Basisboek systeemgericht werken bb

dio Pietje Precies bno, Hilversum

Marius Nabuurs

elt de belangrijkste theoretische ysteem, de relevantie van ngrijkste theorieën en hun is de ruime aandacht voor de dieken, voorzien van actuele elaars. e centraal: de fases in de chreven evenals een groot aantal ode van werken.

opleidingen zoals Social Work en roken van de social worker. Maar ke andere hulpverlener invullen ambulant hulpverlener alpsychiatrisch verpleegkundige, ugdbeschermer enzovoort. n is niet alleen geschikt als ardevol voor al die hulpverleners willen bieden.

Marius Nabuurs

Basisboek Systeemgericht werken

sisboek systeemgericht werken wordt chte benadering als de toepassing op zeer leesbare wijze beschreven. t systeemgerichte werken, waarbij aal staat, maar ook de context ederzijdse invloed die zij op ordt in toenemende mate erkend anuit de overheid.

Basisboek Systeemgericht werken

ale leerobjecten ontwikkeld: en en toetsen. De combinatie dt de student en docent de chillende manieren te verwerken. sing sluit goed aan bij de rwijs.

Omslag TM • Basisboek Systeemgericht werken • studio Pietje Precies bno, Hilversum fictieve rugdikte: 9 mm • formaat 170 * 243 mm • fc

voorplat

Marius Nabuurs

Het eerste deel van het boek behandelt de belangrijkste theoretische concepten en theorieën: wat is een systeem, de relevantie van communicatie en interactie, de belangrijkste theorieën en hun grondleggers. Nieuw in deze uitgave is de ruime aandacht voor de hedendaagse systeemgerichte methodieken, voorzien van actuele casussen uit de praktijk van behandelaars.

In het tweede deel staat de werkwijze centraal: de fases in de systeemgerichte aanpak worden beschreven evenals een groot aantal interventies behorend bij deze methode van werken.

Het boek is primair gericht op hbo-opleidingen zoals Social Work en Pedagogiek. In het boek wordt gesproken van de social worker. Maar hiervoor in de plaats kan de lezer elke andere hulpverlener invullen die systeemgerichte hulp biedt: een ambulant hulpverlener en ambulant behandelaar, een sociaalpsychiatrisch verpleegkundige, een pedagoog of psycholoog, een jeugdbeschermer enzovoort.

Dit boek over systeemgericht werken is niet alleen geschikt als opleidingsboek, het is zeker ook waardevol voor al die hulpverleners die systeemgerichte hulp bieden of willen bieden.

Basisboek Systeemgericht werken

In deze tweede herziene druk van Basisboek systeemgericht werken wordt zowel de theorie van de systeemgerichte benadering als de toepassing in de beroepspraktijk uitgebreid en op zeer leesbare wijze beschreven.

Uitgangspunt van behandeling is het systeemgerichte werken, waarbij niet enkel de individuele cliënt centraal staat, maar ook de context waarbinnen hij functioneert en de wederzijdse invloed die zij op elkaar hebben. Het belang hiervan wordt in toenemende mate erkend binnen de brede hulpverlening en vanuit de overheid.

Basisboek Systeemgericht werken

Naast dit basisboek zijn enkele digitale leerobjecten ontwikkeld: videocasussen met vragen, opdrachten en toetsen. De combinatie van boek en digitale leerobjecten biedt de student en docent de mogelijkheid om de inhoud op verschillende manieren te verwerken.

De combinatie van kennis en toepassing sluit goed aan bij de doelstellingen van het huidige onderwijs.

voor- en achterplat

omslag Basisboek Systeemgericht werken | pres V_04 17.06.2013

Marius Nabuurs

Basisboek Systeemgericht werken Marius Nabuurs

14421_BW_HSAO.indb 3

18-06-13 13:32

Auteur Marius Nabuurs Redactie Singeling Tekstproducties, Amersfoort Ontwerp Studio Pietje Precies, Hilversum Opmaak Imago MediaBuilders, Amersfoort

Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff is dé educatieve mediaspecialist en levert educatieve oplossingen voor het Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs, Middelbaar Beroepsonderwijs en Hoger Onderwijs. Deze oplossingen worden ontwikkeld in nauwe samenwerking met de onderwijsmarkt en dragen bij aan verbeterde leeropbrengsten en individuele talentontwikkeling.

ThiemeMeulenhoff haalt het beste uit élke leerling.

Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze educatieve oplossingen: www.thiememeulenhoff.nl of via de Klantenservice 088 800 20 16 ISBN 978 90 06 95190 5 Tweede druk, eerste oplage, 2013 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro. nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is voorzien van het FSC-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

14421_BW_HSAO.indb 4

18-06-13 13:32

5

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave Woord vooraf Woord vooraf bij de tweede herziene druk

11 12

Inleiding 13 Inhoud van dit boek 15 1 Het werkterrein van de systeemgerichte social worker 1.1 Inleiding 1.2 Wat is een systeem?

1.2.1 Verschillende betekenissen van systeemgericht werken 1.3 Het individuele systeem 1.4 Het subsysteem 1.5 Het suprafamiliare systeem 1.6 De omgeving als systeem 1.7 Het systeempentagram 1.8 De plek van de social worker binnen de systemen 1.8.1 De social worker en de individuele cliĂŤnt 1.8.2 De social worker en het subsysteem 1.8.3 De social worker en het gezin 1.8.4 De social worker en het suprafamiliare systeem 1.8.5 De social worker en de omgeving 1.9 Samenvatting Literatuur

17 17 18 20 20 24 25 26 27 28 29 30 31 33 34 35 36

2 SysteemtheorieĂŤn 2.1 Inleiding 2.2 De algemene systeemtheorie 2.2.1 Historisch kader 2.2.2 Kern van de theorie 2.3 De structurele theorie 2.3.1 Historisch kader 2.3.2 Kern van de theorie en therapie 2.3.3 Plek van de therapeut 2.4 De strategische of communicatietheorie 2.4.1 Historisch kader 2.4.2 Kern van de theorie en therapie 2.4.3 Plek van de therapeut

37 37 38 38 38 43 43 44 46 51 51 52 54

14421_BW_HSAO.indb 5

18-06-13 13:32

2.5 De contextuele of intergenerationele systeemtheorie 2.5.1 Historisch kader 2.5.2 Kern van de theorie en therapie 2.5.3 Plek van de therapeut 2.6 Samenvatting Literatuur

57 57 57 60 64 67

3 Het gezin als systeem 69 3.1 Inleiding 69 3.2 Wat is ‘een gezin’?

70 3.3 De geschiedenis van het gezin 71 3.3.1 De geschiedenis van de gezinsbehandeling 74 3.4 De gezinskenmerken 75 3.5 Verschillende benaderingen van het gezin als systeem 77 3.5.1 Het gezin als hiërarchisch systeem 77 3.5.2 Het gezin als communicatief systeem 83 3.5.3 Het gezin als affectief systeem 83 3.6 De gezinsfase of levenscyclus van het gezin 84 3.7 Samenvatting 89 Literatuur 90

Bijlage 1 De ontwikkelingstaken van kinderen en jongeren 92 Bijlage 2 Ontwikkelingstaken en gezinsfuncties van opvoeders/partners 97 4 Communicatie en interactie 4.1 Inleiding 4.2 Van boodschap naar wederzijdse beïnvloeding 4.3 Verbale en non-verbale communicatie 4.3.1 Verbale communicatie 4.3.2 Non-verbale communicatie 4.3.3 Bijzondere communicatie 4.4 Interactieanalyse 4.5 De vijf axioma’s van Watzlawick 4.5.1 Men kan niet niet communiceren 4.5.2 Elke communicatie bezit een inhoudsaspect en een betrekkingsaspect 4.5.3 De interpunctie 4.5.4 Communicatie kan zowel digitaal als analoog zijn 4.5.5 Elke uitwisseling van communicatie is ofwel symmetrisch ofwel complementair 4.6 Feedback 4.6.1 Feedback en defensief gedrag 4.6.2 Effectieve feedback

14421_BW_HSAO.indb 6

99 99 100 101 102 104 105 105 110 110 110 113 114 115 117 120 121

18-06-13 13:32

4.7 Samenvatting Literatuur

122 124

5 Hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methodieken 5.1 Inleiding 5.2 Welzijn Nieuwe Stijl 5.2.1 De acht bakens van Welzijn Nieuwe Stijl 5.2.2 Casus: WIJeindhoven 5.3 Families First (FF) 5.3.1 Casus Families First 5.4 Ambulante spoedhulp (ASH) 5.4.1 Casus ambulante spoedhulp 5.5 Multisysteemtherapie (MST) 5.5.1 Casus Multisysteemtherapie 5.5.2 MST CAN 5.5.3 Multidimensional Treatment Foster Care (MTFC) 5.6 Multidimensionele Familietherapie (MDFT) 5.6.1 Casus Multidimensionele Familietherapie 5.7 Functionele Familietherapie (FFT) 5.7.1 Casus Functionele Familietherapie 5.8 Samenvatting Literatuur

125 125 126 126 128 130 132 135 137 140 142 144 145 145 147 151 152 154 156

6 Samenhangende factoren binnen het systeemgericht hulpverlenen 6.1 Inleiding 6.2 De hulpverleningscyclus (proces) 6.3 De tijd 6.3.1 De factor tijd binnen het chaotische en rigide gezinssysteem 6.4 Leerstijlen 6.5 Wie is de cliĂŤnt? De hulpvraag en de hulpvrager 6.5.1 Het individuele systeem 6.5.2 Het subsysteem opvoeders/partners 6.5.3 Het gezin als totaal 6.5.4 Het suprafamiliare systeem 6.5.5 De omgeving 6.6 Algemene gesprekstechnieken 6.6.1 Gespreksvoering met kinderen 6.7 Omgaan met weerstand, anders gerichte motivatie 6.8 Samenvatting Literatuur

159 159 160 161 163 166 169 170 171 171 172 172 174 176 177 182 184

14421_BW_HSAO.indb 7

18-06-13 13:32

14421_BW_HSAO.indb 8

7 Aanmelding en screening 7.1 Inleiding 7.2 De aanmelding 7.3 Het opbouwen van een werkrelatie 7.3.1 De dialoog 7.3.2 De socratische dialoog 7.4 De screeningfase 7.4.1 Screening van het individuele systeem 7.4.2 Screening van het gezinssysteem 7.4.3 Screening van suprafamiliaar systeem en de omgeving 7.5 Het eerste screeninggesprek: een gezinsgesprek 7.5.1 Koptelefoontechniek 7.5.2 Circulair bevragen en interviewen 7.6 Technieken en instrumenten 7.6.1 Gestandaardiseerde diagnostische instrumenten 7.6.2 Observatietechnieken 7.6.3 Screeningtechnieken 7.7 Samenvatting Literatuur

Bijlage 1  Gezinsdiagnostische instrumenten

187 187 188 190 192 196 197 198 199 201 201 205 205 206 206 207 209 212 217 219

8 Van doel naar werkplan 8.1 Inleiding 8.2 Consensus 8.3 Hypothesevorming 8.4 Doelformulering 8.5 Technieken en instrumenten in het proces van doelen stellen 8.5.1 De wenskaart 8.5.2 Change and stay 8.5.3 Doelenformulier als vervolg op de Tevredenheid van leven 8.5.4 Doelprioritering 8.6 Van hypotheses naar doelen naar acties 8.7 Samenvatting Literatuur

Bijlage 1  Gedragsanalyse

9 Interventies binnen de actiefase 9.1 Inleiding 9.2 Het gezin Van Houten 9.3 Circulair gesprek met de partners 9.4 De gedragskaart

221 221 223 223 224 228 228 230 233 235 237 239 240 241 245 245 245 248 248

18-06-13 13:32

9.5 Psycho-educatie 253 9.6 Motivatietechniek 254 9.7 Het werken met huiswerkopdrachten 254 9.8 Paradoxale opdrachten 255 9.9 Vaststellen van de dagelijkse routine door middel van een interview 257 9.10 Opstellen van huisregels 260 9.11 Het beïnvloeden van de hiërarchie in het gezin 261 9.11.1 Houdingsaspecten gerelateerd aan de hiërarchie versterken 262 9.12 Hiërarchie en affectiviteit 262 9.13 Interventie gericht op de relationele ethiek 263 9.14 Rituele interventie 265 9.15 Rollenspel 265 9.16 Potlood-en-papiertraining (PPT) 267 9.17 De vier G’s, storende en helpende gedachten 273 9.18 Samenvatting 275 Literatuur 276 Bijlage 1 Achtergrond van de interventie ‘Storende en helpende gedachten’ 277 10 Interventies met betrekking tot het suprafamiliare systeem en de omgeving 10.1 Inleiding 10.2 Genogram 10.3 Ecogram 10.4 Sociogram 10.5 Levenslijn 10.6 Zorgteams en familienetwerkberaden 10.6.1 Het familienetwerkberaad 10.6.2 Samenwerken in een zorgteam 10.7 Samenvatting Literatuur

279 279 281 287 290 291 295 296 298 300 301

11 Evaluatie van het hulpverleningstraject 11.1 Inleiding 11.2 Evaluatie na iedere sessie 11.3 Evaluatie van het (gehele) hulpverleningsproces 11.4 Samenvatting Literatuur

303 303 305 306 309 310

14421_BW_HSAO.indb 9

18-06-13 13:32

Over de auteur

311

Register 312

14421_BW_HSAO.indb 10

18-06-13 13:32

Woord vooraf

11

Woord vooraf De volgende uitspraak van Ausloos (1999) heeft mij tijdens de ontwikkeling van dit project erg gemotiveerd: Het zijn niet de gezinnen die onze hulp nodig hebben om er beter van te worden, maar wij hebben als hulpverleners hén nodig om ons werk tot een goed einde te brengen… Het instituut is een gereedschapskist, de sleutel daarvan is in handen van de gezinnen.

Als sociaal pedagoog heb ik ervaren dat hulpverleners veel behoefte hebben aan informatie over de systeemgerichte benadering. Het systeemgerichte hulpverlenen is het laatste decennium steeds meer onder de aandacht gekomen. De cliënt wordt meer en meer gezien in zijn context, in interactie en relatie met zijn familie en omgeving. De hulp richt zich meer op alle facetten. Voor collega’s en studenten heb ik een leesbaar en praktisch boek beoogd, waarmee zij hun deskundigheid met betrekking tot systeemgericht werken kunnen opbouwen of vergroten.

Over systeemgericht werken is natuurlijk een veelheid aan theorieën en interventies beschikbaar. Wat is systeemgericht werken nu precies? Waarmee moet ik allemaal rekening houden? Wat betekent dat voor mij als hulpverlener? Om die focus op het systeemgerichte ook als auteur scherp te houden, ben ik dank verschuldigd aan de begeleiding van Wea Leeflang en voor haar steun en stimulans. Hiernaast dank aan mijn collega’s in het werkveld van nu en jaren geleden, voor hun meedenken en kritisch bevragen tijdens het werk. Velen hebben onbewust hun steentje bijgedragen aan dit product. Dank aan mijn vrienden, die ik enigszins verwaarloosd heb en met wie ik op andere momenten menig uur heb zitten discussiëren over het systeemgerichte werken. Frank van de Schans, docent van de opleiding hbo-pedagogiek, verdient hier ook een plek als lezer van de conceptteksten en medeauteur van de digitale leerobjecten, die in aansluiting op het boek zijn ontwikkeld. Maar in de eerste plaats gaat er dank uit naar mijn kinderen, Ellen en Jos en mijn partner Anja, die mij de mogelijkheid gegeven hebben om dit product tot een goed einde te brengen. Naast de tijd die het gekost heeft, wil ik Anja bedanken voor de steeds kritische, heldere feedback op de conceptteksten en voor haar steun.

Reacties, op- en aanmerkingen zijn natuurlijk welkom. U kunt ze kenbaar maken aan de uitgever.

Marius Nabuurs Eindhoven, september 2007

14421_BW_HSAO.indb 11

18-06-13 13:32

12

Basisboek systeemgericht werken

Woord vooraf bij de tweede herziene druk De laatste jaren heeft het systeemgericht werken als manier van werken en visie op hulpverlenen steeds beter zijn plek gekregen. Zelden zien we nog een cliënt geïsoleerd, zonder dat we aandacht hebben voor de context waarin hij leeft. Wij als hulpverlener zien onszelf meer en meer als een tijdelijke factor, kortdurend en van voorbijgaande aard. Deze ontwikkeling is deels ingegeven door de uit de pan rijzende kosten van de zorg, maar deels ook door een verandering in visie van de hulpverleners op de mens en zijn omgeving. Er is een streven naar meer gelijkwaardigheid, het benutten van krachten en kansen van de cliënt en diens omgeving, het vertrouwen hebben in die cliënt en zijn omgeving. Ik hoop en ga er ook vanuit dat vooral dit laatste de belangrijkste factor is waarom we meer en meer systeemgericht werken.

Na vijf jaar was het tijd om het boek te herzien en te actualiseren. Reacties en ervaringen uit de praktijk van hulpverlening en onderwijswereld zijn hiervoor gebruikt, waarvoor dank. Naast kleinere en grotere aanpassingen in de oorspronkelijke tekst is er een extra hoofdstuk opgenomen, het huidige hoofdstuk 5 over hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methodieken. In dit hoofdstuk zijn specifieke praktijkcasussen opgenomen waarvoor ik de schrijvers, Tanja, Jolanda, Daniëlle, Manon, Rinske en Abdelfattah hartelijk wil bedanken.

Reacties, op- en aanmerkingen zijn natuurlijk wederom welkom. U kunt ze kenbaar maken aan de uitgever.

Marius Nabuurs Eindhoven, voorjaar 2013

14421_BW_HSAO.indb 12

18-06-13 13:32

Inleiding

13

Inleiding Alle delen van een organisme vormen samen een cirkel. Daarom is elk deel zowel begin als einde.

Hippocrates

Casus Enkele jaren geleden werd een meisje van 13 jaar verwezen naar de hulpverlening voor een individueel hulpverleningstraject. De reden van aanmelding was problematisch internaliserend gedrag. Ze was somber, at steeds slechter, had bijna geen vriendinnen meer en ouders kregen geen contact met haar. Steeds vaker trok ze zich terug op haar kamer. Haar schoolresultaten werden slechter. Bij aanmelding vertoonde ze dit gedrag ruim driekwart jaar. Haar ouders hadden bij de verwijzer aangegeven dat in hun ogen hun dochter het overlijden van oma niet had verwerkt. De vraag van hen en de verwijzer was haar te behandelen en begeleiden in haar rouwverwerkingsproces.

Bovenstaande casus zou een vraag om individuele hulp kunnen zijn voor een social worker, in dit geval een ambulant hulpverlener. Een hulpverleningstraject van tien tot maximaal vijftien sessies zou dit meisje kunnen helpen het overlijden van oma een plek te geven. Daardoor zou ze de contacten met anderen en haar schoolcarrière weer kunnen oppakken en minder somber in het leven staan. In principe een uitstekend hulpverleningstraject: duidelijke symptomen, een duidelijk probleem met een veronderstelde diagnose, een hulpvraag en doelen. Als er somatisch verder niets met het meisje aan de hand is, kan zo’n individuele behandeling tot goede resultaten leiden. Vanuit de systeemgerichte benadering is er echter de vraag of er niet iets gemist wordt als er enkel een individuele behandeling plaatsvindt. Bijvoorbeeld: • Wat gebeurt er als dadelijk opa of de andere oma komt te overlijden?

• Wat maakt dat vader en/of moeder mogelijk in onvoldoende mate de impact van het overlijden van oma bij hun dochter hebben ingeschat en haar daarbij emotioneel niet hebben kunnen bieden wat zij nodig heeft?

• Wat heeft het overlijden van oma betekend voor het functioneren van het gezin?

• In hoeverre zijn ouders na afloop in staat om hun dochter bij een nieuwe verlieservaring emotioneel te ondersteunen?

In overleg met ouders en het meisje zou gekozen zijn voor een behandeling die enerzijds gericht is op het meisje individueel en anderzijds op het gezin, waarbij vader, moeder en het meisje centraal staan. Er wordt gewerkt aan het rouwproces van moeder, die bij het overlijden van haar moeder haar steun en toeverlaat zag wegvallen, maar ook een voor haar belangrijke zorgrol. Er wordt gewerkt aan het versterken van de vader in zijn rol van partner en ouder. De positieve communicatie en interactiepatronen in het gezin worden naar boven gehaald en zodanig versterkt dat er in het gezin ook weer gesproken mag worden over oma en emoties niet als ontregelaars gezien worden.

14421_BW_HSAO.indb 13

18-06-13 13:32

14

Basisboek systeemgericht werken

Bovenstaande casus zegt dat wanneer mensen naar een hulpverlener gaan met een bepaald probleem, ze het meestal hebben over individuele klachten: hoofdpijn, buikpijn, slechte eetlust, moeilijk contact kunnen maken, slecht slapen. Zelden spreekt de individuele cliënt over problemen die in relatie tot anderen staan. Ook bij (opvoed)problemen wordt het kind vaak aangemeld met symptomen als: niet luisteren, opstandig zijn, een grote mond hebben, slecht eten, zich niet aan de regels houden, enzovoort. Het probleem wordt gefocust op het individu. En veel hulpverleners – maatschappelijk werkenden, ambulant hulpverleners, sociaal psychiatrisch verpleegkundigen, pedagogisch medewerkers, psychologen – beschouwen vervolgens het individu als diegene die behandeling en begeleiding behoeft. Vaak wordt de cliënt uit zijn context gehaald en geïsoleerd behandeld en begeleid. Bovenstaande casus illustreert echter dat wij als mens altijd in relatie staan tot anderen, tot onze omgeving en tot ons verleden. Als individu maken we deel uit van een complex geheel, dat we beïnvloeden en waardoor we beïnvloed worden. Als individu zijn we een systeem op zich, bestaande uit onze psyche en ons lichaam. De psyche bestaat weer uit bijvoorbeeld het denken en geheugen en het lichaam uit organen en cellen. Als individu maken we ook onderdeel uit van verschillende systemen: het gezinssysteem, de familie, school, vrienden, enzovoort. Door in de begeleiding en behandeling daaraan aandacht te besteden, wordt een schijnbaar individueel probleem geïnterpreteerd en geanalyseerd als systeemprobleem, waardoor andere oplossingsmogelijkheden onderdeel van de behandeling kunnen worden. Het is niet per definitie bedoeld ter vervanging, maar mogelijk ter aanvulling van de individuele behandeling.

De aandacht voor de wederzijdse beïnvloeding, de manier waarop mensen met elkaar omgaan en het ontstaan van pathogene symptomen is er al vanaf het begin van de twintigste eeuw. In het bijzonder binnen de psychiatrie werd de relatie gelegd tussen gezinspatronen en het ontstaan van psychiatrische problematiek. Soms nog vanuit een theorie waarin ouders verantwoordelijk werden gesteld voor bijvoorbeeld schizofrenie van hun kind – de schizofrenogene moeder is een term uit die periode (Van der Molen, Perreijn & Van den Hout, 2010). Het heeft echter nog tot de jaren vijftig van de vorige eeuw geduurd voordat de gezins- en partnerrelatietherapie goed op gang kwamen (Lange, 2006).

Lange tijd is de systeemtheorie voorbehouden gebleven aan de theoretici, ook omdat de theorieën nog verder ontwikkeld, onderzocht en uitgewerkt moesten worden. Gelukkig is dat nu niet meer het geval en is de systeemgerichte behandeling binnen de hulpverlening geen discussie meer. Er is in toenemende mate aandacht voor interactie, communicatie, gezinsfuncties, de context van de cliënt, enzovoort bij hulpverleners binnen het brede maatschappelijk werkveld.

Ook zien we dat er in de praktijk en opleiding van de social worker aandacht is voor de verschillende systeemdimensies waarvan het individu, de cliënt onderdeel uitmaakt.

Waar nodig zijn de verschillende dimensies terug te vinden in de behandeling en bege-

14421_BW_HSAO.indb 14

18-06-13 13:32

Inleiding

15

leiding die geboden wordt. Erkend wordt dat in de systeemdimensies mede de oorzaak van het probleem gevonden kan worden en dat ze kunnen bijdragen aan de oplossing van het probleem en de beantwoording van de hulpvraag.

Onder andere binnen de Wet op de Jeugdzorg, die van kracht is vanaf 1 januari 2005, is vastgelegd dat er samengewerkt moet worden met de cliënt. De cliënt is de jeugdige, maar het zijn ook zijn ouders. Duidelijk wordt in deze formulering dat de huidige social worker verondersteld wordt zicht te hebben op de verschillende systeemdimensies, de onderlinge relaties binnen de systemen, de onlosmakelijke verbondenheid van het individu en het gezin. Zelden kun je een bepaald probleem geïsoleerd behandelen.

In Nieuw-Zeeland hebben ze in de wet opgenomen dat er eerst middels een Eigen Kracht Conferentie gekeken moet worden of het gezin het zelf kan oplossen, pas daarna komt de hulpverlener in beeld.

Binnen de doelstellingen van de WMO is het project ‘Welzijn nieuwe stijl’ van het ministerie van VWS enkele jaren geleden gestart. In de doelen zijn de kerncompetenties van Welzijn opgenomen: bescherming, zelfredzaamheid, participatie, zorg voor elkaar en sociale samenhang. Het zijn kerncompetenteis die sterk uitgaan van een systeemgerichte benadering.

Daarnaast vraagt een systeemgerichte benadering van de hulpverlener dat hij ook in staat is zicht te hebben op zijn eigen ik en zijn roots, met name als het gaat om interactiepatronen, rollen en functies binnen zijn gezin van herkomst. Als hulpverlener staan hem weliswaar tal van interventies en methodieken ter beschikking in de behandeling en begeleiding van cliënten maar ‘de eigen persoon’ van de hulpverlener is een heel belangrijk, zo niet het belangrijkste instrument dat hij inbrengt.

Inhoud van dit boek De inhoud van dit boek kun je opsplitsen in een theoretisch deel (hoofdstuk 1–4) en een praktisch deel (hoofdstuk 6–11). Hoofdstuk 5 geeft een overview van zowel de uitgangspunten als de praktijk van hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methoden.

In hoofdstuk 1 wordt het werkterrein van de systeemgericht social worker uitgewerkt.

De definitie van een systeem wordt vastgesteld en de verschillende systeemniveaus waarmee de social worker te maken kan krijgen komen aan bod.

Hoofdstuk 2 richt zich op de systeemtheorieën. De keus is gemaakt om naast de algemene systeemtheorie aandacht te besteden aan de structurele, de strategische en de contextuele theorie. Er zijn in de loop der jaren veel meer theorieën ontwikkeld, maar vanuit deze gepresenteerde theorieën heeft de social worker een goede basis om te werken.

14421_BW_HSAO.indb 15

18-06-13 13:32

16

Basisboek systeemgericht werken

Het derde hoofdstuk richt zich op het gezin als systeem. Er is voor gekozen om een apart hoofdstuk aan het gezin te wijden omdat dat een eenheid van een systeem is waarmee de social worker vaak en veel te maken heeft. Vastgesteld wordt wat een gezin nu is en hoe zich dit in de loop der jaren ontwikkeld heeft. Verschillende benaderingen en de levenscyclus van het gezin als systeem worden uitgewerkt.

De communicatie en interactie, twee basiselementen binnen het systeem, worden in het vierde hoofdstuk uitgewerkt. Naast aspecten als verbale en non-verbale communicatie, de interactieanalyse, wordt het gezin als communicatief en interactioneel systeem beschreven met ook zijn pathologische communicatie en interactiepatronen.

Hoofdstuk 5 geeft een overview van zowel de uitgangspunten als de praktijk van hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methoden waaronder Families First, Multisysteemtherapie, Multidimensionele Familietherapie, enzovoort.

Deel twee van het boek begint met hoofdstuk 6 wat feitelijk een tussenhoofdstuk is en waarin de samenhangende factoren binnen het systeemgericht hulpverlenen aan bod komen. Het proces, de tijd, de motivatie, het leren en ‘wie is de cliënt’ worden als samenhangende factoren uitgewerkt. De algemene gespreksvaardigheden voor de social worker krijgen in dit hoofdstuk ook aandacht.

Hoofdstuk 7 tot en met 11 zijn de hoofdstukken die praktischer van aard zijn, maar wel de samenhang met de eerste hoofdstukken kennen. De regulatieve cyclus van Van Strien wordt in deze hoofdstukken gevolgd. In al deze hoofdstukken worden interventies uitgewerkt zodanig dat ze systeemgericht, betrekking hebbend op de verschillende systeemniveaus, ingezet kunnen worden. Het is geen uitputtend geheel, maar de uitgewerkte interventies zijn exemplarisch voor het systeemgericht werken. Zoveel als mogelijk is er gewerkt met casuïstiek ter verduidelijking van de theorie en interventies.

Digitale leerobjecten Het boek is een zelfstandig product. Naast maar wel aansluitend op de inhoud van het boek is een reeks van digitale leerobjecten ontwikkeld, waarin praktijksituaties zijn gevisualiseerd (videocasussen) en uitgewerkt aan de hand van vragen en opdrachten.

Zodoende wordt de theorie uit het boek gekoppeld aan de beroepspraktijk en wordt de student gestimuleerd de theorie te relateren aan en toe te passen in concrete situaties.

De digitale leerobjecten bij Basisboek Systeemgericht werken zijn te vinden via www.thiememeulenhoff.nl.

14421_BW_HSAO.indb 16

18-06-13 13:32

Het werkterrein van de systeemgerichte social worker

17

1 Het werkterrein van de systeemgerichte social worker 1.1 Inleiding Gevraagd: Adviseur watersystemen Gevraagd: Assistent systeembeheerder Gevraagd: Systeemtherapeut Gevraagd: Systeemanalist

Zo maar enkele vacatures in een zaterdagkrant. Allemaal hebben ze iets met systemen te maken. Het begrip ‘systeem’ komen we in ons dagelijks leven veelvuldig tegen: in de sportwereld, het bedrijfsleven, de ICT, de gezondheidskunde. Betekent het overal hetzelfde? Of is het een begrip dat overeenkomstige kenmerken in zich heeft en verschillen kent binnen de context waarin het gebruikt wordt? Welke definitie is bruikbaar voor de social worker? Met welk type systemen krijgt hij te maken?

In veel literatuur wordt systeemgericht werken vaak direct verbonden met gezinsgericht werken (gezinsbehandeling). Kennis van en aandacht voor het gezin is voor social workers cruciaal. Een breed scala aan hulpvragen houdt immers allemaal direct verband met het gezin: denk maar aan jongeren met psychosociale problemen, gezinnen in crisis, opvoedproblemen, psychiatrische en verslavingsproblematiek. Gezinsleden beïnvloeden de cliënt en omgekeerd beïnvloedt de cliënt de andere gezinsleden. Dit wil echter niet zeggen dat systeemgericht werken altijd betekent dat je met het hele gezin en/ of de omgeving van de cliënt werkt. Op zich zegt systeemgericht werken niets over de doelgroep. Het beoogt meer een visie te zijn van waaruit we naar een cliënt en onszelf als hulpverlener kijken. Deze visie resulteert in een manier van werken en heeft betrekking op systeemtheoretische principes als communicatie, interacties, wederkerigheid, circulair proces, (gezins)functies, regels, rollen, taken, enzovoort. Vanuit deze principes kan de social worker aan het werk. Afhankelijk van de samenstelling van het systeem bepaalt de social worker samen met de cliënt hoe hij de systeemgerichte principes zal inzetten.

In dit hoofdstuk worden de concepten ‘systeem’, ‘systeem gericht werken’ en de niveaus van een systeem uitgewerkt tot bruikbare begrippen voor het werkveld van de social worker.

14421_BW_HSAO.indb 17

18-06-13 13:32

Hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methodieken

125

5 Hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methodieken We worden geboren in families en gemeenschappen waar al een beeld van mensen bestaat. Het beeld is er al voordat wij er zijn, vaak al honderden jaren.

Owan Flanagan (filosoof)

5.1 Inleiding Wat werkt?

Zijn methodieken nu als lantaarnpalen, waarbij ze je pad verlichten en enkel een dronkaard zich er volledig aan vastklampt?

De afgelopen jaren is de aandacht voor interventies voor jongeren met ernstige gedragsproblematiek en hun gezinnen sterk toegenomen. Dit heeft deels te maken met de groei van de jeugdcriminaliteit waarbij we vaak te maken hebben met jongeren met meervoudige complexe problematiek. De oplossing van opsluiten dan wel residentieel plaatsen, leek in onvoldoende mate effectief (Berger & Boendermaker, 2003). Als reactie hierop zien we dat sinds de beginjaren 2000 er in Nederland diverse systeemgerichte methodieken gekomen zijn, zoals MST, FFT en MDFT (Boendermaker, 2008). Hiernaast kennen we ook de interventies die zich richten op de gezinnen in crisis (FF), waarbij het niet meteen om jongeren met ernstige gedragsproblematiek hoeft te gaan met als reactie op FF de ASH. In dit hoofdstuk wordt aan deze interventies aandacht besteed.

We beginnen met een van de oudste methodieken FF, waarna we stil staan bij ASH, MST, MDFT en FFT. Maar voordat daar aandacht aan besteed wordt, staan we stil bij Welzijn Nieuwe Stijl.

Politieke, sociale en economische factoren bepalen dat de hulp nog meer outreachend, wijkgericht opgezet moet gaan worden. In diverse gemeentes lopen daar al succesvolle pilots van. Met de transitie en transformatie Jeugdzorg zullen de gemeentes meer inzetten op vraag- en wijkgerichte hulp en zullen geprotocolleerde methodieken, die toch aanbodgericht en specialistisch zijn, zich moeten bewijzen binnen dat spanningsveld te kunnen opereren. De aandacht zal de komende jaren meer en meer uitgaan naar de kerncompetenties van Welzijn: bescherming, zelfredzaamheid, participatie, zorg voor elkaar en sociale samenhang. En voorkomen dat‌ dus preventie.

De visie op hulpverlenen van Welzijn Nieuwe Stijl lijkt ook in sterke mate overeen te komen met hulpvormen uit Amerika. In de beginjaren negentig kende Brooklyn al community programs waar hulpverleners in de wijk aan de slag waren en inzette op de krachten van gezinnen en hun omgeving.

14421_BW_HSAO.indb 125

18-06-13 13:32

126

Basisboek systeemgericht werken

5.2 Welzijn Nieuwe Stijl ‘Burgers weten zich beschermd, zijn zelfredzaam, maatschappelijk actief en zorgen voor elkaar...’

‘De sociale samenhang en onderlinge betrokkenheid nemen toe...’

‘Mensen met een beperking bij het maatschappelijk participeren kunnen zich, zo nodig met een steuntje in de rug, in en om het huis redden en kunnen langer zelfstandig blijven wonen en meedoen. Ze geloven meer in hun eigen kracht en leunen minder op overheid en professionals...’ (Ministerie van VWS, 2010; Vereniging Nederlandse Gemeenten, 2012) Dit zijn enkele doelen uit de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo), die sinds 1996 van kracht is. Om deze doelen te halen, is er door het Ministerie van VWS, de MO-groep Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening (W&MD) en de VNG (Vereniging Nederlandse Gemeenten) het stimuleringsprogramma Welzijn Nieuwe Stijl (WNS) opgezet. Het is niet weer een nieuw programma maar het mag gezien worden als ondersteunend en stimulerend voor verbeterinitiatieven die gemeenten en instellingen al ontplooien. Het is geen methodiek zoals de andere in dit hoofdstuk beschreven methodieken, het is wel een duidelijk richtinggevend kader: zo willen we met elkaar omgaan met de hulpvraag (baken 1 en 2) de hulp organiseren (baken 3, 4 en 5) en gaan werken (baken 6 en 7). Het achtste baken is randvoorwaardelijk.

5.2.1 De acht bakens van Welzijn Nieuwe Stijl 1 gericht op de vraag achter de vraag Van aanbod naar vraaggericht werken waarbij het geen kwestie is van ‘u vraagt en wij draaien’. Het gaat om zicht krijgen, samen met de cliënt, op het daadwerkelijke probleem. Hiervoor is het in dialoog kunnen treden voorwaardelijk.

2 gebaseerd op de eigen kracht van de burger Wie doet wat en hoe kunnen naasten hierbij een rol spelen (zie hoofdstuk 10)? Hoe kunnen we de cliënt activeren, empoweren en hem niet afhankelijk maken van de hulp? Wat kan de cliënt wel?

3 direct eropaf Daar waar de cliënt, om wat voor reden dan ook de zorg mijdt (zie figuur 5.1) is het nodig dat we als hulpverlener erop af gaan om onder andere te voorkomen dat het nog slechter gaat. Vaak zijn het situaties waarin de cliënt teleurgesteld is in de hulpverlening of vanuit onvermogen niet meer naar kantoor kan komen. Vaak zijn het ook crisissituaties waarop direct gereageerd moet worden, zoals kindermishandeling, huiselijk geweld, middelenmisbruik, enzovoort.

14421_BW_HSAO.indb 126

18-06-13 13:32

Hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methodieken

127

4 formeel en informeel in optimale verhouding Daar waar nodig professionele inzet, zo licht waar mogelijk, zo zwaar waar nodig. Naast de inzet van professionals, inzet van wijkinitiatieven, sociale netwerken en vrijwilligers.

Het voorkomen van afhankelijkheid van de hulpverlener en inzetten op het probleemoplossend vermogen van individuen en groepen.

5 doordachte balans van collectief en individueel Waar nodig individueel, waar mogelijk in groepsverband. Naast dat groepsverband overwegend goedkoper is, biedt het vooral ook meerwaarde in de onderlinge steun.

6 integraal werken Eén plan voor de burger die problemen heeft en samenwerking tussen de instellingen die betrokken zijn bij de geboden hulp. Regie en een goede ketenwerking zijn kenmerken van het integraal werken.

7 niet vrijblijvend, maar resultaatgericht Duidelijke doelen en afspraken: wie, wat, waar, wanneer en hoe, voor de professional, de naasten en de cliënt.

8 gebaseerd op ruimte voor de professional Zijn deskundigheid leidt tot ruimte voor besluitvorming en zelfstandig handelen.

Het werken vanuit de visie WNS vraagt van de social worker dat hij midden in de samenleving staat. Hij zal zich vooral kenmerken door zijn generalistisch karakter. Generalist omdat hij op alle leefgebieden min of meer deskundig is wat ook overeenkomt met een aantal hierna genoemde methodieken. Niet voor iedere andere hulpvraag komt een andere hulpverlener.

In het verleden en nu nog, zie je bij hulp aan bijvoorbeeld multiprobleemgezinnen dat er soms wel acht tot vijftien verschillende hulpverleners en organisaties bij het gezin betrokken zijn. Allemaal pakken ze een deeltje op, vaak ontbreekt het aan één goed handelingsplan en regie op de hulp. Het gezin wordt letterlijk horendol van alle afspraken die ze met de verschillende hulpverleners en instanties hebben. Dat is een drukke agenda.

De social worker WNS is in staat tot professionele samenwerking in de ketens, het adequaat kunnen communiceren met de cliënt, naasten en andere organisaties. Deze social worker is ondernemend, in staat naar de cliënt toe te gaan en de regie te nemen. Maar ook in staat de krachten van de cliënt en diens naasten te zien en daarop durven te vertrouwen. Hiermee durven los te laten.

14421_BW_HSAO.indb 127

18-06-13 13:32

128

Basisboek systeemgericht werken

5% buitengesloten 15% kwetsbaar 80% steunberen

Figuur 5.1 Het Welzijn Nieuwe Stijl Model

Van de burgers is 80% de steunpilaar van de samenleving. Zij lossen hun eigen problemen op. Zij zoeken hulp in de sociale omgeving of markt. Kwetsbaar maar met steun redzaam is 15%. Zij zijn af en toe, of semipermanent afhankelijk van collectieve arrangementen. Van de burgers sluit 5% zichzelf buiten of is buitengesloten. Zij zijn langdurig, soms meerdere generaties, op meerdere leefgebieden afhankelijk van collectieve arrangementen.

Het Welzijn Nieuwe Stijl model is onder andere geënt op de mate sociaal isolement en de beschikbaarheid van sociale netwerken. Machielse en Hortulanus (2011; aangehaald in Steyaert & Kwekkeboom, 2012) noemen het afwezig zijn van sociale netwerken, sociaal isolement en eenzaamheid. Bij sociaal isolement zijn er objectief weinig sociale contacten terwijl eenzaamheid gaat over de subjectieve beleving. Zij komen hierbij tot een typologie met vier categorieën: 1 de sociaal weerbaren met een rijk netwerk die er ook betekenis aan ontlenen; 2 de eenzamen met weliswaar voldoende contacten maar die er onvoldoende betekenis aan kunnen ontlenen; 3 de contactarmen met een klein aantal sociale relaties maar die zich daar niet aan storen; 4 de sociaal geïsoleerden die een heel klein sociaal netwerk hebben en daar hinder van ondervinden.

5.2.2 Casus: WIJeindhoven Het sociale wijkteam zoals dat in Eindhoven loopt, volgt de uitgangspunten van Welzijn Nieuwe Stijl.

‘Eén huishouden, één plan, één contactpersoon‘, kijken wat je als burger zelf kunt en proberen elkaar een beetje te helpen. Dat is voor het Eindhovens zorg- en welzijnswerk het nieuwe uitgangspunt. Gezinnen hebben nu soms wel vijf verschillende hulpverleners, die vaak van elkaar niet weten wat ze doen. Iedere instantie kijkt vanuit de eigen instelling en de eigen prioriteit. WIJeindhoven wil terug naar één hulpverlener of zoals zij zeggen één contactpersoon per gezin. Een generalist. Hij of zij bepaalt samen met de gezinsleden wat belangrijk is. Dat betekent dat deze buurtwerker een bekend gezicht in de buurt moet zijn en van alle ins en outs in het betreffende gezin en van de buurt op de hoogte moet zijn. Binnen WIJeindhoven werken bewoners en instellingen samen aan

14421_BW_HSAO.indb 128

18-06-13 13:32