge och Issungstad, medt huis lunder der tilligger, och halff parten i den halfue hud i Øslebye: Dernest fikk Biørn och Thorgj Erichsønner paa Øffre Nøding, En hud i forn. Nøding de paa boer, Der til huer en half hud i Roseland**) Liggendis i halsaa Sogen, och · huer en halff hud i Sundbye, och Ald Ødegaarden Krogstøel der Underliggendis i Biellands Sogen i Lister Lenn, Der til huer En half hud i Kidisdal Liggendis i Aaseral, Som er halff parten i forn. Kidisdal, Der till dj Tho partter aff Den part deris Salig fader Aatte i hollumslands høll: Dernest fikk Knud Erichsen En hud i Nedder Stouff" land hand paa boer, Udj Vester Soelas***) Tiij Engelske, · Liggendis i hollem Sogen, Udi Lindgiorde En halff hud, Liggendis I Aaseral, och en . Thrediepart aff hal ff parten i hollemslands høll, Som hans fader Eignist der Udj: Dernest fikk deris Søster Magnhild hetland, och Ragnild Vatne, Een hud i Schee****), Liggendis i hartmark Sogen, Halffpartten i Theiland*****) Liggendis i Vigmostad Sogen i Liste Lenn, och Een halff hud i høylands!fc*****) fischet paa Linnisnes i Liste Lenn: Huilket gods och Jordeparter, huer aff Denom, och deris Arffuinger, frelsligc schall Eije, Nyde, følge och beholde, huer Effter sin Lod

·-----Gaatt inn under Hesland. "'*) Rosseland.

0 ) Solaas. ljc *H*) Skeie.· ******) rrebnd. *)

*0

*.,.*) Her menes i;aarden Høilapd

1

Spangereid.

38· som de nu tilchifft .er medt Lutter och Lunder som til huer Jorde Ligger eller Ligget haffuer, fundct och · Ufundet, Uden gaards och Inden, Intet Undertagendis, Och huer at nyde sinn Lod f reist och Aattierløst aff huer Andre Effter denne dag Urøggeligen: Der som Noget aff samme gods, bliffuer nogen aff Denom Lauligen fra Vunden, da - - -*) for dem Alle: Bliffuer och Naget aff godsit fra Dennom lgienløst, Da Penningene till byttes: Uden saa er, At den Vill beholde Pengene, som godset bliffuer fra Løst: Och de Andre at Ligge den der mister Saa Megit Anidt gods igien som han Mister, Och herpaa Thoge vij huer Andre Udj hender, Och i samme Vares Haandebaand, Loffuidt dette forn. bytte I alle maader, fuldkommelig och fast holde Vill, for oss och Voris efterkomere til Euendelige Eige som f orechreffuidt staar: Och til Videre Stadfesting och Beddre foruaring, haffuer Vij Venligen Thilbeden Erlige Mende Lauritz Nielsen i Birckenes, Olluf Søffrensen paa Smelland, Tholloff hollemsland och Reihr Houffue, Som hørde· Voris bytte, och Saa Vores haandebaand, Dette Vores schifftebreff medt oss til Vitterlighedt at Besegle som giort Var, Aar, Dag och Sted som forre siger: Dog aff mig Rasmus Laursen Sorenschriffuer Saale. dis Renschreffuit, efter Medarffui.n gernes Egen begiering, Och offuer leuerede Opkast, Paa Schogsøen, Den 12 Nouember, Ano 1638: Lest for Rette, paa Høllenns Laugting den 11 Junij, 1639.

•) Noen ord g~att ut i en brett i originitlen.

39

Skifte etter· -admiral Trond· Theiste til Hananger 1660.

Av Anton Espeland.

I fyrste hefte av dette tidskriftet· har statsminister Abr. Berge gjeve ei god skildring av Hananger-garden og godset som høyrde til. Daa der er so mange verdfulle ting aa merka seg um skiftet etter han, skal' eg her gjera eit utdrag av skiftebrevet og helst ta med slike ting som· ikkje er nemnde av Abr. Berge. Men for nyare og yngre lesarar skal eg ·segja noko um sjølve Trond Theiste, sjølv um sumt staar hjaa Abr. Berge. Far til Trond var Hans Theiste til Bjelland i Kvinnherad i Sunnhordland, som var fut paa Lista 1590-1604, og mor aat fla11s Theiste ·var 1'1\arine, dotter aat »Rigens Admiral«, den namngjetne Krist ofer Trondsen Rustung til Leire i Kvinnherad. Kona aat Hans Theiste var Brynhild Benkestad, som hadde arva Hananger. Trond Theiste var i mange aar sjøoffiser i dansk-norsk tenesta, og der er mykje som tyder paa at han har vare ein sers dug ande sjømann, likesom ·oldefaren Kristofer Rustung. Han vart baade løitnant og kaptein, ja til og med admiral, daa han fekk ein heil fla_a te aa føra.

Han hadde daa ikkje so smaa innkomor, men hadde truleg en daa større utlogor og f orsømde styret c:1.v godset sitt samstundes, so han spann nok ikkje· silke paa sjømanns- · skapen sin. Han var soleis ikkje berre privatmann, men ein av dei norske adelsmenn som steig høgast paa rangstigen som offiser, og dif or ser ein og at der i skiftet etter han er so mange vaapen. Han er ogso elles ein velvyrd mann, som av kongen, Kristian Kvart, vart teken til aa vera med aa greie upp· i ymse vrange saker i Noreg. Naar

•

40 ein ser paa dei ting som der var i buet etter han, maa ein hugsa paa at han hadde vare admiral, vare med i krigane og reist mykje i utlandet. - Admiral Trond Theiste budde paa Lunde, og her var daa skifteretten samla 13. qg 14. august 1660, ei stund etter han var død. Dei som var med i retten var skrivaren paa Lista, Johan Einarsen Normann, strandfogd og bondelensmann paa Lista Jørgen Omdal, Tollak Omdal og bondelensmannen Hans Listeid, Jon Vetteland og Finkel Aarekstad, som var kyrkjeverjer • for Spinn-kyrkja, og Jon Hananger. Desse siste var og lagrettesmenn »til Helvik tingstad«. Fyrste kona aat Trond Theiste var Karen Friis, dotter aat Daniel Friis til Landvik ved Grømstad, og med henne aatte han sonen Hans Theiste. Andre kona var Pernille Rytter, dotter aat den rike Olav Kristofersen Rytter til Østby i Skjeberg i Østfold, og med henne hadde han borni Magnus og Brynhild Theiste. Den unge velbyrdige -Hans Theiste var no 18 aar, og formyndaren hans var morbror hans, velbyrdig Jesper Friis til Landvik, som var tilstades. Formyndar for . dei tvo yngste borni var lagmann paa Agdesida Lauritz Anderssøn Undall, og hans fullmektig var tilstades, nem leg.

Kristen Anderssøn »ved Farsund«.

Hr. Abr. Berge har i fyrste hefte skrive mykje um det som var i buet, so eg skal visa til det, men eg vil peika paa noko som ikkje var der, eller med andre ord den skuld som buet hadde, og det var sers pengar, som vc1.r laante, og rentepengar og skatt, som ikkje var betalte.

Hr. Laurits Galtung, lensherre paa Lista, og frua han~, Barbarc1. Grabow, skulde ha 110 riksdalar, og presten i Vanse, Nils Hanssøn Budvig, 100 rdlr., fru Karen Mowath Rosenkrans 32 rdlr., ein kjøpmann i Bjørgvin 24 rdlr., Birgitta Abelnes 100 rdlr. o. s. b. Garden Hananger var so nedslarva, at 200 rdlr. maatte avsetjast av buet for aa setja husi istand med.

Buet var rikt paa lausøyre og store eigedomar, so det var eit sers godt bu; men skuldi syner greitt at Trond Theiste hadde -vare mykje burte som offiser, og dette

41

embete hadde gJeve han for smaae innkomor, so han hadde g.i ort skuld.

Admiral Trond Theiste høyrde til ei gamalnorsk adelsætt Theiste, som hadde fuglen teiste i vaapenskjolden sin. Til denne ætti høyrde og den velkjende biskop i Bj ø rg vin Hans Theiste, som døydde noko fyre aar 1500, likeso Jon Theiste, som var kjøkemeistar og umbodsmann for erkebiskop Olav Eng elbrektson, og Hans Theiste til Fet i· Kvinnherad, som var lagmann i Stavanger ikring aar 1600. Ætti var for resten vide spreidd over heile Noregs land og nærskyld med andre av st?rættene i landet.

Naar ein høyrer at Trond Theiste hadde vore admiral, er det lett skyneleg t at der var so mange slags vaapen i buet etter han, ei »skibsunderdyne« og andre ting som høyrde ein. sjøoffiser til.

Han maa ha vore ein mykj e rik mann, som i vaare dagar nærast maatte reknast som millionær, naar ein ser at jordegodset hans hadde ein matrikelskuld paa burtimot 300 mark etter noverande skuld. Millom dei storgardar lian hadde var Hananger, Lunde, Brandstorp i Østfold, og ei mengd med mindre g ardar.

Dette skiftet gjekk fint o g ro legt for seg, og arvingane vart samde um alle ting, og skiftebrevet er under~krevet av fru Pernille Rytter, Laurits Anderssøn Undall og: Johan Norm. Delte siste namnet skal vera Normann, skrivaren. Brevet har i 1718 f aatt ei paaskrift i tingstova av skrivaren paa Lista Christopher Lehm og i 1717 av skrivaren Ivar Lem. Desse tvo nærskyldingane skreiv ættar~ namnet sitt paa ymse maatar, ser ein.

I 1667 er der paa Hananger skifte etter Hans Theiste til Lunde ) son aat admiralen, daa han var død. Han hadde i 1661 reist i hollandsk tenesta og var ugift. Han hadde arva noko jordegods i Landvik etter morsætti Friis, men elles var godset hans minka noko lite. Nokre av dei same menn var med i dette skifte og, dessutan futen paa Lista Hans Gabrielsøn Schønnemann, som var full mektig for l"1agnus Friis til Farskaug i Jylland, som var ein frende av

42 mor aat Hans Theiste, nemleg Karen Friis. ..M.ogens Friis er kalla.fut og lensherre.

Av eit brev som Trond Theiste har skreve i 1646 ser me at han og har havt ein son som heitte Daniel, som venteleg er død fyre faren, daa han seinare ikkje er nemnd.

Det gjeld skifte etter fyrste kona hans, og borni sin morsarv.

Dette brevet er underskreve av admiral Trond Theiste, Jesper Friis til Landvig, Palle Rosenkrans, som var lensherre paa Agdesida, og Enevald Kruse og dagsett kongsgarden paa Oddernes 9. 9. 1646.

Ei gamal visa fraa Laudal.

Ved Salve Aagsæd.

Visa er skrivi paa fire 10X 7 cm. ihopneste papirlappar med eit slag prentebokstavar. (Dei kalla det aa ~fragta«.) Eg hev skrive just som der stod.

Den siste som eg hev høyrt um song henne var oldefar min Søren Sterkaaldson Skul and. Han var fødd i 1777.

En Ny Vise som giver en god lise.

Jentaa aa saa drengjen dei ha detta før gama Kosse ska du naa f øa mæg fyst me Tvo Kjæme tee sama, koe hee du aa seia meir.

43 Saa ska æg Taga mæg staangiæ paa høre aa ganga saa ne te aae, aa fiska: op dei fiskan aa du baade store aa smaa, Koe hee du aa seia meir.

Ja Kosse ska du daa føa meg fyst fiskien vil inkie hita, saa vil æg ta mæg en fløyel paa høræ aa trøskia kodne dæ qvita, ko hee du aa seia· meir. .Ja kos ska du daa f øa meg fyst bønan hee kje mer kodn, ja saa vil æg bli en hyrde aa trulla i bukke hodn, ko hee du aa seia meir.

Kosse vil du daa føa meg . fyst Luren vil inkje laatta saa ska æg bli en baasman aa byge skib aa baada, ko hee du aa seia meir.

Kosse vil du daa f øa meg, fyst baaden vil inkje ·ganga, saa vil æg tage mæg øxe paa høræ aa hoga ne Trean dei lange, ko hee du aa seia meir.

Ja kosse vil du daa føa meg, fyste Trean vil inkje omkr.ing, saa vil æg hive eri Lensman aa stebna bønan te Tinge ko hee du aa seia Meir.

Ja kosse ska du · daa føa mæg fyst bønan vil inkj e tee Tingie saa vil æg bli en prestman aa gjera baa lesa aa syngie ko he du aa seia meir.

44

Kose ska du daa f øa mæg fyst møsaa æ daa inkie meir, saa ska æg ta mæg ei kluba paa høræ · aa banka før bønan Leir, ko he Du aa seia meir.

Kosse vi du daa f øa meg fyst leire teg paa aa frosa saa vi æg bli en gulsme aa støipa gulle dæ liosa, ko he Du aa seia · Meir.

Kose vi du daa f øa meg · fyst gulle vil inkje glo, saa vil æg bli en skomagar aa søuma før Bøn an sko ko he du aa seia meir.

Ja kosse vi du daa f øa meg · fyst bønan vi inkie sko an kaupa, saa vil æg bli en lanstrugar aa runt om lanne laupa, ko he Du aa seia meir.

Kosse vi du daa f øa mæg fyst posen bli for Tungje, saa ska me leiga okke ein liden dreng de bil me æ bege ungi ko he du aa seia meir.

Ja kosse vi du daa føa mæg fyst drenggin vil inki~ ganga, saa vil æg visa deg pokker i val naa vi æg inkie lenger pranga ko he du aa seia meir.

Datum I Aarstuen mit for skorstene i det aar klokken slog rigtig Apendix adi i qritua

E

S L·t

D

45

Sagn om Saanum kirke.

Av Lauritz fuglevik.

Gaarden Saanum, gaardsnr. 75, Halse, ligger paa ~t nes, der har .den kjente skibshavn Risørbank mot syd, innløpet til Skogsf jorden - Svinsund i øst, en bukt av Skogsf jorden i nord og har mot vest bygdene Tufte nes og Rækevik.

Gaarden, der nu har mer enn 40 bruksnr., laa i eldre tid, som delvis enda, paa den store sandslette, hvis · høide1.inj e ligger ca. 3 meter over havflaten og med svak hel ding ~not sør til Risørbank og mot nord til Skogsf jorden.

Inde paa høiden av denne sandslette. med fritt utsyn over skibshavnen i syd paa P. Johnsens eiendom, bruksnr.

21, ligger Kirkebakken og Kirkeaakeren, hvor Saanums g-amle kirke ifølge folkesagnet har staatt.

Kirkebakken er en lav knause, neppe lj2 maal i vidde, og . støter mot øst inn til brukets tun og uthus. Ved den · sydvestlige kant av Kirkebakken, ca. 40 meter i nordvestlig retning fra vaaningshuset laa kirken, og 1not syd og vest for denne laa kirkegaarden, som nu kalles Kirkeaakeren.

Hovedveien langs kysten førte i eldre tid gjen nem gaarden Saanums innmark mot Svinsund - sønnenom det fjellparti der danner vestsiden av sundet. Over sundet gikk ferdselen i ferje. Enkelte fortellere beretter, at inntekten av ferjen -i sin tid tilfalt kirken, og at der til denne ogsaa laa jordegods.

Sagn om Saanum kirke er meget utbredt i vestre iel . av Halse og er særlig godt vedlikeholdt paa gaarden Saanum. Blandt gaardens tidligere opsittere er Tobias

-

. -. -

Kristoffersen*) nevnt som en av dem der holdt de gamle overleveringer om kirken vedlike, hvorfor der gjerne henvises til det han har sagt, naar kirken og kirkegaarden ~r paa tale.

Efter det de gamle fort alte var Saanum kirke en steinkirke - bygd av graastein.

De betydelige mengder av stein som utgjorde kirkens ruiner, viste i samme retning som de gamle overleveringer og gav forestilling om at kirken hadde vært en ikke ubetydelig bygning i størrelse.

Alle overleveringer gaar ut paa at kirken i sin tid blev skutt i grus fra fiendtlige ski be, som hadde søkt havn paa Risørbank og som fra ankerplassen hadde kirken paa nært hold.

Gjennem flere generasjoner er litt efter litt de steinsamlinger fjernet, som utgjorde muren om kirkegaarden og kirkens ruiner.

Under dette arbeide er der i grushopene gravd frem et ukjent antall kanonkuler. Disse hadde et tykt belegg av rust, der hadde dannet ujevnheter i rundflaten. Kulene blev gjerne brukt til søkk paa fiskeredskaper; men enkelte er i behold. Disse fund av gamle projetiler i ruinhopen støtter sagnet om at kirken - eller murene av en tidligere kirke -· engang har vært skyteskive fra skibe paa havnen.

Noen forteller at det var engelskmennene som skjøt kirken i grus. Andre mener at det blev gjort under en av de mange feider mellem norsk-danske og svenske konger.

Der gaar sagn om at gaardens folk rømte, da de fiendtlige f artøier kom inn paa havnen, og at folk samlet 8ig paa Hisaasen - et fjell i nordvestlig retning fra gaarden, og derfra saa at kirkens tak brente og at R:irkens mure blev skutt i grus. To av disse kuler, der er funnet i eller !·) Tobias Kristoffersen, f. 1820, var ifølge P. Johnsen paa spinde-

siden av den gamle ætta fra Saanum. Hans foreldre var Kristoffer Torjussen g. m. Appelone - datter av Sibila, som i 1750-aarene var odelsjente til halve Saanum - »Vestigarden«.

Sibila var gift med Salve - antagelig- kommen fra 'rarestad, Skjernøy.

47 like ved ruinhopen, er velvillig overlatt historielaget. De er henholdsvis 6.3 og 5.1 cm. i gjennemsnitt. · Hvorvidt man ved hjelp av disse kuler noget nær kan bestemme tiden naar kirken blev skutt i grus, f aar fremtiden vise.

Det fortelles at det byggef ang av stein som gaardens opsittere gjennem flere generasjoner har trengt til husmurer, trappestein, fjøsmurer, steingjerder og grøftefyll l1elt eller for størstedelen er hentet fra kirkens ruinhop og hegnet om kirkegaarden.

Av de enkeltheter som videre fortelles fra ruinhopens saga skal anføres: Da tidligere signalbestyrer .John Aanensen Nodeland bygde det hus paa Saanum, som nu tilhører hans sønnesønn P. Johnsen, hentet han all den steinmaterial han brukte til husmur m. v. fra kirkens ruinhop.

Saaledes tok han stein direkte ut av den indre mur i kirken.

Det vakte dengang opsikt og omtale, at der paa den side av muren, der vendte inn mot kirken, var lyserød farve tmaling), som op gjennem tidene hadde holdt sig til den da blev bragt frem i dagen.

Naget av dette byggefang brukte John Aanensen til vegg i bryggerhuset. Den lyserøde farve kunde enda sees paa murveggen da denne for f aa aar siden blev beslaatt med cement.

Kirkegaarden, der støtte inn mot kirken fra vest o~ syd, inntok et stort areal, fortelles efter de gamle - med dyp undergrunn, der bestod av grov sand.

Omkring kirkegaarden var steinmur. Da denne i begynnelsen av forrige aarhundrede eller naget før den tid litt efter litt blev fjernet, hadde kirkegaarden ligget uskjøttet og tildels overgrodd med ukrudd i ukjent lang tid.

Gravsteinene, hvorav der rundt paa kirkegaarden var et ikke ubetydelig antall, blev en efter en op gjennem aarenes løp fjernet. Enkelte gravsteder hadde holdt ~ig*); *) Saa sent som i 1856 fortelles efter Karoline Johnsen -

P.

.TLArnsen Saanums mor - var der flere torvsatte gravsteder som YLH lagt saa, fast at 1fo hadde beholdt sin form.

48 men de fleste var forlengst sunket sammen, og den g·amle kirkegaard hadde næsten helt tapt preget av hvad den engang hadde vært.

Men barna hadde op gjennem et ukjent antall generasjoner hatt den gamle kirkegaard til lekeplass.

Der var nok efter deres syn et ideelt sted aa »leke gjemsel« i det ujevne terreng av sunkne grave, bak gravsteiner og i kirkens ruinhop. Der var fred og frihet, og der var et og annet merkelig aa se eller aa finne - en gammei mynt av og til - -og ved en enkel leilighet en hel samling av mynter - hvad slags er ikke fortalt.

I det forhold at kirkegaarden var barnas lekeplass ligger visstnok nøklen· gjemt til de tradisjoner om kirken og kirkegaarden, som op gjennem tidene har holdt sig paa Saanum og i de nærmeste bygder. De økonomiske fordeler gaardens folk hadde av de store steinsamlinger vil de snart ha vært glemt.

Det er sannsynlig at kirken med tiliiggelser har vært privat eiendom - kanskj.e bekostet av en høvding, som ifølge sagnet bodde paa Saanum. Det er i saa fall f orstaaelig at folkesagnet ikke kjenner noget tidspunkt da kirkens tilliggelser gled over ·til privateiendom.

Bar~ en gravstein stod igjen i Kirkeaakeren til i siste fjerdedel av forrige aarhundrede. Alene som den stod var den altfor uanseelig til aa representere stedets fortid.

Blandt bygdefolk blev den kalt »Gravsteinen« og blev fjernet i 1894. Den var 4 fot høi -- ca. 2X 2 fot nede ved jordflaten med spiss topp.

Med den steinen forsvant det siste paaviselige minne om kirken og kirkegaarden paa Saanum.

En stein som nu ligger i den sydvestre kant av Kirkebakken har mulig hatt plass under takdrypp fra kirken. !v\erker i steinen ·kan tyde paa dette.

Hvilken grend i vaart land har ikke syndet mot sine fortidsminner?

Den tid tør komme, og er kanskje ikke saa fjern, at alle som bærer. navnet Saanum med rette vil reise den sovende slekt i gaardens gamle kirkegaard et .minnesmerke som sier de kommende ætter, at her er er hellig sted.

Kirken paa Saanum tør' gjerne ha vært en . av de før ste kirker paa Sørlandet.

Det er sannsynlig at den var søsterkirke til den gamle steinkirken paa Sole.

Sole-kirken menes aa være opf ørt av Erling Skjalgson, soin var gif~ med søster av Olav Trygvasson.

Det ligger nær . aa . tro at steinkirken paa Saanum, der hadde f aatt plass paa et av de for. rov og ran mest utsatte steder paa Sørlandet, var bygd ··i landets velmaktsdager, mens folk ennu ikke regnet med overfall og røverhaand. ,i ,, Men tidene forandret sig.

Torfæus anfører efter den islandske biskop Bryniolf Svenoni, at i 1223 skjedde meget ondt paa Agdesiden, og iler blev mange slagne i Marnadal - det er 1vlandal, tilf øier · Torfæus.

I en annen beretning heter det, at 41 · kirkesogne paa Ag·dekysten blev plyndret i det -13de aarhundrede.

Det er rimelig at kirkene, som i de tider gjerne satt inne med betydelige verdier, ikke blev spart.

Det ligger derfor nær aa tro,.

Saanum kirke, der stod paa et saa utsatt sted, alt i tidlig tid er blitt berøvd sine verdier under de mange· overfall som historien og tradisjoner paa Sørlandskysten beretter om og er kanskje derfor satt ut av bruk som kirke eller som hvilested for de døde.

Saanums kirke kan i ethvert fall ikke sees aa være nevnt: i de eldre skrifter. Først midt i forrige aarhundrede er dep ofret .noen f aa ord:

at

50 ·

1 »Historisk-topographisk Haandbog over Kongedget Norge, udarbeidet af Jens Kraft 1845-1848« anføres om gaardene Skj ebstad og Saanum, at de har 110 beboere - ~paa hvilken sid ste omtrendt ~ Miil vesttnfor Mandal beliggende Gaard, hvor i Fortiden skal have været · Kirke, er e.n Samling af henved 30 større og mindre Gravhøie«. · »Paa Lunde g. n. 80 skal have været Kirkegaard.« I Norske Gaardsnavne for -Lister og Mandals Amt av 0. Rygh staar paa side 82: »Den av Kraft meddelte Formodning om en· Kirke paa Saanum i Halsaa er vist uefterrettelig ligesom den samme steds omtalte Kirkegaard paa Lunde.« En liknende uttalelse som i »Norske Gaardsnavne« bruker Amund Helland i »Topografisk-Statistisk Beskri,·else over. Lister og Mandals Amt« annen del side 213.

Det ovenfor anførte av Rygh og Helland viser hvor lite Sørlandets historie er kjent.

Folkesagnet nevner Saanum sogn · og sier at Skogsf jorden og Skogsfjordbekken var grenseskjell mot Halse.

Der er grunn til aa tro, at der ved arkivundersøkelser kan skaffes interessante oplysninger frem om de gamle i{irker i Halse og Harkmark herred, som de gamle kan fortelle om: Kirkene paa Saanum, Harkmark, Halshaug, Skjernesund og Lunde.

Alt i 1429 nevnes Halshauga Kirkje. Det er Halshaug som i middelalderen tildels blev skrevet Hasauga eller Haasauga.

I 1788 ved reskript av 26. september blev Mandal og Halse fraskilt Holum prestegjeld.

Om Halshauga kirke blev opført i det 14de eller rørst i det 15de aarhundrede er det jo ikke sikkert at Saanum kirke var satt ut av bruk eller at disse kirker laa til samme prestegjeld. I den tid bygde man jo ikke kirker bare fordi der var mangel paa gudshus, men for aa .gjøre

~ 1' ·.

:J

en god gjerning eller bringe Gud et offer. Sagnet tyder paa at Saanum kirke var holdt vedlike i reformasjonstiden, da det fortelles at kirken eller kirkens tak brente den gang murene blev skutt i grus.

Hvad man dog med større sikkerhet kan anta er, at Saanum kirkegaard har vært benyttet ·som begravelsesplass i lang tid fremover, - rimeligvis i flere hundrede aar.

I Sørlandsbygdene treffer man flere steder det forhold, at kirkegaarden er benyttet efter at · kirken er flyttet.

Der er mer enn ruinene av kirken som viser i re.tiing av at gaarden Saanum i sin tid var mer enn vanlig kjent i Sørlandsbygdene.

Flere overleveringer viser i samme retning : Paa Saanum bodde en mektig høvding.

Da han var heden faren skulde han begraves (bisettesj i Oddernes kirke. Likfølget, der f6r sjøveien, fikk uvær paa sig underveis. Ved Kobbe.rnaglen - nær Flek- . kerøygapet, støite f artøiet paa en baae og hele likfølget gikk hort.

Et lignende sagn fortelles fra Taanæs i Harkmark.

Videre beretter et sagn at futen bodde paa Saanum.

Dette siste stammer rimeligvis fra dansketiden, mens det første tør være meget gammelt.

Flere sagn nevner Saanum som høvdingesete, og <le gamles overleveringer om g aardens gamle kirke viser 1 samme spor.

•

52

Sagn fra Spangereid.

Av Lauritz fuglevik.

Klobnehaugen heter en gravhaug i Bøllen eiendom under gaarden Njerve i Spangereid herred.

Haugen, der ligger ·like ved bygdeveien og paa nordsiden av denne, har ved foten en omkrets av 112 meter.: Den er henved 4 meter høi og er mere enn vanlig solid bygd. Haugen bærer merke av at der langt tilbake i tiden er gjort en innskjæring i den .side der vender mot vest. !v\ulig er det denne innskjæring - »klobne« - der har gitt haugen navn.

Fra haugen er utsikt over fjorden og det lavere liggende terreng mot vest hvor gaarden og kirken ligger.

Til denne gravhaug knytter sig flere sagn .

Et av disse er av historisk interesse idet sagnet gir bidrag til løsning av spørsmaalet om hvor lang t vaare fedre i sagaticten kunde skyte med langbue.

Sagnet er i korte trekk saa: 1. »Kong Olav Trygvasson laa inne ved Spangereid med sin flaa te mens han ventet paa en del av sine hærski be.

En dag gikk kongen iland for aa prøve sine menn i bueskylning-. · Paa Klobnehaugen hadde kongen tatt plass, og fra toppen av haugen prøvde kongen og Einar Tambeskjelve sine buer i langskytning. Begge sendte sine piler mot vest.

Høie merkesteiner blev reist der kongens pil falt og de r hvor Einar.s pil falt. « Tradisjonen om kongens ophold paa Spangereid og særl.ig om bueskytningen som da foreg ikk er kjent ogsaa

53 utenfor Spangereid herred og blev av de gamle fortellere betraktet som en begivenhet der gjerne blev omtalt.

Haugen hvor skytningen fore gikk og de reiste mer· kesteiner har trolig bidradd til aa holde tradisjonen oppe 5jennem de farne aarhundreder.

Men den ringeakt hvormed vaare fortidsminner blev behandlet, særlig i siste halvdel av forrige aarhundrede, be· rørte ogsaa Spangereid.

En stor del av de gamle gravhauger blev av folk som sae sig utsendt fra universitetet - i 1870 aarene aapnet, og de verdisaker haugene inneholdt blev bragt bort fra bygden.

Av de større gravhauger blev bare Klobnehaugen spart da grunneieren la vanskeligheter iveien for dens øde· leggelse. De hærverk som blev begaatt mot de gamle hel· ligdommer maatte ubønnh~,rlig virke til likegyldighet blandt folk for bygdens fortidsminner.

Merkesteinen der viste stedet hvor kongens pil falt blev - lang og svær som den var - av. grunneieren lagt i et steingjerde. Den annen merkestein der stod paa en av naboeiendommene blev benyttet til husmur.

Men ilde blev det omtykt av folk paa de nærmeste gaarde at de gamle merkesteinene blev fjernet, og ungdom fra Spangereid tok op arbeidet for aa skaffe de historiske merkesteiner satt hver paa sin plass.

For den førstes vedkommende var dette overkommelig. Den store merkesteinen blev attreist paa samme sted hvor den av kong Olav Tryg vassons menn ifølge folkesagnet var reist for mer enn 9 aarhundreder siden, mens en ny merkestein, der i form og størrelse mest mulig svarte til den oprinnelig e, blev reist*) der hvor Einar Tambarskjelves pil falt.

Spangereid un g dom fortjener honnø r for det ut· førte arbeid.

Efter det lokalkjente folk oplyste var avstanden fra *) Av prakt.i :- ko g runn er blev 1-; tein c-n r eist 1 meter nærmere

skuddbakken enn der uen opriJw elige stein yar ~att.

54 skuddbakken til det sted hvor kongens pil falt ca. 600 meter, mens Einars pil gikk henved 300 meter lenger.

For dem som er ukjent med langbuens veldige slagkraft vil disse avstander rimeligvis ta sig ut som helt umulige aa opnaa med de primitive vaapen som hørte fortiden til, oonektes kan det ikke at de nevnte maal mere minner om t:, moderne vaapen enn om bue og pil. Hvor nær de opgivne avstander ligger det virkelige forhold f aar inntil videre staa uavgjort; men ut fra vaar tids kj enns~ap til bruk av langbuen vil de det være feilaktig aa bedømme sagnet om kong Olav Trygvasons og Einar Tambarskjelves bueskytning paa Spangereid.

Sagaens beretning · om Einar som med butt pil skjøt gjennem en raa oksehud der hang løst over en stang, likesom hans mesterskudd i · Svolderslaget er vel kjent.

Langbuen holdt · sig som krigs- og jaktvaapen ·i Europa like inn i Napoleonskrigene i første fjerdedel av f arrige aarhundrede og visstnok noget efter den tid.

Den er benyttet i· alle verdensdeler og av de fleste folkeslag, og vaare fedre er ikke alene om aa ha opnaadd stor ferdighet i bueskytning.

Dersom man tør gaa ut fra at de nevnte maal mellem skuddbakken og merkesteinene er noget nær riktige, er Einar Tamharskjelve efter det sagn og historie nevner en av verdens beste bueskyttere.

Paa skytebanen i Konstantinopel har tyrkiske bueskyttere ifølge optegnelser som der er gjort opnaadd disse skuddlengder: 725 meter, 730 meter, 755 meter og sultan Murad 4de 911 meter.

Som man ser har kong Olav Tryg vasson ikke tatt noen av de fra skytebanen i Konstantinopel innregistrerte avstander, mens Einar Tamharskjelve har naadd en skuddlengde der staar den tyrkiske rekord meget nær.

Det er interessant aa se at de paa skytebanen i Spangereid nedsatte merkesteiner viser skuddmaal der ligger nær inn mot de avstander som i andre lande er op-

55 naadd. Dette styrker den opfatning at sagnet medfører riktighet.

Av mindre betydning er det hvad en nøiaktig opmaaling av skytebanen paa Spangereid kan vise - enten dera tyrkiske sultan Murad 4de eller vaar store landsmann Einar Tamharskjelve har tatt verdensrekorden ·i bueskytning.

Da Spangereid kirke skulde bygges var det en bygg. me~ter som var satt til aa utføre arbeidet, men alt hans strev mon te ikke stort. Det dagen gav i fremgang var ved natt tilbakegang.

Da hendte det en kveld at der ved kirketomten stod en mann som ingen kjente. Han sa sig villig . til aa rei:;e kirken. Byggmesteren skulde bare gjette den ukjentes navn .naar kirken var ferdig. Mot dette skulde han sette sitt beste eie i pant. (Efter en annen forteller: Mot pant og feste i saal og leste og gangeham*).

Byggmesteren gikk inn paa dette uten aa se bak_,iden av sitt løfte. \led natt og ved ne skred arbeidet frem med stein paa stein, og før aaret var ute stod kirken under tak.

Da begynte byggmesterens mot aa minke. Han saa sitt liv staa paa spill; · og han kjente ikke raad eller renke til aa berg_e saal og skinn.

En natt ved ne gikk byggmesteren mot kirken for aa se·hvor langt arbeidet skred.

Hans vei laa forbi Klobnehaugen, og han hørte da i haugen barnegraat, hvorfor han stanste og lydde.

Da blev det sagt: Ti baadne mitt. Snart kjem Spang, far din, med ferskt mannekjøtt.

Efter en annen forteller heter det : Ti, ti baadne mitt. Ti, ti baadne mitt. Snart kjem far din, snart kjem Spang med mannekjøtt i fang.

2.

t) Gangeham

= Vnr<løger.

56 Da skjønte byggmesteren at den ukjente het Spang og skyndte sig mot kirken.

Ute paa .takskjegget satt · eh mann. . Det var der. ukjente. Han holdt tre skifferfliser som just skulde legges.

Det var siste rest av taktekket.

Da ropte byggmesteren: Spang ! Din vei heim er kje lang.

Da sank den ukjente sammen, falt mot jord og blev siden ikke sett.

Fra den tid har taket paa Spangereid kirke gjerne manglet tre takstein.

Efter den ukjente har kirkegaarden og kirken f aatt • navn - Spangereid og Spangereid kirke.

Til all annen gaard og grunn i bygden er festet sær·~kilt navn. Kirkegaarden alene bærer ikke annet navn enn Spangereid.

3.

En gang i gammel tid var der menn som vilde aapne Klobnehaugen.

Da de hadde gravd sig inn mot hjertet av haugen ropte det av all makt: Grane i Grønnenga*) Kom aa hjelp.

I det samme brøit ·i ld*) ut ·av haugen. Flammene 5lengte gravrøverne vekk, og siden den gang har haugen ligget urørt.

*) Grønnenge er haugene l?:c ved -

paa sørsiden av veien. *) Det 'h ,n hendt at fakler har tent de innestengte gas arter som er sltwpet ut ved aapningl'n av gravkammeret.·

M 'e d 1 em s 1 iste.

Li·uvarige:

" Valle:

'fvedt, Nils F., lens.mann, Tveit Laudal, Knut,. lærar h. v., Landa.I Btm_tseu, posteksp., . Kr.saml l i.mhodsma11n:

lærar Jon Løyland Brottveit, Olav, kyrkjesongar · Harstad, Olav M., · bonde Harstad, Gunnar ·M., bonde ·· Nom eland. Tarald, · lærar Rike, Ketil 0., læra.r h. v. lTpstad, G. B., bonde og hot~lle~f!ar

Austad: l_j mhousmann:

kyrkfosongar Kr. B. Stubseicl Moy, Olav T., bonde Ose, Eivind E., : lærar

Aardal: Umbodsrnauu:

bonde Mikkfol Skjevrak Langerak, Olav rr., lærar Langerak, Tomas,' fylkesgartner

Homnes:

lJmbodsmann:

Øyslebø: F mbod~mann :

Olav 0. Uleberg Abusdal, Torgeir, ordf.

Abusdal; Ingeborg, :.lærarinna Fennefoss, Olav T., bonde Kallhovd, Olaf Kjetsaa, Olav A. 'Iønnesland, Salve, kvrkjesongar Haakon Skjævesland Bue, Ola, bonde Bfornestøl, Hans, bonde Bjørnestøl, Ola,: ·bonde

.. . ... " ;

·ss Fossestøl, .Thommas, bonde Fformedal, Aslak, lærar Heddeland, Trygve, bonde Heddeland, Anna, frk.

Holmegaard, Olav, bonde Høie, Beint 0., bonde Kjær, Lars, Nome, bonde Kvimyr, Ola, bonde Leirkjær, Olav, bonde Liestøl, Tarjei, høgskulestyrar Laudal, , I., bankkasserar Nome, Th., handelsstyrar Nome, Erik, bonde Skjævesland, Erik, bonde Skjæ-vesland, Beint, landbr.skulelærar, Søgne Skjævesland, Anna, fru, Ime, Hal~e Skjævesland, Svenke, bonde, Ime, Halse V estrheim, Magnus, kyrkfosongar W igeinyr, Sigv., landhandlar Øyslebø, Asbjørn 0., bonde Øyslebø, Anne

Bakke: 1.Tml,odsmann:

Staale Lende, bonde Ersdal, R., kyrkfosongar Ersdal, Gustav Mjaasund, I. A. Sandsmark, N. A., ordf. Øksendal, Andr., sersjant

Holum: Umbodsmann:

lærar Søren Slettan Nordlid, Kr. sokneprest Fuskeland, Gudrun, frk.

Gyland:

Umbodsmann:

Lars Fr. Nuland Fosdal, Sven, lærar Hegland, Sigv., kyrkfosongar Heggland, K., lærar, Feda Nuland, Sven, lærar Nedland, Lars L., lærar Aatland, Kristian, lærar Gyland folkeboksamling

Herefoøs:

Umbodsmann:

Erik Næsbu, bonde Bjorvatn, Kjetil .

Bjorvatn. Olav T. Herefoss,. Knut Knutson. Karl Koveland, Eivind Kraakeda~en, Thorvald Øina, . Olav Aamlid, Aasvald

Vegusdal:

r mbodsmann:

Konrad Haugland, Vatnestraum F jermedal, Andreas Engestøl, Knut Homme, John

Grovane:

l ;mbodsmann:

Olav Hagen Austad, 0. B., lærar Birkeland, Larsine, læra.rinna Eivindson, Ivar, lærar Ii'aret, Dagny, læradnna Neset, J orund, læraririna.

Omdal, Knut K. Rike, Birgit, lærarinna Ravnaas, Borghild, lærarinna H.obstad, lensmann Tønnesland, Olav Vennesla, Oddleit V en nesla, Ragnhild V enn esla, Nils Vennesla, Ommund

Medl. fraa ymse kantar:

Anda, overlærar, Kr.sand .

Andresen, lektor, Kr.sand Ager-Hanssen, A., disp., Kr.sand Benneche, Olaf, Kr.sand · Buli, D., grosserer, Kr.sand Berulvson, T., overlærar~ Kr.sand . Buseth, posteksp., Kr.sand Birkeland, Sigbj., kontorchef, Oslo Breilid, Magnus, red.sekr., Kr.sand Due, Gunnar E., , generalkonsul, Kr.sand Due, frll', Kr.sand Deichmanske bibliotek, Oslo Eckhoff, N., o.r.sakf., Kr.sand Ertzeid, Eiv., . lærar ·

60 Eriksen, Stian, distriktslækjar, Bærum Fennefoss, Olav, skulestyrar, Kr.sand Gundersen, E. A., mafor, Kr.sand Galteland, Olav, kasserar, Kr.sand Grimstad Bymuse, Grimstad Haslemo, Knut, lærar, Bykle Hansen, H. G. kjøbmann, Kr.sand Haddeland, Andr., lærar, Kr.sand Heistein, rrorgeir, o.r.sakf., Kr.sand Holst, J., kaptein, Kr.sand Haugland, G. M., bokh., Kr.sand Hannaas, Nils, o.r.sakf., Kr.sand Høye, K., o.r.sakf., Kr.sand Holmesland, P., Farsund . .

Haartveit, Endre, lærar, Lillesand Hvidbergskaar, A. S., lærar, Grimstad Haugland, Søren, lærar, Mandal Johnsen, Hans, løitnant, Kr.sand Kj~r, Andr., borgermeistar, Kr.sand Keim, E., kaptein, Kr.sand Kiledal, 0. R., lokomotivf., Kr.sand Kraft, K., lektor, Kr.sand Kornbrekke, Johannes, politisekr., Kr.sand Kristiansen, disponent, Kr.sand Kveim, J ., redaktør, Andvake, Oslo Lande, Gunnar, lærar, Søgne Langfeldt, Ferd., skibsr., Kr.sand Lies tø1, Knut, professor, Oslo Lund, H., læge, W eum asyl, Fr.stad LeewY, Johs., Arendal Mjaaland, Ragnvald, fanejunker, Kr.sand Munksgaard, typograf, Kr.sand Mæsel, Olaf, lærar, Mandal Midttun. konservator, Folkemuseet, Oslo Norem, Johs., byfut, Kr.sand Olsen, Rich., fiskerisekretær, · Kr.sand Peersen, Rudolf, sorenskrivar, Kr.sand Rygnestad, Svend 0 ., lærar, Bykle Rosfjord, frue, Kr.sand Rosfjord, Trygve, grosserar, Kr.sand Røiseland, formannskapssekr:, Oddernes Rafoshei, inspektør, Mandal Rygh, T. · P., jernvarehandlar, Farsund Stray, A., lærar, Kr.sand Syvertsen, Sigv., kjøbmann, Kr.sand

61 .

. - - -··

.

Sundt, Trygve, advokat, Oslo Skard, . Sigrund, tannlækjar, Mandal .

Stendal, .Jenny, · frue, Brekkestø, Lillesand Tellefsen, Andr., bokh., Kr.sand Torsvik, Hjø:rvard, redaktør, Trondlijem Tønnessen, D., oberst, N. G. 0., Oslo

Agder Historielag.

Styret hev f r,;~ista fenge til ein skipnad med umbodsmenn kringum i Agder-bygdene. Desse umbodsmennene skulde teikna medlemer, krevja inn aarspengane og skifta ut dei skrifter laget sender. Styret vona paa denne maaten aa naa eit hø gare medlemstal, og greiare f aa inn aarspengane.

I fleire bygder hev me alt fenge umbodsmenn, men mange av dei me vende oss til hev me ikkJe fenge svar ifraa.

Men skal laget kunna arbeida, maa det hava innkomor, og til denne tid hev me berre havt aarspengane aa fl jota paa. Det gjeld dif or um aa f aa medlemstalet auka.

Det skulde ikkje vera vandt, so laage som aarspengan·e er - berre 2 kr. Dei fleste andre historielag hev høgare aarspengar -· upptil 5 kr.

Dersom no medlemene vilde hjelpa til med aa teikna lagsmenn, so skulde me snart vinna yver vanskane.

Di fleire lagsmenn, di meir kann ein venta aa f aa for pengane.

Styret vilde ogso gjerne faa ungdomslag, (bygde-) sogelag og nærskylde lag til aa melda seg inn i Agder Historielag. Dei kann f aa det paa sovorne vilkaar: Lag som legg 10 kr. i aarspengar fær 6 eksemplar

62

1 •

av dei skrifter, Agder Historielag gjev ut. Tek noko lag so mange som 25 eksemplar, so f ær dei <lesse for 37.50 kr.

Aarsmøti hev støtt vore haldne i Kristiansand. Det siste hev . det vore daarleg frammøte. Styret vil i aar legg ja aarsmøtet til sumaren . eller hausten, helst i samband med ei eller onnor stemna eller bygdesogemøte upp paa bygdene einkvar staden. Tid og stad vert sein are fastsett.

Styret vil gjerne faa seg tilsendt stykke og stubbar som høver til aa prenta i »Bidrag til Agders historie«. Helst fraa so mange bygder som raad er. Medlemene likar aa finna noko fraa si eigi bygd. Det bør vera slikt som ikkje ·er prenta fyrr.

Dei som no er med i styret for Agder Historielag er: .Jon Løyland, Evje, formann; høgskulelærar Aslak Fjermedal, Øyslebø, riæstforinann; rektor Danielsen, Hornnes; ~kulestyrar Olav Fenilefoss, Kr.sand, og Haakon Skjævesland, Øyslebø.

Kassestyrar er Brøvik & Haddeland, Kr.sand.

INN HALD Litt um stadnamna i Bygland . ........... . ...... . .

side

3

Gamalt fraa Gyland ........... . ............. : . . .

29

Eit gamalt brev fraa Toridal. . . . . . . . . ..... . .... . .

31

Erik Gautsen øvre Nøding .......... .. . , ........ .

33

Skifte etter Erik Ga~tsson paa øvre Nøding 1638 ... .

36

Skifte etter admiral Trond 1'heiste til Hananger 1660 .

39

Ei gamal visa fraa Laudal .... . . . ................ .

42

Sagn om Saanum kirke ... . ..................... .

45

Sagn fra Spangereid . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . .. . ... .

52

Medlemsliste ........ . .......... .. ... . ......... .

57

Agder Historielag . .. .. . ...... . .. . .. . ....... . . .. .

61