Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ ἀγριόπαπια
Θεατρικὸ ἔργο σὲ πέντε πράξεις Μετάφραση-ὑποσημειώσεις-πρόλογος-ἐπίλογος:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
.
.
.
Ἡ ἀγριόπαπια
᾽Εξώφυλλο: Ἀνεστραμμένο περίγραμμα ἀγριόπαπιας ἐν πτήσει. ᾽Εκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Σειρά: Ἴψεν ῾Αγίας Ζώνης 55, 112 56 Ἀθήνα τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Τίτλος πρωτοτύπου: Henrik Ibsen, Vildanden, Skuespil i fem akter. Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2019
ISBN: 978-618-83878-7-4
Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφραση ἢ διασκευὴ τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογράφησης ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ μεταφραστῆ-ἐκδότη καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐκδότη-μεταφραστή της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα. Τὰ ἀποκλειστικὰ θεατρικὰ καὶ ραδιοφωνικά δικαιώματα, καθὼς καὶ ἠχογράφησης καὶ ἀνάγνωσης, τῆς μετάφρασης, ἀνήκουν στὸν ἐκδότη-μεταφραστή, στὸν ὁποῖο μπορεῖ ν᾽ ἀπευθυνθῇ ἐνδιαφερόμενος παραγωγός, θίασος, ὀργανισμὸς ἢ καλλιτέχνης γιὰ τὴν παροχὴ γραπτῆς ἄδειας.
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ ἀγριόπαπια Vildanden Θεατρικὸ ἔργο σὲ πέντε πράξεις Skuespil i fem akter 3η ἔκδοση
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
Ἀθήνα 2019
.
Det er tjenligt at fordybe sig i tilværelsens natsider en gang imellem. Εἶναι καλό κάπου-κάπου νὰ βουτᾶς στὶς σκοτεινές ἀβύσσους τῆς ὕπαρξης.¹
1. Γιὰ τὸ ἐλεύθερο τῆς ἀπόδοσης, βλ. σελ. 157, ὑπ. 130.
.
Ἡ ἀγριόπαπια, Βιβλιογραφία
9
Βιβλιογραφία
Ἐκδόσεις πρωτοτύπου: Breve
Efterladte
HISe Samlede værker Vildanden
Breve fra Henrik Ibsen, udgivne med indledning og oplysninger af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. I-II, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, København-Christiania 1904. Henrik Ibsen, Efterladte skrifter, udgivne af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. IIII, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, Kristiania-Kjøbenhavn 1909. Henrik Ibsens Skrifter (elektroniske utgaven), Universitetet i Oslo, Oslo, www.ibsen.uio.no Henrik Ibsen, Samlede værker, τόμ. I-X, Gyldendalske Boghandels Forlag, Kjøbenhavn 1898-1902. Henrik Ibsen, Vildanden, Skuespil i fem akter, Gyldendalske Boghandels Forlag (F. Hegel & Søn), Kjøbenhavn 1884.
Μεταφράσεις: Boyer
Die Wildente
Henrik Ibsen, Théâtre, textes traduits, présentés et annotés par Régis Boyer, Gallimard, Paris 2006. Henrik Ibsen, Die Wildente, aus dem Norwegischem übersetzt von Christel Hildebrandt, nachwort von Aldo Keel, Reclam, Stuttgart 1994.
10
Fermor
MultiIbsen Oxford Ibsen Sämtliche Werke
Viking Edition Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ
Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν Κατιλίνας
Λαίδη Ἴνγκερ
Μικρὸς Ἔγιολφ
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Hernik Ibsen, Three plays, The pillars of the community, The wild duck, Hedda Gabler, a new translation by Una Ellis-Fermor, Penguin Books, Harmondsworth-Middlesex 1950. The Multilingual Ibsen, Univerisity of Oslo, Oslo, www2.hf.uio.no/polyglotta Ibsen, edited by James McFarlane, τόμ. I-VIII, Oxford University Press, London 1960-77. Henrik Ibsen, Sämtliche Werke in deutscher Sprache, durchgelesen und eingeleitet von Georg Brandes, Julius Elias, Paul Schlenther, τόμ. Ι-Χ, Fischer Verlag, Berlin 1903. The works of Henrik Ibsen (Viking Edition), ed. William Archer, τόμ. I-XII, Charles Scribner᾽s sons, New York 1911. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2019. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Κατιλίνας, μτφ-ὑπ.-πρόλογοςἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2019. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ μικρὸς Ἔγιολφ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014.
Ἡ ἀγριόπαπια, Βιβλιογραφία
Νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ Νόρμα
Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες
Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί Πέερ Γκύντ
Tάφος τοῦ πολεμιστῆ Διέλευση
11
Ἑρρῖκος Ἴψεν. Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, μτφ-ὑπ.πρόλογος-ἐπίλογος: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. Gutenberg, ἐπιμ.: Ἡ. Ἀποστολίδης, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Πέερ Γκύντ, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, μτφὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Ἱστολόγιο Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλου: http://dieleusi.map-in-box.gr/category/ἑρρῖκος-ἴψεν
Γιὰ τὸ ἰψενικὸ ἔργο: Bryan
CCI
Clurman Figueiredo Gosse
George B. Bryan, An Ibsen Companion, a dictionary-guide to the life, works, and critical reception of Henrik Ibsen, Greenwood Press, Westport-London 1984. The Cambridge Companion to Ibsen, editor James McFarlane, Cambridge University Press, Cambridge 1994. Harold Clurman, Ibsen, Macmillan Publishing, New York 1977. Ivo de Figueiredo, Henrik Ibsen, Mennesket og masken, Aschenhoug, Oslo 2010. Edmund Gosse, Henrik Ibsen, Charles Scribner᾽s sons, New York 1908.
12
Heiberg
Interpretationen Ibsen-arkivet Ibsen-biblio IbsenStage Koht
Meyer Northam Rieger
Sjåvik
Weigand Μόσχος
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Hans Heiberg, Ibsen, A portrait of the artist, translated by Joan Tate, University of Miami Press, Coral Gables-Florida 1972. Interpretationen Ibsens Dramen, Reclam, Stuttgart 2005. Ibsen-arkivet, Universitetet i Oslo, Oslo, www.hf.uio.no/is/tjenester/kunnskap/ibsen-arkivet Den internasjonale Ibsen-bibliografien, Nasjionalbiblioteket, Oslo, www.nb.no/bibliografi/ibsen IbsenStage, the Ibsen stage performance database, UO, Oslo, ibsenstage.hf.uio.no Halvdan Koht, The life of Ibsen, translated by Ruth Lima McMahon, τόμ. Ι-ΙΙ, The AmericanScandinavian Foundation, New York 1931. Michael Meyer, Ibsen, Penguin Books, Suffolk 1985. John Northam, Ibsen, A critical study, Cambridge University Press, Cambridge 1973. Gerd Enno Rieger, Ibsen mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten, Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1981. Jan Sjåvik, Historical dictionary of Norway, The Scarecrow Press, Maryland-Toronto-Plymouth 2008. Hermann J. Weigand, The modern Ibsen, Dutton, New York 1960. Γιάννης Μόσχος, Ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν στὴν ἑλληνικὴ σκηνὴ ἀπὸ τοὺς Βρικόλακες τοῦ 1894 στὶς ἀναζητήσεις τῆς ἐποχῆς μας, ἐπιμ. Βάνια Παπανικολάου, ἐκδ. Ἀμολγός, Ἀθήνα 2016· διδακτορικὴ διατριβή: τόμ. Α΄-Β΄, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012.
Ἡ ἀγριόπαπια, Βιβλιογραφία
13
Γιὰ τὴ Νορβηγικὴ γλῶσσα καὶ τὴν ἱστορία της: de Vries Falk-Torp
Haugen
NAOB
ODS SNL
Jan de Vries, Altnordisches etymologisches Wörterbuch, Brill, 2η ἔκδ., Leiden 1977. H. S. Falk - Alf Torp, Norwegisch-Dänisches etymologisches Wörterbuch, Carl Winter᾽s Universitätsbuchhandlung, τόμ. I-II, Heidelberg 1910. Einar Haugen, Norwegian-English dictionary, Universitetsforlaget-University of Wisconsin Press, Oslo-Madison 1974. Det Norske Akademis Ordbok, Det Norske Akademi for Språk og Litteratur, Oslo, www.naob.no Ordbog over det Danske sprog, Kjøbenhavn, www.denstoredanske.dk Store Norske Leksikon, https://snl.no
Γενικώτερα: A Greek-English Lexicon, compiled by H. G. Liddell and R. Scott, revised by Sir H. S. Jones with assistance of R. McKenzie, Clarendon Press, 9η ἔκδ. ἐπαυξημένη, Oxford 1996. Nestle-Aland Novum Testamentum Graece, herausgegeben von Barbara Aland u.a., Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 28η ἔκδ., 2012. Pokorny Julius Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, τόμ. I-III, Francke Verlag, Bern-Μünchen 1959. RahlfsSeptuaginta, edidit Alfred Rahlfs, editio Hanhart altera Robert Hanhart, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 2006. Λογεῖον http://logeion.uchicago.edu Μπαμπινιώτης Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολογικὸ λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς, Κέντρο Λεξικολογίας, Ἀθήνα 2010. Σφίγξ http://sphinx.metameat.net LSJM
.
Ἡ ἀγριόπαπια, Γενικὲς σημειώσεις
15
Γενικὲς σημειώσεις
Ἂν κ᾽ οἱ ὑποσημειώσεις ἀποτελοῦν ἑρμηνευτικὴ ἐργασία ἐπὶ τοῦ πρωτοτύπου, πρῶτα ἡ ἴ δ ι α ἡ μετάφραση εἶναι ἀδιάλειπτη ἑρμηνεία καὶ θέση γιὰ τὸν τρόπο ποὺ πρέπει νὰ προσεγγίζεται ὁ Ἴψεν στὴν Ἑλληνική. Ἡ στίξη τῆς μετάφρασης εἶναι ἀναπόσπαστο στοιχεῖο τῆς ἐδῶ ἐργασίας: Δηλώνει ρυθμούς, προσῳδίες, ὑποκριτικοὺς δρόμους, λεπτὲς ἀποχρώσεις τῶν χαρακτήρων καὶ τῆς δράσης. Ἡ δὲ ἱστορικὴ ὀρθογραφία, πέραν τῆς αὐτόματης ἐτυμολογικῆς καὶ σημασιολογικῆς σύνδεσης μὲ τὴ συνόλη γλωσσικὴ παράδοση, ἐπιτρέπει χειρισμοὺς λεπτοὺς γιὰ τὴ δήλωση μετρικῶν καὶ ἄλλων φαινομένων (βλ. λ.χ. παρακάτω γιὰ τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα). Ὅπου ἡ μετάφραση ἀπομακρύνεται οὐσιωδῶς ἀπ᾽ τὸ πρωτότυπο, ἀναφέρεται σ᾽ ὑποσημείωση ἡ σχεδὸν κατὰ λέξη ἀπόδοση. Ἡ μετάφραση βασίστηκε στὶς κριτικὲς ἐκδ.: HISe· Samlede værker, τόμ. VII, σελ. 187-397. Xρησιμοποιήθηκαν τὰ λεξικά: Haugen· NAOB, ἰδίως γιὰ δανικὲς λέξεις καὶ χρήσεις τό: ODS, ἐνῷ γιὰ ἐτυμολογικὰ ζητήματα τά: de Vries· Falk-Torp. Ἐλήφθησαν ὑπ᾽ ὄψει οἱ γερμανικὲς μτφ: Sämtliche Werke, τόμ. VII, σελ. 215-343· Die Wildente, καθὼς κ᾽ οἱ ἀγγλικές: Viking Edition, τόμ. VIII, σελ. 233-465· Oxford Ibsen, τόμ. VI, σελ. 127-242· Fermor, σελ. 139-260. Γιὰ τὴν τηρούμενη ἱστορικὴ ὀρθογραφία, χρησιμοποιοῦνται συνδυαστικὰ τὰ λεξικά: LSJM· Μπαμπινιώτης, καθὼς κ᾽ οἱ διαδικτυακὲς ἐφαρμογές: Λογεῖον· Σφίγγα.
16
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Οἱ ἐμφαντικοὶ ὀξυτονισμοὶ ὑποβοηθοῦν τὴν ἀνάγνωση καί, σὲ συνδυασμό μὲ μή τονισμένες λέξεις (μὰ γραμματικῶς τονιζόμενες), καταδεικνύουν τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα,² ἕνα γλωσσικὸ μηχανισμὸ ποὺ δέν ἐξαντλεῖται στὸ στιχηρὸ λόγο. Τὰ πρόσωπα αὐτοῦ τοῦ ἔργου, μὰ καὶ κάθε ἄλλου ἀναφερόμενου θεατρικοῦ, τυπώνονται μὲ κεφαλαῖα στοιχεῖα· τὰ ξενικὰ ἀπ᾽ αὐτά, στὴν πρώτη τους ἀναφορά, τονίζονται, παρὰ τὰ κεφαλαῖα, γιὰ διευκόλυνση τῆς ὀρθῆς ἐκφορᾶς. Τ᾽ ἀποσπάσματα τῶν ἰψενικῶν δραμάτων καὶ ποιημάτων, πλὴν τοῦ Κατιλίνα, τοῦ Τάφου τοῦ πολεμιστῆ, τῆς Νόρμας, τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, τῆς Λαίδης Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ καὶ τῆς Γιορτῆς στὸ Σούλχαουγκ, πρωτομεταφράζονται ἐδῶ, ἢ ἀποτελοῦν καινούργια μετάφραση -ἀκόμα κι ἀπὸ κεῖνα τὰ ἔργα στὶς ἐκδ. Gutenberg μὲ μτφ ΘΑΠ (βλ. Βιβλιογραφία, σελ. 10). Γιὰ τό: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!, τὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα στὴν Σύλληψη, συγγραφή, ἔκδοση καὶ πρώτη παράσταση καὶ τὴν Ἀνάλυση τοῦ ἔργου, ἀντλεῖται ὑλικὸ ἀπ᾽ τὶς κριτικὲς ἔκδ. HISe· Samlede værker, τόμ. VII, σελ. vii-xii, τὶς εἰσαγωγὲς καὶ τὶς σημειώσεις τῶν ἀγγλικῶν μεταφράσεων: Viking Edition, τόμ. VIIΙ, σελ. 221-32· Oxford Ibsen, τόμ. VI, σελ. 5-9· 428-442, τῆς γερμανικῆς Sämtliche Werke, τόμ. VII, xxxi-ix, τὴ συλλογὴ ἄρθρων CCI, σελ. 6· 58-60, τὴν ἐπιστολογραφία τοῦ δημιουργοῦ Breve, τὶς βιογραφίες τῶν: Meyer, Figueiredo, Gosse, Heiberg, Koht, τὶς ἀναλύσεις Interpretationen, σελ. 107-24, Die Wildente, τοῦ Heicko Uecker, τὸ ἐγκυκλοπαιδικὸ λεξικὸ SNL, τὴ βάση δεδομένων IbsenStage, ὅπως καὶ τὴ μελέτη τοῦ Μόσχου. Τὰ ἐδάφια τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἀκολουθοῦν τὴν ἔκδ. Rahlfs-Hanhart, ἐνῷ τῆς Καινῆς τῶν Nestle-Aland· καὶ στὶς δύο περιπτώσεις, ἡ στίξη ἔχει μεταβληθῆ, γιὰ νὰ ὑποβοηθηθῇ ἡ ἀνάγνωση.
2. Θρασύβουλος Σταύρου, Νεοελληνικὴ Μετρική, Ἰνστιτοῦτον Νεοελληνικῶν Σπουδῶν-Ἵδρυμα Μανώλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 20-5.
Ἡ ἀγριόπαπια, Συντμήσεις-σύμβολα
17
Εὐχαριστῶ τὴ Μαρκέλλα Εὐθυμίου γιὰ τὴ βοήθειά της στὴ γαλλικὴ βιβλιογραφία, καθὼς καὶ τὴ συμπαράστασή της στὶς δυσκολίες ἑνὸς τέτοιου ἐγχειρήματος.
Συντμήσεις-σύμβολα
ἀρχαιοσκ. βλ. ἔκδ. ἐκδ. ἐπιμ. ΘΑΠ κ.ἑ. κεφ. λ.χ. μτφ ὅ.π. πρβλ πρωτοϊνδ. πρωτ. σελ. στρ. τ. τόμ. ὑπ. χ.χ. ed.
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
ἀρχαιοσκανδιναβικός/ή/ό βλέπε ἔκδοση ἐκδόσεις ἐπιμέλεια Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος καὶ ἑξῆς κεφάλαιο λόγου χάριν μετάφραση/μεταφράσεις ὅπου παραπάνω παράβαλε πρωτοϊνδοευρωπαϊκός/ή/ό πρωτότυπο σελίδα/ες στροφή τεῦχος τόμος ὑποσημείωση/ὑποσημειώσεις χωρὶς χρονολογία editor (ἐπιμελητής)
Οἱ ἀντικρυστὲς ἀγκύλες ([]) δηλώνουν ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς ἀγκυλῶν, προσθήκη τοῦ μεταφραστῆ· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩), ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο >, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· <, τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντίστοιχα· τὸ σύμβολο * ἐμπρὸς ἀπὸ λέξη, μή μαρτυρημένο τύπο.
.
Ἡ ἀγριόπαπια, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
19
Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!³ Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ
At leve er – krig med trolde Ζῶντας -πολεμᾶς μὲ δαίμονες⁴ i hjertets og hjernens hvælv. στοῦ νοῦ καὶ τῆς καρδιᾶς τὸ κάστρο. At digte, – det er at holde Δημιουργῶντας -καλεῖς νἀρθῇ dommedag over sig selv. ἐπάνω σου τῆς Κρίσεως ἡ Ἡμέρα.⁵
Γιὰ νὰ μ᾽ ἐννοήσετε πλήρως, πρέπει νὰ γνωρίσετε τὴ Ν ο ρβ η γ ί α! Ἡ μεγαλοπρεπής, ἀλλ᾽ αὐστηρή, Φύση [] κ᾽ ἡ ἀπομόνωση [] – τὰ [] σπίτια ἀπέχουν μίλια μεταξύ τους – κάνουν τοὺς ἀνθρώπους ἐκειπάνω νὰ μή νοιάζωνται ὁ ἕνας γιὰ τὸν ἄλλον, ν᾽ ἀσχολοῦνται μονάχα μὲ τὸν ἑαυτό τους, νἆναι στοχαστικοί, σοβαροὶ καὶ μελαγχολικοί -ἐπιφυλακτικοί... [] Καθένας στὴν πατρίδα κ᾽ ἕνας φιλόσοφος! Κ᾽ οἱ μεγάλοι, σκοτεινοί χειμῶνες μὲ τὰ σπίτια κυκλωμένα ἀπὸ ἀδιαπέραστη ὁμίχλη..- μακάρι νἄβλεπαν περισσότερο τὸν ἥλιο!⁶
3. Κατὰ Ἰωάννην ΙΘ΄ 5. 4. Τρόλλ: Δαιμονικὰ πλάσματα τῆς Σκανδιναβικῆς παράδοσης. 5. Λυρικὸ ποίημα: Ἕνας στίχος· βλ. HISe, Digte. 6. Ἀπὸ συνομιλία τοῦ Ἴψεν μὲ τὸν Felix Philippi: Mein Verkehr mit Henrik Ibsen στὴ Neue Freie Presse, Wien, ἀριθμὸς φύλλου 13.713, Δευτέρα 27/10/1902.
20
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Τὸ σημερινὸ Βασίλειο τῆς Νορβηγίας ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ δυτικὸ κομμάτι τῆς Σκανδιναβικῆς χερσονήσου -τὸ βορειότερο ἄκρο τῆς Εὐρώπης· σημαντικὸ μέρος του βρίσκεται πάνω ἀπ᾽ τὸν Ἀρκτικὸ Κύκλο, ὅμως οἱ πλέον κατοικημένες περιοχὲς εἶναι οἱ νοτιώτερες. Οἱ χειμῶνες μὲ τὶς μακρὲς νύχτες, τὸ ἰδιαίτερο ψῦχος, καθὼς κ᾽ ἡ ἕβδομη μεγαλύτερη στὸν κόσμο ἀκτογραμμή, λόγῳ τῶν συνεχῶν ἐσοχῶν τῆς θάλασσας στὴ στεριὰ μὲ κρημνώδεις πλαγιὲς ἑκατέρωθεν καὶ βαθειὰ νερὰ μέσα τους: τῶν φιόρδ (fjord), ὁρίζουν ἀδήριτα τὴν ἐκεῖ ζωή. Τὸν 8ο -10ο αἰῶνα, ἡ εὐρύτερη Σκανδιναβικὴ χερσόνησος ἀποτέλεσε τὴν ἑστία τῶν πολεμόχαρων, γενναίων καὶ ναυτικώτατων Βίκινγκς πού, διασχίζοντας θάλασσες κι ἀνάποδα τὰ ποτάμια, φτάσανε ὥς τὴν περιοχὴ τοῦ Κίεβου στὴ Ρωσία, ἰδρύοντας ἐκεῖ μάλιστα τὸν πρόδρομο τοῦ σύγχρονου Ρωσικοῦ κράτους, καθὼς κι ὥς τὴ Βινλανδία στὴ Βόρεια Ἀμερική. Μὲ τ᾽ ὄνομα: Νορμανδοί (< ἀρχαιοσκ. norðmaðr = ἄνδρας τοῦ Βορρᾶ) γίνανε τὸ φόβητρο σ᾽ ὁλόκληρη τὴν ἠπειρωτικὴ καὶ νησιωτικὴ Εὐρώπη· πόλεις μεγάλες κι αὐτοκρατορίες μάθανε τὴ δύναμη καὶ τὴ γενναιότητά τους, ὅπως ἡ Κωνσταντινούπολη μὲ τὸν κατακτητὴ Ροβέρτο Γυισκάρδο καὶ τοὺς Βάραγγους μισθοφόρους. Οἱ πληθυσμοί, ποὺ παρέμειναν στὴ χερσόνησο, ἐκχριστιανίστηκαν πλήρως κατὰ τοὺς ἑπόμενους δύο αἰῶνες. Στὴν Ἰσλανδία, ποὖχε ἐποικιστῆ μεταξὺ 870-930 ἀπὸ Νορβηγούς, λόγῳ τῆς ἀπομονωμένης της φύσης, περισώθηκαν οἱ ἀρχαιοσκανδιναβικοὶ μῦθοι καὶ θρῦλοι ὡς ἀφηγήσεις: οἱ Σάγκες, καθὼς κ᾽ οἱ ἐπικὲς Ἔντες. Τὸ 19ο αἰῶνα, λόγῳ τῶν ἐθνιστικῶν κινημάτων, οἱ λόγιοι ἐπανῆλθαν στὴν προχριστιανικὴ περίοδο, μελετῶντας την κ᾽ ἐμπνεόμενοι ἀπ᾽ αὐτήν. Ἡ σύγχρονη Νορβηγικὴ γλῶσσα ἔχει δύο ἐπίσημες γραπτὲς μορφές: τὰ Bokmål (= τὴ γλῶσσα τῶν βιβλίων) καὶ τὰ Nynorsk (= Νεονορβηγικά). Ἡ δεύτερη εἶναι σύγκραση τοπικῶν διαλέκτων· ἡ πρώτη, ἡ ἐξέλιξη τῆς Riksmål (= γλῶσσας τῆς ἐπικράτειας), μορφὴ τῆς Κοινῆς Δανονορβηγικῆς, ἀφοῦ ἡ Νορβηγία ἔμεινε 434 χρόνια ὑπὸ δανικὴ κατοχή. Ἡ Ἰσλανδική, ἡ Νορβηγική, ἡ Δανική, ἡ Σουηδικὴ καὶ ἡ Φαιροϊκὴ συναπαρτίζουν τὴ βορειογερμανικὴ οἰκογένεια ἐντὸς τῆς μεγαλύτερης
Ἡ ἀγριόπαπια, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
21
τῶν ἰνδοευρωπαϊκῶν γλωσσῶν. Ὁ Ἴψεν ἔγραψε στὴ Riksmål, ποὺ ἀποτελοῦσε τὸ λόγιο ἰδίωμα τῆς ἐποχῆς του – κάτι ἀντίστοιχο μὲ τὴ δική μας Καθαρεύουσα – χρησιμοποιῶντας κιόλας ἰδιωματικὰ στοιχεῖα κ᾽ εἰσάγοντας νεολογισμούς. Στὶς μέρες μας, ἡ Νορβηγία διαχειρίζεται σημαντικὸ πλοῦτο λόγῳ τῶν ἐξορύξεων πετρελαίου στὴ Βόρεια Θάλασσα· ἡ κατάσταση ἦταν πολύ διαφορετικὴ στὰ πρῶτα χρόνια τοῦ 19ου αἰώνα: Ἡ οἰκονομία βασιζόταν στὸ ἐξαγωγικὸ ἐμπόριο πρώτων ὑλῶν (ξυλείας) καὶ στὴ ναυτιλία. Ἡ ἐπιβίωση ἦταν δύσκολη, οἱ εὐκαιρίες στὸν πνευματικὸ στίβο ἐξαιρετικὰ περιωρισμένες κ᾽ ἡ θεατρικὴ ζωὴ ὑποβαθμισμένη, προσάρτημα οὐσιαστικὰ τοῦ τότε Δανικοῦ Θεάτρου -καί σ᾽ ἐπίπεδο δημιουργῶν, μὰ καί σ᾽ ἐπίπεδο γλώσσας καὶ δομῶν. Σ᾽ αὐτό τὸ περιβάλλον γεννήθηκε ὁ Ἑρρῖκος (Χένρικ) Γιόχαν Ἴψεν, στὶς 20 Μαρτίου 1828 στὸ Σιέν, μικρὸ ἐξαγωγικὸ λιμάνι ξυλείας, ἑκατὸν πενήντα χιλιόμετρα νοτιοδυτικὰ τῆς Χριστιανίας (τοῦ σημερινοῦ Ὄσλο). Ἦταν τὸ δεύτερο ἀπ᾽ τά, συνολικὰ ἕξι, παιδιὰ τοῦ Κνοὺτ καὶ τῆς Μάριχεν, τὸ γένος Ἄλτενμπουργκ· τ᾽ ὄνομα τῆς μεγαλύτερής του ἀδερφῆς, Χέντβιγκ-Κατερίνας, θἄμενε στὴν Ἱστορία τοῦ Δυτικοῦ Πνεύματος, ὡς ἕν᾽ ἀπ᾽ τὰ κύρια πρόσωπα τῆς Ἀγριόπαπιας. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος στὸ αὐτοβιογραφικὸ πεζὸ Παιδικὲς μνῆμες (1881): Τὸ Σιὲν ἦταν, τὰ παιδικά μου χρόνια, μιὰ πολύ χαρούμενη πόλη μὲ σημαντικὴ κοινωνικὴ ζωή -κάτι πολύ διαφορετικὸ ἀπ᾽ ὅ,τι θὰ κατέληγε ⟨γιὰ μένα⟩... Ἕξι χρόνια ἀργότερα (10/06/1834), ὁ πατέρας Ἴψεν χρεοκόπησε κ᾽ ἡ οἰκογένεια, ἀναγκαστικά, μετακόμισε σὲ μικρότερο σπίτι στὸ Βένστεπ, κοντὰ στὸ Σιέν. Τὸ γεγονὸς στιγμάτισε τὸ μικρὸν Ἑρρῖκο, ποὺ κουβαλοῦσε τούτη τὴν πατρικὴ κακοτυχία βαρέως ὥς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του· ἕνας τρόμος τῆς ἀποτυχίας κι ἀνυποληψίας τὸν κατέλαβε -ἐκεῖνο τὸ βαθύτατο πάθος ποὺ γέννησε, πολύ ἀργότερα, μορφές, ὅπως τοῦ Β΄ΕΡΛΕ, τοῦ ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑ ΣΌΛΝΕΣ, τοῦ τραπεζίτη ΙΩΑΝΝΗ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΌΡΚΜΑΝ, καὶ τὸν κατέστησε στὰ στερνά του «κέρβερο» σωστό στὴν ἐποπτεία τῶν οἰκιακῶν ἐξόδων καὶ μανιώδη ἐπενδυτὴ τῶν συγγραφικῶν του δικαιωμάτων.
22
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Μεγαλώνοντας (03/01/1844), νεαρὸς πιά, ἔφυγε γιὰ τὸ Γκρίμσταντ, ὥστε νὰ ἐργαστῇ ὡς μαθητευόμενος φαρμακοποιός. Ἐκεῖ ἡ μοναξιά, μακριὰ ἀπ᾽ τὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον, ὑπῆρξε καταλυτικὴ ἐμπειρία γιὰ τὸ γενικώτερο ἔργο του. Διάβασε Κίρκεγκωρ, Ἔλενσλέγκερ,⁷ Σαίξπηρ, τ Ἡ Συνωμοσία τοῦ Κατιλίνα τοῦ Σαλλουστίου καὶ τοὺς ρητορικοὺς Κατὰ Κατιλίνα λόγους τοῦ Κικέρωνος. Στὴν περίοδο τῆς μαθητείας πρωτογνώρισε καὶ τὸν ἔρωτα στὸ πρόσωπο τῆς ὑπηρέτριας Ἔλσε Σόφι πού, κάμποσο καιρὸ ὕστερα, γέννησε τό «νόθο» παιδὶ τοῦ Ἴψεν: τὸν Χὰνς Γιάκομπ Χένρικσεν (09/10/1846). Στὸ δραματικὸ πρόσωπο τοῦ ΔΙΑΒΟΛΟΠΑΙΔΟΥ (ποὺ τὸ σέρνει μαζί της Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΠΡΑΣΙΝΑ στὴν Γ΄ πράξη τοῦ Πέερ Γκύντ καὶ ξεστομίζει κεῖνο βρισιές, πετῶντας μπουκάλια πάνω στὸν πατέρα του ΠΕΕΡ καὶ φτύνοντάς τον) ἀποτυπώθηκαν οἱ ἐνοχὲς τοῦ δημιουργοῦ γιὰ τὸν παρατημένο γιό του· τὸ ἀπωθημένο μπορεῖ ν᾽ ἀναζητηθῇ καὶ στὸν τραγικὰ ἐξωλοθρευμένο ἀπ᾽ τὴ μάνα του ΝΙΛΣ ΣΤ΄ΕΝΣΣΕΝ στ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. Ἦρθε κι ὁ καιρός (1847-9) γιὰ τὰ πρώιμα λυρικά του ποιήματα, ἐνῷ στὶς ἐλεύθερές του νυχτερινὲς ὧρες προσπαθοῦσε νὰ ὁλοκληρώσῃ τὸ πρῶτο του θεατρικὸ ἔργο: τὸν Κατιλίνα, μιὰ σαιξπηρικῆς πνοῆς ἱστορικὴ τραγῳδία· συγχρόνως, προετοιμαζόταν γιὰ τὸ ἀπολυτήριο Λυκείου. Τότε γνωρίστηκε μὲ τὸ Χριστόφορο Ντοῦε καὶ τὸν Οὖλε Σούλερουντ, κι ἄρχισε ἡ φιλία τους. Ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1848, ἔτσι ὅπως ἐξαπλώθηκε ἡ φήμη της στὴν Εὐρώπη, ἐπέδρασε βαθύτατα στὴ συνείδησή του· τὰ αἰτήματά της γιὰ οὐσιαστικὴ ἐλευθερία καὶ κοινωνικὴ πρόοδο στάθηκαν ὁδοδεῖκτες στὴν περαιτέρω ἐξέλιξη. Στὰ ρεαλιστικά του δράματα, οἱ ἀπαιτήσεις αὐτὲς εἶν᾽ ἰδιαίτερα ἐμφανεῖς.
7. Adam Gottlob Oehlenschläger (1779-1850)· ρωμαντικὸς ἐθνικὸς ποιητὴς τῆς Δανίας καὶ καθηγητὴς Αἰσθητικῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κοπενχάγης· βασικὴ πηγὴ ἔμπνευσης γιὰ τὰ δράματά του, ἡ ἀρχαιοσκ. μυθολογία.
Ἡ ἀγριόπαπια, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
23
Τὸ ἐπόμενο ἔτος (12/04/1850) τύπωσε μὲ ψευδώνυμο (Brynjolf Bjarme) τὸν Κατιλίνα· τὰ ἔξοδα ἀνέλαβε ὁ φίλος του Σούλερουντ. Τὸ βιβλίο ἀπέτυχε ἐκδοτικά. Ἄφησε στὴν ἄκρη τὶς συγγραφικές του ἀνησυχίες καὶ πῆγε στὴ Χριστιανία, μὲ σκοπὸ νὰ σπουδάσῃ Ἰατρική, ἀλλὰ δέν τὰ κατάφερε στὶς ἐξετάσεις τῆς Ἀριθμητικῆς καὶ τῶν Ἑλληνικῶν· πρόλαβε, ὅμως, νὰ ζήσῃ τὸ φοιτητικὸ περιβάλλον κι ἀπέκτησε ἐπαφὲς μὲ τὸ νεοσύστατο Νορβηγικὸ ἐργατικὸ κίνημα. Γνωρίστηκε καὶ μὲ τὸν Μπγιέρνστγιέρνε Μπγιέρνσον.⁸ Τὸ φθινόπωρο (26/09/1850) πρωτοανέβηκε στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, τὸ δεύτερο θεατρικό του, γραμμένο τὸν προηγούμενο χειμῶνα, ὅπου ἀκολουθεῖ τὸν Ἔλενσλέγκερ δραματοποιῶντας τὸν τρόπο τῶν Βίκινγκς· παράλληλα ἔγραψε τὸ ἡμιτελές: Ὁ ἀγριόγαλος τοῦ Γιούστενταλ (πρώτη ἐπεξεργασία τῆς πλοκῆς τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς). Ἀκολούθησαν (1851) ἄρθρα στὸ περιοδικὸ Manden/Andhrimmer ποὺ ἐξέδιδε ἀνωνύμως μὲ τὸν Πάουλ Μπόττεν-Χάνσεν⁹ καὶ τὸν Ὤσμουντ Ὄλαφσσον Βίνιε.¹⁰ Συνέγραψε τὴν παρῳδία Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, ποὺ ὅμως δέν τὴν συμπεριέλαβε στ᾽ Ἅπαντα, ἂν καὶ περιέχῃ τὸ χαρακτηριστικό του σαρκασμὸ γιὰ τὰ κακῶς κείμενα. Διωρίστηκε συγγραφέας στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν (06/11/1851), ἀργότερα «καθοδηγητής»/σκηνοθέτης, ἐπιφορτισμένος μὲ τὴ διδασκαλία ρόλων. Ἐκεῖ κατέκτησε τὴ μαστοριὰ στὴν ἀνάπτυξη τῶν προσώπων ἀπ᾽ τὰ κατοπινὰ ἔργα καὶ τὴν ἱκανότητα γιὰ λεπτὲς ἀποχρώσεις καὶ χειρονομίες. Ταξίδεψε, γιὰ νὰ συμπληρώσῃ τὴ θεατρική του κατάρτιση, στὸ Ἁννόβερο, τὴν Κοπενχάγη καὶ τὴ Δρέσδη, ὅπου εἶδε σαιξπηρικὰ δράματα (Ἅμλετ, Βασιλιᾶ Λῆρ κ.ἄ.) κ᾽ ἔργα τοῦ Σκρίμπ.¹¹ Κατὰ τὸ ταξίδι συνέλαβε τὴν ἰδέα γιὰ τ Ἡ Νύχτα τ᾽
8. Bjørnstjerne Bjørnson (1832-1910)· λογοτέχνης-δραματουργός. Ὁ ἴδιος, ὁ Ἴψεν, ὁ Jonas Lie (1833-1908) κι ὁ Alexander Kielland (1849-1906), συναποτελοῦν τὴν Τετράδα τῶν Μεγάλων (de Fire Store) στὴ Νορβηγικὴ λογοτεχνία. 9. Paul Botten-Hansen (1824-69)· κριτικὸς λογοτεχνίας καὶ βιβλιοθηκάριος. 10. Aasmund Olavsson Vinje (1818-70)· συγγραφέας κ᾽ ὑπέρμαχος τῆς Landsmål, τῆς προδρόμου τῶν Νεονορβηγικῶν. 11. Augustin Eugène Scribe (1791-1861). Γάλλος δραματουργός· παγίωσε τὴν τεχνικὴ τοῦ καλοφτειαγμένου ἔργου (Γαλλικά: pièce bien faite· Ἀγγλικά:
24
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἁγιαννιοῦ (καλοκαίρι 1852), μιὰ καλογραμμένη νεραϊδοκωμῳδία ποὺ ἐπίσης παρέλειψε στ᾽ Ἅπαντά του. Ἐντυπωσιάστηκε ἀπ᾽ τὴ Μαρία Μαγδαληνὴ τοῦ Κρίστιαν Χέμπελ (1843), τὸ πέρασμα ἀπ᾽ τὴν παλαιότερη ἀστικὴ τραγῳδία (bürgerliches Trauerspiel) στὸ κοινωνικὸ δρᾶμα ποὺ ἐπιγράφεται: Τραγῳδία σὲ τρεῖς πράξεις, καὶ κλείνει μὲ τὴ φράση: Δέν καταλαβαίνω πιὰ τὸν κόσμο! -ἕνα μοτίβο σύστοιχο μὲ τὸ τέλος τῆς Ἀγριόπαπιας. Ἕνα χρόνο μετά (02/01/1853) δόθηκε στὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν ἡ πρεμιέρα τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ -ἀποτυχία. Ἔγραψε τ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, ἕν᾽ ἀκόμα ἱστορικὸ δρᾶμα αἱματοβαμμένο καὶ γεμᾶτο μηχανορραφίες, ποὺ ἐκτυλίσσονται κατὰ τὴν κατοχὴ τῆς Νορβηγίας ἀπ᾽ τὴ Δανία -ἴσως τὸ ἰψενικὸ ἔργο μὲ τὴν ἐντονώτερη παρουσία τοῦ στοιχείου τῶν σαιξπηρικῶν ἱστορικῶν δραμάτων καὶ τραγῳδιῶν. Ἡ ἀποτυχημένη πρεμιέρα στὸ Μπέργκεν (02/01/1855) ἔρχεται νὰ συμπληρώσῃ τὴν προηγούμενη. Τὸν ἴδιο χρόνο ἔγραψε τ Ἡ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ ἐμπνεόμενος ἀπ᾽ τὶς ἰσλανδικὲς σάγκες, σὲ μετάφραση τοῦ Νὴλς Ματτίας Πέτερσεν, κι ἀπ᾽ τὴν ἀνθολογία Νορβηγικῶν μπαλλαντῶν, τοῦ Μάγκνους Μπρόστρουπ Λάντσταντ. Ἐδῶ, στὸ πρόσωπο τῆς ΜΆΡΓΚΙΤ, πρωτοφανερώνεται οὐσιαστικὰ τὸ ἐπανερχόμενο ἰψενικὸ μοτίβο τῆς ἐρωτικὰ ἀπογοητευμένης κ᾽ ἐκδικητικῆς σχεδὸν γυναίκας. Ἠ ἐπαφή του μὲ τὸ ἀρχαιοσκανδιναβικὸ ὑλικὸ θὰ ἐπηρεάσῃ βαθύτατα τὴ συνολική του δημιουργία· ἀκόμα καὶ στὰ πεζολογικά του δράματα ἡ, συχνὰ συγκαλυμμένη, παρουσία τῶν ἀρχαίων μύθων δίνει ἄλλη διάσταση στὰ σκηνικὰ πρόσωπα. Τότε μελετᾷ καὶ τὴν Κόρη τοῦ σερίφη τῆς Καμίλλας Κολλὲττ¹² ποὺ ἡ γραφή της ἐπηρέασε τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητας, μιὰ σαρκαστικώτατη διακωμῴδηση τῶν νορβηγικῶν ἠθῶν.
well-made play). Ὁ Ἴψεν ἐπηρεάστηκε ἄμεσα ἀπ᾽ τὴν τεχνοτροπία, ὑπερβαίνοντάς την ἐν τέλει. Βλ. Meyer, σελ. 123· 136-7· 312· 515· 753. 12. Camilla Collett (1813-95)· Νορβηγίδα συγγραφέας· ἡ μικρότερη ἀδερφὴ τοῦ ποιητῆ Henrik Wergeland (1808-45). Ἡ πρώτη φεμινίστρια τῆς χώρας κ᾽ εἰσηγήτρια, μεταξὺ ἄλλων, τοῦ ρεαλισμοῦ στὴ Νορβηγικὴ γραφή.
Ἡ ἀγριόπαπια, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
25
Ἐπιτέλους ἦρθε ἡ πρώτη ἐπιτυχία ἐπὶ σκηνῆς μὲ τὴ Γιορτὴ στὸ Σόλχαουγκ (02/01/1856), ξανά στὸ Μπέργκεν, ποὺ ἀναπτέρωσε τὸ ἠθικό του. Παράλληλα ἐργάστηκε γιὰ τὸν Ὄλαφ Λίλιεκρανς καὶ γνώρισε τὴ μετέπειτα σύζυγό του Σουζάνα Τόρεσεν. Ἡ πρεμιέρα τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς στὸ Μπέργκεν (02/01/1857) εἶχε μικρή ἐπιτυχία. Σύντομα (11/08/1857) προσλήφθηκε στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας ἀποζητῶντας καλύτερες ἐργασιακὲς κ᾽ οἰκονομικὲς συνθῆκες, μὰ δυστυχῶς διαψεύστηκε οἰκτρά. Ἡ ἀναχώρησή του ἀπ᾽ τὸ Μπέργκεν θεωρήθηκε ἀνάξια ἀναφορᾶς ἀπὸ τὸν ἐκεῖ Τύπο... Τὸ ἑπόμενο καλοκαίρι (18/06/1858) νυμφεύθηκε τὴ Σουζάνα Τόρεσεν. Τὴν ἴδια περίοδο πρωτοεργάστηκε σὲ πεζολογικὴ ἐκδοχὴ τῶν Πολεμιστῶν στὸ Χέλγκελαντ ποὺ ἀνέβηκαν στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (24/11/1858) κ᾽ ἐκδόθηκαν ἕνα χρόνο ἀργότερα. Ἀκολούθησε προκαταρκτικὴ ἐργασία στοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου. Γεννήθηκε ὁ Σίγκουρντ -μοναδικός του νόμιμος διάδοχος (23/12/1859). Ξεκίνησε (1860-1), ἀφήνοντας μὲν ἀνολοκλήρωτο τὸ δρᾶμα Σβάνχιλντ (χαρακτήρας ἀπ᾽ τὴν κατοπινὴ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα), διατυπώνοντας ὅμως τὰ πρῶτα στιχηρὰ μέρη. Xρόνια φτώχειας κι ἀπόγνωσης ἀκολούθησαν· δεχόταν δημόσιες ἐπιθέσεις γιὰ τὴν καλλιτεχνική του θέση καί, ψυχολογικά, τοῦ ἦταν ἀδύνατο νὰ γράψῃ! Ὕστερ᾽ ἀπὸ παλινῳδίες ἐκδόθηκε Ἡ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα μὲ περιωρισμένη ἐπιτυχία (31/12/1862). Γιὰ νὰ τὰ βγάλῃ πέρα, δέχτηκε μικρὴ ὑποτροφία, ὥστε νὰ συλλέξῃ λαϊκὰ τραγούδια κ᾽ ἱστορίες ἀπ᾽ τὴ δυτικὴ Νορβηγία. Σὰ νὰ μήν ἔφταναν τὰ προσωπικά του προβλήματα, τὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας χρεοκόπησε κι ἀκολούθησαν ἀκόμα μεγαλύτερες οἰκονομικὲς δυσκολίες. Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1863, κυκλοφόρησαν, σὲ βιβλίο, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου· προσλήφθηκε λογοτεχνικὸς σύμβουλος στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (ὄχι τὸ Νορβηγικό), μὲ χαμηλὸ μισθό.
26
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἀκολούθησε ἡ πρεμιέρα τῶν Μνηστήρων τοῦ Θρόνου στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (17/01/1864). Κατέγραψε σημειώσεις γιὰ τὸν Ἰουλιανὸ τὸν Ἀποστάτη (προστάδιο τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος, δράματος ποὺ ὁ ἴδιος θεωροῦσε ὡς τὸ σημαντικώτερό του). Καταπιάστηκε καὶ μὲ τὸν Μπρὰντ σὲ μορφὴ μακροῦ ἀφηγηματικοῦ ποιήματος ( Ἐπικὸς Μπράντ). Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πῆρε μικρὸ κρατικὸ βοήθημα, καὶ μὲ τὴ συμπαράσταση φίλων (κυρίως τοῦ Μπγιέρνσον) ἔφυγε ἀπ᾽ τὴ Νορβηγία, κατευθυνόμενος, μέσῳ Κοπενχάγης, Λύμπεκ, Βερολίνου καὶ Βιέννης, στὴν Ἰταλία, ὅπου ἔμεινε ὥς τὸ 1868, ξεκινῶντας τὴ μεγάλη του περιπλάνηση στὴν Εὐρώπη. Ἔζησε πολύ ἄσχημες στιγμές, ὅταν εἶδε τὴν ἀτίμωση τῶν δανικῶν ὅπλων στὸ Βερολῖνο, μετὰ τὸν Δανοπρωσσικὸ Πόλεμο.¹³ Στὰ κατάλοιπα ἐκείνης τῆς περιόδου ἀνευρίσκονται γενικώτερες, ἀσαφεῖς ἀναφορὲς στὴν ἀρχαιοελληνικὴ τραγῳδία. Ὁ Μπρὰντ ἐκδόθηκε ὡς δραματικὸ ποίημα (15/03/1866) -ἡ πρώτη του μεγάλη ἐπιτυχία. Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πῆρε, ὕστερ᾽ ἀπὸ πολλές προσπάθειες, ἐτήσιο βοήθημα ἀπ᾽ τὸ Νορβηγικὸ Κοινοβούλιο κ᾽ εἶχε τὴν πρώτη ἐπαφή, μέσῳ ἀλληλογραφίας, μὲ τὸν Γκέοργκ Μπράντες.¹⁴ Ὁ κριτικὸς σύνδεσε τὸ μέχρι τότε ἔργο μὲ τὸν Κίρκεργκωρ. Ὁ Ἴψεν ἀρνήθηκε τὴν ἐπίδραση, διατεινόμενος αὐτόνομη σκέψη· ὁ δραματουργὸς ἐπέμενε πὼς τὸ ἔργο του ξεπηδάει ἀπὸ προσωπικές ἐμπειρίες κι ἀτομική πνευματικὴ ζύμωση.
13. Ὅπου ἡ Σουηδία κ᾽ ἡ Νορβηγία εἶχαν ἀρνηθῆ τὴ βοήθειά τους στὴν ἕτερη σκανδιναβικὴ Δανία. Βλ. καὶ τὴν ἐκπαρῴδηση τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων στὸν Πέερ Γκύντ, Δ΄ πράξη, Α΄ σκηνή. 14. Δανὸς θεωρητικὸς καὶ κριτικὸς τῆς λογοτεχνίας (1842-1927). Μὲ τὶς μελέτες του περὶ τῶν Κυριωτέρων ρευμάτων τῆς λογοτεχνίας τοῦ 19ου αἰώνα [Hovedstrøminger det 19de Aarhundredes Litteratur, τόμ. Ι-VII, Gyldendalske Boghandel (F. Hegel), Kjøbenhavn 1873-90] θεμελίωσε αἰσθητικὰ τὴ Σύγχρονη Ἐπανάσταση (Det Moderne Gennembrud) τοῦ δεύτερου μισοῦ τοῦ 19ου αἰώνα στὴ Σκανδιναβία· τὸ κίνημα χαρακτηρίζεται ἀπὸ νατουραλιστικὲς τάσεις, ὡς ἀντίδραση στὸ Ρωμαντισμὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ αἰώνα. Ἐπίσης εἰσηγήθηκε στὸ εὐρωπαϊκὸ κοινὸ τὸν Ἴψεν κ᾽ ἦταν ἀπ᾽ τοὺς ἐπιμελητὲς τῆς σειρᾶς Ἁπάντων: Sämtliche Werke (βλ. παρακάτω, 1898, σελ. 31).
Ἡ ἀγριόπαπια, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
27
Ὁ Πέερ Γκύντ, τὸ ἄλλο κομβικὸ δραματικὸ ποίημα, τυπώθηκε ἑνάμισυ χρόνο ἀργότερα (14/11/1867)· ὁ Μπράντες ὅμως, ὅπως καὶ πολλοί ἄλλοι κριτικοὶ τῆς ἐποχῆς, δέν κατάλαβε τὸ ρηξικέλευθο τῆς ὅλης προσπάθειας.¹⁵ Τὸ 1868 καταπιάστηκε πυρετωδῶς μὲ τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητας. Τὸν Ὀκτώβριο μετακόμισε στὴ Δρέσδη. Τότε, ἐμφανίζεται καὶ τὸ πρῶτο ρῆγμα στὶς σχέσεις του μὲ τὸν Μπγιέρνσον, ἴσως λόγῳ τῆς μεγάλης ἀπόστασης ποὺ πιὰ τοὺς χώριζε, καὶ τῆς ἐμμονῆς καὶ τῶν δυὸ νὰ μή χαρίζωνται στὶς κρίσεις τους γι᾽ ἄλλους. Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητας ἐκδόθηκε πραγματοποιῶντας καλές πωλήσεις (φθινόπωρο 1869)· ἀνέβηκε στὴ Χριστιανία μ᾽ ἀντιδράσεις, ἀλλ᾽ ἀποδείχθηκε τελικὰ δημοφιλής. Ὁ Ἴψεν ἀσχολήθηκε κατόπιν μὲ τὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό (τὸ δεύτερο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος). Ἀπ᾽ τὸν Ὀκτώβριο ὥς τὸ Δεκέμβριο ταξίδεψε στὴν Αἴγυπτο καὶ τὴ Μέση Ἀνατολή, παριστάμενος στὰ ἐγκαίνια τῆς διώρυγας τοῦ Σουέζ, ὡς ἐπίσημος ἀπεσταλμένος τῆς Νορβηγίας· εἶχε γίνει πιὰ ἐπιτυχημένος συγγραφέας καὶ φρόντισε μὲ τὰ ἔσοδά του ν᾽ ἀλλάξῃ τὴν γκαρνταρόμπα του -ἀκόμα κι ὁ γ ρ α φ ι κ ό ς του χαρακτήρας μετεβλήθη ἀπ᾽ τὶς καινούργιες συνθῆκες!.. Συγχρόνως δέν σταματοῦσε νὰ διαβάζῃ τὶς κωμῳδίες τοῦ Λούντβιγκ Χόλμπεργκ μὲ τοὺς παραστρατημένους, στενόμυαλους κι ἀδύναμους στὴ βούληση χαρακτῆρες του, τὶς ἴντριγκες καὶ τρέλλες. Στὴ συνέχεια (1870), ξανάπιασε τὸν Αὐτοκράτορα καὶ Γαλιλαῖο, ἐνῷ συνέταξε σημειώσεις, καθὼς καὶ τὸ προσχέδιο τῶν Στηριγμάτων τῆς κοινωνίας. Ἕνα χρόνο ἀργότερα (03/05/1871) ἐκδόθηκε συλλογὴ τῶν ἐπανεπεξεργασμένων του ποιημάτων. Σ᾽ αὐτή τὴν ἔκδοση χρησιμοποιεῖ γιὰ τελευταία φορὰ τὸ στίχο, περνῶντας ἔπειτα πλήρως στὸν ἐναργῆ καὶ ποιητικῶς ἐπεξεργασμένο πεζὸ λόγο ποὺ θὰ σφραγίσῃ τὴν κατοπινὴ παραγωγή. Συνέχισε ἐντατικὰ τὴν ἐργασία του στὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό. Ἄρχισε ἡ ἐξακτίνωσή του στὸ ἐξωτερικό (1872) -μεταφράστηκαν στὰ Γερμανικὰ τὰ
15. Βλ. H. Ibsen-B. Björnson, MacMillan Co., New York 1899, σελ. 36.
28
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ἔργα: Μπράντ, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου, Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητας. Καταπιάστηκε μὲ τὴν Ἀποστασία τοῦ Καίσαρα (πρῶτο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος). Ἐκδόθηκε ὁ Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος (16/10/1873), ἐνῷ συμμετεῖχε στὴν ἐπιτροπὴ Τεχνῶν (Παγκόσμια Ἔκθεση τῆς Βιέννης). Ἀναθεωρῶντας τὴν ἀρχική του θέση πὼς ὁ Πέερ Γκὺντ εἶναι ποιητικὸ ἀνάγνωσμα μόνο, ζήτησε ἀπ᾽ τὸν Ἔντβαρ Γκρὴγκ νὰ συνθέσῃ τὴ μουσικὴ γιὰ τὴν παράσταση τοῦ ἔργου μὲ τὴν ἀπαιτούμενη δικιά του διασκευή (1874). Ἀπ᾽ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸ Σεπτέμβριο ταξίδεψε πάλι στὴ Νορβηγία. Στὸ τέλος τοῦ ἔτους ἐπανεκδόθηκε Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. Ὕστερα (1875) ξανασχολήθηκε μὲ Τὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Τὸν Ἀπρίλιο μετακόμισε ἀπ᾽ τὴ Δρέσδη στὸ Μόναχο, γιὰ νὰ φροντίσῃ τὴν ἐκπαίδευση τοῦ γιοῦ του Σίγκουρντ. Ἐπανέκδωσε ἀναθεωρημένον τὸν Κατιλίνα. Ἡ ἐπιτυχία του στὶς ξένες χῶρες συνεχίστηκε· πρωτοπαραστάθηκε ἔργο του ἐκτὸς Νορβηγίας (10/04/1876): Οἱ Πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ ἀπ᾽ τὸ Βασιλικὸ Θέατρο τοῦ Μονάχου. Ἀνέβασε κιόλας ὁ πατέρας τῆς σύγχρονης σκηνοθεσίας, Δοῦκας Γεώργιος Β᾽ τοῦ Μάινινγκεν, μὲ τὸ θίασό του, τοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου στὸ Βερολῖνο (καλοκαίρι 1876). Διακόπηκε γιὰ κάποιο διάστημα ἡ ἐπεξεργασία σΤὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Ἐκδόθηκε τελικὰ τὸ ἔργο (11/10/1877)· τὸ ὕφος τοῦ λεπτοδουλεμένου πεζοῦ λόγου μὲ τὶς πολυσύνθετες σχέσεις μεταξὺ τῶν σκηνικῶν προσώπων, ἀρχίζει νὰ παίρνῃ σάρκα καὶ ὀστᾶ. Ἔγραψε τὶς Σημειώσεις γιὰ τὴ σύγχρονη τραγῳδία διατυπώνοντας βασικὲς σκέψεις ὡς πρὸς τὸ Κουκλόσπιτο (1878). Ἐπέστρεψε στὴν Ἰταλία γιὰ τὸ χειμῶνα μόνο, μὰ τελικὰ παρέμεινε ἕνα χρόνο. Κυκλοφόρησε ὡς βιβλίο τὸ Κουκλόσπιτο (04/12/1879)· ἡ ἐπίδρασή του στὰ πράγματα ἦταν τόσο μεγάλη (ἂν κι ὄχι τόσο ἄμεση), ὥστε νὰ παραμένῃ ἕν᾽ ἀπ᾽ τὰ γνωστότερα θεατρικά του παντοῦ στὸν κόσμο. Οἱ τότε κοινωνικὲς συνθῆκες ἔχουν παρέλθη (ἤ, καλύτερα, μεταλλαχθῆ), ἀλλὰ ἡ δύναμη τῆς
Ἡ ἀγριόπαπια, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
29
κεντρικῆς ἡρωΐδας, τῆς Ν΄ΟΡΑΣ, ἀποτελεῖ σταθμό στὴν πλαστουργικὴ μορφῶν γιὰ τὴν παγκόσμια δραματουργία· δέν εἶν᾽ ἄλλωστε τυχαῖο πού, πολλές φορές, τὸ δρᾶμα ἀναφέρεται μὲ τ᾽ ὄνομα τοῦ πρωταγωνιστικοῦ ρόλου. Τὸ χειμῶνα τὸν πέρασε στὸ Μόναχο. Ἐπέστρεψε στὴ Ρώμη (1880), ὅπου ἔζησε πέντε χρόνια. Τυπώνονται οἱ Βρικόλακες (13/12/1881). Οἱ ἀντιδράσεις γιὰ τὴν ἱστορία τῆς ΚΥΡΙΑΣ ΆΛΒΙΝΓΚ καὶ τοῦ γιοῦ της ΄ΟΣΒΑΛΤ, πραγματικά μεγάλες!: Τὰ θέατρα ἀπέρριψαν τὸ ἔργο, καὶ τὰ βιβλιοπωλεῖα ἐπέστρεψαν τ᾽ ἀντίτυπα. Ἡ ἀπάντηση στὴ συμπαγῆ πλειοψηφία τῆς σκανδιναβικῆς κοινωνίας ἔρχεται μὲ τό: Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ (28/11/1882), ὅπου ὁ συγγραφέας ξεσπάει κατά τῶν ὑπονομευτῶν του, μή ξεχνῶντας ὅμως νὰ σημειώσῃ τ᾽ ἀποτελέσματα τῆς ἰδεοληψίας καὶ τῆς ἀμετροέπειας τοῦ κεντρικοῦ χαρακτήρα. Ὅλο τὸ ἑπόμενο ἔτος ἐπεξεργάσθηκε τὴν Ἀγριόπαπια (1883), ποὺ ἐκδόθηκε ἕνα χρόνο ἀργότερα (11/11/1884) ὑπερβαίνοντας θεματολογικὰ τὴν κοινωνικὴ κριτικὴ τῶν τεσσάρων προηγουμένων ἔργων. Ὕστερ᾽ ἀπὸ περίπου εἴκοσι χρόνια ξανασμίγει μὲ τὸν Μπγιέρνσον στὸ Ἴννσμπουργκ κι ἀποκαθίσταται ἡ παληὰ φιλία. Πρωτοεπεξεργάστηκε τὴν πλοκὴ γιὰ Τὰ ἄσπρα ἄλογα (1885). Τὸ Σεπτέμβριο ἐπέστρεψε στὴ Νορβηγία. Τὸν Ὀκτώβριο ξαναμετακόμισε στὸ Μόναχο. Τυπώθηκε τὸ Ρόσμερσχολμ (τελικὴ μορφὴ τοῦ: Τὰ ἄσπρα ἄλογα), ὅπου ὁ Ἴψεν ὁλοκληρώνει τὴ στροφὴ στὰ βαθύτερα ζητήματα τῆς ἀνθρώπινης ψυχολογίας (23/11/1886). Ἐκεῖνον τὸν καιρό (09/01/1887), ἡ παράσταση τῶν Βρικολάκων στὸ Βερολῖνο ἐντυπωσιάζει καὶ προκαλεῖ πολλαπλές συζητήσεις. Τὸν ἴδιο χρόνο σημείωσε τὶς πρῶτες σκέψεις του γιὰ τὴν Κυρὰ τῆς θάλασσας, κι ἀπ’ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸν Ὀκτώβριο ἐπισκέφθηκε τὴ Δανία καὶ τὴ Σουηδία. Τότε ἀναφέρεται καὶ στὸν Πατέρα τοῦ Στρίντμπεργκ. Ἡ ἀποδοχὴ τῆς Κυρᾶς τῆς θάλασσας (28/11/1888) σηματοδοτεῖ καὶ μιὰ παράμετρο στὴν πρόσληψη τῶν ἀναζητήσεών
30
Ἑρρῖκος Ἴψεν
του στὸ ἑξῆς (ἂν κ᾽ εἶχε φανεῖ ἤδη αὐτὴ ἡ τάση ἀπ᾽ τὴν Ἀγριόπαπια): Ὁ δημιουργὸς εἶχε προχωρήσει τόσο στὶς ἐνοράσεις του, ὥστε τὸ κοινό – πάντα συντηρητικό – δέν μποροῦσε πλέον νὰ προσπελάσῃ τὸν πυρῆνα τους. Tὸ Κουκλόσπιτο παραστάθηκε στὸ Λονδῖνο (07/06/1889) κ᾽ ἦταν ἡ πρώτη του πλήρης παρουσίαση στὴν Ἀγγλία· εἶχαν προηγηθῆ διασκευὲς ποὺ τὸ καθιστοῦσαν σχεδὸν ἄλλο ἔργο... Τὸν Ἰούλιο, ὁ Ἴψεν γνώρισε τὴν Ἔμιλυ Μπάρνταχ, ἀπ᾽ τὴν ὁποία ἐμπνεόμενος ἔπλασε ἀργότερα τήν «ξελογιάστρα» ΧΊΛΝΤΕ στὸν Ἀρχιμάστορα Σόλνες· ἐπίσης, τὸν ἐπηρέασε στὴ συγγραφὴ τοῦ ἑπομένου του ἔργου: Ἡ Ἕντα Γκάμπλερ (16/12/1890), μὲ δικά του χαρακτηριστικὰ καὶ ψυχικὲς κινήσεις κατὰ τὸ φλωμπερικό: Ἐγώ εἰμ᾽ ἡ μαντὰμ Μποβαρύ! καὶ συνδυάζοντας στοιχεῖα τῆς πρόσφατης γνωριμίας μὲ τὴν Μπάρνταχ, φτάνει στὰ βιβλιοπωλεῖα. Tὸ Théâtre Libre τοῦ Ἀντρὲ Ἀντουὰν στὸ Παρίσι ἀνέβασε τοὺς Βρικόλακες· παραστάθηκαν καί στὸ Λονδῖνο, δεχόμενοι σφοδρότατη κριτική (13/03/1891). Τὸν Ἰούλιο ἀναχώρησε ἀπὸ Μόναχο γιὰ Νορβηγία, ὅπου καὶ παρέμεινε ὥς τὸ θάνατό του. Γνώρισε τὴν πιανίστα Χίλντουρ Ἄντερσεν, ποὺ εἶχε πολλά κοινὰ μὲ τὴ ΧΙΛΝΤΕ τοῦ Ἀρχιμάστορα Σόλνες. Ὁ γιός του, Σίγκουρντ, νυμφεύθηκε τὴν κόρη τοῦ Μπγιέρνσον, Μπέρλιοτ (11/10/1892). Ἐκδόθηκε ὁ Ἀρχιμάστορας Σόλνες (12/12/1892)· ὁ γηραιὸς θεατράνθρωπος ψυχογραφεῖ θαρραλέα τὴν ἀνημπόρια τῆς τρίτης ἡλικίας μπρὸς στὴν ἐπέλαση τοῦ νέου. Μὲ τὸν Μικρὸ Ἔγιολφ, δυὸ χρόνια ἀργότερα (11/12/1894), ξαναβουτάει στὸν ἀπύθμενο ὠκεανὸ τῆς οἰκογενειακῆς ζωῆς μ᾽ ἰδιαίτερη ἔμφαση στὴν ψυχολογία μιᾶς μάνας ποὺ συνεχίζει νἆν᾽ ἐρωτευμένη κτητικά μὲ τὸ σύζυγό της. Ὁ Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν (15/12/1896), εἶν᾽ ἡ περίπτωση ἑνὸς φυλακισμένου στὸ σπίτι του, μωροφιλόδοξoυ τραπεζίτη πού, πάνω στὴν ὁρμὴ γιὰ πλούτη καὶ δόξα, σκοτώνει ὅ,τι ἀγαπημένο, ὡσότου παγώσῃ κ᾽ ἡ ἴδια ἡ καρδιά του. Στὰ ἑβδομήντα του, ὁ Ἴψεν εἶναι γνωστὸς σ᾽ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη καὶ τιμᾶται ἀπὸ τὶς τρεῖς Σκανδιναβικὲς πρωτεύουσες
Ἡ ἀγριόπαπια, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
31
(1898). Αὐτή τὴν περίοδο ξεκίνησε κ᾽ ἡ ἔκδοση τῶν Ἁπάντων στὸ πρωτότυπο καὶ στὰ Γερμανικά. Τὸ Θέατρο Τέχνης τῆς Μόσχας ἀνεβάζει τὴν Ἕντα Γκάμπλερ μὲ τὸν Κωνσταντὶν Στανισλάβσκι νὰ ἐνσαρκώνῃ τὸ ρόλο τοῦ ΛΈΒΜΠΕΡΓΚ (19/02/1899). Eἰκοσιεφτὰ χρόνια ἀφ᾽ ὅτου ὁ Ἔντμουντ Γκὸς¹⁶ συνέστησε τὸ Νορβηγὸ στὸ ἀγγλικὸ κοινό (01/09/1899), τὸν συνάντησε κι ἀποκοντά. Ὁ Ἴψεν εἶχε στὸ σπίτι του, ἀπὸ βιβλία, μονάχα τὴ Βίβλο! Σὲ σχετικὴ ἐρώτηση, τοῦ ἐκμυστηρεύτηκε πὼς προσέτρεχε σ᾽ αὐτὴ γιὰ τὸ γ λ ω σ σ ι κ ὸ ὕ φ ο ς.¹⁷ Τό: Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί (22/12/1899) ἀποτελεῖ πνευματικὴ διαθήκη: Ὁ γλύπτης ΡΟ῀ΥΜΠΕΚ συνειδητοποιεῖ, προτοῦ πεθάνῃ, τί ἀγάπη πρόδωσε, γιὰ νὰ φτάσῃ στὴν τωρινή του δόξα. Ἐξωμολογήθηκε στὸν Γάλλο μεταφραστή του, κόμητα Προζόρ (05/03/1900): Δέν ξέρω ἂν γράψω κι ἄλλο δρᾶμα []. Μά, ἂν ἐπιστρέψω, θἄχω κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α ὅπλα... Ὅμως, προβάλλει ἀπειλητικά τὸ τέλος: Ἔπαθε ἐγκεφαλικό (Ἀπρίλιος 1901) κ᾽ ἔμεινε ἀνίκανος γιὰ κάθε ἐργασία· ἀκολούθησε δεύτερο ἐγκεφαλικό (καλοκαίρι 1901), ποὺ τὸν ἄφησε σχεδὸν παράλυτο· πέθανε ὕστερ᾽ ἀπὸ πέντε χρόνια (23/05/1906). Ὡσότου κουραστῶ, τὴ γῆ τῆς ἐπαγγελίας θὰ τηρῶ. ⟨Στὸν τάφο μου⟩ θὰ γράψουν: ΟΚΑΝΕΝΑΣΚΕΙΤΑΙΕΔΩ Πέερ Γκύντ, Ε΄ πράξη, Ι΄ σκηνή.
16. Sir Edmund William Gosse (1849-1928)· Ἄγγλος συγγραφέας καὶ κριτικός· μαζὶ μὲ τὸν William Archer καὶ τὸν Bernard Shaw, ὁ κατ᾽ ἐξοχὴν εἰσηγητὴς τοῦ Ἴψεν στὸν Ἀγγλοσαξωνικὸ κόσμο· μεταφραστὴς ἐπίσης κ᾽ ἐπιμελητὴς τῆς ἰψενικῆς ἔκδ. Viking Edition, 1856-1924. 17. Βλ. Gosse, σελ. 221. Γι᾽ αὐτό κ᾽ ἡ βιβλικὴ ἐπιλογὴ τοῦ τίτλου σ᾽ αὐτὸ τὸ σημείωμα.
.
Ἡ ἀγριόπαπια
.
Ἡ ἀγριόπαπια, Πρόσωπα
35
Πρόσωπα
Ο ΜΕΓΑΛΕΜΠΟΡΟΣ Β΄ΕΡΛΕ,¹⁸ μεταξὺ ἄλλων ⟨κ᾽ ἐργολάβος⟩. ΓΚΡ΄ΕΓΚΕΡΣ ΒΕΡΛΕ, ὁ γιός του. Ο ΓΕΡΟ-΄ΕΚΝΤΑΛ.¹⁹ ΓΙ΄ΑΛΜΑΡ²⁰ ΕΚΝΤΑΛ, ὁ γιός του· φωτογράφος. ΓΚ΄ΙΝΑ,²¹ ἡ σύζυγος τοῦ ΓΙΑΛΜΑΡ. Χ΄ΕΝΤΒΙΓΚ,²² ἡ δεκατετράχρονη κόρη τους. ΚΥΡΙΑ Σ΄ΕΡΜΠΥ,²³ οἰκονόμος τοῦ ΒΕΡΛΕ. Ρ΄ΕΛΛΙΝΓΚ, γιατρός. Μ΄ΟΛΒΙΚ, πρὼην θεολόγος. Ο ΛΟΓΙΣΤΗΣ ΓΚΡ῀ΩΜΠΕΡΓΚ. Π΄ΕΤΤΕΡΣΕΝ, ὑπηρέτης τοῦ μεγαλέμπορου. ΓΙ΄ΕΝΣΕΝ, μισθωμένος σερβιτόρος. ΕΝΑΣ ΠΑΧΥΣ ΚΥΡΙΟΣ. ΕΝΑΣ ΦΑΛΑΚΡΟΣ ΚΥΡΙΟΣ.²⁴ ΕΝΑΣ ΜΥΩΠΑΣ ΚΥΡΙΟΣ. ΕΞΙ ΑΛΛΟΙ ΚΥΡΙΟΙ, καλεσμένοι τοῦ ΒΕΡΛΕ. Ἄλλοι μισθωμένοι σερβιτόροι.
18. Ὄνομα: Χῶκεν (βλ. σελ. 93). Στὴ συνέχεια, καὶ σκέττα ὡς: μεγαλέμπορος. 19. Στὴ συνέχεια κι ἁπλᾶ ὡς: ΕΚΝΤΑΛ. 20. Ἀρχαιοσκ. ὄνομα < hjelm (= σπίτι/πατρίδα) + ar (= πολεμιστής). 21. Τὸ ἐπώνυμό της: Χάνσεν (βλ. σελ. 47). 22. < ἀρχαιογερμανικὸ Haduwig < hadu (= μάχη/ἀγῶνας) + wig (= πόλεμος). 23. Ὄνομα: Μπέρτα (βλ. σελ. 42). 24. Ἐπώνυμο: Μπάλλε (βλ. σελ. 49). Δυὸ ἀπ᾽ τὰ ὀνόματα τῶν ὑπολοίπων: Φλὸρ καὶ Κάσπερσεν (βλ. σελ. 74).
36
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ πρώτη πράξη ἐκτυλίσσεται στὸ σπίτι τοῦ ΜΕΓΑΛΕΜΠΟΡΟΥ ΒΕΡΛΕ κ᾽ οἱ ὑπόλοιπες στὸ σπίτι τοῦ φωτογράφου ΓΙΑΛΜΑΡ ΕΚΝΤΑΛ.
Ἡ ἀγριόπαπια, Πράξη πρώτη
37
Πράξη πρώτη
Στὸ σπίτι τοῦ ΜΕΓΑΛΕΜΠΟΡΟΥ ΒΕΡΛΕ.
Πλούσια διακοσμημένο κι ἄνετο δωμάτιο ἐργασίας. Ράφια μὲ βιβλία καὶ ταπετσαρισμένα ἔπιπλα. Ἔπιπλο γραφείου μὲ χαρτιὰ κ᾽ ἔγγραφα στὴ μέση τοῦ χώρου. Ἀναμμένες λάμπες μὲ πράσινα ἀμπαζούρ, γιὰ νἆναι χαμηλὸς ὁ φωτισμός. Ἀνοιχτὴ πόρτα μὲ περιστρεφόμενα φύλλα καὶ κουρτίνες τραβηγμένες πρὸς τὸν τοῖχο.²⁵ Ἀπομέσα φαίνεται ἄλλο μεγάλο, κομψὸ δωμάτιο μὲ δυνατὸ φωτισμὸ ἀπὸ λάμπες καὶ κηροπήγια. Μπροστὰ δεξιὰ στὸ δωμάτιο, πόρτα καλυμμένη ἀπ᾽ τὴν ταπετσαρία τοῦ τοίχου· ἐκείνη ὁδηγεῖ στὰ ἐμπορικὰ γραφεῖα. Μπροστὰ ἀριστερά, τζάκι μὲ κάρβουνα πυρωμένα. Ἀκόμα παραπίσω, δίφυλλη πόρτα γιὰ τὴν τραπεζαρία.
Ὁ ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ, μὲ στολὴ ὑπηρεσίας,²⁶ κι ὁ ΓΙΕΝΣΕΝ, ντυμένος μὲ φράκο, τακτοποιοῦν τὸ δωμάτιο ἐργασίας. Στὸ μεγαλύτερο δωμάτιο κινοῦνται δυό-τρεῖς ἄλλοι ΣΕΡΒΙΤΟΡΟΙ· βάζουν τάξη κι ἀνάβουν περισσότερα φῶτα. Ἀπ᾽ τὴν τραπεζαρία ἀκούγεται θόρυβος συζήτησης καὶ γέλια ἀπὸ πλῆθος ἀνθρώπων.
Χτύπημα μαχαιριοῦ σὲ ποτήρι.
25. Μόδα τῆς δεκαετίας τοῦ 1880 (Klunketiden) μ᾽ ἐκτεταμένη χρήση κουρτινῶν καὶ κλωστοϋφαντουργικῶν μπρὸς ἀπὸ ντουλάπια, πόρτες κ.λ. 26. Πρωτ. (HISe): livré, κάπως σὰν τὸ φράκο.
38
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Γίνεται σιωπή.
Πρόποση.
Ἀκούγονται ἐπευφημίες: Μπράβο! καὶ ξανά θόρυβος συζήτησης.
ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ (Ἀνάβει λάμπα πάνω ἀπ᾽ τὸ τζάκι· τὴ σκεπάζει μ᾽ ἀμπαζούρ): Λοιπόν, Γιένσεν, ἀκούστε: Θὰ σηκωθῇ τώρα ὁ γέρος ἀπ᾽ τὸ τραπέζι καὶ θ᾽ ἀρχίσῃ νὰ φλυαρῇ γιὰ τὴν κυρία Σέρμπυ. ΓΙΕΝΣΕΝ (Σπρώχνει μπροστὰ μιὰ πολυθρόνα): Εἶν᾽ ἀλήθεια ὅσα λέει ὁ κόσμος, πὼς κάτι τρέχει μεταξύ τους; ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Ποῦ νὰ ξέρω, διάολε!²⁷ ΓΙΕΝΣΕΝ: Στὰ νειᾶτα του πρέπει νἆταν γερό πιρούνι!²⁸ ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Μπορεῖ. ΓΙΕΝΣΕΝ: Κ᾽ εἶναι γιὰ τὸ γιὸ ποὺ παραθέτει τὸ γεῦμα -ἔτσι λένε. ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Ναί. Χτές, ὁ γιὸς ξανάρθε σπίτι. ΓΙΕΝΣΕΝ: Οὔτε ποὔξερα πρωτύτερα ὅτι ὁ μεγαλέμπορος Βέρλε ἔχει γιό. ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Μάλιστα, ἔχει ἕναν γιό. Ἀλλὰ δέν κατεβαίνει ἀπ᾽ τὰ ἔργα στὸ Χόινταλ.²⁹ Ὅσα χρόνια εἶμαι δῶ ὑπηρεσία, δὲν ἔχει ξανάρθει στὴν πόλη.
27. Πρβλ τὴν κατακλεῖδα τοῦ ἔργου, σελ. 198, ὑπ. 159. 28. Πρωτ. (HISe): en svær buk (= χοντρή/μεγάλη κοιλιά). 29. Πρωτ. (HISe): Højdal. Ὑπάρχει μιὰ δασώδης ἔκταση Höydal ἀρκετὰ βορειότερα τοῦ Μπέργκεν. Ὁ κοντινώτερος δῆμος εἶναι ὁ Βόλντα. Ἴσως, αὐτή νἆναι κ᾽ ἡ πόλη ὅπου διαδραματίζεται ἡ ὑπόθεση τοῦ ἔργου.
Ἡ ἀγριόπαπια, Πράξη πρώτη
39
ΕΝΑΣ ΣΕΡΒΙΤΟΡΟΣ (Στὴν πόρτα γιὰ τ᾽ ἄλλο δωμάτιο): Ἔ, Πέττερσεν, εἶναι δῶ ἕνας τύπος -γέρος... ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ (Μουρμουρίζει): Διάολε,.. ποιός νἆρθε τέτοιαν ὥρα ἐδῶ;.. Ὁ ΓΕΡΟ-ΕΚΝΤΑΛ προβάλλει στὸ δωμάτιο ἀπὸ δεξιά. Φοράει παλτὸ μὲ χρυσὲς ραφές, ψηλὸ γιακά, καθὼς καὶ γάντια ἀπὸ βαμβάκι μ᾽ ἀνοιχτὰ τὰ δάχτυλα. Στὸ χέρι βαστάει μπαστούνι καὶ γούνινο καπέλλο. Κάτω ἀπ᾽ τὴ μασχάλη, πακέτο διπλωμένο μὲ χαρτί. Καφφεκόκκινη, λερωμένη περοῦκα καὶ μικρὸ γκρίζο μουστάκι.
ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ (Πηγαίνει πρὸς τὴ μεριά του): Θεέ καὶ Κύριε!.. Τί θέλετε σεῖς ἐδωμέσα; ΕΚΝΤΑΛ (Στὸ κατώφλι): Πρέπει νὰ πάω ὁπωσδήποτε στὰ ἐμπορικὰ γραφεῖα, Πέττερσεν. ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Ἔχουν κλείσει μιὰν ὥρα τώρα καί... ΕΚΝΤΑΛ: Τὸ ἄκουσα, φιλαράκο, στὴν ἐξώπορτα... Μὰ ὁ Γκρῶμπεργκ εἶν᾽ ἀκόμα μέσα. Πέττερσεν, σᾶς παρακαλῶ, ἀφήστε με νά «γλιστρήσω» ἀπ᾽ αὐτή τὴν πόρτα. (Δείχνει τὴν πόρτα ποὖναι καλυμμένη ἀπ᾽ τὴν ταπετσαρία.) Ἔχω ξαναπεράσει παλαιότερα. ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Ναί, πηγαίνετε ἀποκεῖ. (Τοῦ ἀνοίγει τὴν πόρτα.) Προσέξτε, ὅμως, νὰ πάρετε τὸ σωστό δρόμο γιὰ κάτω· γιατὶ ἔχουμ᾽ ἐπισκέψεις. ΕΚΝΤΑΛ: Ξέρω, ξέρω,.. χμ! Εὐχαριστῶ, καλέ μου Πέττερσεν! Παληόφιλε!.. Εὐχαριστῶ πολύ. (Μουρμουρίζει σιγά:) Χοντροκέφαλε!³⁰ Ὁ ΕΚΝΤΑΛ φεύγει στὰ γραφεῖα· ὁ ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ κλείνει τὴν πόρτα.
30. Πρωτ. (HISe): torsk (= μπακαλιάρος).
40
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ΓΙΕΝΣΕΝ: Εἶναι κι αὐτός ἀπ᾽ τοὺς ἐμπορικοὺς ὑπάλληλους; ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Ὄχι, ἀναλαμβάνει γραφικὴ ἐργασία στὸ σπίτι, ὅποτε εἶν’ ἀνάγκη.³¹ Ὅμως, στὰ νειᾶτα του, ἦταν ἀπ᾽ τοὺς πρώτους ὁ γερο-Ἔκνταλ... ΓΙΕΝΣΕΝ: Ναί, ἔτσι μοῦ φάνηκε. ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Βέβαια! Ἦταν κι ἀνθυπολογαχός -τὸ πιστεύεις;.. ΓΙΕΝΣΕΝ: Διάολε,.. ἀνθυπολοχαγός;! ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Μάλιστα... Ἀλλ᾽ ἀνακατεύτηκε μ᾽ ἐμπόριο ξυλείας ἢ κάτι τέτοιο τέλος πάντων... Λένε πὼς κάποτε τοῦ τὴν εἶχε φέρει πολύ ἄσχημα τοῦ μεγαλέμπορου. Τότε τρέχανε μαζί τὰ ἔργα στὸ Χόινταλ, καταλαβαίνεις... Ἄχ, ὁ γερο-Ἔκνταλ! Τὸν γνωρίζω κάπως καλά: Ἔχουμε πιεῖ πολλὲς φορὲς οἱ δυό μας λικὲρ καὶ μπίρες βαυαρικὲς στῆς μαντὰμ Ἔρικσεν. ΓΙΕΝΣΕΝ: Δέ φαίνεται νἄχῃ γιὰ νὰ πληρώνῃ... ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Χριστέ μου, Γιένσεν,.. ὅπως καταλαβαίνετε, ἐγώ τὰ πληρώνω! Τὸ βρίσκω ὡραῖο νὰ συμπεριφέρεσαι κάπως εὐγενικὰ σ᾽ ἀνθρώπους ποὺ παληότερα εἴχανε δεῖ καλύτερες ἡμέρες. ΓΙΕΝΣΕΝ: Χρεοκόπησε;³² ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Ὄχι, τοῦ συνέβη κάτι πολύ χειρότερο: ῎Εκανε φυλακή. ΓΙΕΝΣΕΝ: Φυλακή;! ΠΕΤΤΕΡΣΕΝ: Ἴσως ἦταν ἄσυλο... (Ἀφουγκράζεται:) Σσς! Φεύγουν ἀπ᾽ τὸ τραπέζι.
31. Αὐτὴ ἡ γραφικὴ ἐργασία κ᾽ ἡ ὅλη καθημαγμένη κατάσταση τοῦ ΕΚΝΤΑΛ, θυμίζει πολύ τὸν ὑπάλληλο-γραφέα Ἀκάκιο Ἀκάκιεβιτς, ἀπ᾽ Τὸ παλτὸ τοῦ Νικολάι Γκόγκολ. 32. Βλ. σελ. 21 γιὰ τὸν πατέρα τοῦ Ἴψεν ποὺ κ᾽ ἐκεῖνος χρεοκόπησε.
.
ibsen.gr
ΓΚΡΕΓΚΕΡΣ: Ἕνα πουλὶ μέσα. Μὴ κ᾽ εἶναι πάπια; ΕΚΝΤΑΛ: Προφανῶς κ᾽ εἶναι πάπια! ΓΙΑΛΜΑΡ: Ἄλλα σὰν τί πάπια νομίζεις;.. ΧΕΝΤΒΙΓΚ: Δὲν εἶναι μιὰ συνηθισμένη πάπια... ΓΚΡΕΓΚΕΡΣ: Οὔτε πάπια Βαρβαρίας. ΕΚΝΤΑΛ: Ὄχι, κύριε... Βέρλε. Δέν εἶναι Βαρβαρίας,.. εἶναι μιὰ ἀγριόπαπια. Τό «πουλί», ποὺ λέτε σεῖς,.. εἶναι μιὰ ἀγριόπαπια. Ἡ δ ι κ ι ά μας ἀγριόπαπια, ἀγαπητέ μου. Β’ πράξη, σελ. 92.