Feniks havo bovenbouw - Examenkatern Historische context

Examenkatern Historische contexten Geschiedenis voor de bovenbouw havo

Geschiedenis voor de bovenbouw havo Feniks Examenkatern Historische contexten 4|5 havo

9 789006 484021

TM Feniks_HC_Examenkatern_havo_omslag.indd 1

15/11/17 12:04

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 1

15/11/17 11:56

Examenkatern Historische contexten Geschiedenis voor de bovenbouw havo

auteurs en eindredactie: Cor van der Heijden Jos Venner

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 1

15/11/17 11:56

Inhoud Zo werk je met Feniks

Vormgeving DATBureau, Amsterdam Cartografie en technisch tekenwerk EMK Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company. We brengen content, leerontwerp en technologie samen.

Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficiënter wordt.

1

2

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1515-1648) 4

1.1 1.2 1.3

ISBN 978 90 06 48402 1 Eerste druk, tweede oplage, 2018 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2017 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

3

Opstand in de Nederlanden 7 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontstaat De Republiek in de Gouden Eeuw 29 Afsluiting 41 Examentraining 44

19

Duitsland (1871-1945) 46

2.1 2.2 2.3

Samen leren vernieuwen. www.thiememeulenhoff.nl

3

Het Duitse keizerrijk (1871-1918) 49 De Republiek van Weimar (1919-1933) Het Derde Rijk (1933-1945) 70 Afsluiting 83 Examentraining 86

59

De Koude Oorlog (1945-1991) 88 3.1 3.2 3.3

De wereld onder hoogspanning 91 Veilig langs de rand van de afgrond 101 Afnemende spanning en het einde van de Koude Oorlog Afsluiting 119 Examentraining 121

Vaardigheden voor historisch denken en redeneren Register

109

124

127

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd.

Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 2

15/11/17 11:56

Zo werk je met Feniks Dit examenkatern Historische contexten voor havo bevat de complete stof van de historische contexten. Het katern bestaat uit drie hoofdstukken. Elk hoofdstuk behandelt één historische context. De inhoud van deze historische contexten is gebaseerd op het eindexamenprogramma voor havo in Nederland. De historische contexten omvatten twee derde van de stof die je moet kennen voor het centraal examen.

Daarmee is dit katern een belangrijk onderdeel van de voorbereiding op je examen.

Opbouw van een hoofdstuk Elk hoofdstuk behandelt een historische context. Een hoofdstuk bestaat uit een oriëntatie op de historische context, drie paragrafen met opdrachten over de historische context, en een afsluiting.

Oriëntatie Het hoofdstuk begint met een impressie van de historische context in tekst en beeld. In de tekst ‘Oriëntatie op de historische context’ die dan volgt, lees je kort de belangrijkste kenmerken van de context. Aan het einde van de oriëntatie is een overzicht opgenomen van de tijdvakken en kenmerkende aspecten die in de historische context aan bod komen.

Paragrafen De historische contexten zijn onderverdeeld in leidende vragen. Een paragraaf in dit examenkatern behandelt één leidende vraag. Eerst lees je een samenvatting van de leidende vraag in ‘De kern’. Het verband met het heden vind je in ‘Het belang van dit onderwerp’. Daarna ga je aan de slag met opdrachten over de stof die bij de leidende vraag hoort.

Bij deze opdrachten maak je gebruik van de tekst van de paragraaf en de beeldbronnen en tekstbronnen. Begrippen die je moet kennen, zijn in de tekst vetgedrukt en aan het eind van het hoofdstuk in een begrippenlijst opgenomen.

Je maakt opdrachten waarmee je test of je de stof hebt onthouden, of je de stof hebt begrepen, of je de stof kunt toepassen en of je de stof kunt analyseren. Aan het einde van de paragraaf vind je een overzicht waarin is aangegeven om wat voor soort opdrachten het gaat. Ook oefen je via de opdrachten de vaardigheden die je moet beheersen. Boven de opdracht staat dan om welke historische vaardigheid het gaat. Aan het einde van iedere paragraaf vind je tot slot een opdracht met een actieve werkvorm en een opdracht waarmee je de stof van de paragraaf samenvat.

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 3

Afsluiting Een hoofdstuk eindigt met de afsluiting. In de afsluiting staan als eerste alle leerdoelen van het hele hoofdstuk. Op deze pagina’s staan ook de begrippen die aan bod komen in de historische context met daarbij een definitie. De tijdbalk in de afsluiting geeft een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen van de historische context.

Examentraining Aan het einde van ieder hoofdstuk vind je opdrachten zoals je die op het examen kunt krijgen. Hiermee kun je testen of je de stof al goed genoeg beheerst voor het examen.

Vaardigheden voor historisch denken en redeneren Achter in het katern vind je een overzicht van de vaardigheden voor historisch denken en redeneren die je moet beheersen voor het examen.

Register Dit examenkatern sluit af met een overzicht van alle begrippen op alfabetische volgorde met daarbij een verwijzing naar de pagina waarop het begrip voorkomt.

15/11/17 11:56

4

1

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1515-1648)

3000 v. Chr.

1 voor Chr.

Prehistorie

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_H1+voorwerk.indd 4

500 na Chr. Oudheid

16/11/17 08:29

5

Oriëntatie

bron 1

De Spaanse Furie in Antwerpen. Schilderij uit het laatste kwart van de zestiende eeuw.

De Spaanse Furie in Antwerpen (1576) Spaanse soldaten koelen hun opgekropte woede op de Antwerpse bevolking. De straat ligt bezaaid met lijken van mannen, vrouwen en kinderen. De lijken en zwaargewonde burgers zijn naakt, beroofd van al hun geld en kleren. Hier en daar zijn de lichamen op een hoop gegooid. Honden drinken het bloed en kluiven aan de slachtoffers. Vrouwen worden aangerand en verkracht. Antwerpenaren, die volgens de soldaten niet genoeg losgeld betalen, worden gemarteld.

Ze moeten vertellen waar ze hun kostbaarheden verborgen hebben. Enkele gegijzelden worden vrijgelaten om bij vrienden geld en kostbaarheden te halen als extra losgeld.

En als de soldaten daarover niet tevreden zijn, steken ze de ongelukkigen alsnog dood. Huizen staan in brand en ook het stadhuis van Antwerpen gaat in vlammen op. Zevenduizend burgers worden om het leven gebracht. Waar komt die enorme woede vandaan?

Oriëntatie op de historische context Sinds 1515 was Karel V (1500-1558) heer der Nederlanden.

Karel V wilde zijn macht vergroten door het bestuur en de rechtspraak efficiënter te maken. Dat ging in tegen de middeleeuwse privileges waarin de bestuurlijke en rechterlijke macht en invloed van de adel, de gewesten en de steden waren vastgelegd. In de Nederlanden bestond daarover veel onvrede. Adel, steden en gewesten wilden hun privileges niet opgeven. Vanaf 1555 zette zijn zoon Filips II (1527-1598) het beleid van Karel V voort. Hij liet nog feller dan zijn vader de protestanten vervolgen. Iedereen moest katholiek zijn. Als protest daartegen brak in 1568 de Nederlandse Opstand uit, die ook Tachtigjarige Oorlog wordt genoemd. Filips II stuurde Spaanse soldaten om deze opstand neer te slaan. Ondanks hun uitstekende opleiding tot soldaat en goede bewapening slaagden zij daar niet in. Onder leiding van Willem van Oranje konden de protestantse opstandelingen standhouden in Holland en Zeeland. Alkmaar en Leiden doorstonden met enorme wilskracht langdurige belegeringen.

1000 Middeleeuwen

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_H1+voorwerk.indd 5

In de winter van 1575-1576 duurde een belegering van Zierikzee door Spaanse troepen negen maanden, voordat het stadje zich gewonnen gaf. Het geploeter in die natte polders bij regen en mist was de Spaanse soldaten een gruwel. Daar kwam nog bij dat hun koning, Filips II, geen geld meer had.

Veel soldaten hadden nog twee jaar soldij (het loon voor een soldaat) te goed. Hun opgekropte woede leidde tot enorme plunderingen in Antwerpen: de Spaanse Furie. De rijke stad Antwerpen was de belangrijkste havenstad van de Nederlanden. De Spaanse soldaten wisten dat ze daar compensatie konden vinden voor hun achterstallige soldij, met als gevolg brandstichting, roof, verkrachting en moord.

Door de Spaanse Furie gingen voor het eerst alle Nederlandse gewesten samenwerken tegen de overheersing door Filips II. Ook de katholieken waren namelijk telkens slachtoffer van de plunderingen en moordpartijen door de Spaanse soldaten.

Daarom wilden nu, behalve de protestantse gewesten, ook de katholieke steden en gewesten de Spaanse soldaten verdrijven. Eigenmachtig, dus zonder opdracht van Filips II, kwamen in Gent de Staten-Generaal bijeen. Ze besloten dat de Spaanse troepen moesten worden verdreven. In alle gewesten zou geloofsvrijheid heersen. Niemand zou om het geloof worden vervolgd of veroordeeld.

Dit was het grote ideaal van Willem van Oranje, de leider van de Opstand. In de Nederlanden wilde hij zo de eenheid tussen katholieken en protestanten bewaren. Maar dat ideaal hield niet lang stand. De katholieken in het zuiden voelden zich bedreigd in hun godsdienstvrijheid doordat calvinisten in steeds meer steden de macht overnamen. Katholieke gebieden keerden daarom terug onder de gehoorzaamheid van Filips II. Daarop verenigden zich zeven opstandige gewesten in het noorden. Twee jaar later zwoeren die Filips II af als hun landsheer. In 1588 besloten ze als republiek verder te gaan: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Daarmee was de basis gelegd voor het huidige Nederland.

1500

1600

1700

Vroegmoderne tijd

1800

1900 1950 2000 Moderne tijd

16/11/17 08:29

6

bron 2

1 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1515-1648)

In 1668 schilderde Gerrit Adriaanszoon Berckheyde het nieuwe stadhuis van Amsterdam (tegenwoordig het Koninklijk Paleis op de Dam). Het enorme bouwwerk maakte de status en rijkdom van Amsterdam tijdens de Gouden Eeuw zichtbaar.

Vanaf het begin van de Opstand ontvluchtten de protestanten de gewesten en steden die Filips II nog in zijn macht had.

Protestantse handelaren en ondernemers vertrokken naar het noorden om daar hun bedrijf voort te zetten. Daar was geloofs­vrijheid en de kustgewesten Holland en Zeeland hadden niet meer te lijden van oorlogshandelingen.

Amsterdam groeide uit tot een belangrijk handelsknooppunt in de wereldhandel. Nijverheid en handel kwamen tot grote bloei. Handelsondernemingen opereerden wereldwijd. De Gouden Eeuw brak aan.

Tijdvakken – kenmerkende aspecten 14 17

21 22

24

25

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 6

Tijdvak 4 Steden en staten

De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden.

Het begin van staatsvorming en centralisatie.

Tijdvak 5 Ontdekkers en hervormers

De protestantse Reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.

Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

Tijdvak 6 Regenten en vorsten

De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economische opzicht van de Nederlandse republiek.

Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie.

15/11/17 11:56

1.1

7

Opstand in de Nederlanden 14 17 21 22

bron 3

Kenmerkende aspecten

De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden.

Het begin van staatsvorming en centralisatie.

De protestantse Reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.

Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

De Spaanse schilder Antonio Arias Fernández schilderde in 1639 Karel V en zijn zoon Filips II als beschermers van het katholieke geloof.

De kern

Karel V voerde in de Nederlanden een politiek van centralisatie en uniformering. Hij streefde ernaar in alle gewesten het­ zelfde bestuur en dezelfde wetten en rechtspraak te krijgen.

Die politiek, die inging tegen de middeleeuwse privileges, riep onder de bevolking grote weerstand op. Steden en gewesten wilden die privileges met daarin hun vrijheden en rechten niet opgeven. Op godsdienstig gebied botste het beleid van de landsheer ook met dat van veel onderdanen. De Reformatie kreeg steeds meer aanhangers. Maar Karel V zag de protestanten als ketters en liet hen fel vervolgen. Dit riep bij zowel de katholieken als de aanhangers van de Reformatie in de Nederlanden veel ongenoegen op.

Filips II, de zoon en opvolger van Karel V, zette de bestuurlijke hervormingen en de godsdienstpolitiek van zijn vader nog strenger voort. Daartegen brak in de Nederlanden een opstand uit die zou resulteren in het uiteenvallen van de Nederlanden in de Republiek der Zeven Verenigde Neder­ landen in het noorden en de Spaanse Nederlanden in het zuiden. Daarmee was de politiek van Karel V en Filips II, gericht op eenheid van bestuur en eenheid van religie, mislukt.

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 7

Het belang van dit onderwerp

Als een volk zich onderdrukt voelt op bijvoorbeeld gods­ dienstig of bestuurlijk gebied, dan verzet het zich daartegen.

Het volk vecht voor godsdienstige of bestuurlijke vrijheid. Uit zo’n strijd (de Opstand tegen Filips II) ontstond in de zestien­ de eeuw de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Pas in de negentiende eeuw kreeg Nederland definitief haar grenzen. De grondwet van 1848 werd de basis voor de huidige staatsinrichting. De staat Nederland heeft een lange wordingsgeschiedenis.

Ook nu voelen volkeren, zoals Koerden of Palestijnen, zich bestuurlijk en godsdienstig onderdrukt of economisch uitge­ buit. Ook zij willen een eigen land met een eigen bestuur.

Daarbij zijn de Koerden of Palestijnen bovendien onderling verdeeld over hoe zij een eigen staat willen bereiken en welk bestuur zij wensen. Al deze zaken speelden ook een rol bij het ontstaan van de Republiek.

Leidende vraag

Waardoor brak er een opstand uit in de Nederlanden, 1515-1572?

15/11/17 11:56

8

1 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1515-1648)

Karel V

voor het aantreden van Karel V al in Habsburgse handen

Karel V werd in 1500 in Gent geboren. Hij werd niet door zijn ouders opgevoed. Filips de Schone, zijn vader, overleed toen Karel nog maar zes jaar oud was. Zijn moeder, Johanna van Castilië, werd waanzinnig verklaard en in een klooster ondergebracht. Grootvader Maximiliaan, uit het huis Habsburg en keizer van het Heilige Roomse Rijk, zorgde voor de opvoeding van Karel V.

De Nederlandse historicus L.J. Rogier over Karel V “De jongen leek verre van intelligent en maakte met zijn sterk vooruitstekende onderkaak, zijn bijna doorlopend openhangende mond, de lege blik van zijn uitpuilende ogen in een bleek gezicht een onaantrekkelijke, bijna wezenloze indruk, die in velen onmiddellijk de gedachte aan zijn zwakzinnige moeder moet hebben opgeroepen.

Hij wás ook maar zwakbegaafd naar geest en lichaam, leerde in zijn jeugd langzaam, sprak lispelend en moeilijk, beheerste alleen de Franse taal behoorlijk, had enige schamele kennis van het Latijn, kende van het Nederlands zoveel dat hij het kon verstaan en er gebrekkig een paar zinnen in kon zeggen, en verstond van het Duits, het Italiaans en het Spaans, de talen van zijn andere landen, bijna niets.”

Groningen Friesland

1521 1524

Wedde en Westerwolde Drenthe

1528

Lingen

1536

Overijssel

1543 Holland ee rdz Noo

Utrecht

Gelre

Zeeland Gelre Brabant

Vlaanderen

DUITSE RIJK Limburg

Rijsels- Doornik Vlaanderen Henegouwen

Artesië

Namen

Luxemburg FRANKRIJK 0

25

50 km

1 : 4.500.000

bron 5

In 1515 werd Karel V landsheer in de gebieden die hij had geërfd. Deze zogenaamde Bourgondische erfenis staat op het kaartje rood gekleurd. Karel streefde ernaar de ontbrekende gewesten aan zijn erfenis toe te voegen.

L.J. Rogier, Eenheid en scheiding. Geschiedenis der Nederlanden 1477-1813 (1973).

0

bron 4

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 8

Heilige Roomse Rijk

c O he

In de veertiende en vijftiende eeuw kregen de hertogen van Bourgondië een groot aantal van de gewesten in de Nederlanden in hun macht. Maximiliaan, de grootvader van Karel V, erfde de meeste van die gewesten en bracht ze zo in Habsburgs bezit. Officieel was Karel al vanaf het overlijden van zijn vader heer der Nederlanden. In de praktijk oefende zijn grootvader Maximiliaan, als voogd van zijn kleinzoon, die functie uit.

In 1515, op vijftienjarige leeftijd, nam Karel V de bestuurlijke taken als heer der Nederlanden op zich. Een jaar later overleed zijn grootvader in Spanje (de vader van zijn moeder). Karel werd nu ook koning van Spanje (inclusief de kolonies in

Bourgondische erflanden

c ntis

Een wereldrijk met wereldproblemen

500 km

Atla

Als bestuurder was Karel V bedachtzaam. Hij was diepgelovig.

Karel V had een groot plichtsbesef en wees geen enkele bestuurlijke taak af, doordrongen als hij was van zijn door God opgelegde taak: hij moest een wereldrijk besturen en het katholieke geloof handhaven.

250 1 : 30.000.000

ea

Franche Comté

an

Oostenrijkse erflanden

Milaan

Castilië

Aragón Balearen Mid

Sardinië

Napels

dellan dse Zee

Sicilië

bron 6

Het rijk van Karel V in Europa.

Amerika en de Italiaanse gebieden: Milaan, Sardinië, Sicilië en Napels). En nadat in 1519 zijn grootvader Maximiliaan gestorven was, werd Karel V gekozen tot keizer van het Heilige Roomse Rijk.

15/11/17 11:56

9

1.1 Opstand in de Nederlanden

Karel V regeerde over een wereldrijk en kreeg te maken met de daarbij horende problemen. Op de wereldzeeën moest hij de strijd aan met concurrent Portugal. In de kolonies waren de belangen van de missionarissen, die de bevolking wilden bekeren, en de belangen van de Spaanse veroveraars, die geen wreedheid uit de weg gingen om hun bezittingen, macht en rijkdom uit te breiden, aan elkaar tegengesteld. Koning Frans I van Frankrijk, omsingeld door de Habsburgse gebieden, werd een steeds grotere vijand. In Zuid-Spanje was in 1492 het laatste moslimgebied veroverd, maar de Spanjaarden zetten de strijd tegen de moslims voort in Noord-Afrika. De Ottomanen (het Turkse Rijk) probeerden met hun vloot steeds meer de handel rond de Middellandse Zee te domineren en drongen op aan de oostgrens van het Heilige Roomse Rijk. In 1529 belegerden ze zelfs Wenen. Karel V moest zijn aandacht voortdurend verplaatsen en verdelen over zijn wereldrijk.

Centralisatie en uniformering De Bourgondische hertogen begonnen in de Nederlanden met centralisatie en uniformering. Een centrale Rekenkamer in Brussel zorgde voor de inning van belastingen. De Grote Raad van Mechelen werd de hoogste rechtbank in de Bourgondische Nederlanden. Langzaam werden overal dezelfde wetten en rechtspraak ingevoerd in de Nederlanden.

Dat ging vaak in tegen het oude gewoonterecht of de privileges van de steden en gewesten. Voor alle Bourgondische gewesten werd vanaf 1464 een Staten-Generaal bijeen­ geroepen met daarin afgevaardigden van de Gewestelijke

bron 7

Staten. Zo hoefde de landsheer niet meer met elk gewest apart te onderhandelen over de beden, de jaarlijkse belastingen. De belastingen en de bestuurlijke en juridische bepalingen golden – tegen de oude privileges in – voor steeds grotere gebieden.

Karel V zette deze politiek van centralisatie en uniformering voort en bij de adel en in de steden en gewesten groeide de ontevredenheid hierover. De taak van de adel in de recht­ spraak en de daaraan verbonden inkomsten werd steeds minder. De steden en gewesten kregen vanuit Brussel voor heel de Nederlanden geldende wetten opgelegd, terwijl ze voorheen door de privileges zelf hun bestuur en rechtspraak konden regelen. De gewesten, de steden en de adel verloren zo door de centralisatie steeds meer voorrechten die in de middeleeuwen door middel van privileges waren verkregen.

De gewesten, de steden en de adel streefden naar behoud van de privileges. Dit noemen wij particularisme.

Maarten Luther Net als in de Nederlanden wilde Karel V in het Duitse Rijk (of Heilige Roomse Rijk) zijn macht versterken. Hij slaagde daar niet in door het felle verzet van steden, vorsten en edelen.

Daarbij kwam nog de Reformatie. Onder de Duitse bevolking groeide de sympathie voor de ideeën van hun landgenoot Maarten Luther. Terwijl Karel V vond dat iedereen katholiek moest blijven. Hij zag het katholieke geloof als een eenheidsvormende kracht voor al die verschillende volkeren en gebieden die hij bestuurde.

Het bestuur van de Nederlanden onder de Habsburgers.

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 9

15/11/17 11:56

10

1 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1515-1648)

Maarten Luther (1483-1546) studeerde eerst rechten, maar daarna theologie en werd monnik. In zijn torenkamertje van het klooster bestudeerde hij zeer intensief de Bijbel. Luther vond dat de paus in Rome niet op een sobere en mede­ menselijke manier leefde, zoals Jezus volgens Bijbelteksten had aanbevolen. De paus leefde in luxe en streefde naar macht. Ook kardinalen en bisschoppen waren vaak uit op macht en rijkdom. Volgens Luther waren de priesters slecht opgeleid en hadden zij weinig kennis van de Bijbel. Door zijn Bijbelstudie kwam Luther tot de conclusie dat de zondige mens niet de hemel verdient door goede werken te doen, zoals de katholieke kerk leerde. Alleen de kracht van het geloof kan de zondige mens in het reine brengen met God. En alleen God vergeeft. De katholieke kerk had gebruiken aan het geloof toegevoegd die niet in de Bijbel te vinden waren. Luther richtte zich vooral tegen de verkoop van aflaten. Door een aflaat te kopen zou volgens de Kerk de ziel van de gelovige minder lang in het vagevuur blijven en zo sneller in de hemel komen. De inkomsten gebruikte de paus onder andere om de kostbare bouw van de Sint-Pieterskerk in Rome te betalen.

De Rijksdag in Worms (1521) Dankzij de uitvinding van de drukpers verspreidden de ideeën van Luther zich snel. Het harde optreden van Karel V tegen de ketters, de afvalligen van het katholieke geloof, kon de groei van het aantal volgelingen van Luther niet verhinderen.

De paus bestreed Luthers kritiek op de katholieke kerk. Hij begon in 1518 een ketterproces tegen Luther en deed hem in de kerkelijke ban. Zo werd Luther uit de Kerk gezet en kon hij niet in de hemel komen. Keizer Karel V, die de religieuze eenheid in zijn rijk wilde bewaren, was het met de paus eens.

Luther verdedigde zijn opvattingen voor keizer Karel V, de Duitse vorsten en theologen tijdens een Rijksdag in Worms.

Luther over de aflaatpreken van Tetzel (1517) “Het is gewoon ongelooflijk wat die dwaze en onbeschaamde monnik daar allemaal verkondigd heeft. Hij zei onder andere dat, wanneer een christen een bloedschendige (seksuele) verhouding had onderhouden met zijn moeder, maar een zekere som geld had gestort in de pauselijke aflatenkoffer, de paus de macht had om hem zijn zonden te vergeven, zowel in de hemel als op aarde, en dat, wanneer hij dat deed, God hetzelfde moest doen.”

F. Myconius, Historia Reformationis, uitgegeven door P. Vivet, Mémoires de l’Europe (1971).

bron 8 Luther wilde met een kerkhervorming of Reformatie de fouten die in de gebruiken van de katholieke kerk waren geslopen, herstellen. Zijn drie hoofdgedachten waren: 1 Mensen kunnen alleen door de genade van God worden gered: God vergeeft, niet de mens.

2 Mensen kunnen alleen door het geloof tot God komen, niet door ‘goede werken’, zoals biechten of pelgrimstochten of aflaten.

3 Mensen zijn zelf direct aan God verantwoording schuldig.

Een gelovige heeft genoeg aan de Bijbel als richtlijn, omdat dit het woord van God is. Vandaar dat Luther in de kerkdienst de volkstaal gebruikte. De rol van priesters in het geloof vond Luther veel minder belangrijk.

bron 9

Een vroege druk (omstreeks 1520) van een tekst van Luther. Vertaling: ‘Een sermoen of preek over de aflaat en genade, geschreven en gepreekt door de eerbiedwaardige Maarten Luther, Augustijner monnik te Wittenberg.’

Luther spreekt op de Rijksdag te Worms (18 april 1521) “Alleen getuigenissen van de Heilige Schrift of duidelijke bewijzen kunnen mij in het ongelijk stellen. Want de paus kan mij niet overtuigen, omdat het vaststaat dat hij zich herhaaldelijk heeft vergist en zichzelf heeft tegen­ gesproken. De door mij aangehaalde passages in de Bijbel hebben mij dit inzicht gebracht. En aangezien mijn geweten bepaald wordt door Gods woord, kan ik en wil ik niets herroepen, omdat het gevaarlijk en onmogelijk is om tegen het geweten in te handelen. God helpe mij. Amen.”

K. Bornkamm, G. Ebeling, Martin Luther, Ausgewählte Schriften, Band 1, Aufbruch zur Reformation (1995).

bron 10

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 10

15/11/17 11:56

11

1.1 Opstand in de Nederlanden

breiden. Het ontstaan van de lutherse kerk, gesteund door lutherse vorsten, leidde tot een oorlog tegen Karel V en de rooms-katholieke vorsten die trouw waren gebleven aan de paus in Rome. In 1555 kwam, op initiatief van Karels broer Ferdinand en tegen Karels zin, de Augsburgse Religievrede tot stand. Hierin werd vastgelegd dat de vorsten voortaan zelf voor hun land of gebied het geloof bepaalden: ‘cuius regio, eius religio’ (van wie het land is, is ook de godsdienst). De onderdanen van elk gebied in het keizerrijk moesten voortaan het geloof van hun vorst aannemen. Onderdanen die niet volgens dat geloof wilden leven, moesten maar naar een ander gebied verhuizen. Karel V beschouwde dit als een persoonlijke nederlaag. Hij had zich immers altijd ingezet voor religieuze eenheid en uniformiteit. bron 11

Op deze ingekleurde ets uit 1557 staat Luther voor Karel V en de keurvorsten op de Rijksdag te Worms in 1521. De vertaling van de teksten: ‘De boeken moeten met hun titels worden genoemd.’ en ‘Hier sta ik. Ik kan niet anders. God helpe mij. Amen.’

Het lukte Luther niet om de aanwezigen op de Rijksdag van Worms te overtuigen. Met het Edict van Worms sloot Karel V zich aan bij de paus en sprak de Rijksban uit over Luther en zijn aanhangers. Keurvorst Frederik van Saksen verstopte en beschermde de verbannen Luther op kasteel de Wartburg.

Daar vertaalde Luther het Nieuwe Testament van de Bijbel in de Duitse volkstaal en voorzag hij elk Bijbelboek van een inleiding. Hierdoor zou iedere gelovige zelf de Bijbelteksten kunnen begrijpen. Door de kerkelijke ban besloten Luthers volgelingen eigen kerkgemeentes te stichten, los van de bestaande katholieke kerk. Wat begonnen was als een poging om de Kerk van binnenuit te hervormen, werd nu een kerksplitsing. Daarbij kregen de lutheranen steun van verschillende vorsten in het Heilige Roomse Rijk. Luther vond dan ook dat het volk in geloofszaken moest luisteren naar de vorst. Hij zei daarover: “Zelfs als de dragers van het gezag slecht zijn en goddeloos, is toch het gezag en zijn macht goed en van Godswege.”

Johannes Calvijn Luther was niet de enige protestantse criticus. Van de hervormers kreeg de Fransman Calvijn in de Nederlanden de meeste aanhang. Johannes Calvijn (1509-1564) studeerde rechten, maar kreeg steeds meer belangstelling voor geloofszaken. De Bijbel moest een belangrijke plaats krijgen in het leven. Net als Luther was hij tegenstander van de vele plechtigheden van de katholieke kerk om de zielen te redden en in de hemel te brengen. Volgens Calvijn moest een geestelijke een soort leraar zijn: hij moest in begrijpelijke taal het geloof en de in de landstaal vertaalde Bijbel uitleggen.

Heiligenbeelden waren daarbij uit den boze, de gelovigen moesten God eren en God alleen.

De Augsburgse Religievrede Karel V kon de groei van de aanhang van Luther niet voorkomen. Steeds meer steden en vorsten in het Heilige Roomse Rijk gingen over tot het lutheranisme. Op een Rijksdag protesteerden zij bij Karel V openlijk tegen de inperking van de godsdienstvrijheid, vandaar de naam protestanten. Behalve het geloof, speelden daarbij ook economische motieven een rol. De protestanten namen namelijk de bezittingen van de rijke katholieke kerken en kloosters in beslag om daarmee de lutherse gemeenten op te bouwen. Dit gebruikten zij ook om hun eigen bezit uit te

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 11

bron 12

Lucas Cranach schilderde in 1548 deze geleerden en hervormers die een belangrijke rol speelden bij de opkomst van het protestantisme. Links vooraan Luther, tweede van rechts Calvijn, vierde van rechts Erasmus.

15/11/17 11:56

12

1 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1515-1648)

Calvijn vond het verkeerd dat rooms-katholieke gelovigen nooit zeker waren van hun zaligheid. Ze wisten nooit zeker of ze wel genoeg goede werken hadden gedaan om in de hemel te komen. Volgens Calvijn stond het heil van de gelovigen vast doordat God daarover beschikt. Dat noemen wij predestinatie.

Calvijn sprak zich ook uit over de manier waarop kerkelijke gemeenten zich moesten organiseren. Het bestuur van een gemeente moest bestaan uit enkele leden van de gemeente.

Leiders, zoals de paus en de bisschoppen bij de katholieken, waren niet nodig. Volgens Calvijn was elke gelovige evenveel waard. Anders dan Luther vond Calvijn dat zijn volgelingen zich ook zonder toestemming van de vorst mochten organiseren. Dit gold des te meer wanneer de vorst zich niet aan Gods regels hield. Het volk zou hem dan zelfs mogen afzetten.

Contrareformatie De katholieke kerk en haar trouwe aanhangers Karel V en Filips II bestreden de Reformatie. Deze zogenaamde Contrareformatie bestond uit twee onderdelen: 1 de vervolging van de ketters (de aanhangers van de Reformatie); 2 een verbetering van het kerkelijke leven door de katholieke kerk zelf.

Vooral het eerste middel, de kettervervolging, kreeg veel aandacht. De gelovige Karel V zag het in het Duitse Rijk en in de Nederlanden als zijn plicht om andersgelovigen streng te vervolgen. Daarbij speelden niet alleen geloofsoverwegingen een rol. Geloofseenheid zou de eenheid in zijn rijk vergroten.

Karel V begreep heel goed dat de boeken, prenten en pamfletten van de hervormers zorgden voor een snelle verspreiding van hun denkbeelden. Daarom vaardigde hij niet alleen plakkaten (wetten) uit tegen ketters, maar ook tegen het verspreiden en het bezitten van werken van de hervormers.

Karel V verbiedt werken van de hervormers “Niemand zal mogen drukken, schrijven, bewust afschrijven, in bezit hebben, ontvangen, dragen, bewaren, verbergen, bij zich houden, verkopen, kopen, geven, uitdelen, uitstrooien of laten vallen in kerken, langs straten of op andere plaatsen, één enkel van de boeken, geschreven door Maarten Luther, Ulrich Zwingli, Maarten Bucer, Jean Calvijn of andere ketters en schrijvers van hun sekten of van andere slechte sekten, afgekeurd door de Heilige Kerk.”

Karel V, Le placard général et perpétuel (1550).

bron 13

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 12

In 1550 vaardigde Karel V in de Nederlanden nieuwe plakkaten uit tegen de ketters. Deze plakkaten gaven de inquisitie, de kerkelijke rechtbank die ketters opspoorde, meer bevoegd­ heden. Hierdoor werd de vervolging van ketters nog geweld­ dadiger. Verdachten werden tijdens de ondervragingen gemarteld en velen kwamen op de brandstapel. Onder de bevolking kregen de nieuwe plakkaten daarom de naam ‘Bloedplakkaten’.

Filips II In 1555 droeg Karel V de heerschappij over de Nederlanden over aan zijn zoon Filips II. De opvoeding van Filips II aan het Spaanse hof was streng katholiek zonder enige ruimte voor tolerantie. En terwijl Karel V weinig kennis had van de Spaanse taal en de verhoudingen in Spanje, zo had Filips II nauwelijks kennis van het Frans of Nederlands. Evenals zijn vader was Filips II een felle tegenstander van de Reformatie en liet hij de aanhangers van de Reformatie streng vervolgen.

Ook zette hij de strijd tegen Frankrijk en tegen de islamitische heersers in het Middellandse Zeegebied voort. Herhaaldelijk had hij voor al die oorlogen te weinig geld. Bij het besturen van zijn enorme rijk was Filips II ijverig, maar weinig efficiënt.

Hij was langzaam in het nemen van beslissingen. Daarbij bemoeilijkten de grote afstand tussen Spanje en de Nederlanden en het langzame verkeer (vaak per schip) snel reageren.

bron 14

In totaal werden in de Nederlanden tussen 1522 en 1565 ongeveer 1300 mensen om hun geloof veroordeeld en gedood. Jan Luyken etste deze ketterverbranding voor het boek Martelaarsspiegel van Thielman Jansz van Braght (1685).

15/11/17 11:56

13

1.1 Opstand in de Nederlanden

was in de Nederlanden aangesteld als landvoogdes, de plaatsvervangster van Filips II. Aan haar boden zij in april 1566 in Brussel het Smeekschrift der Edelen aan. Volgens de lage adel dreigde een opstand. De strenge kettervervolgingen waren daarvan de oorzaak. Daarom vroeg de lage adel in het Smeekschrift de felle kettervervolgingen te stoppen en met de Staten-Generaal te gaan praten over de financiële en godsdienstige problemen waar de Nederlanden in terecht waren gekomen.

bron 15

Karel V wordt opgevolgd door zijn zoon Filips II als koning van Spanje en landsheer van de Nederlanden.

Zijn broer Ferdinand wordt keizer van het Heilige Roomse Rijk. De vrouwen die Karel geschenken aanbieden, stellen Europa, Amerika, Afrika en Azië voor, de werelddelen die toen bekend waren. Schilderij van Frans Francken (ca. 1630-1640).

Toen Filips II in 1559 Brussel verliet om vanuit Madrid zijn rijk te besturen, waren in de Nederlanden de bestuurlijke en religieuze spanningen hoog opgelopen: 1 Op bestuurlijk gebied nam de spanning toe. Door de centralisatiepolitiek van Filips II verloren de gewesten, de steden en de adel steeds meer macht. De middeleeuwse afspraken tussen de vorst en zijn onderdanen over de bestuurlijke en rechterlijke bevoegdheden (de privileges) kwamen zo in gevaar. De steden en gewesten in de Nederlanden vonden dat Filips II zich aan de privileges moest houden.

2 Op godsdienstig gebied verscherpte de relatie tussen de regering en de aanhangers van de Reformatie. Onder de bevolking was in het geheim de aanhang voor de opvattingen van Calvijn (de gereformeerde religie) sterk gegroeid. In de Nederlanden werden protestanten daarom ook wel calvinisten genoemd. De inquisitie vervolgde de ketters fel en velen werden tot de brandstapel veroordeeld. Dit ging niet alleen de protestanten te ver.

Ook veel katholieken waren tegen de strenge vonnissen.

1566, het jaar van de Beeldenstorm Een groot aantal ontevreden, vooral lage edelen sloot in deze gespannen situatie in 1565 het Eedverbond der Edelen. Zij wilden de belangen van de Nederlanden onder de aandacht van hun landsheer Filips II brengen. Margaretha van Parma

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 13

Uit het Smeekschrift (1566) “Wij vrezen dat door het besluit van Zijne Majesteit dat de inquisitie haar taak moet vervullen en de plakkaten in alle strengheid uitgevoerd moeten worden, de moeilijkheden zullen toenemen. Er zou een algemene opstand kunnen uitbreken, die tot een ineenstorting van alle landen kan leiden. De houding van het volk is reeds veranderd.

De plakkaten zijn de bron van alle moeilijkheden, wij vragen daarom deze op te heffen; niet alleen om ineen­ storting van deze landen te voorkomen. Tevens verzoeken wij Zijne Majesteit andere voorschriften te geven volgens advies en met instemming van de Staten-Generaal.”

Uit: L. Mulder, Geschiedenis van Nederland van prehistorie tot heden (1989).

bron 16 Meer dan tweehonderd edelen waren aanwezig bij het aanbieden van het smeekschrift aan de landvoogdes.

Margaretha van Parma was bang voor een volksopstand en durfde het verzoek van zo’n groot aantal edelen niet te negeren. Ze gaf toe aan het verzoek van de edelen. De uitvoering van de ketterplakkaten werd opgeschort.

Calvinisten die tot dan hun opvattingen geheim hadden gehouden, durfden nu openlijker voor hun geloof uit te komen.

Gevluchte protestanten keerden terug uit aangrenzende gebieden. Omdat zij nog geen eigen kerkgebouwen hadden, preekten de predikanten buiten de steden, vaak verscholen in een bos. Tijdens deze hagenpreken droegen calvinistische predikanten de ideeën van Calvijn uit voor steeds grotere groepen. Opgezweept door de hagenpreken drongen protestanten vanaf augustus 1566 kerken en kloosters binnen en vernielden religieuze versieringen. In de Bijbel stond namelijk dat de verering van beelden afgoderij was. De Beeldenstorm raasde in enkele weken van zuidwest naar noordoost over de Nederlanden. De acties leken spontaan, maar de beeldenstormers werden vaak aangezet tot hun daden door predikanten en kregen soms steun vanuit hogere kringen, ook van edelen.

15/11/17 11:56

14

1 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1515-1648)

Willem van Oranje was de Nederlanden ontvlucht. De edelen Egmond en Horne bleven. Zij werden op bevel van Alva gearresteerd, door de Raad van Beroerten veroordeeld en in 1568 op de markt van Brussel onthoofd. Omdat beide edelen zeer gerespecteerd waren, leidde hun executie tot grote verontwaardiging bij de bevolking.

De komst van het Spaanse leger verergerde de crisissituatie voor de bevolking van de Nederlanden. Grote onrust bracht de invoering in 1569 van de Tiende Penning: een belasting van tien procent op de verkoop van alle roerende goederen. De Nederlanden kochten de Tiende Penning af met een bedrag van twee miljoen gulden. Een groot deel van dat geld was bestemd voor de soldij van de Spaanse soldaten. bron 17

Calvinisten en nieuwsgierigen zijn samengekomen bij een bos buiten Antwerpen. De hagenpreek vindt verscholen achter bomen plaats en er staan gewapende mannen op wacht. Ingekleurde ets door Frans Hogenberg (1570).

Na overleg met de landvoogdes gingen de hoge edelen Willem van Oranje, Lamoraal van Egmond en Filips de graaf van Horne naar enkele grote steden waar de calvinisten veel aanhang hadden en de Beeldenstorm het felst was geweest.

De edelen probeerden er rust en orde te herstellen door een godsdienstvrede te sluiten. De katholieken kregen zo veel mogelijk hun oude positie terug, maar ook gaven de edelen de calvinisten een eigen kerkgebouw. Zo hoefden die niet meer in de openlucht samen te komen. De hoge edelen hoopten zo dat de calvinisten tevreden zouden zijn en dat de onrust zou afnemen.

Maar Filips II keurde dat beleid af en besliste dat de ‘bloed­ plakkaten’ in werking zouden blijven: de ketterij moest worden onderdrukt. Filips vond het optreden van de hoge edelen tegen de beeldenstormers en opstandelingen veel te slap. Ook landvoogdes Margaretha had volgens Filips veel harder moeten optreden. Hij stuurde in 1567 de hertog van Alva met een leger van 10.000 Spaanse soldaten naar de Nederlanden. Alva moest definitief afrekenen met het verzet in de Nederlanden. Margaretha van Parma voelde zich als landvoogdes gepasseerd en nam ontslag. Alva werd door Filips II als nieuwe landvoogd aangesteld. Hij liet de beelden­ stormers en opstandelingen straffen door een speciale rechtbank: de Raad van Beroerten. De meesten wachtten hun bestraffing niet af en vluchtten uit de Nederlanden, in totaal zo’n 60.000 mensen. De Raad veroordeelde ruim 11.000 opstandelingen en beeldenstormers. Ruim 9.000 van hen werden veroordeeld tot verbanning. De Raad van Beroerten veroordeelde 1.100 mensen ter dood. Van alle veroordeelden werden de bezittingen afgenomen. Het aantal uitgevoerde doodvonnissen is niet bekend, maar was wel voldoende om de Raad van Beroerten de bijnaam Bloedraad te geven.

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 14

Zelfs de Nederlandse katholieken vonden het harde optreden van Alva buiten alle proporties. Velen waren tolerant ten aanzien van protestanten. Bovendien moesten ook de katholieken extra belastingen betalen en werden zij ernstig getroffen door de oorlogssituatie.

Willem van Oranje Willem van Oranje groeide tijdens de eerste jaren van de Opstand steeds meer uit tot leider van het verzet tegen de Spaanse overheersing. Willem behoorde tot de hoge Duitse adel en was door zijn ouders luthers opgevoed. Karel V haalde hem als jongen naar het hof in Brussel om hem voor te bereiden op zijn bestuurlijke taken. In Brussel stond zijn opleiding nadrukkelijk in het teken van het katholicisme. Dat was een voorwaarde waaronder Willem het Zuid-Franse

bron 18

Den ellendighen Staet der Nederlanden: De hertog van Alva heerst als tiran over de zeventien onschuldige maagden die de Nederlandse gewesten voorstellen.

Schilderij uit 1627.

15/11/17 11:56

15

1.1 Opstand in de Nederlanden

vorstendom Orange kon erven van zijn oom. Tussen de jonge Willem van Oranje en Filips II bestond aanvankelijk een redelijke verstandhouding, maar de karakters van de twee mannen waren erg verschillend. Filips leefde sober en was een vroom katholiek. Willem van Oranje was verdraagzamer en zijn levensstijl was uitbundig. Door het huwelijk van Willem met Anna van Saksen, de lutherse dochter van de hertog van Saksen, nam de verwijdering tussen Willem en Filips verder toe. Langzaam veranderde Willems loyaliteit aan Filips in opstandigheid. Herstel van de oude bestuurlijke rechten en het beëindigen van de kettervervolgingen in de Nederlanden waren de hoofddoelen van zijn verzet.

Nog voordat Alva in de Nederlanden aankwam, vluchtte Willem naar het familiebezit in het Heilige Roomse Rijk. Van daaruit begon zijn militaire verzet tegen Alva en het Spaanse leger in de Nederlanden. Zijn broers Adolf en Lodewijk van Nassau deden met ongeveer 4.000 huurlingen (soldaten die tijdelijk waren ingehuurd) in 1568 een aanval bij Heiligerlee in het noorden. Ze wonnen de eerste veldslag, maar Adolf sneuvelde. Twee maanden later verloor Lodewijk een tweede veldslag. Willem van Oranje zelf trok met ongeveer 25.000 manschappen vanuit het Heilige Roomse Rijk naar de Nederlanden. Zijn doel was Brabant, het hart van de Nederlanden, te bevrijden. Alva bleef de legermacht van Oranje volgen en won meerdere kleine veldslagen. Uit angst voor Alva durfde geen enkele stad haar poorten te openen voor de troepen van Willem van Oranje. Uiteindelijk moest Willem van Oranje uit geldgebrek zijn leger van huurlingen ontbinden.

De Watergeuzen veroveren Den Briel Weer terug in het Heilige Roomse Rijk verzamelde Willem van Oranje opnieuw genoeg geld van protestantse vorsten en steden voor een nieuwe militaire campagne. Hij haalde calvinistische edelen in Frankrijk over om hem vanuit het zuiden te hulp te schieten in de Nederlanden. Ook legde hij contact met vertegenwoordigers van de Watergeuzen. Dit waren Nederlandse aanhangers van de Reformatie en opstandelingen. Uit angst voor Alva waren zij de zee op gevlucht. Een aantal van hen vestigde zich in Engeland, maar de meesten bleven op zee en leefden van de visvangst en beroving van koopvaardijschepen. Ook vielen ze kustdorpen aan. Van Willem van Oranje kregen ze zogenaamde kaperbrieven. Daarmee kregen ze officieel toestemming om vijandige (Spaanse) schepen te kapen. Willem van Oranje plande samen met de calvinistische legermacht uit Frankrijk en de Watergeuzen een drievoudige aanval op de Nederlanden. Maar nog voordat deze gecombineerde actie kon plaatsvinden, boekten de Watergeuzen in 1572 succes door Den Briel in te nemen. Spoedig kozen meer Hollandse steden

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 15

bron 19

‘Briel wert ingenomen door den Grave van der Marck Heere van Lumy.’ Ingekleurde ets van Frans Hogenberg (1576).

de zijde van de Watergeuzen. Daarbij werd aan de katholieken geloofsvrijheid toegezegd. Her en der vonden echter toch beeldenvernielingen plaats. Ook kloosters werden geplunderd. De bezetters van Gorcum namen zeventien priesters gevangen, folterden ze en hingen ze op: de martelaren van Gorcum.

Toen Willem van Oranje aan zijn tweede veldtocht begon, leek hij succesvol. Hij veroverde enkele Gelderse steden, waaronder Roermond. Willem van Oranje liet toe dat zijn soldaten de stad plunderden. Vooral kloosters en kerken kregen het zwaar te verduren. Oranjes soldaten namen kloosterlingen gevangen.

Zij moesten zich met grote geldbedragen vrijkopen.

Kostbaarheden, klokken en geld werden geroofd. In de ver­ schillende kloosters en in de stad vermoorden de soldaten in totaal negentien kloosterlingen en priesters. Ook in Brabant slaagde Willem van Oranje erin enkele steden te veroveren en andere steden openden nu wel de poorten. Maar de beloofde hulp uit Frankrijk bleef uit door een enorme moordpartij op Franse calvinisten (hugenoten) in de nacht van 23 op 24 augustus 1572 (de Bartholomeusnacht). Een tegenaanval van Alva en zijn zoon Don Frederik bracht de veroverde steden weer snel in Spaanse handen. Willem van Oranje trok nu naar het noorden, waar hij een aantal steden veroverde. Steeds meer Zeeuwse en Hollandse steden sloten zich bij de opstandelingen aan. In Dordrecht kwam een aantal steden in een vergadering van de Staten van Holland samen. Dit was een revolutionaire daad omdat alleen de landsheer (Filips II) of zijn directe plaatsvervanger in het gewest, de stadhouder, de Gewestelijke Staten bij elkaar mocht roepen. Deze Hollandse Statenvergadering erkende Willem van Oranje als stadhouder. Op verzoek van Oranje bepaalden de Gewestelijke Staten van Holland dat zowel aan de calvinisten als aan de katholieken vrijheid van godsdienst werd toegestaan.

15/11/17 11:56

16

1 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1515-1648)

1.1

Opdrachten

opdracht 1

a b c

d e

Lees Het belang van dit onderwerp.

Je werkt in duo’s.

Een persoon van het duo kiest de Koerden, de ander de Palestijnen. Je zoekt informatie over het volk dat jij gekozen hebt.

In welke landen wonen de Koerden/Palestijnen?

Hoe worden de Koerden/Palestijnen behandeld door de landen waarin zij wonen? Wat is daar de oorzaak van?

Welke ideeën leven er bij de Koerden/Palestijnen over een eigen land met een eigen bestuur? Zijn er daarbij verschillende groeperingen en hoe denken die over hun toekomstige bestuur?

Wat hebben de Koerden/Palestijnen bereikt met hun streven naar een eigen staat?

Wissel met elkaar de resultaten van het onderzoek uit en maak een overzicht van de overeenkomsten en verschillen.

d Geef een voorbeeld van een ‘vergissing van de paus’ waar Luther over spreekt in bron 10. e Verklaar waarom Karel V in 1550 het verbod op de werken van hervormers (bron 13) uitvaardigde.

opdracht 5 vaardigheid

a b c

d

opdracht 2 vaardigheid

Oorzaak en gevolg (causaliteit) Lees Karel V en Een wereldrijk met wereldproblemen.

Gebruik bron 4 en 6. a Noem de Europese landen waar Karel V bestuursmacht had. b Noem vier oorzaken waardoor Karel V moeilijk zijn politieke doelen kon bereiken.

opdracht 3

Lees Staatsvorming in de Nederlanden en Centralisatie en uniformering. Gebruik bron 5 en 7. a Leg uit waarom de politiek van centralisatie en uniformering verzet opriep bij de steden en gewesten. b Leg uit waarom de politiek van centralisatie en uniformering verzet opriep bij de gewestelijke adel. c Maak met behulp van bron 5 duidelijk waarom het voor de Bourgondiërs en Karel V zo belangrijk was het bestuur in de Nederlanden te centraliseren en uniformeren.

opdracht 4

Lees Maarten Luther en De Rijksdag in Worms.

Gebruik bron 8, 9, 10 en 13. a Noem drie punten van kritiek die Luther had op de katholieke kerk. b Geef bij elk van de kritiekpunten van Luther (vraag a) een passend citaat uit bron 8 en leg uit waarom dat citaat bij dat punt van kritiek past. c Leg uit waarom juist het thema van bron 9 in een drukwerk werd verspreid.

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_H1+voorwerk.indd 16

Gebeurtenissen, verschijnselen, ontwikkelingen en standplaatsgebondenheid Lees De Rijksdag in Worms, De Augsburgse Religievrede en Contrareformatie.

Op welke manier reageerde Karel V op Luther, op de verspreiding van hervormingsideeën en op zijn aanhang?

Leg uit wat de Contrareformatie inhield en geef daarbij drie voorbeelden met steeds een korte beschrijving.

Welke ontwikkeling vond in het Heilige Roomse Rijk plaats ten aanzien van de positie van de protestanten? Gebruik in het antwoord de term ‘Augsburgse Religievrede’.

Beoordeel voor zowel de protestanten als voor Karel V hoe zij over de Augsburgse Religievrede zullen hebben gedacht.

opdracht 6 vaardigheid

Continuïteit en verandering (discontinuïteit) Lees Centralisatie en uniformering en Filips II. Beoordeel of er tussen het beleid van Karel V en het beleid van Filips II vooral sprake was van continuïteit of van verandering. Onderbouw jouw oordeel met twee verschillende voorbeelden.

opdracht 7

Lees Maarten Luther en Johannes Calvijn.

Neem het schema over en vul de ontbrekende gegevens in om een overzicht te krijgen van de verschillen in geloofsopvatting.

opdracht 8 vaardigheid

Soorten oorzaken, motieven Lees Filips II en 1566, het jaar van de Beeldenstorm en gebruik bron 14, 16 en 17. a Beschrijf het beleid van Filips II op bestuurlijk en op religieus gebied. Geef voor elk onderdeel een verklaring vanuit zijn opvoeding en politieke doelen. b Leg uit bij welke bevolkingsgroepen het beleid van Filips II tot steeds meer ontevredenheid leidde, zodat er een opstand uitbrak in de Nederlanden. Beoordeel telkens of je te maken hebt met religieuze, politieke of economische oorzaken en motieven. Neem het schema op de volgende bladzijde over en vul het in.

14/03/18 11:19

17

1.1 Opstand in de Nederlanden

SCHEMA BIJ OPDRACHT 7

Rooms-Katholieke kerk Luther Hoe kun je in de hemel Door de sacramenten, komen? goede werken en aflaten.

Hoe wordt de Bijbel, het De Bijbel moet worden woord Gods, gebruikt? vertaald en elke gelovige

moet die zelf kunnen lezen.

Welk nut hebben beelden Die herinneren aan de goede van Heiligen? werken van de heiligen en

zijn een voorbeeld van hoe je

goed leven moet.

Mag je de vorst afzetten?

SCHEMA BIJ OPDRACHT 8

Motief/motieven om tegen het beleid

van Filips II in te gaan Adel

Calvijn

Ja, als die vorst niet God eert en gelovigen dwingt tot een geloof waardoor zaligheid niet te bereiken is.

Religieus, politiek, economisch motief

Bestuurders in de steden Arbeiders in de nijverheid Aanhangers van het protestantisme

opdracht 9 vaardigheid

Soorten oorzaken Lees nogmaals Filips II en 1566, het jaar van de Beeldenstorm en gebruik bron 16 en 17. a Noem drie verschillende soorten oorzaken voor het begin van de opstand tegen Filips II en geef per soort een gebeurtenis die daarbij past. b Leg uit over welk soort oorzaak je leest in bron 16 en welk soort oorzaak je ziet in bron 17. Geef in je uitleg een verwijzing naar de bron en schrijf op wat je leest of ziet.

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 17

opdracht 10 vaardigheid

Bedoelde en onbedoelde gevolgen, directe en indirecte gevolgen Lees nogmaals 1566 het jaar van de Beeldenstorm en gebruik nogmaals bron 16 en 17. a Beschrijf met drie gebeurtenissen het begin van de Opstand en maak per gebeurtenis duidelijk welke rol adel en/of predikanten en/of volk daarin speelden. b Noem twee gebeurtenissen die directe en onbedoelde gevolgen waren van het Smeekschrift der Edelen. c Leg met vier voorbeelden uit hoe Filips II reageerde op de Beeldenstorm en waarom hierdoor de opstandelingen juist verhardden in hun opstelling en strijd.

15/11/17 11:56

18

1 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1515-1648)

opdracht 13 actieve werkvorm

opdracht 11 Gebruik bron 18. a Beschrijf hoe de verschillende personen staan afgebeeld: Alva, de Nederlandse gewesten, de mannen achter de gewesten. b Beschrijf wat je ziet in het doorkijkje onder de boog en de doorkijkjes links en rechts. Waarom heeft de schilder dat op deze manier geschilderd? c Toon aan dat dit schilderij betrekking heeft op de drie kenmerkende aspecten die in paragraaf 1.1 zijn behandeld.

Deze zijn te vinden aan het begin van deze paragraaf.

Noem de kenmerkende aspecten en geef telkens een duidelijk voorbeeld uit de bron met uitleg.

opdracht 12 vaardigheid

Plaatsen in de tijd Je werkt in duo’s.

Hieronder staan vijftien gebeurtenissen.

1 De Beeldenstorm vindt plaats.

2 Luther moet zich verdedigen op een Rijksdag in Worms.

3 Alva komt naar de Nederlanden.

4 De Bloedplakkaten worden uitgevaardigd.

5 De Geheime Raad wordt ingesteld.

6 Karel V treedt teleurgesteld af als keizer.

7 Willem van Oranje vlucht naar de Duitse bezittingen van zijn familie.

8 95 stellingen worden opgehangen aan een kerkdeur in Wittenberg.

9 Karel V krijgt controle over het hertogdom Gelre.

10 Margaretha van Parma ontvangt een aantal edelen van het Eedverbond der Edelen.

11 Luther wordt in de Rijksban gedaan.

12 De Raad van Beroerten wordt opgericht.

13 Luther vertaalt de Bijbel in het Duits.

14 Willem van Oranje herstelt de rust in Antwerpen.

15 Luther verklaart zich tegen boerenopstanden.

Je werkt in duo’s. a Hierna staan drie rijtjes met telkens vier woorden of begrippen. Bepaal per rij welk woord er niet bij hoort.

Leg steeds uit waarom niet.

1 Willem van Oranje, Alva, Egmond, Horne.

2 Hagenpreek, Beeldenstorm, Smeekschrift der edelen, Eerste veldtocht van Willem van Oranje.

3 Maarten Luther, Johannes Calvijn, Frederik van Saksen, Karel V. b Voor elke serie van vier woorden kun je ook beredeneren dat ze juist wel alle vier bij elkaar horen. Leg dit per rij uit. c Controleer met een ander duo jullie resultaat en discussieer over de juistheid van jullie oplossingen.

opdracht 14 samenvatting

Je werkt in duo’s.

De leidende vraag bij paragraaf 1.1 is: Waardoor brak er een opstand uit in de Nederlanden, 1515-1572? a Een van jullie gaat in de schoenen staan van Willem van Oranje, de ander in die van Filips II. Jullie geven beiden vanuit je eigen standpunt een overzicht van de zes belangrijkste oorzaken van de problemen in de Nederlanden die leidden tot het uitbreken van de Opstand. Maak met argumenten duidelijk waarom ‘de ander’ meer schuld heeft aan het uitbreken van de Opstand dan jijzelf. b Vergelijk daarna de resultaten met een ander duo en discussieer over de juistheid ervan.

Onthouden: 1ab, 2a, 4a, 5a, 7, 10a, 11a Begrijpen: 1c, 3ab, 4ce, 5b, 10c, 11b, 12ab Toepassen: 2b, 3c, 4bd, 5cd, 6, 8ab, 9ab, 10b, 11c, 12cd, 14ab Analyseren: 1de, 13abc

a Orden de gebeurtenissen aan de hand van de volgende vragen: 1 Welke gebeurtenissen horen vooral bij het leven van Luther?

2 Welke gebeurtenissen horen vooral bij het leven van Karel V? 3 Welke gebeurtenissen horen vooral bij het begin van de opstand tegen Filips II? b Vergelijk jullie ordening met een ander duo en maak een definitieve ordening van de gebeurtenissen. c Plaats de gebeurtenissen per onderwerp (Luther, Karel V, Opstand) in chronologische volgorde. d Vergelijk ook nu weer met een ander duo en maak de definitieve chronologische volgorde.

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 18

15/11/17 11:56

TM_Feniks_HC Examenkatern_havo_binnenwerk.indb 1

15/11/17 11:56

Examenkatern Historische contexten Geschiedenis voor de bovenbouw havo

Geschiedenis voor de bovenbouw havo Feniks Examenkatern Historische contexten 4|5 havo

9 789006 484021

TM Feniks_HC_Examenkatern_havo_omslag.indd 1

15/11/17 12:04