9789006237986-leerboek-3-vmbo-kgt

SE

Vmbo-kgt Leerboek De Geo Leerboek 3 Vmbo-kgt

SE Arm en rijk Bronnen van energie Grenzen en identiteit

Aardrijkskunde voor de bovenbouw vmbo

SE

CE Water Bevolking en ruimte Weer en klimaat

www.thiememeulenhoff.nl/degeo 9 789006 237986

237986_OMSL.indd 1

20/03/19 13:01

Aardrijkskunde voor de bovenbouw vmbo

Leerboek

vmbo-kgt

Auteurs Freek Jutte, Katie Oost, Theo Peenstra en Michael van Veen Eindredactie Daphne Ariaens en Theo Peenstra

237986_BNWRK.indb 1

20/03/19 12:54

2

Methodeoverzicht

Methodeoverzicht

SE Leerstof voor het schoolexamen 978 90 06 23789 4 De Geo online + boek 3 vmbo-b SE 978 90 06 23792 4 De Geo online 3 vmbo-b SE 978 90 06 23797 9 De Geo online + boek 3 vmbo-kgt SE 978 90 06 23800 6 De Geo online 3 vmbo-kgt SE

CE Leerstof voor het centraal examen 978 90 06 23793 1 De Geo online + boek 4 vmbo-b CE 978 90 06 23796 2 De Geo online 4 vmbo-b CE 978 90 06 23801 3 De Geo online + boek 4 vmbo-kgt CE 978 90 06 23804 4 De Geo online 4 vmbo-kgt CE

Colofon

Beste leerling, Dit boek van De Geo gebruik je samen met de digitale leeromgeving in de les. Dit boek is van jou persoonlijk, dus je mag er aantekeningen in maken. Na dit schooljaar is het boek van jou. Dat is makkelijk als je volgend jaar iets wilt opzoeken, of iets moet leren voor een toets of je eindexamen.

Wij wensen je veel succes en plezier met het vak aardrijkskunde.

Team De Geo

Colofon Vormgeving en opmaak HollandseWerken / Marc Freriks, Zwolle Cartografisch tekenwerk en grafieken EMK, www.emk.nl Fotoresearch Lineair Beeldresearch, Arnhem Bureauredactie Text & Support / Marjon Koolen, Beusichem la

Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company. We brengen content, leerontwerp en technologie samen.

Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficiënter wordt.

Samen leren vernieuwen. www.thiememeulenhoff.nl ISBN 978 90 06 23798 6 Vierde druk, achtste oplage, 2020 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2018 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl).

Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd.

Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk.

Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

237986_BNWRK.indb 2

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

20/03/19 12:54

3

Inhoud

Inhoud

SE

Thema en inhoud

Aan de leerling

Arm en rijk

4

6

1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5

Arm en rijk in Nigeria 8 Nigeria: de reus in Afrika 8 Armoede in Nigeria 10 Bronnen 12 Nigeria in de wereldeconomie 14 Pas toe 16

2

Arm en rijk in de Verenigde Staten Arm en rijk in Detroit Armoede en rijkdom in de Verenigde Staten Landbouw in de Verenigde Staten Bronnen Pas toe

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

3 Arm en rijk in Nederland 3.1 Arm en rijk binnen steden 3.2 Veranderingen in oude arbeiderswijken 3.3 Bronnen 3.4 Achterstandswijken verbeteren 3.5 Rijke steden, arm platteland 3.6 Pas toe Casus Arm en rijk in Ogoniland C.1 Armoede, ziekte en honger C.2 Gezondheid in Ogoniland C.3 Steun aan de Ogoni Finish

18 18 20 22 24 26 28 28 30 32 34 36 38 40 40 42 44 46

Vaardigheden 136 Ruimte voor aantekeningen 142 Bronvermelding 144

237986_BNWRK.indb 3

Bronnen van energie

50

Grenzen en identiteit

4 Energie in Nederland 4.1 Energiebronnen 4.2 Uitputbaar: fossiele brandstoffen 4.3 Bronnen 4.4 Hernieuwbare energiebronnen 4.5 Energietransitie in Nederland 4.6 Pas toe

52 52

7 7.1

54 56 58 60 62

7.2 7.3 7.4 7.5 7.6

5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5

Energie in Frankrijk Energiebronnen Kernenergie: hoe het werkt Bronnen Transportnetwerken Pas toe

64 64 66 68 70 72

6 Energie in Brazilië 6.1 De economie van Brazilië 6.2 Energiebronnen: de energiemix van Brazilië 6.3 Bronnen 6.4 Energiearmoede in São Paulo 6.5 Pas toe

74 74

Casus Het Amazonegebied C.1 Het Amazoneregenwoud C.2 Het tropische regenwoud verdwijnt C.3 Inheemse volken

84 84

Finish

8 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5

76 78 80 82

86 88 90

9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5

Grenzen en identiteit in Nederland Verband tussen grenzen en identiteit Grenzen in Nederland Bronnen Contacten over de grens Ondanks grenzen toch samenleven Pas toe De Europese Unie en Europa De Europese Unie Bronnen De toekomst van Noord-Ierland na de brexit Uitdagingen aan de grens van de Europese Unie Pas toe Grenzen en identiteit in Rusland Het bestuur van Rusland Bronnen Natuurlijke hulpbronnen in Rusland De Krim Pas toe

Casus Het noordpoolgebied C.1 Minderheden C.2 Claims C.3 De toekomst Finish

92 94 94 96 98 100 102 104

106 106 108 110 112 114

116 116 118 120 122 124 126 126 128 130 132

20/03/19 12:54

4

Aan de leerling

Aan de leerling 58

Bronnen van energie

4

4.4

Energie in Nederland

59

Hernieuwbare energiebronnen

4.4 Hernieuwbare energiebronnen

Fossiele brandstoffen zijn uitputbaar en niet goed voor het milieu. Zijn hernieuwbare energiebronnen een goed alternatief?

Hernieuwbare energiebronnen

FIGUUR 11

 Een belangrijke eigenschap van hernieuwbare energiebronnen is dat ze niet opraken. Je kunt ze telkens weer opnieuw gebruiken. Zo blijft de zon schijnen, de wind waaien, water stromen en blijft de aarde warm vanbinnen.  Een voordeel van veel hernieuwbare energiebronnen is dat ze weinig schadelijk zijn voor het milieu. Alleen bij de productie van bijvoorbeeld een windmolen, zonnepaneel of aardwarmte-installatie worden energie en grondstoffen verbruikt. Als ze eenmaal werken, leveren ze energie waar geen CO2 bij vrijkomt (een uitzondering hierop is biomassa). Ook komen er minder of geen vervuilende afvalstoffen bij vrij. Daarom noem je energie afkomstig van hernieuwbare energiebronnen ook wel groene energie, en energie afkomstig van uitputbare energiebronnen grijze energie.  Hernieuwbare energiebronnen hebben ook een nadeel. De productie van energie van veel hernieuwbare energiebronnen is niet altijd zeker. Soms heb je er heel veel van (als het hard waait, als de zon schijnt), en soms veel te weinig (als het windstil is, ’s nachts). Je wilt deze energie opslaan als je er veel van hebt om deze te gebruiken op een ander moment. Maar batterijen zijn nog niet geschikt om lange tijd energie op te slaan.

 Met zonne-energie wekken we elektriciteit op en

verwarmen we water.  Zonnepanelen zetten zonne-energie om in elektriciteit. Dit kan al voor een relatief lage prijs met een kleine installatie op het dak van een huis. Op huizen in nieuwe woonwijken liggen zonnepanelen al standaard op de daken. Maar ook met grote centrales met zonnepanelen wordt elektriciteit opgewekt.  Met zonnecollectoren kun je water verwarmen. Dit kan op kleine schaal zijn, op het dak van je huis. Dan kun je met dat hete water een bad nemen, of je huis verwarmen. Maar dit kan ook grootschalig. Met spiegels wordt het zonlicht geconcentreerd op een watertoren, waarin het water verhit wordt tot stoom. Met de stoom wordt elektriciteit opgewekt.

windenergie

10

20

30

40

50

60

70

80 90 100 in petajoule (PJ)

FIGUUR 12

In de wijk Eva-Lanxmeer in Culemborg wordt bodemwarmte gebruikt voor het verwarmen van de wijk. De installatie is gezamenlijk eigendom van de bewoners.

Energieverbruik uit hernieuwbare energiebronnen in Nederland, 2015 en 2016.

24

Arm en rijk

2.4 Bronnen

2

Arm en rijk in de Verenigde Staten

Anders actief

Titel Migratie ...

2.4

25

Bronnen: Migratie

BRON 3

Om ongewenste migranten buiten het land te houden, bouwen de Verenigde Staten een muur op de grens met Mexico.

Dit zijn proefstukjes waaruit gekozen kan worden.

BRON 4

Geldzendingen naar Mexico, 2015.

BRON 2

Op reis naar het beloofde land

Mensen verhuizen omdat ze op zoek zijn naar een beter leven. De Verenigde Staten zijn een populaire bestemming, maar het land probeert de migratie wel te sturen: niet iedereen is even welkom.

Emerick, net 17, steekt met zijn vader Delmer de grens over naar de Verenigde Staten. Hij heeft de avond voor de oversteek het volgende WhatsAppgesprek mijn zijn vriend Julio, thuis in Honduras.

Vandaag

Braindrain

Waar zit je?

 Stel je bent Enrique Peña Nieto, de president

22:50 

Aan de grens! Vannacht moet het gebeuren.

Dan steken we over naar de Verenigde Staten.

22:51

van Mexico. 16 miljoen van jouw landgenoten zijn al geëmigreerd naar de Verenigde Staten. Wat zou je daarvan vinden? Je verliest werknemers voor je eigen economie, omdat ze meehelpen produceren voor het bnp van de Verenigde Staten.  Ook is er de braindrain: slimme jonge mensen gaan liever in de Verenigde Staten studeren aan goede scholen en universiteiten. Zo raakt Mexico veel van zijn slimste jonge mensen kwijt. Zij worden later bijvoorbeeld een goedbetaalde ontwerper bij Apple in California en richten geen concurrent van Apple op in Mexico. Zo blijven de hoge winsten van de verkoop van al die iPads en iPhones in de Verenigde Staten. Net zoals de hoge salarissen voor de hoger opgeleiden. Of is dat toch niet helemaal waar?

Lang onderweg geweest, zeg!

22:51 

Ja, drie weken al. Het lijkt zo lang geleden dat we Honduras verlieten.

22:55 Hoe heb je gereisd?

22:56 

Eerst met een krakende, overvolle bus van Quimistán naar Tecún Amán, een dorpje aan de grens van Guatemala met Mexico. Daar zijn we met een vlotje de grensrivier naar Mexico overgestoken. Toen 250 km gelopen naar Arriaga. Daar vandaan op het dak van een trein die La Bestia, het beest, wordt genoemd naar Mexico-Stad. En tot slot met een vrachtwagen van een kennis van mijn vader naar Ciudad Juárez, waar we nu zijn.

BRON 1

Heftig!

Stellingen en argumenten tegen de stellingen.

Argument tegen de stelling

Ze pakken onze banen af.

Meer werknemers leidt tot meer vraag naar producten en dus tot meer banen.

Door hen dalen onze lonen.

Door de komst van hardwerkende immigranten stijgen de lonen van iedereen een beetje. Dit komt door een stijging in de productiviteit van bedrijven, waardoor ze meer winst maken.

Ze zijn te lui om te werken.

Ze gaan nooit meer terug.

Korea town in Los Angeles: massaal en multicultureel.

BRON 7

Verdeling van de bevolkingsgroepen van de VS naar leeftijd.

NEW YORK $ 263 miljoen CALIFORNIA $ 1,7 miljard

23:02

Stelling

BRON 6

CANADA

an Ocea ote Gr

Elk thema begint met een startfoto. Hiermee verken je het thema. Samen met je docent(e) bespreek je deze foto en maak je kennis met de onderwerpen die in het thema aan de orde komen. Werk je met de digitale variant? Dan kun je je met de opdrachten ook zelfstandig oriënteren.

 Biomassa bestaat uit planten- en dierenresten, bijvoorbeeld groente-, fruit- en tuinafval, hout(afval), plantaardige olie en mest van koeien en varkens. Biomassa verbranden we in energiecentrales om elektriciteit op te wekken. Ook maken we uit plantaardige resten (bijvoorbeeld van mais) biobrandstoffen, zoals biogas, biodiesel en biobenzine.  Bij het verbranden van biomassa of biobrandstoffen komt wel koolstofdioxide (CO2) vrij. Toch noemen we energie uit biomassa groene energie. We gaan er namelijk van uit dat er ook weer nieuwe planten en bomen worden geplant op akkers en in bossen, die koolstofdioxide opnemen om te groeien. Zo komt er geen extra koolstofdioxide in de atmosfeer.

van elektriciteit. We bouwen zowel op het vasteland als op de zee (off shore) windmolenparken. In 2017 is het Gemini windpark op de Noordzee in gebruik genomen: 150 windmolens die voor ongeveer 785.000 Nederlandse huishoudens elektriciteit opwekken. Je ziet windmolens ook bij boerderijen staan, of langs snelwegen en dijken.

2015

0

Startfoto

Energie uit biomassa

 Windenergie wordt gebruikt voor het opwekken

2016

aardwarmte

In het leerboek staan drie thema’s: Arm en rijk, Bronnen van energie en Grenzen en identiteit.

Ieder thema is op dezelfde manier opgebouwd.

tuur, wel 6.000 °C. Deze hitte zorgt voor het opwarmen van de hele aardbol. Vanaf het aardoppervlak blijft de temperatuur tot ongeveer 150 m constant (10 tot 15 °C); daarna neemt de temperatuur gemiddeld toe met 30 °C per km. We maken op twee manieren gebruik van deze warmte uit de ondergrond.  Bij bodemwarmte gebruiken we de bovenste 100 m van de aardkorst. Het grondwater heeft daar dezelfde temperatuur als het gesteente, ongeveer 10 tot 15 °C.

Wind

zonne-energie

Leerboek

Een elektriciteitscentrale op zonne-energie in Spanje.

Houtsnippers om als biomassa in een kolencentrale te worden bijgestookt.

In de zomer wordt dit grondwater opgepompt om woningen en kantoren te koelen. Na gebruik pomp je het warmere water terug de aardkorst in, waar het nauwelijks afkoelt. In de winter pomp je het weer op om woningen en kantoren te verwarmen. Na gebruik pomp je het nu weer koelere water terug de aardkorst in. Dit kun je elk jaar herhalen.  Bij aardwarmte of geothermische energie gaat het om water dat van dieper dan 500 m wordt opgepompt.

Hoe dieper het water zit, hoe heter het is. Op 500 m diepte is het water rond de 30 °C, op 4.000 m is het rond de 130 °C. Dit hete water kun je gebruiken om er bijvoorbeeld woningen, scholen, kantoren en tuinbouwkassen mee te verwarmen of elektriciteit op te wekken. Na gebruik pomp je het water weer terug naar dezelfde diepte. In Nederland is deze techniek duur.

 De kern van de aarde heeft een heel hoge temperaFIGUUR 10

Zon

biomassa

FIGUUR 9

FIGUUR 13

Windmolenpark langs de Westermeerdijk, ten noorden van Urk in de Noordoostpolder.

Warmte uit de ondergrond

Atlantische Oce aan

Dit leerboek gebruik je bij aardrijkskunde in klas 3. Je gebruikt ook een werkboek, of eDition.

Met het leerboek en het werkboek, of eDition, bereid je je voor op het schoolexamen.

In het leerboek en werkboek voor leerjaar 3 staat alles wat je moet kennen en kunnen voor het schoolexamen. Hier lees je hoe je met De Geo werkt.

TEXAS $ 851 miljoen

FLORIDA $ 223 233 miljoen

23:05 

Ja, behalve een vliegtuig hebben we alle vervoermogelijkheden gehad, geloof ik.

0

500

1.000 km

MEXICO

HAWAII $ 7,7 miljoen

23:10

Waar steek je precies over? 23:12

BRON 5

La Bestia.

Dat kan ik niet zeggen. Ongeveer 100 km ten oosten van El Paso. Het wordt zwaar, gevaarlijk en zeker illegaal.

23:15 En daarna?

leeftijd 75+ 65 - 75

23:16 

50 - 65

Als het goed is, pikt een vriend ons op, en die brengt ons naar mijn oma in Los Angeles.

Ze maken gemiddeld minder vaak gebruik van werkloosheidsuitkeringen dan de oorspronkelijke bevolking.

35 - 50 18 - 35

23:19

5 - 18

Nou, heel veel geluk!

Als je een muur bouwt, keren mensen minder snel terug.

Juist open grenzen bevorderen terugkeer.

Het gaat ons lukken. We zijn al zó ver gekomen.

23:20 

jonger dan 5 0

23:21

10

20

30

40

50

60

70

Anglo-Amerikanen

hispanics

Afro-Amerikanen

Aziaten

80

90

100 %

overige

Hoofdstukken De hoofdstukken behandelen het thema telkens in een ander gebied. Zo leer je over het thema in je eigen omgeving en Nederland, maar ook in andere gebieden in de wereld.

Paragrafen Ieder hoofdstuk bestaat uit drie soorten paragrafen: - gewone paragraaf: met leerteksten en figuren - bronnenparagraaf: met een korte leertekst en veel bronnen - Pas toe: hierin gebruik je alles wat je hebt geleerd in het hoofdstuk om dieper in te gaan op een onderwerp Alle begrippen die je moet kennen, zijn vetgedrukt.

De structuurtekens in de tekst helpen je de tekst te lezen:  hoofdzaak  bijzaak of opsomming  voorbeeld of extra uitleg

237986_BNWRK.indb 4

Casus Aan het eind van het thema staat een casus. De casus bevat examenstof voor gt-leerlingen.

84

Bronnen van energie

C

C.1

Het Amazonegebied

85

Het Amazoneregenwoud

Wankel evenwicht

0

At lan

 De bodem onder het tropische regenwoud is

Het Amazonegebied

Amazonegebied

C.1 Het Amazoneregenwoud

Het Amazoneregenwoud is het grootste aaneengesloten tropische regenwoud op aarde.

Het is ongeveer 7 miljoen km2 groot, en zo’n 60% ervan ligt in Brazilië. Waarom is dit een bijzonder natuurgebied?

Amazoneregenwoud  Het Amazoneregenwoud heeft een grote bio-

diversiteit. Dit is de variatie in levende dieren, planten en micro-organismen in een bepaald gebied. Je vindt hier bijna twee derde van alle plantensoorten en een op de vijf vogelsoorten in de wereld. Er leven ongeveer 2,5 miljoen insectensoorten. Ook stroomt de Amazone erdoorheen, de op een na grootste rivier van de wereld.

Hij is bijna 7.000 km lang en heeft wel 1.100 zijrivieren.  In het tropische regenwoud regent het gemiddeld wel 200 cm per jaar met uitschieters tot 1.200 cm, en het is jaarlijks maar een tot drie maanden iets droger. De temperatuur komt gemiddeld niet onder de 18 tot 20 °C. Er zijn dan ook geen seizoenen.

 De planten en bomen in het tropische regenwoud hoogte (in meters) groeien in verschillende lagen (etages). Boven alles uit steken de brede kruinen van de eeuwenoude woudreuzen die meer dan 40 m hoog zijn. Daaronder vind je de kroonlaag met minder hoge bomen. Op de takken en woudreuzen 40 stammen van de woudreuzen en de bomen daaronder groeien planten zoals orchideeën, bromelia’s, lianen en korstmossen. Dan volgt een derde laag met kleinere, jongere bomen, die wachten op hun kans om door te groeien. Pas als een grote boom omvalt, ontstaat er ruimte en kan er voldoende zonlicht doordringen. Onder kroonlaag de30bomen is het schemerig en groeien struiken, varens en palmen.  De planten uit het tropische regenwoud worden gebruikt als voedsel, in parfum of in medicijnen. Voorbeelden zijn specerijen zoals chilipeper, kaneel, vanille en cacao. Kinine (antimalariamiddel) is een van de oudste 20 bomen en bekendste medicijnen uit het tropischejongere regenwoud.

10 ondergroei

onvruchtbaar. Dat lijkt vreemd, want de plantengroei is er weelderig. Maar doordat het tropische regenwoud warm en vochtig is, verrotten dode planten en dieren snel en worden de voedingsstoffen die daarbij vrijkomen, direct weer door de planten opgenomen. De voedingsstoffen komen dus niet in de bodem terecht.  Door ontbossing verdwijnt er steeds meer tropisch regenwoud. Het bos wordt gekapt voor veeteelt, akkerbouw – soja, mais, cassave – en voor het winnen van natuurlijke hulpbronnen zoals tropisch hardhout, ijzererts en waterkracht. Hierdoor komen er ook steeds meer mensen in het gebied wonen. Voor die mensen en activiteiten zijn dorpen en wegen nodig en hierdoor verdwijnt nog meer bos. Waar het bos gekapt wordt, blijft de grond vaak kaal achter. Omdat de bodem onvruchtbaar is, kan het regenwoud zich daar niet makkelijk herstellen.

Bij regen spoelt de kale bodem weg (bodemerosie) en kunnen aardverschuivingen en overstromingen ontstaan.  Door de ontbossing verdwijnen veel planten- en diersoorten. Dit wordt versterkt doordat planten- en diersoorten van elkaar afhankelijk zijn. Een voorbeeld is de luiaard. Die leeft in de bomen en eet vrijwel alleen bladeren. In de vacht van zo’n luiaard leven kevers, vlinders, algen en bacteriën. Kap je het bos, dan verdwijnt de luiaard, maar ook het leven in zijn vacht.

Natuurbescherming  Hoe beschermen mensen het Amazoneregenwoud

tegen ontbossing?  De Braziliaanse overheid heeft delen van het Amazoneregenwoud aangewezen als beschermd natuurgebied.

In deze gebieden controleert de overheid of er bijvoorbeeld geen illegale houtkap en mijnbouw plaatsvindt.

Door deze maatregelen en strenge controle is het de Braziliaanse overheid gelukt de ontbossing na 2001 te verminderen. Maar het blijft lastig om dit zo vol te houden,

tis c

he

Belém

Manaus

Oce

250

500 km

aan

Brasília Cuiabá tropisch regenwoud beschermd natuurgebied ontbossing

FIGUUR 3

Beschermde natuurgebieden en gebieden met ontbossing in het Amazonegebied.

omdat de gebieden waar het om gaat, groot zijn. De laatste jaren neemt het illegaal kappen van hardhout weer toe. Dit gebeurt vaak op relatief kleine schaal, waardoor het moeilijk is op te sporen. De opsporing mislukt vaak ook omdat lokale, regionale en landelijke overheden niet goed samenwerken, of omdat politici en bestuurders een oogje dichtknijpen.  Ook buiten Brazilië komen mensen op voor de bescherming van het regenwoud. De Verenigde Naties proberen afspraken te maken met de Braziliaanse regering om het tropische regenwoud te beschermen en geven daar ook geld voor. Organisaties als Greenpeace, The Nature Conservancy en het Wereld Natuur Fonds (WWF) voeren actie voor het behoud van de tropische regenwouden.  Er is ook nog het Earth Charter. Dat is een internationale verklaring waarin regels staan voor een duurzame, vreedzame en rechtvaardige samenleving. Elk land zou die regels moeten volgen. In Nederland heet de verklaring het Handvest van de Aarde. Met het handvest kunnen bijvoorbeeld inwoners van Nederland zelf een actie opzetten voor het behoud van het Amazoneregenwoud.

Het Earth Charter is geen wet. Het is net zoiets als de verklaring voor de mensenrechten.

FIGUUR 2 De kapokboom komt veel voor als woudreus. Deze boom laat in de droge maanden al zijn bladeren vallen.

Let op de bromelia’s, die op de takken van deze boom groeien.

0

FIGUUR 1

De opbouw van het tropische regenwoud in etages.

20/03/19 12:54

5

Aan de leerling

Vaardigheden

Wat moet je kennen en kunnen?

Achter in het leerboek staan alle vaardigheden uitgelegd die je bij aardrijkskunde en in het examen gebruikt.

Iedere paragraaf sluit af met Wat moet je kennen en kunnen? Daarin staat wat je na het maken van de opdrachten moet kennen en kunnen voor het schoolexamen.

138 4

Vaardigheden

De atlas gebruiken

V

V

6

Verklaren met factoren

7

Regio in beeld

139

Vaardigheden

8

Gebieden vergelijken

 Bij aardrijkskunde heb je een atlas nodig. Je kunt op

 Verklaren doe je met factoren. Je kunt bijvoorbeeld

 Als je een gebied beschrijft, bekijk je de verschillende

 Bij aardrijkskunde vergelijk je onderwerpen en

verschillende manieren in de atlas zoeken.  Als je snel een plaats of gebied wilt opzoeken, waarvan je al ongeveer weet waar ze liggen, is de bladwijzer handig. De nummers in de vakken op de kaart van de bladwijzer verwijzen naar het kaartblad dat je zoekt. Je vindt de bladwijzer aan de binnenkant van de kaft.  Voor in de atlas staat de inhoudsopgave. Daarin staan alle atlaskaarten in de volgorde zoals ze in de atlas staan: van dichtbij naar veraf.  Als je niet weet waar een plaats ligt, gebruik je het topografische register of het register van topografische namen. Dat is een alfabetische lijst van alle landen, plaatsen, rivieren en bergen in de atlas.  Als je informatie zoekt over een onderwerp, gebruik je het trefwoordenregister of onderwerpenregister achter in de atlas. Bij elk onderwerp staat welke kaarten in de atlas daarover gaan.

verklaren waarom de Verenigde Staten een rijk land zijn. Dat komt doordat het een groot land is met een klimaat en een landschap dat geschikt is voor landbouw.

De regering zorgt voor gunstige regels voor bedrijven, waardoor er veel banen zijn en mensen vinden werken en geld verdienen belangrijk. De factoren die je gebruikt om te verklaren, kun je indelen in twee groepen: natuurlijke factoren en menselijke factoren.  Natuurlijke factoren gaan over de invloed van de natuur.

- klimaat: verklaringen die te maken hebben met temperatuur en neerslag - landschap: verklaringen die te maken hebben met hoogteligging, hoogteverschillen, water en natuurlijke plantengroei - natuurkrachten: verklaringen die te maken hebben met aardbevingen, vulkanen, verwering en erosie  Menselijke factoren gaan over de invloed van de mensen.

- economisch: verklaringen die te maken hebben met bestaansmiddelen, geld en werk - sociaal: verklaringen die te maken hebben met het samenleven van mensen - cultureel: verklaringen die te maken hebben met taal, godsdienst, geschiedenis en gewoonten - politiek: verklaringen die te maken hebben met macht

kenmerken van dat gebied. In figuur 7 zijn de kenmerken per onderwerp gerangschikt.

gebieden. Als je vergelijkt, benoem je overeenkomsten en verschillen.  Een stad en een dorp zijn allebei plaatsen waar mensen wonen. Dat is een overeenkomst. Maar er zijn ook verschillen. In een stad wonen bijvoorbeeld veel meer mensen dan in een dorp en de gebouwen staan dichter op elkaar.  Je kunt ook een stad in een rijk land vergelijken met een stad in een arm land. Je ziet dan verschillen in hoe de mensen wonen. Maar er zijn ook overeenkomsten.

Net als in rijke landen komen mensen uit omliggende dorpen naar de stad voor een bezoek aan de markt, een ziekenhuis of het onderwijs.

5

Beschrijven en verklaren

 Bij aardrijkskunde moet je beschrijven en verklaren.

 Bij het beschrijven geef je antwoord op vragen over wat ergens is. Dat zijn vragen die beginnen met de woorden wat en waar. Bijvoorbeeld: Waar liggen tropische regenwouden? Antwoord: Tropische regenwouden liggen bij de evenaar.  Verklaren betekent dat je uitlegt hoe iets komt.

Verklarende vragen beginnen vaak met het woord waarom.

Bijvoorbeeld: Waarom groeien in tropische regenwouden veel verschillende soorten planten? Antwoord: In tropische regenwouden groeien veel verschillende soorten planten, omdat het er altijd warm en vochtig is.

GEBIEDSKENMERKEN ligging - topografie: steden, wateren, bergen en (buur)landen natuurlijke omgeving - klimaat - natuurlandschap: oorspronkelijke plantengroei, water, hoogteligging en reliëf - grondstoffen en/of delfstoffen ingericht landschap - bodemgebruik - bebouwing en infrastructuur - bevolkingsomvang, bevolkingsdichtheid en bevolkingsspreiding BEVOLKINGSKENMERKEN

9

Schaalniveaus

demografische kenmerken - samenstelling van de bevolking - verandering van de bevolking door geboorte, sterfte en migratie economische kenmerken - bestaansmiddelen, werk en inkomen - ontwikkelingskenmerken (welvaart) sociale kenmerken - zorg voor mensen onderling: familie, vrienden en de gemeenschap culturele kenmerken - taal, godsdienst en kunst politieke kenmerken - verdeling van de macht: overheid, bedrijven en burgers FIGUUR 7

 Bij aardrijkskunde worden verschillende schaalniveaus

gebruikt. Als je een onderwerp wereldwijd bestudeert, werk je op een ander schaalniveau dan wanneer je in je eigen woonwijk kijkt. In figuur 8 zie je dat er vijf schaalniveaus zijn: - lokale schaal: dorp, stadswijk of stad - regionale schaal: streek, provincie of landsdeel - nationale schaal: land - internationale schaal: meer landen, een werelddeel - mondiale schaal: de hele wereld  Door inzoomen en uitzoomen kun je van schaalniveau veranderen. Als je inzoomt, bekijk je een gebied van steeds dichterbij. Als je uitzoomt, bekijk je een steeds groter gebied.

Regio in beeld.

mondiaal

nationaal

inzoomen

uitzoomen

internationaal

regionaal

lokaal

FIGUUR 8

Schaalniveaus.

Finish Ieder hoofdstuk eindigt met de Finish. De slotopdracht in de Finish helpt je om overzicht te krijgen over alle stof uit het hoofdstuk en een antwoord te geven op de hoofdvraag.

In de Finish vind je ook een overzicht van de hoofdvraag, de deelvragen en alle leerdoelen van een heel hoofdstuk in het Leerdoelenoverzicht. Je kunt dit Leerdoelenoverzicht dus gebruiken als checklist bij het leren: beheers je alle leerdoelen?

Examentraining

138

Grenzen en identiteit

8

8

De Europese Unie en Europa

BRON 4

Examentraining

139

Examentraining

BRON 6

Het belang van christen of katholiek zijn voor de nationale identiteit in verschillende Europese landen, 2016.

Vluchtelingen en migranten in Griekenland, 2015.

MACEDONIË

BULGARIJE

Idomeni

Symbolen Bij iedere opdracht zie je aan de symbolen wat je nodig hebt: leerboek atlas computer vaardigheden En je ziet of je in een opdracht mag/moet samenwerken: samenwerkingsopdracht

Herhaling

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

1p

4 Lees bron 3.

Zowel Servië als Macedonië zijn kandidaat-lidstaten van de EU.  Zal het voor Servië en Macedonië makkelijker of moeilijker worden om toe te treden tot de EU?  Geef een argument voor je keuze met behulp van bron 3.

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100 in %

heel belangrijk

niet erg belangrijk

een beetje belangrijk

helemaal niet belangrijk

2016 jaar

VN-chef: weiger vluchtelingen niet op basis van nationaliteit.

7 Bekijk bron 5.  Geef met behulp van bron 5 een argument waarom Cyprus en Griekenland, net als het Verenigd Koninkrijk, ook uit de Europese Unie zouden kunnen stappen.

BRON 5

Samos 28.999

belangrijkste migratieroute

Bodrum Sými Tilos

117.440 aankomsten via zee in 2015

herkomstlanden in % Syrië (69) Afghanistan (20) Irak (3) overige (8)

120 100 80 60 40 20 0

Kreta

aankomsten per maand aantal (x 1.000) 107.843

2014 2015

10.498 j

f m a m j

j a s o n d

Belang van de Europese en de nationale identiteit in verschillende landen, 2015.

2p

Verenigd Koninkrijk Cyprus Griekenland Letland

9 Bekijk bron 7. In bron 7 staan gegevens over de zes leden van het Eastern Partnership met de EU.  Welk land in bron 7 maakt het meeste kans om als eerste kandidaat-lid van de EU te worden?  Geef met behulp van bron 7 drie argumenten voor je antwoord.

Nederland

BRON 7

Malta Duitsland

0

5 Denemarken heeft de euro niet ingevoerd en is geen lid van de eurozone.  Waarom kan de EU Denemarken niet dwingen om wel de euro in te voeren en lid te worden van de eurozone?

6 Bekijk bron 4.  Wat is een oorzaak van het verschil tussen Griekenland en Nederland?

A integratie B ontkerkelijking C regionalisme D migratie

Agathonisi

Leros Kálymnos Kos 32.822

totaal aankomsten over zee: 258.365, waarvan 92% uit drie conflictgebieden

Luxemburg

1p

Izmir

Chíos 34.027

aankomsten via eilanden 0

VK ontvangt: subsidies

Ban Ki-moon, de chef van de VN, sprak zich scherp uit over het besluit van sommige landen om vluchtelingen uit bepaalde landen te weigeren. Dit ‘schendt de mensenrechten van alle mensen die asiel zoeken’.

Zo accepteren Servië, Macedonië, Kroatië en Slovenië alleen nog vluchtelingen uit Syrië, Irak of Afghanistan. Asielzoekers uit andere landen worden bij de grens geweerd. Andere landen, waaronder Hongarije, bouwden hekken langs hun grens. Ban riep alle landen op om met ‘compassie, solidariteit en gedeelde verantwoordelijkheid’ te reageren op de komst van vluchtelingen.

1p

Athene

Zweden

0 –5

2p

3 Bekijk bron 2.  Geef met behulp van bron 2 een argument voor de brexit.

GRIEKENLAND

Nederland

£ 8,6 (2016)

5

1975

1p

TURKIJE

Spanje

De uitslag van het onafhankelijkheidsreferendum in Catalonië laat zien dat veel Catalanen onafhankelijk willen worden. 90% van de kiezers heeft voor onafhankelijkheid gestemd. Dat meldt de Catalaanse overheid. Ongeveer 2,3 miljoen Catalanen hebben hun stem zondag uitgebracht: dat is 42,3% van alle stemgerechtigden.

Ayvalik

VK betaalt: bijdrage aan EU

BRON 3

2 In 2016 besloot het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie te stappen (brexit).  Geef twee voordelen van het lidmaatschap van de EU voor het VK, waar door de brexit een einde aan komt.

Lesbos 117.440

naar Italië

Italië

10

–10

2p

Kavala

Thessaloniki

Polen

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100 in %

voelt zich verbonden met alleen de nationale identiteit vooral de nationale identiteit, maar ook de Europese vooral de Europese identiteit, maar ook de nationale alleen de Europese identiteit

2p

8 Bekijk bron 6.  Wat is de belangrijkste oorzaak van de grote stroom vluchtelingen naar Griekenland in 2015?  Noteer een maatregel die de EU heeft genomen om de aantallen vluchtelingen in Griekenland te verminderen.

100

Eastern Partnership in cijfers.

mate waarin de landen voldoen aan de EU-voorwaarden om kandidaat-EU-lid te worden, 2012 in %

1

90

0,9

80

0,8

70

0,7

60

0,6

50

0,5

40

0,4

30

0,3

20

0,2

10

0,1

0

0

politieke, economische en sociale banden met de EU, 2012

politieke rechten en burgerlijke vrijheden, 2013

score

mate van vrijheid

beste score

De opdrachten in het werkboek helpen je om met de stof uit het leerboek te oefenen, en te leren. Aan het begin van elk hoofdstuk staat de hoofdvraag van het hoofdstuk en aan het begin van elke paragraaf een deelvraag. Deze vragen helpen je bij het leren over het thema.

Als je de opdrachten maakt, werk je alle stof uit het leerboek vanzelf door.

Voor het maken van de opdrachten heb je soms ook de atlas of internet nodig.

Referendum in Catalonië, oktober 2017.

ALBANIË

Griekenland

in miljard Britse ponden

slechtste score

BRON 1

15

De betalingen aan de EU en ontvangsten (subsidies) van de EU voor het Verenigd Koninkrijk, 1973 - 2016.

500 1.000 km

Aze A rm W rbe en it-R id ië zj u a G sla n e n M org d o ië O ldav ek ië ra (g em ïne id d Aze Arm eld rb e ) W eid nië it-R zj usl an G an e M org d o ië O lda ek vië ra ïn e

1 Bekijk en lees bron 1.  Hoe noem je de strijd voor onafhankelijkheid van de Catalanen?

A lokalisme B regionalisme C separatisme

Aze Arm W rbe enië it-R id zj usl an G an e M org d o O lda ië ek vië ra ïn e

Werkboek

BRON 2

Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten je krijgt voor een goed antwoord.

1p

0

7

Aan het eind van ieder thema staan alle begrippen, met de definitie en het paginanummer erbij.

Na ieder hoofdstuk kun je oefenen voor het schoolexamen met echte examenvragen in de Examentraining.

EU -2

Begrippen

De online omgeving: eDition Alle inhoud van het leerboek en werkboek staat ook online. Daar kun je dus alle opdrachten maken en alle teksten lezen. Maar in de onlineomgeving staat meer: - de start van een thema met een video en animaties - vervangende en aanvullende onlineopdrachten uit de paragrafen - een zelftoets per hoofdstuk, met een advies om nog meer te oefenen

De laatste opdracht in iedere paragraaf is een herhalingsopdracht. Daarin controleer je of je genoeg weet en of je antwoord kunt geven op de deelvraag van de paragraaf.

In iedere paragraaf leer je een nieuwe manier om dit te doen.

237986_BNWRK.indb 5

20/03/19 12:54

6

Start

237986_BNWRK.indb 6

20/03/19 12:54

Start

Arm en rijk

7

Arm en rijk 1

Waarom is Nigeria als de reus van Afrika een arm land, ondanks de rijkdom aan natuurlijke hulpbronnen?

2

Waarom is er in de rijke Verenigde Staten ook armoede?

3 C

Hoe zit het met arm en rijk in Nederland?

237986_BNWRK.indb 7

Wat hebben armoede, honger en ziekten met elkaar te maken in Ogoniland?

20/03/19 12:54

8

Arm en rijk

1

Arm en rijk in Nigeria

1 Arm en rijk in Nigeria Nigeria

1.1

Nigeria: de reus in Afrika

Hierboven zie je Lagos, het grootste economische centrum van Nigeria. Nigeria wordt wel de reus in Afrika genoemd. Waarom krijgt het land deze naam? En is dat terecht?

 In Nigeria ligt het Hollywood van Afrika: Nollywood.

Hier worden per jaar meer dan duizend films gemaakt die niet alleen in Nigeria populair zijn, maar ook in veel andere Afrikaanse landen. De films gaan over het moderne Afrikaanse leven en dat spreekt veel Afrikanen aan.

Een arm land Een groot land  Er zijn verschillende redenen waarom Nigeria een

reus is.  Nigeria is een heel groot land. In oppervlakte is Nigeria het zesde land van Afrika; het is ongeveer even groot als de Benelux, Duitsland en Frankrijk samen. Er leven ongeveer 200 miljoen mensen. Geen enkel ander land in Afrika heeft zo veel inwoners. Nigeria is ook een van de dichtstbevolkte landen van Afrika.  Nigeria heeft veel natuurlijke hulpbronnen. Het land is de grootste exporteur van aardolie in Afrika. Voor Nigeria is de olie-industrie ontzettend belangrijk. De overheid verdient er veel geld aan. Behalve aardolie bezit Nigeria grote voorraden aardgas, steenkool, ijzererts en goud.

Verder exporteert het land landbouwproducten als cacao en plantaardige olie.

237986_BNWRK.indb 8

 Hoewel in Nigeria veel verdiend wordt aan olie, leeft

ruim een derde van de Nigerianen in armoede. Het bruto nationaal product (bnp) per hoofd van de bevolking is ongeveer $ 2.500 per jaar. Dat is erg laag. Landen als Zuid-Afrika, Egypte en Congo scoren hoger.  Het inkomen in Nigeria is erg ongelijk verdeeld. Een klein deel van de Nigerianen, zoals politici en succesvolle zakenmensen, is rijk. De 10% rijkste Nigerianen verdient ongeveer 30% van het inkomen in Nigeria. Het arme helft van de bevolking verdient maar 24% van het Nigeriaanse inkomen.

Klimaat en landbouw  Grote delen van Nigeria zijn geschikt voor landbouw.

Maar er zijn ook gebieden waar landbouw moeilijker is.

Dat heeft te maken met het klimaat.

20/03/19 12:54

1.1

9

Nigeria: de reus in Afrika

NIGER Sokoto Katsina

Jigawa Kano

Zamfara Kebbi BENIN

Kaduna

Bauchi

Niger

Nasarawa

Oyo Kogi

Osun Ekiti Ogun

Ondo

Lagos 1 Anambra 2 Enugu 3 Ebonyi 4 Abia

Edo

Delta

Adamawa

Taraba

Benue 2

3 Cross 4 Imo River 1

Borno

Gombe

Plateau

Abuja

Kwara

Yobe

KAMEROEN

Bayelsa Rivers Akwa Ibom Go lf v a n G u i n ee

0

100

200 km

in dollars minder dan 1.500

2.500 - 3.500

1.500 - 2.500

meer dan 3.500

FIGUUR 1

FIGUUR 2

Nigeria: bnp per hoofd van de bevolking, 2010.

 Het zuiden van Nigeria ligt dicht bij de evenaar. Dit gebied heeft een tropisch regenwoudklimaat. De temperatuur is het hele jaar door hoog en het regent er in alle seizoenen. De natuurlijke begroeiing in het regenwoud is heel dicht en er komen heel veel verschillende planten- en diersoorten voor. Maar veel bossen zijn gekapt en vervangen door akkers. Daar worden tropische gewassen zoals cacao verbouwd.  In het noorden van Nigeria is het droger. Dat deel van het land heeft een savanneklimaat. Enkele maanden van het jaar is er een droge tijd. Wortel- en knolgewassen zoals yams en cassave kunnen goed tegen deze droogte.

In savannegebieden waar de droge tijd langer duurt, groeien granen. Daar komt ook veeteelt voor.  In het uiterste noorden van Nigeria heerst een steppeklimaat. Dit gebied heet de Sahel. Sahel is het Arabische woord voor kust. Dit gebied is de rand van de Saharawoestijn. Het regent er erg weinig; er is alleen wat veeteelt mogelijk.

Meer bedrijven in Nigeria betekent meer werk en inkomen voor de Nigerianen en dat trekt weer nieuwe bedrijven aan.  Maar Nigeria kent ook een paar flinke moeilijkheden.

In Nigeria wonen veel verschillende volken. Samenleven gaat niet altijd goed. In het noordoosten plegen terroristen die een strenge islamitische wetgeving willen, aanslagen.

In Nigeria wordt ook te weinig stroom opgewekt voor bedrijven en huishoudens. Bovendien zijn de wegen en spoorlijnen in het land slecht. Deze dingen maken Nigeria kwetsbaar.

NIGER

Kano

BENIN Jos Abuja

Toekomstige nieuwe reus in de wereld?  Kan Nigeria ook uitgroeien tot een reus in de wereld?

Daar zijn argumenten voor en tegen.  De olievoorraden maken van Nigeria een belangrijk land: veel landen hebben die olie nodig. De economie van Nigeria is sinds 2000 flink gegroeid. Ook andere bedrijven produceren en verdienen steeds meer en het aantal rijke Nigerianen groeit. Nigeria heeft ook een grote, groeiende bevolking. Dat trekt bedrijven aan die goederen willen verkopen, zoals kleding en telefoons.

237986_BNWRK.indb 9

Het aantal wijken met moderne huizen en appartementen groeit, zoals hier in Abuja.

Lagos KAMEROEN

Go Port Harcourt lf Gu van inee

0

100

200 km

bevolkingsgroep in % van de bevolking 29

Hausa-Fulani

10

Ijaw

2,5 Tiv

21

Yoruba

4

Kanuri

12

18

Igbo

FIGUUR 3

3,5 Ibibio

overige grens deelstaat

Spreiding van de bevolkingsgroepen in Nigeria.

20/03/19 12:54

10

Arm en rijk

1

Arm en rijk in Nigeria

1.2 Armoede in Nigeria 13

Veel mensen in Nigeria hebben te maken met armoede. Het bnp per inwoner is laag. Aan welke andere kenmerken kun je de armoede herkennen en wat hebben die kenmerken met elkaar te maken?

in %

12 11 10 9 8 7 6 5

Voedselzekerheid

0 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 jaar

 In grote delen van Nigeria worden voedselgewassen

FIGUUR 4

verbouwd. Die gewassen zijn bedoeld om de eigen bevolking te voeden. In Nigeria wordt minder voedsel geproduceerd dan de mensen nodig hebben. Het tekort wordt aangevuld door voedsel uit het buitenland te importeren. Toch is de voedselvoorziening nog steeds onvoldoende. Dat betekent dat het voedsel niet goed verdeeld wordt over het land. Er is niet altijd voedselzekerheid; niet iedereen heeft altijd genoeg te eten.

Voedseltekort  Ongeveer 8% van de Nigerianen heeft te weinig te

eten. Er bestaan twee soorten honger of ondervoeding.

Om ondervoeding te voorkomen, moet je voldoende en gevarieerd eten.  Bij te weinig eten spreek je van kwantitatieve ondervoeding (kwantiteit = hoeveelheid). Je lichaam heeft elke dag energie en bouwstoffen nodig. Die energie wordt uitgedrukt in kilocalorieën (kcal). Een mens heeft er per dag ongeveer 2.000 tot 2.500 nodig.  In voedsel zitten ook beschermingsstoffen. Vitaminen en mineralen zijn stoffen die je lichaam nodig heeft voor de afweer van ziekten. Als deze stoffen niet in het voedsel zitten, is de kwaliteit van het voedsel niet goed.

Dat veroorzaakt kwalitatieve ondervoeding.  Het percentage mensen dat te veel eet en overgewicht heeft, stijgt in Nigeria overigens ook. Dat komt doordat fastfood goedkoop is en omdat eten in fastfoodrestaurants een teken is van rijkdom en modern zijn.

237986_BNWRK.indb 10

Deel van de Nigeriaanse bevolking dat te weinig kilocalorieën binnenkrijgt, 1995 - 2015.

Gezondheid en ziekten  De gezondheidstoestand van veel mensen in Nigeria

is niet goed. Je ziet dat aan de levensverwachting: gemiddeld worden Nigerianen maar 55 jaar oud.  In Nigeria sterven veel mensen aan infectieziekten.

Dat zijn besmettelijke ziekten die worden verspreid door bacteriën en virussen. In rijke landen gaan daar bijna geen mensen aan dood.

- Malaria is een tropische ziekte die wordt verspreid door malariamuggen. Besmette mensen krijgen hoge koorts en kunnen zonder goede behandeling overlijden.

- Diarree ontstaat vaak door het eten van bedorven voedsel of het drinken van vervuild water. Door diarree drogen mensen uit en dat kan dodelijk zijn.

- In Nigeria heeft ongeveer 3% van de bevolking hiv/aids. Die ziekte verspreidt zich door (wisselende) seksuele contacten of via het contact met bloed.

In 2016 overleden er ongeveer 160.000 Nigerianen aan.  Kinderziekten zijn ook een probleem. Het aandeel van de Nigeriaanse baby’s dat wordt ingeënt tegen mazelen, is bijvoorbeeld ook in vergelijking met de buurlanden erg laag. Deze ziekte had met een goedkope prik voorkomen kunnen worden. Het sterftecijfer van baby’s, de zuigelingensterfte, is daardoor erg hoog. Van de 1.000 Nigeriaanse baby’s overlijden er 65 in het eerste levensjaar. In Nederland zijn dat er 3.

20/03/19 12:54

1.2

11

Armoede in Nigeria

NIGER

NIGER

Sokoto

Sokoto Katsina

Zamfara

Jigawa

Katsina

Yobe

Zamfara

Borno

Kano

Kebbi Bauchi

Kaduna Niger Abuja Nasarawa

Kwara Oyo Osun Ekiti

Kogi

Borno

Delta Bayelsa

1

2

Imo 4

Plateau

Osun Ekiti

Kogi

Lagos Delta

KAMEROEN

Rivers Akwa Ibom 0

100

200 km

in %

1 Anambra 2 Enugu 3 Ebonyi 4 Abia

Bayelsa

1

Taraba

Benue

Ondo Edo

3

lf v a n G u i n ee

Nasarawa

Oyo

Taraba

Gombe Adamawa

Plateau

Abuja

Kwara

Cross River

Bauchi

Kaduna Niger

Ogun

Lagos

Go

BENIN Gombe Adamawa

Benue

Ondo Edo

1 Anambra 2 Enugu 3 Ebonyi 4 Abia

Yobe

Kebbi

BENIN

Ogun

Jigawa Kano

2

Imo 4

3 Cross River

KAMEROEN

Rivers Akwa Ibom

Golf va n Guinee

0

100

200 km

in % minder dan 20

40 - 60

20 - 40

meer dan 60

FIGUUR 5

totaal Nigeria: 25,3%

Inentingen in Nigeria bij kinderen, 2013.

Huisvesting  De armoede kun je in Nigeria ook zien aan de huizen

waarin mensen wonen. De meeste Nigerianen wonen in eenkamerappartementen of kleine zelfgemaakte woningen, vaak met veel mensen bij elkaar. Veel huizen zijn van slechte kwaliteit. De muren zijn niet altijd stevig, de woningen zijn slecht geïsoleerd en vaak niet aangesloten op een waterleiding of riool. Veel huizen hebben wel elektriciteit, maar die is niet altijd veilig aangelegd.

In de steden liggen enorme wijken met zelfgebouwde huizen die dicht op elkaar staan. De straten zijn onverhard, er zijn open riolen en weinig parken en pleinen.

FIGUUR 6

minder dan 20

40 - 60

20 - 40

60 - 80

FIGUUR 7

Percentage vrouwen zonder opleiding, 2015.

Ondervoeding, ziekte, huisvesting en onderwijs  Armoede heeft veel te maken met problemen op

het gebied van ondervoeding, ziekte, huisvesting en onderwijs. Ze houden elkaar in stand en versterken elkaar. Ze vormen samen een cirkel van armoede.  Mensen die bijvoorbeeld arm zijn, eten slechter en zijn daardoor vaker ziek. En als je geen geld voor medicijnen hebt, ben je sneller of langer ziek. Andersom zorgt ziekte ook voor armoede. Want zieke mensen kunnen niet goed werken en verdienen minder geld.

Met minder geld woont iemand in een slechter huis en een slechter huis zorgt weer voor ziekte.

Zelfbouwwijk in Ijegun, Lagos.

FIGUUR 8

237986_BNWRK.indb 11

meer dan 80

Het basisonderwijs is gratis in Nigeria.

20/03/19 12:54

12

Arm en rijk

1.3 Bronnen

1

Arm en rijk in Nigeria

Titel De oorzaken ... van armoede BRON 2

Er zijn veel redenen waardoor Nigeria problemen heeft met armoede, voedsel, huisvesting, gezondheid en onderwijs. Deze paragraaf gaat over de oorzaken die binnen Nigeria liggen.

25

Deel van de totale overheidsuitgaven aan onderwijs, 2014.

in %

20

15

BRON 1

Te weinig geld voor onderwijs Het onderwijs in Nigeria krijgt opnieuw minder geld dan de 26% van de nationale begroting die door de Verenigde Naties wordt geadviseerd. Dat is wat volgens de VN nodig is om goed onderwijs te kunnen geven. In het voorstel dat de president voor 2018 aan het parlement presenteerde, wordt maar 7,04% aan onderwijs uitgegeven. Dat is minder dan vorig jaar.

Deze daling is tegen de afspraken die met universiteiten was gemaakt. De leraren protesteren daarom ook tegen het nieuwe voorstel van de president.

237986_BNWRK.indb 12

Ro em en ië

Ita lië Zu id -S ud an

0

N ig er ia

 Ongeveer 30% van de Nigerianen werkt in de landbouw. De boerenbedrijven zijn meestal klein en de oogsten ook. De boeren produceren vooral voor eigen gebruik en verkopen maar een deel van hun oogst op de markt. Dat levert weinig op. Om hun inkomen te vergroten, hebben boeren betere zaden, bestrijdingsmiddelen en machines nodig, maar die zijn duur. Boeren zeggen dat ze te weinig steun van de regering krijgen om zulke investeringen te doen.  Het grootste deel van de Nigerianen werkt in de dienstensector. Bij een deel van die banen hoort een contract en een vast salaris. De rest van de mensen werkt in de informele sector. Ze wassen auto’s, halen afval op of verkopen spullen op straat. Dat is ongeschoold en slechtbetaald werk. Nigerianen werken in de informele sector, omdat er te weinig echte banen zijn. Veel werkloze Nigerianen bedenken dan zelf iets om geld te verdienen.  Banen met hoge salarissen zijn er wel in de olieindustrie, bij de regering en enkele andere grote bedrijven.

Maar er zijn maar weinig van zulk soort banen.

5

Ke ni a Ve re ni St gd at e en N ed er la nd

 Veel Nigerianen verdienen niet genoeg met hun werk.

10

N ig er Zu id -A fri ka

Onvoldoende inkomsten

BRON 3

Te weinig geld veroorzaakt te veel sterfte in Nigeriaanse ziekenhuizen Er zijn weinig artsen in Nigeria zodat de artsendichtheid laag is. Gemiddeld zijn ongeveer 2.500 inwoners afhankelijk van één arts (in Nederland zijn dat er ongeveer 340). Als een dokter veel patiënten moet behandelen, is de zorg minder goed.

In ziekenhuizen ontbreekt verder vaak van alles. Er zijn te weinig bedden, geen goede apparaten en geen medicijnen. Artsen krijgen een laag salaris, waardoor sommigen verhuizen naar landen waar ze meer kunnen verdienen.

Er zijn grote investeringen van de regering nodig om de gezondheidszorg op peil te krijgen, zodat er meer artsen komen, betere apparatuur en goede medicijnen. Voorlopig lijkt de regering hier geen extra geld in te zullen steken.

20/03/19 12:54

Anders actief

BRON 4

Lijden te midden van overvloed.

1.3

13

Bronnen: De oorzaken van armoede

BRON 6

Droogte in Nigeria Het Tsjaadmeer wordt steeds kleiner. Ongeveer 30 miljoen mensen in Nigeria, Tsjaad, Niger en Kameroen zijn afhankelijk van de steeds kleiner wordende watervoorraad in het meer.

0

Een groot aantal mensen in Noordoost-Nigeria is getroffen door ondervoeding en honger, die gedeeltelijk worden veroorzaakt door de strijd tussen het leger en terreurgroep Boko Haram.

Dorpen en wegen zijn verwoest en veel mensen zijn gevlucht. Hierdoor is een grote voedselcrisis ontstaan. Begin 2017 hadden 5,1 miljoen mensen voedselhulp nodig en waren 450.000 kinderen ondervoed. De Samenwerkende Hulporganisaties (Giro555) zamelen daarom geld in om de mensen in dit gebied te helpen.

TSJAAD

NIGER

Geweld en honger in Noordoost-Nigeria

50 km

te groot watergebruik

klimaatverandering

BRON 5

25

vervuiling NIGERIA

oever Tsjaadmeer, 1963

KAMEROEN

bevolkingsgroei

oever Tsjaadmeer, 2018

BRON 7

Corruptie in Nigeria In Nigeria komt veel corruptie voor. Dat is het omkopen van mensen of het verduisteren van geld.

Als je mensen omkoopt, geef je geld zodat de ander doet wat jij wilt. Bij een verkeersovertreding zegt een politieagent bijvoorbeeld dat je geen boete krijgt, als je hem wat geld geeft. Bij verduistering van geld houd je geld dat niet voor jou is, voor jezelf achter. Bij Nigeriaanse bedrijven en bij de overheid gaat dat soms om heel grote bedragen. Volgens schattingen verdwijnt er per jaar â‚Ź 50 miljard door corruptie.

BRON 8

Levensverwachting te laag Een Nigeriaan: Het is treurig dat de levensverwachting hier zo laag is. En we zijn niet eens in oorlog.

Waardoor gaan de mensen dan dood? Ik bid dat we verlost worden van corruptie, egoĂŻsme en diefstal.

En elke Nigeriaan moet hier iets aan doen, want het is niet alleen de overheid die corrupt is.

237986_BNWRK.indb 13

20/03/19 12:54

14

Arm en rijk

1

Arm en rijk in Nigeria

1.4 Nigeria in de wereldeconomie

De wereld buiten Nigeria heeft ook invloed op armoede en honger in Nigeria. Daarin speelt de wereldhandel een belangrijke rol.

 Door de wereldhandel kan Nigeria ook veel producten goedkoop importeren, zoals graan, machines, kleding en medicijnen. De lage prijs van die producten is een voordeel voor de Nigeriaanse consument.

Nadelen van vrijhandel Vrije wereldhandel

 De vrije wereldhandel heeft ook nadelen voor Nigeria.

 Nigeria heeft met veel andere landen in de wereld

afgesproken dat zij voor vrije handel zijn. Dat betekent dat landen met elkaar handelen, zonder dat ze elkaar daarin tegenwerken.  Maar die tegenwerking in de handel komt toch nog veel voor. Als een land goedkoop graan wil verkopen aan Nigeria, heft Nigeria een invoerbelasting over dat graan.

Het buitenlandse graan is daardoor in Nigeria duurder.

Nigeriaanse boeren hoeven hun prijs dan niet te verlagen om te kunnen concurreren met het buitenlandse graan.

Zulke belastingen zijn een voorbeeld van handelsbelemmeringen: ze beschermen de eigen producenten tegen de goedkopere buitenlandse producten. Bij vrije wereldhandel zijn er geen handelsbelemmeringen.

Voordelen van vrijhandel  De vrije wereldhandel heeft positieve gevolgen voor

Nigeria.  Nigeria kan zonder problemen producten exporteren.

Zo verkoopt het land veel aardolie, en verdient daar goed mee. Cacao, palmolie en rubber zijn voorbeelden van handelsgewassen die in Nigeria speciaal voor de export worden verbouwd.

 De prijzen van producten op de wereldmarkt schommelen flink. Als er veel vraag is naar olie, is de olieprijs hoog. Maar als er veel aanbod of weinig vraag is, daalt de olieprijs en mist de Nigeriaanse overheid veel inkomsten.  Er is veel concurrentie op de wereldmarkt. Als andere landen goedkopere of betere cacao produceren, wordt de Nigeriaanse cacao minder gekocht en verliezen boeren inkomsten.  Als buitenlandse producten goedkoper zijn dan hetzelfde product uit eigen land, is dat nadelig. Graanboeren in Noord-Nigeria kunnen hun graan niet meer verkopen, omdat geïmporteerd graan goedkoper is.

Ze stoppen daarom met de graanteelt. Zo vindt er verdringing van de eigen voedselproductie plaats.  Als boeren hun producten over de hele wereld kunnen verkopen, is het aantrekkelijk om exportproducten te produceren. Nigeriaanse boeren gebruiken hun grond daarom vaak voor de verbouw van cacao voor de export, en niet voor voedselgewassen zoals yams. Dat is ook verdringing. Nigeria wordt dan voor zijn voedselvoorziening afhankelijk van import.

Canada Verenigd Koninkrijk Nederland Frankrijk Verenigde OVERIG Spanje Staten EUROPA India OVERIG ZUID-AMERIKA

1965

Brazilië

2015

OVERIG AZIË

Nigeria OVERIG AFRIKA Zuid-Afrika

2,8

0

29,0 58,8

94,0 2,0 10,5 1,7

1,2

Indonesië

in %

minder dan 5

FIGUUR 10

5 - 10

4.000

15

8.000 km

21

Export van ruwe olie uit Nigeria, 2014.

aandeel in de export in % voedselproducten

industrieproducten

brandstoffen

overige

FIGUUR 9

237986_BNWRK.indb 14

Samenstelling van de export van Nigeria, 1965 en 2015.

20/03/19 12:54

1.4

150

prijs per vat in $ 8

125

10

100 3

2 1

oliecrisis: minder olie op de markt

2

machtsstrijd in Iran

3

oorlog in Iran en Irak

4

oorlog in Koeweit

4

5

8

OPEC-landen* verminderen hun productie toenemende vraag door economische groei in China en India wereldwijde crisis

9

OPEC-landen* verminderen hun productie

6 7

9

25 6 0 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010

FIGUUR 11

1

5 crisis in Azië 7

75 50

15

Nigeria in de wereldeconomie

2015 2017 jaar

10 grotere olieproductie in de VS * een aantal olie-exporterende landen

Olieprijs, 1968 - 2017.

Goedkoop voedsel

Andere inkomstenbronnen

 Voedsel op de wereldmarkt is vaak goedkoper dan

 Behalve met de export krijgt Nigeria nog op andere

voedsel uit Nigeria, omdat het aanbod aan voedsel op de wereldmarkt groot is. Het grote aanbod ontstaat als landen meer voedsel produceren dan voor de eigen bevolking nodig is. Ze verkopen de overschotten dan voor lage prijzen op de wereldmarkt. Dat heet dumping.

Vooral in de Verenigde Staten (VS) en de Europese Unie (EU) wordt veel voedsel geproduceerd. Daar zijn twee redenen voor.  Boeren in de EU en de VS hebben grote bedrijven en grote machines. Zo kunnen ze met weinig mensen heel veel voedsel verbouwen. Ze gebruiken goede zaden en bezitten veel kennis om de opbrengst zo groot mogelijk te maken. Computers bepalen bijvoorbeeld hoeveel voer elke koe moet krijgen om zo veel mogelijk melk te produceren.  Machines, computers en grond zijn duur. Boeren in de VS en de EU krijgen vaak steun van hun regering om in deze dingen te kunnen investeren.

manieren geld binnen.  Veel Nigerianen werken in het buiteland. Een deel van hun loon sturen ze op naar familie. Daardoor hebben de familieleden in Nigeria meer te besteden.  Nigeria krijgt van andere landen en hulporganisaties steun om de levensomstandigheden in het land te verbeteren. Dat is structurele ontwikkelingshulp. Dat geld wordt bijvoorbeeld besteed aan ziekenhuizen en scholen, en aan trainingen voor artsen en boeren.  Er zijn ook buitenlandse bedrijven die investeren in Nigeria. Investeren betekent dat buitenlandse bedrijven een vestiging in Nigeria opzetten of een Nigeriaans bedrijf kopen. Zo kunnen ze hun producten makkelijker in Nigeria verkopen. Sommige bedrijven helpen ook bij de bouw van spoorlijnen of havens. Veel van die bedrijven komen uit China. In ruil voor de investeringen krijgen ze voordeel bij het kopen van grondstoffen.

30

x $ 1 miljard

20 10 0 −10 −20 −30 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 jaar ontwikkelingshulp uit het buitenland buitenlandse investeringen geldzendingen uit het buitenland handel (export − import)

FIGUUR 12

237986_BNWRK.indb 15

Lekki Harbour: een hypermoderne zeehaven bij Lagos, gebouwd door Chinese bedrijven.

FIGUUR 13

Vier bronnen van inkomsten in Nigeria, 2006 - 2016.

20/03/19 12:54

16

Arm en rijk

1

Arm en rijk in Nigeria

1.5 Pas toe

Hoe werkt fair trade en is het een oplossing voor de armoede onder Nigeriaanse cacaoboeren?

FIGUUR 15

Wist je dat ...

-

-

-

FIGUUR 14

237986_BNWRK.indb 16

Amsterdam de grootste cacaohaven ter wereld is? Per jaar wordt hier 600.000 ton cacaobonen geĂŻmporteerd. de cacaobonen in Europa en de VS eerst worden gebroken, gemalen en geperst om de cacao uit de cacaobonen te halen?

Daarmee kunnen de chocoladefabrikanten aan de slag.

Nigeria chocolade importeert uit Europa en dat chocolade in Nigeria erg duur is?

Cacaobonen moeten eerst drogen voordat ze verder verwerkt kunnen worden.

20/03/19 12:54

Anders actief

1.5

Pas toe

17

FIGUUR 17

Cacao en chocolade

FIGUUR 16

Bonbons, paaseitjes, repen, sinterklaaspoppen, hagelslag: Nederlanders zijn flinke chocoladeeters. Gemiddeld eten we 4,5 kg chocolade per persoon per jaar. Maar de Zwitsers spannen de kroon: met 9 kg per persoon per jaar zijn zij de grootste chocolade-eters ter wereld.

Chocolade wordt gemaakt van cacao, melk en suiker. De productie ervan vindt vooral plaats in de VS en Europa. Je kent vast wel chocoladefabrikanten als Verkade, Tony’s Chocolonely en Mars. De cacao voor de chocolade is afkomstig uit cacaobonen. Die komen uit tropische landen, zoals Ivoorkust en Nigeria. Cacaobomen kunnen alleen in een tropisch klimaat groeien.

(On)eerlijke cacaohandel In de internationale cacaohandel hebben de Amerikaanse en Europese chocoladefabrikanten veel macht. Cacaoboeren produceren hun cacaobonen voor internationale cacaohandelaren en -bedrijven.

Omdat ze hun bonen alleen aan hen kunnen verkopen, kunnen de handelaren lage prijzen betalen voor de cacao. Dat is gunstig voor de chocoladefabrikanten en de consumenten, maar cacaoboeren kunnen er moeilijk van rondkomen.

Omdat sommige liefhebbers van chocolade vinden dat de boeren een betere prijs verdienen, is er tegenwoordig een keurmerk voor fair trade (= eerlijke handel). Handelaren die hun chocolade met een keurmerk verkopen, betalen de boeren nooit minder dan $ 2,30 per kilo cacaobonen. Ook niet als de wereldmarktprijs lager ligt. Zo krijgt een boer altijd een minimumprijs voor zijn bonen.

Daarmee kan hij beter in zijn levensbehoeften voorzien.

237986_BNWRK.indb 17

FIGUUR 18

Het effect van fair trade Fair trade is soms succesvol, maar soms ook niet. Er zijn boeren die hogere inkomsten hebben en kunnen investeren in hun huis, bedrijf of het onderwijs van hun kinderen.

Maar er zijn ook boeren die ondanks fair trade nog steeds weinig voor hun bonen krijgen.

Een cacaoboer in Nigeria: ‘Mijn cacao verkoop ik niet zelf, dat doet de plaatselijke boerenvereniging waarvan ik lid ben. Die verkoopt de cacao van alle boeren uit de omgeving. Ze zorgen ook voor de opslag en het vervoer ervan naar de haven. De boerenvereniging krijgt volgens afspraak de fairtradeprijs voor de cacaobonen, en wij leden krijgen ons loon van de vereniging. Maar omdat het vervoer, de opslag en allerlei belastingen duur zijn, krijgen we voor een kilo cacao toch niet genoeg.’

20/03/19 12:54

SE

Vmbo-kgt Leerboek De Geo Leerboek 3 Vmbo-kgt

SE Arm en rijk Bronnen van energie Grenzen en identiteit

Aardrijkskunde voor de bovenbouw vmbo

SE

CE Water Bevolking en ruimte Weer en klimaat

www.thiememeulenhoff.nl/degeo 9 789006 237986

237986_OMSL.indd 1

20/03/19 13:01