Over normaal gesproken

OVER NORMAAL GESPROKEN Een kennismaking met ethiek

Untitled-1 1

20/03/20 13:48 25/05/2021 12:22

Untitled-1 2

25/05/2021 12:22

900664

OVER NORMAAL GESPROKEN Een kennismaking met ethiek Cor Jongeneelen Lennart Becking Eindredactie: Lizet Penson

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 1 Untitled-1 3

Auteurs vorige editie: Albert Wubs, Cor Jongeneelen, Pieter van Lier, Henk van Putten, Gerrit van Sleeuwenhoek, Epko Smit, Jaap Veld

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

Over normaal gesproken is een deel van de methode Van horen zeggen, een methode die religie en levensbeschouwing fenomenologisch beschrijft. Over normaal gesproken is bestemd voor klas 4, 5 en 6 havo/vwo.

Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company. We brengen content, leerontwerp en technologie samen. Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficiënter wordt.

Samen leren vernieuwen. www.thiememeulenhoff.nl Ontwerp & opmaak: Crius Group, Hulshout ISBN 9789006645705 Derde druk, tweede oplage, 2020 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2018 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd.

Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk.

Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

Methodeoverzicht Over…

Leerjaar 4/5/6 havo/vwo

Boeken

Schooltas

Over normaal gesproken

9789006010985

9789042539365

Over wondere feiten

9789006484755

9789006310146

Bij Over… zijn ook verrijkte digiboeken voor het digibord en een docentenwebsite.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 2 Untitled-1 4

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

INHOUD 1

2

Leren hoe goed te leven

5

1.1 1.2 1.3 1.4

6 14 22 25

Samen willen leven 2.1 2.2 2.3 2.4

3

Over normaal gesproken Het ontwikkelen van moraal Jouw persoonlijke moraal Aan de slag met ethiek

30

Samenleving en moraal Overheid en moraal Democratie en Grondwet Een goede samenleving voor iedereen

31 40 45 52

Ethiek en levensbeschouwing

55

3.1 Moraal gebaseerd op heilige boeken en tradities 3.2 Moraal gebaseerd op een humanistische levensbeschouwing 3.3 Ethisch redeneren aan de hand van een levensbeschouwelijke casus

4 Ethiek en filosofie 4.1 Waarom? Daarom!

4.2 Gevolg-ethiek 4.3 Plicht-ethiek

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 3 Untitled-1 5

57 69 74

76 77 79 85

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 4 Untitled-1 6

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

1

Leren hoe goed te leven

‘Zeg, doe eens even normaal!’ Dat is een opmerking die iedereen wel eens te horen heeft gekregen.

Maar, wat is ‘normaal doen’ eigenlijk? Is er een maatstaf waarmee we kunnen bepalen wat normaal en wat abnormaal (niet-normaal) is? Over dit soort vragen gaat dit boek. Over goed omgaan met elkaar en over de goede keuzes maken in je leven.

Dit eerste hoofdstuk gaat vooral over hoe mensen leren om zich normaal te gedragen.

Kernvragen • Wat zijn normen, waarden, moraal en ethiek en hoe gebruik je deze begrippen?

• Hoe leert een mens zich ‘normaal’ te gedragen?

• Wat zijn jouw eigen waarden en wat is jouw morele kompas?

• Wat is ethisch redeneren en hoe doe je dat?

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 5 Untitled-1 7

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

6

Over normaal gesproken

1.1

Over normaal gesproken hebb en. is, móet ik hem e on iPh e w eu ni Zo dra er een

Jordy: 16 jaar

Ik gooi nooit eten weg, want ik wee t dat er veel mensen zijn die honger hebben .

Eline: 16 jaar

Ik zal nooit ge weld gebruiken. Me t ge weld is nog nooit ie ts opgelost.

Maxim: 17 jaar Als ik afval op straat zie liggen, raap ik het op en go oi het in een prullenbak.

Ik schaam me er wel een beetje vo or, maar het is beter vo or het milieu.

Jasemin: 17 jaar

Mijn ouders ben ik altijd dankbaar. Ook al ben ik het niet altijd met ze eens, of verbieden ze wel eens dingen die ik graag zou willen. Ze hebben zoveel voor mij gedaan. De Koran zegt ook: “Wees goed voor jullie ouders.”

Ibrahim: 17 jaar

Hierboven lees je enkele uitspraken waarin jongeren een keuze maken voor bepaald gedrag. Misschien herken je sommige uitspraken wel. Welke keuzes mensen maken voor hun handelen en waarom ze dit doen, gaan we in dit hoofdstuk onderzoeken. Die keuzes hebben te maken met normen en waarden, met je geweten en met je gevoel voor rechtvaardigheid.

Wat is ethiek?

Ethiek is het systematisch nadenken over goed en kwaad met betrekking tot menselijk gedrag. Een ethicus let daarbij op de beweegredenen en de gevolgen van het denken en handelen.

Ethiek gaat over menselijk gedrag dat we met goed of fout kunnen beoordelen, over juiste en verkeerde keuzes die mensen maken. In het dagelijks leven maken mensen meestal keuzes zonder eerst lang na te denken. Meestal handel je spontaan, op grond van je intuïtie, op grond van je gevoel. Ook de gewoonten en de regels van de samenleving waarin je leeft, beïnvloeden de keuzes die je maakt.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 6 Untitled-1 8

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

Hoofdstuk 1

Leren hoe goed te leven

7

Wat zijn waarden?

Mensen maken hun keuzes vaak op grond van bepaalde gedachten en gevoelens. Ze hebben een idee of een ideaal dat ze nastreven. Deze ideeën of idealen worden aangeduid met het begrip waarden.

Een waarde kan verschillende betekenissen hebben. Je kunt bijvoorbeeld waarde toekennen aan een smartphone, een snelle scooter of een mooi sieraad. Zulke waarden noemen we materiële waarden.

Maar je kunt ook waarde toekennen aan immateriële zaken, zoals een leuke vakantie, een relatie, een vriendschap of een gezond leven. In dit boek gaat het vooral over immateriële waarden.

Opdracht 1

20 waarden

Hieronder staat een lijst met wat mensen waardevol kunnen vinden. De waarden staan schuin gedrukt.

1 Eerbied hebben voor alles wat leeft.

11 Gelukkig kunnen zijn.

2 Respect hebben voor andere mensen.

12 Eerlijk zijn in relaties met anderen.

3 In vrede met elkaar samenleven.

13 Trouw zijn.

4 Een goede gezondheid hebben.

14 De waarheid spreken.

5 Veilig kunnen leven.

15 Jezelf kunnen ontwikkelen (zelfontplooiing).

6 Vriendschap hebben met anderen.

16 Jezelf kunnen zijn (vrijheid).

7 Jezelf en anderen kunnen liefhebben.

17 Anderen willen helpen (hulpvaardigheid).

8 Sociaal met anderen kunnen omgaan.

18 Opkomen voor mensen in nood (solidariteit).

9 Je aan bepaalde beleefdheidsvormen houden.

19 Verantwoordelijk willen zijn voor jezelf en je daden.

10 Verdraagzaam zijn tegenover anderen.

20 Jezelf openstellen voor anderen (tolerantie).

Wat vind jij waardevol in situaties waarin je met anderen omgaat?

Noem hieronder bij elke situatie drie waarden uit bovenstaande lijst. a Thuis in het gezin: b Bij je vrienden: c Samen met je klasgenoten: d Met collega’s op je werk (bijbaantje):

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 7 Untitled-1 9

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

8

Over normaal gesproken

Wat zijn normen?

Om waarden te realiseren, zijn regels nodig. Deze regels noemen we normen. Normen zijn leefregels die nodig zijn voor de realisering van bepaalde waarden. Het verschil tussen normen en waarden is bijna altijd te zien door het volgende ezelsbruggetje. Een norm ‘doe’ je en een waarde ‘denk’ je.

Een voorbeeld: als je iemand de waarde respect wilt tonen, dan geef je die persoon een hand. Je laat de persoon uitpraten. Je zegt ‘u’ tegen de persoon. Dat zijn drie normen, drie dingen die je doet, om de waarde respect (die je ‘denkt’) te realiseren.

Er zijn veel verschillende manieren om respect te tonen.

Welke normen bij welke waarden horen, is afhankelijk van de cultuur waarin je leeft. In de Nederlandse cultuur begroeten wij elkaar met het geven van een hand, daarmee tonen we de waarde respect. Het maakt niet uit of degene die we begroeten een man of vrouw is. Maar in een andere cultuur mogen mannen en vrouwen elkaar juist niet aanraken; daar toon je als man respect voor een vrouw door haar juist geen hand te geven.

Aan de omgangsregels, kledingvoorschriften en eetgewoonten in verschillende culturen kun je vaak zien welke waarden de mensen in die cultuur belangrijk vinden.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 8 Untitled-1 10

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

Hoofdstuk 1

Leren hoe goed te leven

9

Opdracht 2 Waarden en normen In deze opdracht ga je oefenen met de begrippen waarden en normen. a Kruis aan: is dit een waarde of een norm?

Waarde

Norm

1 Gezondheid.





2 Je eet niet elke dag patat.





3 Je staat in de bus op voor oudere mensen.





4 Veiligheid.





5 Respect.





6 Je draag een helm als je op een scooter rijdt.





7 Beleefdheid.





8 Eerlijkheid.





9 Teveel terug ontvangen geld geef je terug aan de caissière.





10 Je wacht met instappen in de trein totdat iedereen uitgestapt is.





11 Iemand die daarom vraagt, wijs je de weg.





12 Hulpvaardigheid.





b Als het goed is, heb je zes keer ‘waarde’ aangekruist en zes keer ‘norm.

Welke norm hoort bij welke waarde? Zet de nummers bij elkaar. Begin steeds met het nummer van de waarde. en

en

en

en

en

en

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 9 Untitled-1 11

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

10

Over normaal gesproken

c In de tabel hieronder staan in de linker kolom enkele waarden, in de rechter zie je een aantal normen.

Als alleen de waarde is gegeven, probeer dan een bijbehorende norm te formuleren. En als alleen een norm is gegeven, schrijf dan op wat de bijbehorende waarde is. De eerste is als voorbeeld al ingevuld.

Waarden

Normen

Gelijkwaardigheid van mensen

Het is verboden te discrimineren

Het menselijk leven Je mag geen onwaarheid spreken Rechtvaardigheid Vrijheid Je moet iemand helpen die in nood is Soms moet je je medeleven tonen Gastvrijheid Zorg voor het milieu

Wat is moraal?

Het geheel van normen en waarden samen noemen we moraal. Dit woord komt van het Latijnse mores, dat ‘zeden’ of ‘gewoonten’ betekent. Je kent vast de uitdrukking wel: ‘Iemand mores leren.’ Het woord ‘moraal’ wordt op veel manieren gebruikt. Zo betekent ‘de moraal van het verhaal’ de wijze les (de zedenles) die je uit het verhaal kan leren. En een wielrenner die een goede moraal heeft, blaakt van het zelfvertrouwen.

In de ethiek bedoelen we met het woord moraal het geheel van normen en waarden van een persoon of van een groep, of met andere woorden: het geheel van opvattingen die een persoon of groep heeft over wat goed en kwaad is.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 10 Untitled-1 12

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

Hoofdstuk 1

Leren hoe goed te leven

11

Moraal en moreel Voor de beoordeling van bepaald gedrag kennen we ook de woorden moreel en immoreel. Daarnaast bestaat nog het woord amoreel. Voor een juist begrip zetten we deze woorden hier op een rijtje, met bijbehorende betekenis: moraal Het geheel van waarden en normen van een persoon of groep personen. moreel Gedrag dat in overeenstemming is met onze moraal. immoreel Gedrag dat in strijd is met onze moraal. amoreel Heeft geen enkel verband met moraal.

Ieder mens is uniek en maakt eigen keuzes over goed en kwaad op grond van wat hij of zij in een bepaalde situatie belangrijk vindt. Die keuze kan afwijken van wat een ander in zo’n geval zou doen. Individuele, persoonlijke waarden en normen noemen we iemands persoonlijke moraal.

Maar je leeft niet in je eentje, je maakt deel uit van verschillende groepen, bijvoorbeeld je familie, je vriendengroep, de sportclub. Die groepen hebben ieder hun eigen moraal: waarden en normen die voor die groep van belang zijn. Dat noemen we de groepsmoraal.

Je persoonlijke morele opvattingen zullen vaak overeenstemmen met de moraal van de groep waarin je je bevindt, maar soms botsen ze ook. Je moet dan een afweging maken welke waarde je het belangrijkst vindt.

Bijvoorbeeld: je hebt gisterenavond tot laat in de supermarkt gewerkt en moest daarna nog voor een toets leren. Na maar een paar uur slapen gaat de wekker. Je voelt je nog helemaal niet uitgeslapen en je weet dat je uitgerust moet zijn om de toets goed te kunnen maken. Je zou het liefst nog een paar uur blijven slapen, de toets is toch pas het vijfde uur. Maar als je niet naar school gaat, spijbel je. Dat is tegen de schoolregels. Het is zelfs strafbaar vanwege de Leerplichtwet. Hier botst de persoonlijke moraal, uitslapen en fit naar de toets gaan, met de groepsmoraal dat je niet mag spijbelen.

In hoofdstuk 2 gaan we verder in op de groepsmoraal en hoe die kan botsen met je persoonlijke morele opvattingen of met de moraal van een andere groep waartoe je behoort. In dit hoofdstuk gaat het vooral over de persoonlijke moraal en hoe die tot stand komt.

Morele keuze Het kiezen tussen de verschillende mogelijkheden is niet altijd makkelijk. Je staat dan voor een morele keuze.

Door de voors en tegens af te wegen en te bepalen wat jij het belangrijkst vindt, maak je uiteindelijk je keuze.

Bijvoorbeeld: onderweg naar school zie je dat een oude man met de fiets valt en op de grond blijft liggen.

Je staat dan voor een morele keuze: het slachtoffer niet helpen en op tijd in de les zijn of wel helpen en daardoor te laat op school komen. Je moet in die situatie beslissen wat het beste is om te doen.

Waarschijnlijk vind je dat het helpen van het slachtoffer belangrijker is dan het op tijd op school zijn.

Je helpt en komt daardoor te laat. Hopelijk hebben de medewerkers van de school begrip voor jouw morele keuze en krijg je geen straf.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 11 Untitled-1 13

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

12

Over normaal gesproken

Opdracht 3 Morele keuzes Zonder dat je het in de gaten hebt, maak je vaak een morele keuze. Ga in gedachten eens een week door en noteer drie situaties waarbij je een morele keuze hebt gemaakt. Schrijf welke morele keuze je moest maken, wat daarvan de voors en tegens waren, welke morele keuze je gemaakt hebt en waarom. Als voorbeeld geven we de situatie van de jongen op weg naar school.

1

Situatie

Voor

Tegen

Op weg naar school zag ik een oude man van de fiets vallen. Zal ik hem helpen?

Of zal ik doorrijden, want ik ben al laat?

Het is goed om iemand te helpen. Ik wil zelf ook graag geholpen worden als ik hard ben gevallen.

Ik krijg straf als ik te laat op school kom.

Keuze die ik heb gemaakt:

Ik help de man. Dat vind ik belangrijker dan voorkomen dat ik op school straf krijg.

2

Keuze die ik heb gemaakt:

3

Keuze die ik heb gemaakt:

4

Keuze die ik heb gemaakt:

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 12 Untitled-1 14

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

Hoofdstuk 1

Leren hoe goed te leven

13

Moreel dilemma In de situatie van het voorbeeld: zorgen dat je op tijd op school bent of een gevallen man helpen, is de morele keuze redelijk makkelijk. De meesten zullen de gevallen man helpen en voor lief nemen dat ze dan te laat op school komen. Er zijn ook situaties waarin de oplossing niet voor de hand ligt. Je moet dan kiezen tussen uitkomsten die even onaantrekkelijk zijn, of juist even aantrekkelijk. Je staat dan voor een moreel dilemma.

Om door te gaan op het voorbeeld van de man die is gevallen: stel dat het examentijd is en dat je door de man te helpen te laat zult komen voor het examen. Dan wordt de keuze moeilijker.

Nog een voorbeeld. Stel dat je ouders gaan scheiden en je moet kiezen bij wie je gaat wonen. Je houdt net zoveel van je moeder als van je vader, je wilt eigenlijk niet tussen hen kiezen, maar moet dat noodgedwongen wel doen.

Hoe je zo’n moreel dilemma kunt aanpakken en tot een voor jou goede keuze kunt komen, komt in paragraaf 4 van dit hoofdstuk aan de orde.

In de ethiek wordt vaak gebruik gemaakt van voorbeelden van bepaalde situaties om mensen aan het denken te zetten. Een dergelijk voorbeeld wordt een casus genoemd.

Opdracht 4 Casus Hieronder staat een casus met een moreel dilemma.

Casus Trein Je ziet een trein hard aan komen rijden. Vijf mensen werken aan het spoor. Als de trein rechtdoor gaat, zullen de vijf mensen overreden worden. Maar jij staat bij de wissel. Met de hendel kun jij zorgen dat de trein naar een zijspoor gaat. Maar op dat zijspoor ligt een dikke man te zonnebaden.

Wat zou jij doen? Haal je de hendel over of niet? Leg je beslissing uit.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 13 Untitled-1 15

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

14

Over normaal gesproken

1.2 Het ontwikkelen van moraal Hoe kan het eigenlijk dat de meeste mensen morele gevoelens hebben? Dat ze een besef van goed en kwaad hebben? Dat veel mensen zich verontwaardigd voelen als zij zien hoe een oud vrouwtje beroofd wordt? In deze paragraaf gaan we op zoek naar antwoorden op deze vragen.

Opvoeding Opvoeding speelt een belangrijke rol bij de ontwikkeling van morele gevoelens. Al snel na de geboorte begint een kind met leren.

Daarbij neemt het in eerste instantie bepaalde gewoonten over van zijn ouders of opvoeders. Eerst onbewust, zoals bijvoorbeeld een vast ritme van slapen, wakker worden en eten, maar later leert het kind steeds bewuster wat het gewenste gedrag is en ontwikkelt het een besef van goed en kwaad.

Het aanleren van het onderscheid tussen goed en kwaad noemen we morele opvoeding. Deze opvoeding heeft het beste resultaat, wanneer de opvoeder niet alleen zegt wat er gedaan moet worden, maar ook zelf steeds weer het goede voorbeeld geeft. Een Nederlands spreekwoord zegt: ‘Zoals de ouden zongen, piepen de jongen’.

Opdracht 5 Goede gewoonten Hieronder staan veertien ‘goede gewoonten’ of gedragsregels die ouders of opvoeders aan hun kinderen leren. a Omcirkel er vijf waarvan jij nog goed weet dat je daar vaak op werd gewezen.

1 ‘Alstublieft’ zeggen als je iets vraagt of geeft.

2 Bedanken als je een cadeautje krijgt.

3 De waarheid spreken.

4 Eerlijk delen.

5 Je schamen als je betrapt wordt.

6 Niet een ander de schuld geven van wat jij zelf hebt gedaan.

7 Niet praten met een volle mond.

8 Niet schelden.

9 Geen herrie maken waarmee je anderen stoort.

10 Rekening houden met anderen.

11 Tegen je verlies kunnen.

12 Je kunnen verplaatsen in een ander.

13 Voorzichtig zijn met spullen van anderen.

14 ‘Sorry’ zeggen als je iets verkeerd hebt gedaan.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 14 Untitled-1 16

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

Hoofdstuk 1

Leren hoe goed te leven

15

b Staat er ook een bij, waarvan jij het vervelend vond dat je dat moest doen?

Zo ja, welke en waarom was dat zo vervelend?

c Huiswerk: lees deze opdracht voor aan je ouders of verzorgers. Vraag hun welke van deze veertien goede gewoonten of gedragsregels zij het meest belangrijk vinden. Vertel nog niet wat jij omcirkeld hebt.

Komen jullie antwoorden overeen? Wat vinden ze van jouw antwoord bij vraag b?

Opvoedkundigen stellen dat het bij morele opvoeding heel belangrijk is dat kinderen en jongeren morele gevoelens leren ontwikkelen. Morele gevoelens zijn onmisbaar op de weg naar volwassenheid, omdat ze samenhangen met waarden en idealen die wij in onze samenleving belangrijk vinden. Zonder die waarden, zoals fatsoen, rechtvaardigheid, zelfbeheersing, zou onze samenleving niet menswaardig zijn.

Als bij iemand de morele gevoelens goed ontwikkeld zijn, dan is er bij deze persoon een interne dwang om het goede te doen. Die interne dwang om het goede te doen noemen we het geweten.

Een voorbeeld: wanneer iemand bij het zien van onrecht – bijvoorbeeld de diefstal van de handtas van een oude dame – geen verontwaardiging voelt, dan komt hij niet in actie om iets te doen. Mensen zonder morele gevoelens zijn onverschillig tegenover wat anderen overkomt. Mensen die wel in actie komen bij onrecht, doen dit meestal omdat zij zich goed kunnen inleven in wat een ander meemaakt.

Zij hebben geleerd om medelijden te voelen met anderen die in moeilijkheden zijn. Ze kunnen en willen zich verplaatsen in wat een ander meemaakt. Het kunnen meeleven en meevoelen met een ander heet empathie. Dit gevoel van mededogen is belangrijk voor de morele ontwikkeling. Kinderen moeten er daarom voortdurend in getraind worden door hun opvoeders.

Opdracht 6

Casus van de soldaat

Op de volgende bladzijde lees je het begin van een verhaal. Je moet zelf een vervolg bedenken. Verplaats je daarom in de situatie van de jonge soldaat in het verhaal. Bedenk welke mogelijkheden hij heeft. Wat kan hij volgens jou het best doen in deze situatie? Schrijf dit vervolg op.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 15 Untitled-1 17

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

16

Over normaal gesproken

Een jonge soldaat mocht één dag het front verlaten.

Zijn stervende vader had naar hem gevraagd. Omdat hij het enige familielid van zijn vader was, mocht hij hem gaan bezoeken. In het ziekenhuis ging de soldaat naar de intensive care. Iemand bracht hem naar een bed waarop een oude man lag. Zijn ogen waren gesloten, hij haalde erg moeilijk adem en lag aan allerlei apparaten gekoppeld. Toen de soldaat goed keek, zag hij dat dit zijn vader niet was. Iemand had een enorme vergissing gemaakt en de verkeerde soldaat met verlof gestuurd.

Op dat moment kwam de dokter binnen en zei tegen hem: ‘Je bent net op tijd. Je vader zal niet lang meer leven. Hij heeft geen kracht meer, hij kan niet meer praten of zijn ogen openen. Maar hij kan je nog wel horen en merken dat je er bent.’

De soldaat dacht even na. Toen

De ontwikkeling van moraal volgens Kohlberg Hoe verloopt de morele ontwikkeling van een mens over het algemeen? Een bekende theorie hierover is die van Lawrence Kohlberg. Hij heeft bij heel veel proefpersonen gekeken hoe zij met morele dilemma’s omgaan en welke redenering zij volgen om tot een keuze te komen. Zo is hij gekomen tot de formulering van zes stadia van morele ontwikkeling.

Een mens doorloopt deze stadia van morele ontwikkeling naarmate hij ouder wordt. Eerst neemt een persoon klakkeloos de normen en waarden van zijn ouders of opvoeders over, en op het laatst bepaalt de persoon helemaal zelf wat hij goed en fout vindt. Het is overigens niet zo dat ieder mens dit laatste stadium bereikt. Sterker nog, de meeste mensen komen niet in stadium zes terecht.

Ondanks kritiek op Kohlberg dat hij te weinig rekening heeft gehouden met relaties en context, is zijn theorie nog steeds populair.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 16 Untitled-1 18

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

Hoofdstuk 1

Leren hoe goed te leven

Stadium

Wat is het goede?

Waarom het goede doen?

1

Gehoorzamen

Wat ouders of andere gezaghebbende personen zeggen dat goed is.

Om een beloning te krijgen en om straf te vermijden.

2

Handelen uit eigenbelang

Wat goed is voor mij zelf.

Uit eigenbelang. Iets goed doen als ruilmiddel: ‘Ik doe iets voor jou, als jij iets voor mij doet.’

3

Loyaal zijn aan de ander of aan de groep

Wat de ander of de groep van mij verwacht.

Om niet anders te zijn dan de anderen, is een persoon in dit stadium loyaal aan de ander of aan de groep. Hij kijkt eerst naar anderen voor hij zelf een besluit neemt. Hij houdt niet of nauwelijks rekening met eventuele negatieve gevolgen. Immers: ‘Iedereen doet het.’

4

Vastgestelde normen (wetten) respecteren

Wat de groep of samenleving heeft afgesproken dat goed is en in regels of wetten heeft vastgelegd.

Voor goed samenleven zijn regels nodig. Een persoon in dit stadium respecteert deze regels, zodat hij niet buiten het sociale systeem valt.

5

Opkomen voor de ander

Wat menselijk en rechtvaardig is.

Een persoon in dit stadium wil bijdragen aan een rechtvaardige samenleving, niet alleen door naleving van regels, maar ook door op te komen voor de rechten en waardigheid van mensen.

6

Moreel handelen op grond van universele ethische principes

Wat goed is volgens universele waarden en wat niet tegen de eigen principes ingaat.

Een persoon in dit stadium maakt eigen morele keuzes op grond van zijn persoonlijke geweten. Dit doet hij vanuit een besef van verantwoordelijkheid voor de ander en voor de wereld waarin hij leeft.

Opdracht 7

17

Het Heinz-dilemma

Het Heinz-dilemma is een casus die veel gebruikt wordt in ethische discussies. Ook Kohlberg heeft dat gedaan als voorbeeld bij zijn zes stadia van morele ontwikkeling. Lees de casus op de volgende bladzijde en maak de vragen.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 17 Untitled-1 19

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

18

Over normaal gesproken

De vrouw van Heinz lijdt aan een vreselijke ziekte waaraan ze dreigt te sterven. Volgens de artsen is er maar één medicijn dat haar kan redden, maar dat medicijn is erg duur. De fabrikant van dit geneesmiddel heeft veel geld en tijd gestopt in de ontwikkeling ervan, en daarom is het medicijn zo duur. Heinz gaat naar iedereen die hij kent en vraagt ze om geld te lenen, maar hij sprokkelt slechts de helft van het bedrag bij elkaar. Hij gaat naar de directeur van het bedrijf dat het medicijn maakt en vraagt of hij de rest later mag betalen, of dat hij het medicijn misschien voor minder mag hebben. De directeur zegt dat dat niet mogelijk is en dat zijn bedrijf nu winst moet gaan maken. Er lijkt nog maar één mogelijkheid om aan het medicijn te komen: het stelen. Wat moet Heinz doen?

a Wat zou jij doen? Leg uit waarom.

b Hieronder zie je de zes ontwikkelingsstadia van Kohlberg. Daaronder staan de keuzemogelijkheden die Heinz heeft. Welke morele keuze hoort bij welk ontwikkelingsstadium? Zet de juiste letter achter het juiste ontwikkelstadium.

1 Gehoorzamen 2 Handelen uit eigenbelang 3 Loyaal zijn aan anderen 4 Regels respecteren 5 Opkomen voor de ander 6 Handelen vanuit universele ethische principes A B C D E F

Heinz steelt het medicijn, omdat het leven van een mens redden een veel fundamentelere waarde is dan het eigendomsrecht van een ander.

Heinz steelt het medicijn, want iedereen heeft een recht op leven, ongeacht de wet.

Heinz steelt het medicijn, hij zal zich veel gelukkiger voelen als hij zijn vrouw kan redden van de dood.

Heinz steelt het medicijn niet, want anders zou hem een gevangenisstraf te wachten staan. Hij gehoorzaamt de autoriteiten.

Heinz steelt het medicijn niet, omdat de wet diefstal verbiedt. Voor een leefbare samenleving moet je je aan de wet houden.

Heinz steelt het medicijn, omdat zijn vrouw het verwacht, hij is trouw aan haar.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 18 Untitled-1 20

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

Hoofdstuk 1

Leren hoe goed te leven

19

Op weg naar volwassenheid Stadium drie van Kohlberg, loyaal zijn aan anderen, is de ontwikkelingsfase die veel pubers doormaken.

De puberteit of adolescentie is een leeftijdsfase tussen het tiende en het twintigste levensjaar, waarin het kind zich ontwikkelt tot een jonge volwassene. Niet alleen maken jongeren lichamelijk grote veranderingen door, maar ook hun gevoelens, hun omgang met andere mensen en hun kijk op de wereld kunnen erg veranderen.

In deze jaren gaan jongeren zich ook sterker aansluiten bij de wereld van hun leeftijdgenoten en vrienden. Daar willen ze zich thuis voelen en ze doen er soms veel voor om gewaardeerd te worden in de groep. De mening van leeftijdgenoten wordt heel belangrijk bij het maken van keuzes, ook op moreel gebied. Soms lijkt het wel alsof het niet zo belangrijk is wat iemand van zichzelf vindt, maar vooral wat anderen van hem of haar denken en wat die belangrijk vinden.

In Nederland ben je officieel vanaf je achttiende volwassen. Van een meerderjarige wordt verwacht dat hij zelf verantwoordelijk is voor zijn gedrag, zijn standpunten en zijn keuzes. Je kan je dan niet meer achter je ouders of achter de groep verschuilen. De meeste jongeren willen dat ook liever niet meer.

Volwassen gedrag is echter niet afhankelijk van een bepaalde leeftijd. Sommige jongeren gedragen zich op hun zeventiende al volwassen en anderen op hun dertigste nog steeds niet.

Opdracht 8

Casus scooter

Lees de casus. Beantwoord daarna de vragen.

Wouter rijdt met zijn scooter op straat. Plotseling steekt er een kat over. Hij wijkt direct uit om een botsing te voorkomen, maar daarbij schuurt hij met zijn spiegel langs de buitenkant van een geparkeerde auto. Hij stopt en ziet dat er door hem een flinke kras op de auto is gekomen. Balen! De straat is verder leeg, dus waarschijnlijk heeft niemand gezien wat er is gebeurd. Wat zal hij doen?

Wouter denkt even na en schrijft dan een briefje met zijn naam en telefoonnummer en stopt dat achter de ruitenwisser.

a Zou jij hetzelfde hebben gedaan als Wouter? Waarom wel of niet? Geef een toelichting.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 19 Untitled-1 21

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

20

Over normaal gesproken

b Vind jij dat Wouters gedrag met volwassenheid te maken heeft? Verklaar je antwoord.

Aangeleerd of aangeboren?

Een volwassen en zelfstandig persoon weet zich verantwoordelijk voor zijn eigen daden. Dat stadium van volwassenheid bereik je niet vanzelf, je moet het leren en je erin trainen. Volgens Kohlberg speelt opvoeding daarbij een belangrijke rol.

Spelen er nog andere dingen een rol bij je morele ontwikkeling? Je hebt misschien wel eens gehoord van het nature-nurture-debat. Over vrijwel alle aspecten van het menselijke bestaan wordt dit debat gevoerd. Zijn bepaalde menselijke gedragingen aangeboren (nature) of zijn ze aangeleerd (nurture)?

Opdracht 9 Mannen en vrouwen Er is nog altijd veel discussie over de vraag of er verschil is tussen mannen en vrouwen als het gaat om manier van denken. Hetzelfde geldt voor de vraag of die verschillen een biologische of sociale oorzaak hebben.

Scan de QR-code en maak de opdracht over de verschillen tussen mannen en vrouwen.

Ook over moraliteit (het toepassen van normen en waarden) wordt het nature-nurture-debat gevoerd. Vertonen wij moreel gedrag omdat we dat van nature in ons hebben, of krijgen we het aangeleerd? Er zijn hierover verschillende wetenschappelijke visies.

Neurowetenschap Zijn morele gevoelens aangeleerd? Of zijn ze aangeboren? Uit neurowetenschappelijk onderzoek blijkt dat een mens bijzondere hersencellen bezit, spiegelneuronen genoemd. Deze hersencellen zorgen ervoor dat je gevoelens van anderen in je eigen brein nabootst (‘spiegelt’). Een voorbeeld: je ziet dat iemand keihard zijn knie stoot. Je grijpt dan automatisch zelf naar je knie. Of als de hoofdpersoon in een film huilt, ga je dat zelf bijna ook doen.

Spiegelneuronen stellen de mens in staat zich in te leven in gevoelens en situaties van een ander. Dat inlevingsvermogen, empathie, is heel belangrijk voor het ontwikkelen van moraliteit. Eerder in deze paragraaf is dit al even aan de orde geweest.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 20 Untitled-1 22

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

Hoofdstuk 1

Leren hoe goed te leven

21

Een baby van minder dan een jaar kent onbewust gevoelens van empathie. Hij zoekt bijvoorbeeld troost bij zijn moeder wanneer een andere baby in de omgeving huilt. Het huilen van een ander kind roept gevoelens van onrust of verdriet op. De neurowetenschap levert dus een argument voor de visie dat moraliteit aangeboren is.

Maar empathie alleen is niet voldoende voor het ontwikkelen van een volwassen moraliteit. Opvoeding en onderwijs spelen daarin een belangrijke rol. Moraliteit is niet alleen aangeboren, maar voor een belangrijk deel ook aangeleerd.

Gedragswetenschap Gedragswetenschapper Frans de Waal heeft het gedrag van veel dieren onderzocht in verband met moraal. Hij heeft bij de mensaap, de dolfijn en de olifant laten zien dat ze een bepaald zelfbewustzijn hebben. Zelfbewustzijn is natuurlijk iets anders dan moraliteit, maar volgens De Waal is zelfbewustzijn een bouwsteen voor moraliteit. Hij heeft vooral onderzoek gedaan bij apen en hij heeft ontdekt dat zij op emotioneel en sociaal niveau in zekere zin moreel gedrag vertonen. Maar het hoogste niveau van moraliteit, oordelen en redeneren, ontbreekt bij dieren.

Opdracht 10

Nature-nurture

Lees het krantenbericht. Beantwoord daarna de vragen.

Een bonobo, genaamd Kuni, ving in haar verblijf in een Engelse dierentuin op een dag een spreeuw. Haar verzorgster, die bang was dat Kuni de vogel dood zou maken, spoorde haar aan de spreeuw los te laten. En Kuni deed het. Kuni klom in het puntje van de hoogste boom, spreidde voorzichtig de vleugeltjes van de spreeuw uit en gooide hem de lucht in, in de richting van het hek om haar verblijf. Het vogeltje fladderde niet ver genoeg en landde weer in de apenkooi, waar Kuni het vervolgens beschermde tegen een nieuwsgierige jongere aap.

Bron: Het Parool

a Is dit krantenartikel een argument voor het standpunt dat moraliteit aangeboren is of juist voor het standpunt dat het aangeleerd is? Leg je antwoord uit.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 21 Untitled-1 23

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

22

Over normaal gesproken

b Je hebt een standpunt vanuit de neurowetenschap en een standpunt vanuit de gedragswetenschap gelezen. Bepaal nu zelf je standpunt in het nature-nurture-debat. Wat vind jij: is moraliteit aangeboren of aangeleerd? Waarom vind je dat? Geef zoveel mogelijk argumenten.

1.3 Jouw persoonlijke moraal De morele keuzes waarvoor je staat in je leven, gaan over ‘het goede doen’. Dat klinkt makkelijker dan het is. Want wat is het goede dan? Is dat een gelukkig leven? Is dat zo min mogelijk pijn en verdriet voor zo min mogelijk mensen? Wat het goede is, is een vraag die door veel filosofen door de eeuwen heen is gesteld. Het antwoord erop is niet eenvoudig. Bovendien kan het antwoord verschillen per cultuur en per tijdsperiode.

Wat is volgens jou ‘het goede’? Welke idealen streef jij na? Welke waarden en normen zijn voor jou belangrijk? Met andere woorden: wat is jouw persoonlijke moraal op dit moment? Bedenk dat je nog volop in ontwikkeling bent en dat je wat je nu heel waardevol vindt, misschien niet je hele leven even belangrijk zal vinden als nu.

Opdracht 11

Jouw persoonlijke waarden

Baai vol

In opdracht 1 heb je al kort nagedacht welke van de daar genoemde twintig waarden jij belangrijk vindt. Je gaat hier nu verder over nadenken. Je gaat onderzoeken welke waarden jij op het moment het allerbelangrijkst vindt.

B

a Maak een top 5 van waarden die jij het belangrijkst vindt. Vind je het lastig om waarden te bedenken? Kijk dan nog eens naar de waarden bij opdracht 1. Je kunt ook via de QR-code op internet een lijst met waarden bekijken. b Zet jouw vijf waarden in het schema hieronder in kolom A. c Je gaat nu een test maken op internet over jouw persoonlijke waarden. Scan de QR code en doe de test. Zet de resultaten in het schema hieronder in kolom B. d Zijn er verschillen tussen de zelfgekozen waarden en de waarden die uit de test komen? Bespreek samen met je buurman/vrouw jullie lijstjes en de verschillen tussen kolommen A en B. Ben je het eens met de uitslag van de test? Waarom wel / niet?

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 22 Untitled-1 24

Dat wat je het liefste wilt

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

Hoofdstuk 1

Leren hoe goed te leven

23

e Maak nu een definitieve top 5 van jouw persoonlijke waarden. Schrijf deze in kolom C. A Zelfgekozen waarden

B Waarden uit de test

C Top 5 persoonlijke waarden

1 2 3 4 5

Kaart en kompas Stel je voor dat je voor een kruispunt staat en niet weet welke kant je op moet. Dan zijn een kompas en een kaart erg handig. Met die twee instrumenten kun je de weg naar je eindbestemming vinden.

Als je dit vertaalt naar ethiek: het kruispunt staat hier voor de morele keuzes en dilemma’s die je in je leven tegenkomt. Je weet niet altijd goed welke keuze je moet maken. De landkaart staat voor de mogelijkheden die er allemaal zijn in het leven. Het kompas staat voor jouw persoonlijke moraal, de bestemming staat voor dat wat het goede is.

Moeras van Morele Dillema’s

Baai vol Haat Rivier der Lust

iek

th

e gd

Berg Hoogmoed

va at ra t S

e nd

u De

Meer van Volwassenwording

Eiland van Hoop

Het Goede Dat wat je het liefste wilt

Onverschilligheid

Toendra van Deugden

De kaart Als je in het leven de juiste keuzes wilt maken, dan helpt een kaart je met twee dingen. Je kunt ermee bepalen waar jij nu bent. En je ziet welke wegen er zijn om je eindbestemming te bereiken. Als je dit vertaalt naar ethiek: de verschillende wegen die er mogelijk zijn, staan voor bijvoorbeeld de verschillende filosofische, religieuze of politieke opvattingen die er zijn om tot het goede te komen.

De bestemming De bestemming is het einddoel dat je wilt bereiken. Meestal is dat ‘het goede doen’. Wat jij goed vindt om te doen, hangt af van wat jij belangrijk vindt. In opdracht 11 heb je daarin inzicht gekregen en weet je welke wegwijzers je op dit moment zou volgen om je eindbestemming te bereiken.

Het Kwade

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 23 Untitled-1 25

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

24

Over normaal gesproken

Het kompas Het kompas is het instrument dat je laat zien welke kant je op moet om je eindbestemming te bereiken. In de ethiek noemen we dit iemands morele kompas. Een gewoon kompas geeft als ijkpunt het noorden aan: op grond daarvan kun je de andere richtingen bepalen. Het morele kompas heeft als ijkpunt jouw persoonlijke moraal. Als je voor een kruispunt (moreel dilemma) staat, dan wijst het morele kompas je de weg naar je reisdoel (het goede doen). Je kunt het morele kompas ook wel vergelijken met je geweten.

Opdracht 12 Wie wil jij zijn?

Welke morele keuzes je maakt in je leven en welke weg je wilt bewandelen, hangt ook af van wie je bent of van wie je wilt zijn. a Scan de QR-code. Je ziet daar een lijst met eigenschappen. Welke eigenschappen heb jij nu, denk je? Vul de tabel in. b Welke eigenschappen heb je nu heel sterk? Noem alle eigenschappen waaraan je een 4 hebt gegeven.

Als dat er meer dan vijf zijn, dan kies je de vijf sterkste eigenschappen die je nu hebt.

c Welke eigenschappen zou je graag heel sterk willen hebben? Als dat er meer dan vijf zijn, dan kies je de vijf eigenschappen die je het belangrijkst vindt.

d Zijn er eigenschappen die je bij vraag b hebt genoemd en niet bij vraag c? Zo ja welke?

Dan weet je nu waaraan je kunt werken!

Opdracht 13

Je eigen landkaart

Maak je eigen landkaart. Gebruik je fantasie! Geef bergen, dalen, rivieren, meren, zee en steden namen die te maken hebben met ethiek. Denk aan jouw top 5 van waarden, de goede gewoonten die je van huis uit hebt meegekregen en de eigenschappen die jij belangrijk vindt.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 24 Untitled-1 26

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

900664

20 13:15

Hoofdstuk 1

Leren hoe goed te leven

25

1.4 Aan de slag met ethiek Ethiek is systematisch nadenken over moraal, dat wil zeggen over normen en waarden en over goede en verkeerde keuzes die mensen maken. Hoe kun je komen tot een verantwoord ethisch oordeel? Het stappenplan ethisch redeneren helpt je bij het zetten van een aantal logische stappen om je ethische standpunt te bepalen.

STAPPENPLAN ETHISCH REDENEREN STAP 1

Wat is de casus?

Wat is er aan de hand? Wat zijn de feiten?

Beschrijf de casus. Beantwoord daarvoor de volgende vragen.

— Wat is de situatie?

— Welke personen of groepen zijn erbij betrokken?

— Welke belangen hebben deze personen of groepen?

— Welke omstandigheden spelen een rol?

NB: als de bron van de casus een nieuwsbericht is, vermeld dan de krant of website met de datum en indien bekend de schrijver van het bericht.

STAP 2

Wat is het morele probleem?

Beschrijf het morele probleem. Beantwoord daarvoor de volgende vragen.

— Welke opvattingen hebben de betrokken personen of groepen?

— Welke waarden en normen spelen een rol?

STAP 3

Maak een afweging.

Maak een afweging. Beantwoord daarvoor de volgende vragen.

— Welke keuzes zijn mogelijk?

— Welke argumenten zijn er voor en tegen deze keuzes?

— Welke achterliggende waarden wegen in deze situatie voor jou het zwaarst?

STAP 4

Geef een ethisch oordeel.

Bepaal op grond van de voorafgaande stappen jouw ethische standpunt.

— Schrijf in één of enkele zinnen jouw ethische oordeel.

9006645705_Over normaal gesproken_bw.indb 25 Untitled-1 27

17/03/20 13:15 25/05/2021 12:22

Over normaal gesproken is een kennismaking met de ethiek. Wat zijn normen, waarden en moraal? Welk gedrag hoort daarbij? En hoe leef je bewust samen?

Het boek gaat in op de ontwikkeling van moreel besef bij jongeren. Het behandelt ook een aantal ethische kwesties in onze samenleving, waarin verschillende culturen en godsdiensten bronnen zijn van moreel gedrag van mensen. Tot slot komen enkele ethisch-filosofische stromingen aan de orde.

Het boek is bedoeld voor de vakken godsdienst, levensbeschouwing en ethiek in de klassen 4 en 5 van havo/vwo.

9 789006 645705

9006645705_Over normaal gesproken_omslag.indd All Pages Untitled-1 28

25/05/2021 12:22