Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ
Νεραϊδοκωμῳδία σὲ τρεῖς πράξεις
Μετάφραση-ὑποσημειώσεις-πρόλογος-ἐπίλογος:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
.
.
.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ
Ἐξώφυλλο: Περίγραμμα νεραϊδικοῦ (nisse). Βλ. 41, ὑπ. 31. Ἐκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Σειρά: Ἴψεν Ἁγίας Ζώνης 55, 112 56 Ἀθήνα Τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr Ἱστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Τίτλος πρωτοτύπου: Henrik Ibsen, Sancthansnatten, Eventyrcomedie i tre acter. Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2018
ISBN: 978-618-83878-4-3
Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφραση ἢ διασκευὴ τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογράφησης ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ μεταφραστῆ-ἐκδότη καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐκδότη-μεταφραστή της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα. Τὰ ἀποκλειστικὰ θεατρικὰ καὶ ραδιοφωνικά δικαιώματα, καθὼς καὶ ἠχογράφησης καὶ ἀνάγνωσης, τῆς μετάφρασης, ἀνήκουν στὸν ἐκδότη-μεταφραστή, στὸν ὁποῖο μπορεῖ ν᾽ ἀπευθυνθῇ ἐνδιαφερόμενος παραγωγός, θίασος, ὀργανισμὸς ἢ καλλιτέχνης γιὰ τὴν παροχὴ γραπτῆς ἄδειας.
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ Sancthansnatten Νεραϊδοκωμῳδία σὲ τρεῖς πράξεις Eventyrcomedie i tre acter
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
Ἀθήνα 2018
.
Our play is: ”The most lamentable comedy, and most cruel death”... Tὸ ἔργο μας εἶναι: «Ἡ πλέον θρηνώδης κωμῳδία καὶ ὁ πλέον βάναυσος θάνατος»... Οὐίλλιαμ Σαίξπηρ, Ὄνειρο θερινῆς νυκτός, Α΄ πράξη, Β΄ σκηνή.¹
1. MSND, σελ. 20.
.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Βιβλιογραφία
9
Βιβλιογραφία
Ἐκδόσεις πρωτοτύπου: Breve
Efterladte
HISe
Breve fra Henrik Ibsen, udgivne med indledning og oplysninger af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. I-II, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, København-Christiania 1904. Henrik Ibsen, Efterladte skrifter, udgivne af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. IIII, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, Kristiania-Kjøbenhavn 1909. Henrik Ibsens Skrifter (elektroniske utgaven), Universitetet i Oslo, Oslo, www.ibsen.uio.no
Μεταφράσεις: Oxford Ibsen MultiIbsen Sämtliche Werke
Viking Edition
Ibsen, edited by James McFarlane, τόμ. I-VIII, Oxford University Press, London 1960-77. The Multilingual Ibsen, Univerisity of Oslo, Oslo, www2.hf.uio.no/polyglotta Henrik Ibsen, Sämtliche Werke in deutscher Sprache, durchgelesen und eingeleitet von Georg Brandes, Julius Elias, Paul Schlenther, τόμ. Ι-Χ, Fischer Verlag, Berlin 1903. The works of Henrik Ibsen (Viking Edition), ed. William Archer, τόμ. I-XII, Charles Scribner᾽s sons, New York 1911.
10
Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ
Ἀγριόπαπια
Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν Κατιλίνας
Μικρὸς Ἔγιολφ Νόρμα
Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες
Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί Πέερ Γκύντ
Tάφος τοῦ πολεμιστῆ Διέλευση
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἡ ἀγριόπαπια, μτφ-ὑπ.πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Κατιλίνας, μτφ-ὑπ.-πρόλογοςἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ μικρὸς Ἔγιολφ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. Gutenberg, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Πέερ Γκύντ, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, μτφὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2018. Ἱστολόγιο Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλου: http://dieleusi.map-in-box.gr/category/ἑρρῖκος-ἴψεν
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Βιβλιογραφία
11
Γιὰ τὸ ἰψενικὸ ἔργο: Bowers
CCI
Figueiredo Gosse Heiberg
Hοkstad
Ibsen-arkivet Ibsen-biblio IbsenStage Koht
Meyer Μόσχος
James Bowers, Henrik Ibsen and Nordic Myth, folklore archetypes in his early plays, Lambert Academic Publishing, Saarbrücken 2012. The Cambridge Companion to Ibsen, editor James McFarlane, Cambridge University Press, Cambridge 1994. Ivo de Figueiredo, Henrik Ibsen, mennesket og masken, Aschenhoug, Oslo 2010. Edmund Gosse, Henrik Ibsen, Charles Scribner᾽s sons, New York 1908. Hans Heiberg, Ibsen, A portrait of the artist, translated by Joan Tate, University of Miami Press, Coral Gables-Florida 1972. Øyvind Hokstad, Ibsen i Hellas, en studie av Ibsens popularitet i Athen og Pireus i 1920-åra, Masteroppgave i historie, NTNU, Trondheim 2014. Ibsen-arkivet, Universitetet i Oslo, Oslo, www.hf.uio.no/is/tjenester/kunnskap/ibsen-arkivet Den internasjonale Ibsen-bibliografien, Nasjionalbiblioteket, Oslo, www.nb.no/bibliografi/ibsen IbsenStage, the Ibsen stage performance database, UO, Oslo, ibsenstage.hf.uio.no Halvdan Koht, The life of Ibsen, translated by Ruth Lima McMahon, τόμ. Ι-ΙΙ, The AmericanScandinavian Foundation, New York 1931. Michael Meyer, Ibsen, Penguin Books, Suffolk 1985. Γιάννης Μόσχος, Ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν στὴν ἑλληνικὴ σκηνὴ ἀπὸ τοὺς Βρυκόλακες τοῦ 1894 στὶς ἀναζητήσεις τῆς ἐποχῆς μας, ἐπιμ. Βάνια Παπανικολάου, Ἀμολγός, Ἀθήνα 2016· διδακτορικὴ διατριβή: τόμ. Α΄-Β΄, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012.
12
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Γιὰ τὴ Νορβηγικὴ γλῶσσα καὶ τὴν ἱστορία της: de Vries Falk-Torp
Haugen
NAOB
ODS SNL
Jan de Vries, Altnordisches etymologisches Wörterbuch, Brill, 2η ἔκδ., Leiden 1977. H. S. Falk - Alf Torp, Norwegisch-Dänisches etymologisches Wörterbuch, Carl Winter᾽s Universitätsbuchhandlung, τόμ. I-II, Heidelberg 1910. Einar Haugen, Norwegian-English dictionary, Universitetsforlaget-University of Wisconsin Press, Oslo-Madison 1974. Det Norske Akademis Ordbok, Det Norske Akademi for Språk og Litteratur, Oslo, www.naob.no Ordbog over det Danske sprog, Kjøbenhavn, www.denstoredanske.dk Store Norske Leksikon, https://snl.no
Γενικώτερα: Cragie
Hermann LSJM
MSND
Nestle-Aland
William A. Craigie, Scandinavian folklore, illustrations of the traditional beliefs of the northern people, Alexander Gardner, London 1896. Paul Hermann, Nordische Mythologie, Verlag von Wilhelm Engelmann, Leipzig 1903. A Greek-English Lexicon, compiled by H. G. Liddell and R. Scott, revised by Sir H. S. Jones with assistance of R. McKenzie, Clarendon Press, 9η ἔκδ. ἐπαυξημένη, Oxford 1996. William Shakespear, A midsummer night᾽s dream, fully annotated, with an introduction by B. Raffel, with an essay by H. Bloom, Yale University Press, New Haven-London 2005. Novum Testamentum Graece, herausgegeben von Barbara Aland u.a., Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 28η ἔκδ., 2012.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Βιβλιογραφία
13
R. I. Page, Μύθοι τῶν Βορείων, μτφ: Ἀντ. Ἡ. Σακελλαρίου, ἐκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, Ἀθήνα 1996. Pokorny Julius Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, τόμ. I-III, Francke Verlag, Bern-Μünchen 1959. RahlfsSeptuaginta, edidit Alfred Rahlfs, editio Hanhart altera Robert Hanhart, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 2006. Skjaldedigtning Den Norsk-Islandske skjaldedigtning, udgiven af Finnur Jonsson, Gyldendalske BoghandelNordisk Forlag, τόμ. I-II, København og Christiania 1912. Μπαμπινιώτης Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολογικὸ λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς, Ἀθήνα 2010.
Page
.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Γενικὲς σημειώσεις
15
Γενικὲς σημειώσεις
Ἂν κ᾽ οἱ ὑποσημειώσεις ἀποτελοῦν ἑρμηνευτικὴ ἐργασία ἐπὶ τοῦ πρωτοτύπου, πρῶτα ἡ ἴ δ ι α ἡ μετάφραση εἶναι ἀδιάλειπτη ἑρμηνεία καὶ θέση γιὰ τὸν τρόπο ποὺ πρέπει νὰ προσεγγίζεται ὁ Ἴψεν στὴν Ἑλληνική. Ἡ στίξη τῆς μετάφρασης εἶναι ἀναπόσπαστο μέρος τῆς ἐδῶ ἐργασίας: Δηλώνει ρυθμούς, προσῳδίες, ὑποκριτικοὺς δρόμους -λεπτὲς ἀποχρώσεις τῶν χαρακτήρων καὶ τῆς δράσης. Ἡ δὲ ἱστορικὴ ὀρθογραφία, πέραν τῆς αὐτόματης ἐτυμολογικῆς καὶ σημασιολογικῆς σύνδεσης μὲ τὴ συνόλη γλωσσικὴ παράδοση, ἐπιτρέπει χειρισμοὺς λεπτοὺς γιὰ τὴ δήλωση μετρικῶν καὶ ἄλλων φαινομένων (βλ. λ.χ. παρακάτω γιὰ τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα). Ὅπου ἡ μετάφραση ἀπομακρύνεται οὐσιωδῶς ἀπ᾽ τὸ πρωτότυπο, ἀναφέρεται σ᾽ ὑποσημείωση ἡ σχεδὸν κατὰ λέξη ἀπόδοση. Ἡ μετάφραση βασίστηκε στὶς ἐκδόσεις τοῦ πρωτοτύπου: Efterladte, τόμ. Ι, σελ. 371-432· HISe. Γιὰ τὴν ἀπόδοση νορβηγικῶν λέξεων χρησιμοποιήθηκαν τὰ λεξικά: Haugen· NAOB, γιὰ κάποιες δανικὲς λέξεις καὶ χρήσεις τό: ODS. Ἐλήφθη ὑπ᾽ ὄψιν ἡ ἀγγλικὴ μτφ: Oxford Ibsen, τόμ. I, σελ. 201-61 (ἀπ᾽ τοὺς J. W. McFarlane καὶ G. Orton). Γιὰ τὴν τηρούμενη ἱστορικὴ ὀρθογραφία, χρησιμοποιοῦνται συνδυαστικὰ τὰ λεξικά: LSJM· Μπαμπινιώτης. Παρὰ ποὺ ἔγινε προσπάθεια σύμπτωσης τῶν μεταφρασμένων στίχων μ᾽ ἐκείνους τοῦ πρωτοτύπου, ὅπου ἀντιμετατέθηκαν λέξεις, σημαίνεται μὲ / τὸ τέλος τοῦ στίχου στὸ πρωτότυπο. Οἱ
16
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ἐμφαντικοὶ ὀξυτονισμοὶ ὑποβοηθοῦν τὴν ἀνάγνωση καί, σὲ συνδυασμό μὲ μή τονισμένες λέξεις (μὰ τονιζόμενες στὸν καθημερινὸ λόγο), καταδεικνύουν τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα,² ἕνα γλωσσικὸ μηχανισμὸ ποὺ δέν ἐξαντλεῖται στὸ στιχηρὸ λόγο... Τὰ πρόσωπα αὐτοῦ τοῦ ἔργου, μὰ καὶ κάθε ἄλλου ἀναφερόμενου θεατρικοῦ, τυπώνονται μὲ κεφαλαῖα στοιχεῖα· τὰ ξενικὰ ὀνόματα προσώπων, στὴν πρώτη τους ἀναφορά, τονίζονται, παρὰ τὰ κεφαλαῖα, γιὰ διευκόλυνση τῆς ὀρθῆς ἐκφορᾶς. Τ᾽ ἀποσπάσματα τῶν ἰψενικῶν δραμάτων καὶ ποιημάτων, πλὴν τῆς Ἀγριόπαπιας, τοῦ Κατιλίνα, τοῦ Τάφου τοῦ πολεμιστῆ καὶ τῆς Νόρμας, πρωτομεταφράζονται ἐδῶ, ἢ ἀποτελοῦν καινούργια μετάφραση -ἀκόμα κι ἀπὸ κεῖνα τὰ ἔργα στὶς ἐκδ. Gutenberg μὲ μτφ Θ.Α.Π. (βλ. Βιβλιογραφία, σελ. 10). Γιὰ τό: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!, τὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα στὴν Σύλληψη, πρώτη παράσταση κ᾽ ἔκδοση καὶ τὴν Ἀνάλυση τοῦ ἔργου, ἀντλεῖται ὑλικὸ ἀπ᾽ τὴν κριτικὴ ἔκδ. HISe, τὶς εἰσαγωγὲς καὶ τὶς σημειώσεις τῆς ἀγγλικῆς μτφ: Oxford Ibsen, τόμ. I, σελ. 157· 685-91, τὸ σύγγραμμα: CCI, σελ. 6· 58-60, τὴν ἐπιστολογραφία τοῦ δημιουργοῦ: Breve, καὶ τὶς βιογραφίες τῶν: Meyer· Figueiredo· Gosse· Heiberg· Koht· SNL. Τὰ ἐδάφια τῆς Καινῆς Διαθήκης ἀκολουθοῦν τὴν ἔκδ. τῶν Nestle-Aland.
2. Θρασύβουλος Σταύρου, Νεοελληνικὴ Μετρική, Ἰνστιτοῦτον Νεοελληνικῶν Σπουδῶν-Ἵδρυμα Μανώλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 20-5.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Συντμήσεις
17
Συντμήσεις
ἀρχαιοσκ. βλ. ἔκδ. ἐκδ. ἐπιμ. ΘΑΠ κ.ἑ. κεφ. λ.χ. μτφ ὅ.π. πρβλ πρωτοϊνδ. πρωτ. σελ. στρ. τ. τόμ. ὑπ. ed.
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
ἀρχαιοσκανδιναβικός/ή/ό βλέπε ἔκδοση ἐκδόσεις ἐπιμέλεια Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος καὶ ἑξῆς κεφάλαιο λόγου χάριν μετάφραση ὅπου παραπάνω παράβαλε πρωτοϊνδοευρωπαϊκός/ή/ό πρωτότυπο σελίδα/ες στροφή τεῦχος τόμος ὑποσημείωση/ὑποσημειώσεις editor (ἐπιμελητής)
Οἱ ἀντικρυστὲς ἀγκύλες ([]) δηλώνουν ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς ἀγκυλῶν, προσθήκη τοῦ μεταφραστῆ· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩), ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο >, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· <, τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντίστοιχα· τὸ σύμβολο * ἐμπρὸς ἀπὸ λέξη, μή μαρτυρημένο τύπο.
.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος! - Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ 19
Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!³ Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ
At leve er – krig med trolde Ζῶντας -πολεμᾶς μὲ δαίμονες⁴ i hjertets og hjernens hvælv; στοῦ νοῦ καὶ τῆς καρδιᾶς τὸ κάστρο. At digte, – det er at holde Δημιουργῶντας -καλεῖς ναρθῇ dommedag over sig selv. ἐπάνω σου τῆς Κρίσεως ἡ Ἡμέρα.⁵ Γιὰ νὰ μ᾽ ἐννοήσετε πλήρως, πρέπει νὰ γνωρίσετε τὴ Ν ο ρβ η γ ί α! Ἡ μεγαλοπρεπής, ἀλλ᾽ αὐστηρή, Φύση [] κ᾽ ἡ ἀπομόνωση [] – τὰ [] σπίτια ἀπέχουν μίλια μεταξύ τους – κάνουν τοὺς ἀνθρώπους ἐκειπάνω νὰ μή νοιάζωνται ὁ ἕνας γιὰ τὸν ἄλλον, ν᾽ ἀσχολοῦνται μονάχα μὲ τὸν ἑαυτό τους, νάναι στοχαστικοί, σοβαροὶ καὶ μελαγχολικοί -ἐπιφυλακτικοί... [] Καθένας στὴν πατρίδα κ᾽ ἕνας φιλόσοφος! Κ᾽ οἱ μακρεῖς, σκοτεινοί χειμῶνες μὲ τὰ σπίτια κυκλωμένα ἀπὸ ἀδιαπέραστη ὁμίχλη..- μακάρι νάβλεπαν περισσότερο τὸν ἥλιο!⁶
3. Κατὰ Ἰωάννην ΙΘ΄ 5. 4. Τρόλλ: Δαιμονικὰ πλάσματα τῆς Σκανδιναβικῆς παράδοσης. 5. Λυρικὸ ποίημα: Ἕνας στίχος· βλ. HISe, Digte. 6. Ἀπὸ συνομιλία τοῦ Ἴψεν μὲ τὸν Felix Philippi: Mein Verkehr mit Henrik Ibsen στὴ Neue Freie Presse, Wien, ἀριθμὸς φύλλου 13.713, Δευτέρα 27/10/1902.
20
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Τὸ σημερινὸ Βασίλειο τῆς Νορβηγίας ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ δυτικὸ κομμάτι τῆς Σκανδιναβικῆς χερσονήσου -τὸ βορειότερο ἄκρο τῆς Εὐρώπης· σημαντικὸ μέρος της βρίσκεται πάνω ἀπ᾽ τὸν Ἀρκτικὸ Κύκλο, ὅμως οἱ πλέον κατοικημένες περιοχὲς εἶναι οἱ νοτιώτερες. Οἱ χειμῶνες μὲ τὶς μακρές νύχτες, τὸ ἰδιαίτερο ψῦχος, καθὼς κ᾽ ἡ ἕβδομη μεγαλύτερη στὸν κόσμο ἀκτογραμμή, λόγῳ τῶν συνεχῶν ἐσοχῶν τῆς θάλασσας στὴ στεριὰ μὲ κρημνώδεις πλαγιὲς ἑκατέρωθεν καὶ βαθειὰ νερὰ μέσα τους: τῶν φιόρδ (fjord), ὁρίζουν ἀδήριτα τὴν ἐκεῖ ζωή. Τὸν 8ο -10ο αἰῶνα, ἡ εὐρύτερη Σκανδιναβικὴ χερσόνησος ἀποτέλεσε τὴν ἑστία τῶν πολεμόχαρων, γενναίων καὶ ναυτικώτατων Βίκινγκς πού, διασχίζοντας θάλασσες κι ἀνάποδα τὰ ποτάμια, φτάσανε ὥς τὴν περιοχὴ τοῦ Κίεβου καὶ τὴ Βινλανδία στὴ Βόρεια Ἀμερική. Μὲ τ᾽ ὄνομα: Νορμανδοί (=ἄνδρες τοῦ Βορρᾶ) γίνανε τὸ φόβητρο σ᾽ ὁλόκληρη τὴν ἠπειρωτικὴ καὶ νησιωτικὴ Εὐρώπη· πόλεις μεγάλες κι αὐτοκρατορίες μάθανε τὴ δύναμη καὶ τὴ γενναιότητά τους, ὅπως τὸ Βυζάντιο μὲ τὸν κατακτητὴ Ροβέρτο Γυισκάρδο καὶ τοὺς Βάραγγους μισθοφόρους... Οἱ πληθυσμοί, ποὺ παρέμειναν στὴ χερσόνησο, ἐκχριστιανίστηκαν πλήρως κατὰ τοὺς ἑπόμενους δύο αἰῶνες. Στὴν Ἰσλανδία, πούχε ἐποικιστῆ μεταξὺ 870-930 ἀπὸ Νορβηγούς, λόγῳ τῆς ἀπομονωμένης της φύσης, περισώθηκαν οἱ ἀρχαιοσκανδιναβικοὶ μῦθοι καὶ θρῦλοι ὡς ἀφηγήσεις: οἱ Σάγκες, καθὼς κ᾽ οἱ ἐπικὲς Ἔντες. Τὸ 19ο αἰῶνα, λόγῳ τῶν ἐθνιστικῶν κινημάτων, οἱ λόγιοι ἐπανῆλθαν στὴν προχριστιανικὴ περίοδο, μελετῶντας την κ᾽ ἐμπνεόμενοι ἀπ᾽ αὐτήν. Ἡ σύγχρονη Νορβηγικὴ γλῶσσα ἔχει δύο ἐπίσημες γραπτὲς μορφές: τὰ Bokmål (=τὴ γλῶσσα τῶν βιβλίων) καὶ τὰ Nynorsk (=Νεονορβηγικά). Ἡ δεύτερη εἶναι σύγκραση τοπικῶν διαλέκτων· ἡ πρώτη, ἡ ἐξέλιξη τῆς Riksmål (=γλώσσα τῆς ἐπικράτειας), μορφὴ τῆς Κοινῆς Δανονορβηγικῆς, ἀφοῦ ἡ Νορβηγία ἔμεινε 434 χρόνια ὑπὸ δανικὴ κατοχή. Ἡ Ἰσλανδική, ἡ Νορβηγική, ἡ Δανική, ἡ Σουηδικὴ καὶ ἡ Φεροϊκὴ συναπαρτίζουν τὴ βορειογερμανικὴ οἰκογένεια ἐντὸς τῆς μεγαλύτερης τῶν ἰνδοευρωπαϊκῶν γλωσσῶν. Ὁ Ἴψεν ἔγραψε στὴ Riksmål, ποὺ ἀποτελοῦσε τὸ λόγιο ἰδίωμα τῆς ἐποχῆς του – κάτι ἀντίστοιχο
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος! - Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ 21
μὲ τὴ δική μας Καθαρεύουσα – χρησιμοποιῶντας κιόλας ἰδιωματικὰ στοιχεῖα. Στὶς μέρες μας, ἡ Νορβηγία διαχειρίζεται σημαντικὸ πλοῦτο λόγῳ τῶν ἐξορύξεων πετρελαίου στὴ Βόρεια Θάλασσα· ἡ κατάσταση ἦταν πολύ διαφορετικὴ στὰ πρῶτα χρόνια τοῦ 19ου αἰώνα: Ἡ οἰκονομία βασιζόταν στὸ ἐξαγωγικὸ ἐμπόριο πρώτων ὑλῶν (ξυλείας) καὶ στὴ ναυτιλία. Ἡ ἐπιβίωση ἦταν δύσκολη, οἱ εὐκαιρίες στὸν πνευματικὸ στίβο ἐξαιρετικὰ περιωρισμένες κ᾽ ἡ θεατρικὴ ζωὴ ὑποβαθμισμένη, προσάρτημα οὐσιαστικὰ τοῦ τότε Δανικοῦ Θεάτρου -καί σ᾽ ἐπίπεδο δημιουργῶν, μὰ καί σ᾽ ἐπίπεδο γλώσσας καὶ δομῶν. Σ᾽ αὐτό τὸ περιβάλλον γεννήθηκε ὁ Ἑρρῖκος (Χένρικ) Γιόχαν Ἴψεν, στὶς 20 Μαρτίου 1828 στὸ Σιέν, μικρὸ ἐξαγωγικὸ λιμάνι ξυλείας, ἑκατὸν πενῆντα χιλιόμετρα νοτιοδυτικὰ τῆς Χριστιανίας (τοῦ σημερινοῦ Ὄσλο). Ἦταν τὸ δεύτερο ἀπ᾽ τά, συνολικὰ ἕξι, παιδιὰ τοῦ Κνοὺτ καὶ τῆς Μάριχεν, τὸ γένος Ἄλτενμπουργκ· τ᾽ ὄνομα τῆς μεγαλύτερής του ἀδερφῆς, Χέντβιγκ-Κατερίνας, θάμενε στὴν Ἱστορία τοῦ Δυτικοῦ Πνεύματος, ὡς ἕνα ἀπ᾽ τὰ κύρια πρόσωπα τῆς Ἀγριόπαπιας. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος στὸ αὐτοβιογραφικὸ πεζὸ Παιδικὲς μνῆμες (1881): Τὸ Σιὲν ἦταν, τὰ παιδικά μου χρόνια, μιὰ πολύ χαρούμενη πόλη μὲ σημαντικὴ κοινωνικὴ ζωή -κάτι πολύ διαφορετικὸ ἀπ᾽ ὅ,τι θὰ κατέληγε ⟨γιὰ μένα⟩... Ἕξι χρόνια ἀργότερα (10/06/1834), ὁ πατέρας Ἴψεν χρεοκόπησε κ᾽ ἡ οἰκογένεια, ἀναγκαστικά, μετακόμισε σὲ μικρότερο σπίτι στὸ Βένστεπ, κοντὰ στὸ Σιέν. Τὸ γεγονὸς στιγμάτισε τὸ μικρὸν Ἑρρῖκο, ποὺ κουβαλοῦσε τούτη τὴν πατρικὴ κακοτυχία βαρέως ὥς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του· ἕνας τρόμος τῆς ἀποτυχίας κι ἀνυποληψίας τὸν κατέλαβε -ἐκεῖνο τὸ βαθύτατο πάθος ποὺ γέννησε, πολύ ἀργότερα, μορφές, ὅπως τοῦ Β΄ΕΡΛΕ, τοῦ ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑ ΣΌΛΝΕΣ, τοῦ τραπεζίτη ΙΩΑΝΝΗ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΌΡΚΜΑΝ, καὶ τὸν κατέστησε στὰ στερνά του «κέρβερο» σωστό στὴν ἐποπτεία τῶν οἰκιακῶν ἐξόδων καὶ μανιώδη ἐπενδυτὴ τῶν συγγραφικῶν του δικαιωμάτων...
22
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Μεγαλώνοντας (03/01/1844), νεαρὸς πιά, ἔφυγε γιὰ τὸ Γκρίμσταντ, ὥστε νὰ ἐργαστῇ ὡς μαθητευόμενος φαρμακοποιός. Ἐκεῖ ἡ μοναξιά, μακριὰ ἀπ᾽ τὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον, ὑπῆρξε καταλυτικὴ ἐμπειρία γιὰ τὸ γενικώτερο ἔργο του. Διάβασε Κίρκεγκωρ, Ἔλενσλέγκερ,⁷ Σαίξπηρ, τἩ Συνωμοσία τοῦ Κατιλίνα τοῦ Σαλλούστιου καὶ τοὺς ρητορικοὺς Κατὰ Κατιλίνα λόγους τοῦ Κικέρωνα. Στὴν περίοδο τῆς μαθητείας πρωτογνώρισε καὶ τὸν ἔρωτα στὸ πρόσωπο τῆς ὑπηρέτριας Ἔλσε Σόφι πού, κάμποσο καιρὸ ὕστερα, γέννησε τό «νόθο» παιδὶ τοῦ Ἴψεν: τὸν Χὰνς Γιάκομπ Χένρικσεν (09/10/1846). Στὸ δραματικὸ πρόσωπο τοῦ ΔΙΑΒΟΛΟΠΑΙΔΟΥ (ποὺ τὸ σέρνει μαζί της Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΠΡΑΣΙΝΑ στὴν Γ΄ πράξη τοῦ Πέερ Γκύντ καὶ ξεστομίζει κεῖνο βρισιές πετῶντας μπουκάλια πάνω στὸν πατέρα του ΠΕΕΡ καὶ φτύνοντάς τον) ἀποτυπώθηκαν οἱ ἐνοχὲς τοῦ δημιουργοῦ γιὰ τὸν παρατημένο γιό του. Ἦρθε κ᾽ ἡ στιγμὴ (1847-9) γιὰ τὰ πρώιμα λυρικά του ποιήματα, ἐνῷ στὶς ἐλεύθερες νυχτερινές του ὧρες προσπαθοῦσε νὰ ὁλοκληρώσῃ τὸ πρῶτο του θεατρικὸ ἔργο: τὸν Κατιλίνα, μιὰ σαιξπηρικῆς πνοῆς ἱστορικὴ τραγῳδία· συγχρόνως, προετοιμαζόταν γιὰ τὸ ἀπολυτήριο Λυκείου. Τότε γνωρίστηκε μὲ τὸ Χριστόφορο Ντοῦε καὶ τὸν Οὖλε Σούλερουντ, κι ἄρχισε ἡ φιλία τους. Ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1848, ἔτσι ὅπως ἐξαπλώθηκε ἡ φήμη της στὴν Εὐρώπη, ἐπέδρασε βαθειά στὴ συνείδησή του· τὰ αἰτήματά της γιὰ οὐσιαστική ἐλευθερία καὶ κοινωνικὴ πρόοδο στάθηκαν ὁδοδεῖκτες γιὰ τὴν περαιτέρω ἐξέλιξή του. Στὰ ρεαλιστικά του δράματα, οἱ ἀπαιτήσεις αὐτὲς εἶν᾽ ἰδιαίτερα ἐμφανεῖς. Τὸ ἐπόμενο ἔτος (12/04/1850) τύπωσε μὲ ψευδώνυμο (Brynjolf Bjarme) τὸν Κατιλίνα· τὰ ἔξοδα ἀνέλαβε ὁ φίλος του Σούλερουντ. Τὸ βιβλίο εἶχε ἐκδοτικὴ ἀποτυχία. Ἄφησε στὴν ἄκρη
7. Ἀδὰμ Ἔλενσλέγκερ (1779-1850). Ρομαντικὸς ἐθνικὸς ποιητὴς τῆς Δανίας καὶ καθηγητὴς Αἰσθητικῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κοπενχάγης· βασικὴ πηγὴ ἔμπνευσης γιὰ τὰ δράματά του, ἡ ἀρχαιοσκ. μυθολογία.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος! - Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ 23
τὶς συγγραφικές του ἀνησυχίες καὶ πῆγε στὴ Χριστιανία, μὲ σκοπὸ νὰ σπουδάσῃ Ἰατρική, ἀλλὰ δέν τὰ κατάφερε στὶς ἐξετάσεις τῆς Ἀριθμητικῆς καὶ τῶν Ἑλληνικῶν· πρόλαβε, ὅμως, νὰ ζήσῃ τὸ φοιτητικὸ περιβάλλον κι ἀπέκτησε ἐπαφὲς μὲ τὸ νεοσύστατο Νορβηγικὸ ἐργατικὸ κίνημα. Τότε γνωρίστηκε καὶ μὲ τὸν Μπγιέρνστγιέρνε Μπγιέρνσον.⁸ Τὸ φθινόπωρο (26/09/1850) πρωτοανέβηκε στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, τὸ δεύτερο θεατρικό του, γραμμένο τὸν προηγούμενο χειμῶνα, ὅπου ἀκολουθεῖ τὸν τρόπο τοῦ Ἔλενσλέγκερ περιγράφοντας τὸ πνεῦμα τῶν Βίκινγκς· παράλληλα ἔγραψε τὸ ἡμιτελές: Ὁ ἀγριόγαλος τοῦ Γιούστενταλ (τὴν πρώτη ἐπεξεργασία τῆς πλοκῆς τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς). Ἀκολούθησαν (1851) δημοσιεύματα καὶ ποιήματα στὸ περιοδικὸ Manden/Andhrimmer ποὺ ἐξέδιδε ἀνωνύμως μὲ τὸν Πάουλ Μπόττεν Χάνσεν⁹ καὶ τὸν Ὤσμουντ Ὄλαφσσον Βίνιε.¹⁰ Τότε συνέγραψε τὴν παρῳδία Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, ποὺ ὅμως δέν τὴν συμπεριέλαβε στ᾽ Ἅπαντα, ἂν καὶ περιέχῃ τὸ χαρακτηρισμό του σαρκασμὸ γιὰ τὰ κακῶς κείμενα... Διωρίστηκε συγγραφέας στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν (06/11/1851) κι ἀργότερα «καθοδηγητής»/σκηνοθέτης ἐπιφορτισμένος μὲ τὴ διδασκαλία ρόλων. Ἐκεῖ κατάκτησε τὴ μαστοριά του στὴ δόμηση τῶν δραματικῶν προσώπων ἀπ᾽ τὰ κατοπινά του ἔργα καὶ τὴν ἱκανότητα γιὰ λεπτὲς ἀποχρώσεις καὶ χειρονομίες. Ταξίδεψε, γιὰ νὰ συμπληρώσῃ τὴ θεατρική του κατάρτιση, στὸ Ἁννόβερο, τὴν Κοπεγχάγη καὶ τὴ Δρέσδη, ὅπου εἶδε σαιξπηρικὰ δράματα (Ἅμλετ, Βασιλιᾶ Λῆρ κ.ἄ.) κ᾽ ἔργα τοῦ Σκρίμπ.¹¹ Κατὰ τὸ ταξίδι συνέλαβε τὴν ἰδεά γιὰ τἩ Νύχτα τ᾽
8. Bjørnstjerne Martinius Bjørnson (1832-1910)· λογοτέχνης καὶ δραματουργός. Ὁ Μπγιέρνσον, ὁ Ἴψεν, ὁ Ἰωνᾶς Λῆ (1833-1908) κι ὁ Ἀλεξάντερ Κίλλαντ (1849-1906), συναποτελοῦν τὴν Τετράδα τῶν Μεγάλων (de Fire Store) γιὰ τὴ Νορβηγικὴ λογοτεχνία. 9. 1824-69· κριτικὸς λογοτεχνίας καὶ βιβλιοθηκάριος. 10. 1818-70· συγγραφέας κ᾽ ὑπέρμαχος τῆς landsmål, τῆς προδρόμου τῶν Νεονορβηγικῶν. 11. Εὐγένιος Σκρίμπ (1791-1861). Γάλλος δραματουργός· παγίωσε τὴν τεχνικὴ τοῦ καλοφτειαγμένου ἔργου (Γαλλικά: pièce bien faite). Γιὰ τὴν ἐπίδραση στὸν Ἴψεν, βλ. Meyer, σελ. 123· 136-7· 312· 515· 753.
24
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἁγιαννιοῦ (καλοκαίρι 1852), μιὰ καλογραμμένη νεραϊδοκωμῳδία ποὺ ἐπίσης παρέλειψε στ’ Ἁπαντά του. Ἐντυπωσιάστηκε ἀπ᾽ τὴ Μαρία Μαγδαληνὴ τοῦ Χέμπελ (1843), τὸ πέρασμα ἀπ᾽ τὴν παλαιότερη ἀστικὴ τραγῳδία (bürgerliches Trauerspiel) στὸ κοινωνικὸ δρᾶμα ποὺ ἐπιγράφεται: Τραγῳδία σὲ τρεῖς πράξεις, καὶ κλείνει μὲ τὴ φράση: Δέν καταλαβαίνω πιὰ τὸν κόσμο! -ἕνα μοτίβο σύστοιχο μὲ τὸ τέλος τῆς Ἀγριόπαπιας. Ἕνα χρόνο μετά (02/01/1853) δόθηκε στὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν ἡ πρεμιέρα τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ -μιὰ ἀποτυχία. Ἔγραψε τἩ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, ἕν᾽ ἀκόμα ἱστορικὸ δρᾶμα σχεδὸν ἀντιδανικό, ποὺ ἐκτυλίσσεται κατὰ τὴν κατοχὴ τῆς Νορβηγίας ἀπ᾽ τὴ Δανία. Ἡ ἀποτυχημένη πρεμιέρα στὸ Μπέργκεν (02/01/1855) ἔρχεται νὰ συμπληρώσῃ τὴν προηγούμενη. Τὸν ἴδιο χρόνο ἔγραψε τἩ Γιορτὴ στὸ Σόλχαουγκ ἐμπνευσμένη ἀπ᾽ τὶς ἰσλανδικὲς σάγκες, σὲ μετάφραση τοῦ Νὴλς Ματτίας Πέτερσεν, καὶ ἀπ᾽ τὴν ἀνθολογία Νορβηγικῶν μπαλλαντῶν τοῦ Μάγκνους Μπρόστρουπ Λάντσταντ. Ἠ ἐπαφή του μὲ τὸ ἀρχαιοσκανδιναβικὸ ὑλικὸ θὰ ἐπηρεάσῃ βαθύτατα τὴ συνολική του δημιουργία· ἀκόμα καὶ στὰ πεζολογικά του δράματα, ἡ, συχνὰ συγκαλυμμένη, παρουσία τῶν ἀρχαίων μύθων δίνει ἄλλη διάσταση στὰ σκηνικὰ πρόσωπα... Τότε μελετᾷ καὶ τὴν Κόρη τοῦ σερίφη τῆς Καμίλλα Κολλὲττ¹² ποὺ ἡ γραφή της ἐπηρέασε τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητας, μία σαρκαστικώτατη κωμῳδία τῶν νορβηγικῶν ἠθῶν. Ἐπιτέλους ἦρθε ἡ πρώτη ἐπιτυχία ἐπὶ σκηνῆς μὲ τὴ Γιορτὴ στὸ Σόλχαουγκ (02/01/1856), ξανά στὸ Μπέργκεν, ποὺ ἀναπτέρωσε τὸ ἠθικό του. Παράλληλα ἐργάστηκε γιὰ τὸν Ὄλαφ Λίλιεκρανς καὶ γνώρισε τὴ μετέπειτα σύζυγό του Σουζάνα Τόρεσεν. Ἡ πρεμιέρα τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς στὸ Μπέργκεν (02/01/1857) εἶχε μικρή ἐπιτυχία. Σύντομα (11/08/1857) προσλήφθηκε στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας ἀποζητῶντας καλύτερες ἐργασιακὲς κ᾽ οἰκονομικὲς συνθῆκες, μά, δυστυχῶς, διαψεύστηκε οἰκτρά. Ἡ
12. Νορβηγίδα συγγραφέας (1813-95)· ἡ μικρότερη ἀδερφὴ τοῦ ποιητῆ Χένρικ Βέργκελαντ (1808-45). Ἡ πρώτη φεμινίστρια τῆς χώρας κ᾽ εἰσηγήτρια, μεταξὺ ἄλλων, τοῦ ρεαλισμοῦ στὴ Νορβηγικὴ γραφή.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος! - Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ 25
ἀναχώρησή του ἀπ᾽ τὸ Μπέργκεν θεωρήθηκε ἀνάξια ἀναφορᾶς ἀπὸ τὸν ἐκεῖ Τύπο... Τὸ ἑπόμενο καλοκαίρι (18/06/1858) νυμφεύθηκε τὴ Σουζάνα Τόρεσεν. Τὴν ἴδια περίοδο πρωτοεργάστηκε σὲ πεζολογικὴ ἐκδοχὴ τῶν Βίκινγκς στὸ Χέλγκελαντ ποὺ ἀνέβηκαν στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (24/11/1858) κ᾽ ἐκδόθηκαν ἕνα χρόνο ἀργότερα. Ἀκολούθησε προκαταρκτικὴ ἐργασία στοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου. Γεννήθηκε ὁ Σίγκουρντ -μοναδικός του νόμιμος διάδοχός του (23/12/1859). Ξεκίνησε (1860-1), ἀφήνοντας μὲν ἀνολοκλήρωτο, τὸ δρᾶμα Σβάνχιλντ (χαρακτήρας ἀπ᾽ τὴν κατοπινὴ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα) διατυπώνοντας, ὄμως, τὰ πρῶτα στιχηρὰ μέρη. Xρόνια φτώχειας κι ἀπόγνωσης ἀκολούθησαν, δεχόμενος δημόσιες ἐπιθέσεις γιὰ τὴν καλλιτεχνική του θέση· ψυχολογικά, τοῦ ἦταν ἀδύνατο νὰ γράψῃ! Ὕστερ᾽ ἀπὸ παλινῳδίες ἐκδόθηκε Ἡ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα μὲ περιωρισμένη ἐπιτυχία (31/12/1862). Γιὰ νὰ τὰ βγάλῃ πέρα, δέχτηκε μικρὴ ὑποτροφία, ὥστε νὰ συλλέξῃ λαϊκὰ τραγούδια κ᾽ ἱστορίες ἀπ᾽ τὴ δυτικὴ Νορβηγία. Σὰ νὰ μήν ἔφταναν τὰ προσωπικά του προβλήματα, τὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας χρεοκόπησε κι ἀκολούθησαν ἀκόμα μεγαλύτερες οἰκονομικὲς δυσκολίες... Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1863, κυκλοφόρησαν, σὲ βιβλίο, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου· προσλήφθηκε λογοτεχνικὸς σύμβουλος στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (ἄλλο ἀπ᾽ τὸ Νορβηγικό), μὲ χαμηλὸ μισθό. Ἀκολούθησε ἡ πρεμιέρα τῶν Μνηστήρων τοῦ Θρόνου στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (17/01/1864). Κατέγραψε σημειώσεις γιὰ τὸν Ἰουλιανὸ τὸν Ἀποστάτη (προστάδιο τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος, δράματος ποὺ ὁ ἴδιος θεωροῦσε ὡς τὸ σημαντικώτερό του). Καταπιάστηκε καὶ μὲ τὸν Μπρὰντ σὲ μορφὴ μακροῦ ἀφηγηματικοῦ ποιήματος (Ἐπικὸς Μπράντ). Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πῆρε μικρὸ κρατικὸ βοήθημα, καὶ μὲ τὴ συμπαράσταση
26
Ἑρρῖκος Ἴψεν
φίλων (κυρίως τοῦ Μπγιέρνσον) ἔφυγε ἀπ᾽ τὴ Νορβηγία, κατευθυνόμενος, μέσῳ Κοπενχάγης, Λύμπεκ, Βερολίνου καὶ Βιέννης, στὴν Ἰταλία, ὅπου ἔμεινε ὥς τὸ 1868, ξεκινῶντας τὴ μεγάλη του περιπλάνηση στὴν Εὐρώπη... Ἔζησε πολύ ἄσχημες στιγμές, ὅταν εἶδε τὴν ἀτίμωση τῶν δανικῶν ὅπλων στὸ Βερολῖνο, μετὰ τὸν Δανοπρωσσικὸ Πόλεμο.¹³ Στὰ κατάλοιπα ἐκείνης τῆς περιόδου ἀνευρίσκονται γενικώτερες, ἀσαφεῖς ἀναφορὲς στὴν ἀρχαιοελληνικὴ τραγῳδία. Ὁ Μπράντ ἐκδόθηκε ὡς δραματικὸ ποίημα (15/03/1866) -ἡ πρώτη του μεγάλη ἐπιτυχία. Κείνη τὴ χρονιὰ πῆρε, μετὰ ἀπὸ πολλές προσπάθειες, ἐτήσιο βοήθημα ἀπ᾽ τὸ Νορβηγικὸ Κοινοβούλιο κ᾽ εἶχε τὴν πρώτη ἐπαφή, μέσῳ ἀλληλογραφίας, μὲ τὸν Γκέοργκ Μπραντές.¹⁴ Ὁ κριτικὸς συνέδεσε τὸ μέχρι τότε ἔργο μὲ τὸν Κίρκεργκωρ. Ὁ Ἴψεν ἀρνήθηκε τὴν ἐπίδραση, διατεινόμενος αὐτόνομη σκέψη· ὁ δραματουργὸς ἐπέμενε πὼς τὸ ἔργο του ξεπηδάει ἀπὸ προσωπικές ἐμπειρίες κι ἀτομική πνευματικὴ ζύμωση. Ὁ Πέερ Γκύντ, τὸ ἄλλο κομβικὸ δραματικὸ ποίημα, τυπώθηκε ἑνάμισυ χρόνο ἀργότερα (14/11/1867)· ὁ Μπραντὲς ὅμως, ὅπως καὶ πολλοί ἄλλοι κριτικοὶ τῆς ἐποχῆς, δέν κατάλαβε τὸ ρηξικέλευθο τῆς ὅλης προσπάθειας.¹⁵ Τὸ 1868 καταπιάστηκε πυρετωδῶς μὲ τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητας. Τὸν Ὀκτώβριο μετακόμισε στὴ Δρέσδη. Τότε, ἐμφανίζεται καὶ τὸ πρῶτο ρῆγμα
13. Ὅπου ἡ Σουηδία κ᾽ ἡ Νορβηγία εἶχαν ἀρνηθῆ τὴ βοήθειά τους στὴν ἕτερη σκανδιναβικὴ Δανία. Βλ. καὶ τὴν ἐκπαρῴδηση τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων στὸν Πέερ Γκύντ, Δ΄ πράξη, Α΄ σκηνή. 14. Δανὸς θεωρητικὸς καὶ κριτικὸς τῆς λογοτεχνίας (1842-1927). Μὲ τὶς μελέτες του περὶ τῶν Κυριωτέρων ρευμάτων τῆς λογοτεχνίας τοῦ 19ου αἰώνα [Hovedstrøminger det 19de Aarhundredes Litteratur, τόμ. Ι-VII. Gyldendalske Boghandel (F. Hegel), Kjøbenhavn 1873-90] θεμελίωσε αἰσθητικὰ τὴ Σύγχρονη Ἐπανάσταση (Det Moderne Gennembrud) τοῦ δεύτερου μισοῦ τοῦ 19ου αἰώνα στὴ Σκανδιναβία· τὸ κίνημα χαρακτηρίζεται ἀπὸ νατουραλιστικὲς τάσεις, ὡς ἀντίδραση στὸ Ρομαντισμὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ αἰώνα. Ἐπίσης εἰσηγήθηκε στὸ εὐρωπαϊκὸ κοινὸ τὸν Ἴψεν κ᾽ ἦταν ἕνας ἀπ᾽ τοὺς ἐπιμελητὲς τῆς σειρᾶς Ἁπάντων: Sämtliche Werke. Βλ. παρακάτω, 1898, σελ. 30. 15. Βλ. G. Brandes, H. Ibsen, B. Björnson, MacMillan Co., New York 1899, σελ. 36.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος! - Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ 27
στὶς σχέσεις του μὲ τὸν Μπγιέρνσον, ἴσως λόγῳ τῆς μεγάλης ἀπόστασης ποὺ πιὰ τοὺς χώριζε, καὶ τῆς ἐμμονῆς καὶ τῶν δυὸ νὰ μή χαρίζωνται στὶς κρίσεις τους γι᾽ ἄλλους... Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητας ἐκδόθηκε πραγματοποιῶντας καλές πωλήσεις (φθινόπωρο 1869)· ἀνέβηκε στὴ Χριστιανία μ᾽ ἀντιδράσεις, ἀλλ᾽ ἀποδείχθηκε, ἐν τέλει, δημοφιλής. Ὁ Ἴψεν ἀσχολήθηκε κατόπιν μὲ τὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό (τὸ δεύτερο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος). Ἀπ᾽ τὸν Ὀκτώβριο ὥς τὸ Δεκέμβριο ταξίδεψε στὴν Αἴγυπτο καὶ τὴ Μέση Ἀνατολή, παριστάμενος στὰ ἐγκαίνια τῆς διώρυγας τοῦ Σουέζ, ὡς ἐπίσημος ἀπεσταλμένος τῆς Νορβηγίας· εἶχε γίνει πιὰ ἐπιτυχημένος συγγραφέας καὶ φρόντισε, μὲ τὰ ἔσοδά του, ν᾽ ἀλλάξῃ τὴν γκαρνταρόμπα του -ἀκόμα κι ὁ γ ρ α φ ι κ ό ς του χαρακτήρας μετεβλήθη ἀπ᾽ τὶς καινούργιες συνθῆκες!.. Συγχρόνως δὲ σταματοῦσε νὰ διαβάζῃ τὶς κωμῳδίες τοῦ Χόλμπεργκ μὲ τοὺς παραστρατημένους, στενόμυαλους κι ἀδύναμους στὴ βούληση χαρακτῆρες του, τὶς ἴντριγκες καὶ τρέλλες. Ἐν συνεχείᾳ (1870), ξανάπιασε τὸν Αὐτοκράτορα καὶ Γαλιλαῖο, ἐνῷ συνέταξε σημειώσεις, καθὼς καὶ τὸ προσχέδιο τῶν Στηριγμάτων τῆς κοινωνίας. Ἕνα χρόνο ἀργότερα (03/05/1871) ἐκδόθηκε συλλογὴ τῶν ἐπανεπεξεργασμένων νεανικῶν του ποιημάτων. Σ᾽ αὐτή τὴν ἔκδοση χρησιμοποιεῖ, γιὰ τελευταία φορά, τὸ στίχο περνῶντας ἔπειτα πλήρως στὸν ἐναργῆ καὶ ποιητικῶς ἐπεξεργασμένο πεζὸ λόγο ποὺ θὰ σφραγίσῃ τὴν κατοπινὴ παραγωγή. Συνέχισε ἐντατικὰ τὴν ἐργασία του στὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό. Ἄρχισε ἡ διακτίνωσή του στὸ ἐξωτερικό (1872) -μεταφράστηκαν στὰ Γερμανικὰ τὰ ἔργα: Μπράντ, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου, Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητας. Καταπιάστηκε μὲ τὴν Ἀποστασία τοῦ Καίσαρα (πρῶτο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος). Ἐκδόθηκε ὁ Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος (16/10/1873), ἐνῷ συμμετεῖχε στὴν ἐπιτροπὴ Τεχνῶν (Παγκόσμια Ἔκθεση τῆς Βιέννης). Ἀναθεωρῶντας τὴν ἀρχική του θέση πὼς ὁ Πέερ Γκὺντ εἶν᾽ ἕνα ποιητικὸ ἀνάγνωσμα μόνο, ζήτησε ἀπ᾽ τὸν Ἔντβαρ Γκρὴγκ νὰ συνθέσῃ τὴ μουσικὴ γιὰ τὴν παράσταση τοῦ ἔργου μετὰ τὴν
28
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ἀπαιτούμενη διασκευή (1874). Ἀπ᾽ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸ Σεπτέμβριο ταξίδεψε πάλι στὴ Νορβηγία. Ὕστερα (1875) ἀσχολήθηκε ξανά μὲ Τὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Τὸν Ἀπρίλιο μετακόμισε ἀπ᾽ τὴ Δρέσδη στὸ Μόναχο, γιὰ νὰ φροντίσῃ τὴν ἐκπαίδευση τοῦ γιοῦ του Σίγκουρντ. Ἐπανέκδωσε ἀναθεωρημένον τὸν Κατιλίνα. Ἡ ἐπιτυχία του στὶς ξένες χῶρες συνεχίστηκε· πρωτοανέβηκε ἔργο του ἐκτὸς Νορβηγίας (10/04/1876): Οἱ Βίκινγκς στὸ Χέλγκελαντ στὸ Βασιλικὸ Θέατρο τοῦ Μονάχου. Ἀνέβασε κιόλας ὁ πατέρας τῆς σύγχρονης σκηνοθεσίας, Δοῦκας Γεώργιος Β΄ τοῦ Μάινινγκεν, μὲ τὸ θίασό του, τοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου στὸ Βερολῖνο (καλοκαίρι 1876). Διακόπηκε γιὰ κάμποσο καιρὸ ἡ ἐπεξεργασία σΤὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Ἐκδόθηκε τελικὰ τὸ ἔργο (11/10/1877)· τὸ ὕφος τοῦ λεπτοδουλεμένου πεζοῦ λόγου μὲ τὶς πολυσύνθετες σχέσεις μεταξὺ τῶν σκηνικῶν προσώπων, ἀρχίζει νὰ παίρνῃ σάρκα καὶ ὀστᾶ. Ἔγραψε τὶς Σημειώσεις γιὰ τὴ σύγχρονη τραγῳδία διατυπώνοντας βασικὲς σκέψεις γιὰ τὸ Κουκλόσπιτο (1878). Ἐπέστρεψε στὴν Ἰταλία γιὰ τὸ χειμῶνα μόνο, μὰ τελικὰ παρέμεινε ἕνα χρόνο. Κυκλοφόρησε σὲ βιβλίο τὸ Κουκλόσπιτο (04/12/1879)· ἡ ἐπίδρασή του στὰ πράγματα ἦταν τόσο μεγάλη (ἂν κι ὄχι τόσο ἄμεση), ὥστε νὰ παραμένῃ ἕν᾽ ἀπ᾽ τὰ γνωστότερα θεατρικά του παντοῦ στὸν κόσμο. Οἱ τότε κοινωνικὲς συνθῆκες ἔχουν παρέλθη (ἤ, καλύτερα, μεταλλαχθῆ), ἀλλὰ ἡ δύναμη τῆς κεντρικῆς ἡρωΐδας, τῆς Ν΄ΟΡΑΣ, ἀποτελεῖ σταθμό στὴν πλαστουργικὴ μορφῶν γιὰ τὴν παγκόσμια δραματουργία -δέν εἶν᾽ ἄλλωστε τυχαῖο πού, πολλές φορές, τὸ δρᾶμα ἀναφέρεται μὲ τ᾽ ὄνομα τοῦ πρωταγωνιστικοῦ ρόλου. Τὸ χειμῶνα τὸν πέρασε στὸ Μόναχο. Ἐπέστρεψε στὴ Ρώμη (1880), ὅπου ἔζησε πέντε χρόνια. Τυπώνονται οἱ Βρυκόλακες (13/12/1881). Οἱ ἀντιδράσεις γιὰ τὴν ἱστορία τῆς ΚΥΡΙΑΣ ΆΛΒΙΝΓΚ καὶ τοῦ γιοῦ της ΄ΟΣΒΑΛΤ, πραγματικά μεγάλες!: Τὰ θέατρα ἀπέρριψαν τὸ ἔργο, καὶ τὰ
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος! - Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ 29
βιβλιοπωλεῖα ἐπέστρεψαν τ᾽ ἀντίτυπα. Ἡ ἀπάντηση στὴ συμπαγῆ πλειοψηφία τῆς σκανδιναβικῆς κοινωνίας ἔρχεται μὲ τό: Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ (28/11/1882), ὅπου ὁ συγγραφέας ξεσπάει κατά τῶν ὑπονομευτῶν του, μή ξεχνῶντας, ὅμως, νὰ σημειώσῃ τ᾽ ἀποτελέσματα τῆς ἰδεοληψίας καὶ τῆς ἀμετροέπειας τοῦ κεντρικοῦ χαρακτήρα... Ὅλο τὸ ἑπόμενο ἔτος ἐπεξεργάσθηκε τὴν Ἀγριόπαπια (1883), ποὺ ἐκδόθηκε ἕνα χρόνο ἀργότερα (11/11/1884) ὑπερβαίνοντας θεματολογικὰ τὴν κοινωνικὴ κριτικὴ τῶν τεσσάρων προηγουμένων ἔργων. Ὕστερ᾽ ἀπό, περίπου, εἴκοσι χρόνια ξανασμίγει μὲ τὸν Μπγιέρνσον στὸ Ἴννσμπουργκ κι ἀποκαθίσταται ἡ παληὰ φιλία. Πρωτοεπεξεργάστηκε τὴν πλοκὴ γιὰ Τὰ ἄσπρα ἄλογα (1885). Τὸ Σεπτέμβριο ἐπέστρεψε στὴ Νορβηγία. Τὸν Ὀκτώβριο ξαναμετακόμισε στὸ Μόναχο. Τυπώθηκε τὸ Ρόσμερσχολμ (τελικὴ μορφὴ τοῦ: Τὰ ἄσπρα ἄλογα), ὅπου ὁ Ἴψεν ὁλοκληρώνει τὴ στροφὴ στὰ βαθύτερα ζητήματα τῆς ἀνθρώπινης ψυχολογίας (23/11/1886). Ἐκεῖνον τὸν καιρό (09/01/1887), ἡ παράσταση τῶν Βρυκολάκων στὸ Βερολῖνο ἐντυπωσιάζει καὶ προκαλεῖ πολλαπλές συζητήσεις... Τὸν ἴδιο χρόνο σημείωσε τὶς πρῶτες σκέψεις γιὰ τὴν Κυρὰ τῆς θάλασσας, κι ἀπ᾽ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸν Ὀκτώβριο ἐπισκέφθηκε τὴ Δανία καὶ τὴ Σουηδία. Τότε ἀναφέρεται καὶ στὸν Πατέρα τοῦ Στρίντμπεργκ. Ἡ ἀποδοχὴ τῆς Κυρᾶς τῆς θάλασσας (28/11/1888) σηματοδοτεῖ καὶ μία παράμετρο στὴν πρόσληψη τῶν ἀναζητήσεων τοῦ συγγραφέα στὸ ἑξῆς (ἂν κ᾽ εἶχε φανεῖ ἤδη αὐτὴ ἡ τάση ἀπ᾽ τὴν Ἀγριόπαπια): Ὁ δημιουργὸς ἔχει προχωρήσει τόσο στὶς ἐνοράσεις του, ὥστε τὸ κοινό – πάντα συντηρητικό – δέν μπορεῖ νὰ προσπελάσῃ τὸν πυρῆνα τους... Tὸ Κουκλόσπιτο παραστάθηκε στὸ Λονδῖνο (07/06/1889) κ᾽ ἦταν ἡ πρώτη του πλήρης παρουσιάση στὴν Ἀγγλία· εἶχαν προηγηθῆ διασκευὲς ποὺ τὸ καθιστοῦσαν σχεδὸν ἄλλο ἔργο... Τὸν Ἰούλιο, ὁ Ἴψεν γνώρισε τὴν Ἔμιλυ Μπάρνταχ, ἀπ᾽ τὴν ὁποία ἐμπνεόμενος ἔπλασε ἀργότερα τήν «ξελογιάστρα» ΧΊΛΝΤΕ στὸν Ἀρχιμάστορα Σόλνες· ἐπίσης, τὸν ἐπηρέασε στὴ συγγραφὴ τοῦ ἑπομένου του ἔργου:
30
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ Ἕντα Γκάμπλερ (16/12/1890), μὲ δικά του χαρακτηριστικὰ καὶ ψυχικὲς κινήσεις κατὰ τὸ φλωμπερικό: Ἐγώ εἰμ᾽ ἡ μαντὰμ Μποβαρύ! καὶ συνδυάζοντας στοιχεῖα τῆς πρόσφατης γνωριμίας μὲ τὴν Ἔμιλυ, φτάνει στὰ βιβλιοπωλεῖα. Tὸ Théâtre Libre τοῦ Ἀντρὲ Ἀντουὰν στὸ Παρίσι ἀνέβασε τοὺς Βρυκόλακες· παραστάθηκαν καί στὸ Λονδῖνο, δεχόμενοι σφοδρότατη κριτική (13/03/1891). Τὸν Ἰούλιο ἀναχώρησε ἀπὸ Μόναχο γιὰ Νορβηγία, ὅπου καὶ παρέμεινε ὥς τὸ θάνατό του. Γνώρισε τὴν πιανίστα Χίλντουρ Ἄντερσεν, ποὺ εἶχε πολλά κοινὰ μὲ τὴ ΧΙΛΝΤΕ τοῦ Ἀρχιμάστορα Σόλνες. Ὁ γιός του, Σίγκουρντ, νυμφεύθηκε τὴν κόρη τοῦ Μπγιέρνσον, Μπέρλιοτ (11/10/1892). Ἐκδόθηκε ὁ Ἀρχιμάστορας Σόλνες (12/12/1892)· ὁ γηραιὸς θεατράνθρωπος ψυχογραφεῖ θαρραλέα τὴν ἀνημπόρια τῆς τρίτης ἡλικίας μπρὸς στὴν ἐπέλαση τοῦ νέου... Μὲ τὸν Μικρὸ Ἔγιολφ, δυὸ χρόνια ἀργότερα (11/12/1894), ξαναβουτάει στὸν ἀπύθμενο ὠκεανὸ τῆς οἰκογενειακῆς ζωῆς μ᾽ ἰδιαίτερη ἔμφαση στὴν ψυχολογία μιᾶς μάνας ποὺ συνεχίζει νάν᾽ ἐρωτευμένη κτητικά μὲ τὸ σύζυγό της. Ὁ Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν (15/12/1896), εἶν᾽ ἡ περίπτωση ἑνὸς φυλακισμένου στὸ σπίτι του, μωροφιλόδοξoυ τραπεζίτη πού, πάνω στὴν ὁρμὴ γιὰ πλούτη καὶ δόξα, σκοτώνει ὅ,τι ἀγαπημένο, ὡσότου παγώσῃ κ᾽ ἡ ἴδια ἡ καρδιά του... Στὰ ἑβδομήντα του, ὁ Ἴψεν εἶναι γνωστὸς σ᾽ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη καὶ τιμᾶται ἀπὸ τὶς τρεῖς Σκανδιναβικὲς πρωτεύουσες (1898). Αὐτὴ τὴν περίοδο ξεκίνησε κ᾽ ἡ ἔκδοση τῶν Ἁπάντων στὸ πρωτότυπο καὶ στὰ Γερμανικά. Τὸ Θέατρο Τέχνης τῆς Μόσχας ἀνεβάζει τὴν Ἕντα Γκάμπλερ μὲ τὸν Κωνσταντὶν Στανισλάβσκι νὰ ἐνσαρκώνῃ τὸ ρόλο τοῦ ΛΈΒΜΠΕΡΓΚ (19/02/1899).
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος! - Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ 31
Eἰκοσιεφτὰ χρόνια ἀφ᾽ ὅτου ὁ Ἔντμουντ Γκὸς¹⁶ συνέστησε τὸ Νορβηγὸ στὸ ἀγγλικὸ κοινό (01/09/1899), τὸν συνάντησε κι ἀποκοντά. Ὁ Ἴψεν εἶχε στὸ σπίτι του, ἀπὸ βιβλία, μονάχα τὴ Βίβλο! Σὲ σχετικὴ ἐρώτηση, τοῦ ἐκμυστηρεύτηκε πὼς προσέτρεχε σ᾽ αὐτὴ γιὰ τὸ γ λ ω σ σ ι κ ὸ ὕ φ ο ς.¹⁷ Τό: Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί (22/12/1899) ἀποτελεῖ πνευματικὴ διαθήκη: Ὁ γλύπτης ΡΟ῀ΥΜΠΕΚ συνειδητοποιεῖ, προτοῦ πεθάνῃ, τί ἀγάπη πρόδωσε, γιὰ νὰ φτάσῃ στὴν τωρινή του δόξα... Ἐξωμολογήθηκε στὸ Γάλλο μεταφραστή του, κόμητα Προζόρ (05/03/1900): Δέν ξέρω ἂν γράψω κι ἄλλο δρᾶμα []. Μά, ἂν ἐπιστρέψω, θάχω κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α ὅπλα... Ὅμως, προβάλλει ἀπειλητικά τὸ τέλος: Ἔπαθε ἐγκεφαλικό (Ἀπρίλιος 1901) κ᾽ ἔμεινε ἀνίκανος γιὰ κάθ᾽ ἐργασία· ἀκολούθησε δεύτερο ἐγκεφαλικό (καλοκαίρι 1901), ποὺ τὸν ἄφησε σχεδὸν παράλυτο· πέθανε ὕστερ᾽ ἀπὸ πέντε χρόνια (23/05/1906).
Ὡσότου κουραστῶ, τὴ γῆ τῆς ἐπαγγελίας θὰ τηρῶ. ⟨Στὸν τάφο μου⟩ θὰ γράψουν: ΟΚΑΝΕΝΑΣΚΕΙΤΑΙΕΔΩ Πέερ Γκύντ, Ε΄ πράξη, Ι΄ σκηνή.
16. Ἄγγλος συγγραφέας καὶ κριτικός (1849-1928)· μαζὶ μὲ τὸν Γουΐλλιαμ Ἄρτσερ (μεταφραστὴς κ᾽ ἐπιμελητὴς τῆς ἰψενικῆς ἔκδ. Viking Edition, 1856-1924) καὶ τὸν Μπέρναρ Σῶ, ὁ κατ᾽ ἐξοχὴν εἰσηγητὴς τοῦ Ἴψεν στὸν Ἀγγλοσαξωνικὸ κόσμο. 17. Βλ. Gosse, σελ. 221. Γι᾽ αὐτό κ᾽ ἡ βιβλικὴ ἐπιλογὴ γιὰ τὸν τίτλο τοῦ σημειώματος.
.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ
.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Πρόλογος
Πρόλογος
Παντοῦ μές στῆς ζωῆς τὸ δρόμο, μιὰ λέξη μᾶς ἀκολουθεῖ ποὺ πλέκει γαλανὰ Μὴ μὲ λησμόνῃ¹⁸ στὸ στεφάνι τῆς παλιᾶς τῆς μνήμης· στὸ νόστο μας, στὴ στέρησή μας στέκεται σιωπηλή παρηγοριά, ψιθύρους βγάζοντας μὲ τὶς γνωστές φωνοῦλες..ἡ λέξη ἐτούτη, τ᾽ ὄνομα εἶναι τοῦ σ π ι τ ι ο ῦ! Μὴ καὶ δὲν εἴδατε τὸ χελιδόνι πῶς τραβάει τὸ Φθινόπωρο γιὰ τὴν καλοκαιριὰ τοῦ Νότου,.. μὰ τὴν ἑπόμενη τὴν Ἄνοιξη, ξανά θενάρθῃ στὸ Βορρᾶ;!. Τῆς μάνας τὸ κελάιδισμα, μένει ἀλησμόνητο παντοτινά... ᾽Εκεῖ, ἀπεγνωσμένη ὁρμή/ τὸ στέλνει ᾽Ε κ ε ῖ τὸ σπίτι του ἔχει! ῍Αν φτάσατε σὲ παραλία ξένη,.. δὲν πέταξαν οἱ πόθοι σας πάνω ἀπ᾽ τὴ θάλασσα στὴν ἀγαπημένη, γέρικη πατρίδα, πούναι μακριά, πίσω ἀπὸ κύματα θαμμένη!.. ῞Οπου στέκει ἡ κούνια σας ἡ παιδική, ἐκεῖ κ᾽ ἐσεῖς βαδίζετε στὰ ὄνειρα τοῦ ξύπνιου· καὶ τὸ αἷμα θέν᾽ ἀλλάζατε μεμιᾶς τοῦ σταφυλιοῦ¹⁹ γιὰ λίγες σταγονίτσες τῆς δροσούλας τοῦ βουνοῦ!
18. Πολυετὲς ὀρεινὸ φυτό. Σύμβολο ἀθῳότητας. 19. Εἰκόνα ἀπ᾽ τὸ ποιητικὸ δρᾶμα τοῦ Ἀδὰμ Ἔλενσλέγκερ: Ἀλαντίν.
35
36
Ἑρρῖκος Ἴψεν
῍Αν κάθεστε τὸ χειμωνιάτικο τὸ σούρουπο στὴν ἥσυχη τὴν κάμαρά σας μόνοι, βουτῶντας μές στοῦ μυαλοῦ τὰ βάθη, κοιτῶντας τῆς στόφας τὴν πυρά,.. δὲ φτερουγίζει πέρα ἡ σκέψη καὶ πάει στὸ δῶμα τῆς γιαγιᾶς; ὅπου, ὄμορφα-σεβαστικά, ἀλλοτινά, καθόσαστε μικροὶ στὴ ζέστα;.. Καὶ τὰ παιδικὰ τὰ παραμύθια,..²⁰ μὲ τὶς παλιές τὶς μελῳδίες, ἀπ᾽ τῆς ζωῆς τὸ θόρυβο καὶ τὸ χαμό, ποντίζονται στῆς λήθης τὸ ἀκροτήρι... Κοιτάξτε πῶς ἀνεβαίνουνε στὸ νοῦ μετὰ νὰ σᾶς θυμίσουνε τὶς μέρες πούχουν φύγει, καθὼς οἱ σκέψεις σας τραβᾶνε στὸ σιωπηλό, τὸ μητρικό τὸ σπίτι. ῾Η δύναμη τῆς στέγης εἶν᾽ στὰ στήθια φωλιασμένη· παραμυθία ψυχῆς,²¹ μαζί στὸν τάφο κατεβαίνει· σύμβουλος εἶναι ἰσχυρός, γεμᾶτος θέρμη, σὰν ἥλιος στοῦ δημιουργοῦ τὸν κῆπο.²² ῍Αν λουλουδάκι ἐκεῖ, εἶναι ν᾽ ἀνθήσῃ, πρέπει χῶμα σπιτικό ναβρῇ· ἀλλιῶς, τὸ χρῶμα του θένα τὸ χάσῃ κ᾽ ἡ καλύτερη φροντίδα τί τάχα νὰ τοῦ κάνῃ;..
20. Πρωτ. (HISe): eventyr (=περιπέτεια/παραμύθι). Βλ. κι ὁλόκληρο σχεδὸν τὸν Πέερ Γκύντ, τὸν Μικρὸ Ἔγιολφ, τοῦτο τὸ ἔργο (καί ὡς πρὸς τὸν ὑποτίτλο: Eventyrcomedie i tre acter), γιὰ τὴν ἐπίδραση τῆς νορβηγικῆς λαϊκῆς παράδοσης στὴν ἰψενικὴ δραματουργία. 21. Πρωτ. (HISe): trofast (=παρηγορητικά/διαβεβαιωτικά). 22. Πρωτ. (HISe): kunstnerhaven (=ὁ κῆπος τοῦ καλλιτέχνη).
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Πρόλογος
37
Πλούτη, τὸ σπίτι μας δὲν ἔχει;.. Σὰ φράχτης μὲ ρόδα κόκκινα,.. σὰν ποίημα ὡραῖο, γοητευτικό, μᾶς ἔρχονται τὰ κύματα τῆς ζήσης. Δὲ στήνει, ὅμως, ὁ ἤρεμος ὁ λαϊκὸς ὁ βίος ψηλά στοὺς λόφους καὶ στὶς κοιλάδες μέσα, καλές εἰκόνες – ἄξιες, ὡραῖες! – γιὰ νὰ ζωγραφιστοῦν ἀπὸ τεχνίτη χέρι;.. ῾Ολόλαμπρα τοῦ Νότου τὰ λιβάδια, μὲ πλάτανους καὶ μὲ πορτοκαλιές· μὰ στὸ περήφανο ὄρος τοῦ Βορρᾶ ψηλή φυτρώνει ὁλόισια ἡ ἐλάτη!.. Δὲ φτειάχνει καταφύγιο ζεστό;.. Δὲν ἔχει ἄρωμα; Δὲν ἔχει σκιά;.. Γιατί, λοιπόν, τὸ μέγαρο τῆς Τέχνης νὰ ὀρθώνεται στὶς χῶρες τοῦ Νότου μόνο;.. Τῆς βοσκοπούλας ὁ ἀνασασμὸς ἀντηχεῖ στὶς καταπράσινες πλαγιές· καὶ τῆς ξωθιᾶς²³ ἐπάνω στὸ βουνό, ὁ ἄγριος θρῆνος -ὁ λυπητερός: Πούπουλο-ἐλαφρύ, τοῦ κοριτσιοῦ τὸ στῆθος βαρύ, γεμᾶτο ἀπὸ καημό, τὸ ξωτικίσιο στέρνο! Τοῦτο ᾽ν᾽ τὸ βάνασο κι αὐτή ᾽ναι ἡ χαρά σημάδι ἄσφαλτο μές στοῦ λαοῦ τὸ πνεῦμα...²⁴
23. Πρωτ. (HISe): Ηulder (ξωτικό). Ξωθιά = ξωτικίνα. Βλ. σελ. 41, ὑπ. 32. 24. Κι ἀναποδογυρισμένη, ἡ διατύπωση αὐτὴ ἀντιπροσωπεύει τὴν κωμικὴ ἱστορία τοῦ ΠΆΟΥΛΣΕΝ μὲ τὴν ἀγάπη του γιὰ τὸ ξωτικό, βλ. σελ. 78.
38
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Καί, σὰ τὸ στῆθος μας βαρύνῃ, καὶ δὲ χωράει τίποτ’ ἄλλο πιά, ψάχνουμε στὸ τραγούδι ἀναπαμό: Χαρὰ καὶ λύπη παίρνουνε φωνή! ᾽Αποζητᾶμε τότε τὸν οἶκο τῶν Τεχνῶν. Σ᾽ αὐτὸν ἐκεῖ ψάχνει ὁ λαὸς καὶ βίου λαχταράει ἐξήγηση φῶς ναβρῇ μεταμορφωτικό!²⁵ Κάθε πουλὶ δὲν ἔχει, ὅμως, κορυδαλλίσιο καὶ σκαλδικό²⁶ κελάιδισμα... Μὰ προσπαθεῖ – ὅσο μπορεῖ! – σκοπὸ κι αὐτό νὰ βγάλῃ... Λάβετ᾽ ἐπιεικῶς, λοιπόν, τὰ δῶρα ἀπ᾽ τὴν ἀποψινή μας τὴν ἑσπέρα, καὶ νάχετε στὸ νοῦ σας: Β ῆ μ α-β ῆ μ α σπᾶν οἱ πέτρες κι ἀνοίγεται τοῦ καλλιτέχνη ὁ δρόμος!..²⁷, ²⁸
25. Πρωτ. (HISe): forklaret (=διαφωτιστικό). Ὅμως, Kristi forklaring εἶναι ἡ Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος· ὁ λαὸς δέν ἀπαιτεῖ μονάχα ἐξήγηση λογική, ἀλλὰ βαθύτερη ἀ π ο κ ά λ υ ψ η ἐκ μέρους τοῦ δημιουργοῦ... 26. Σκάλδος: Ὁ Ἀρχαιοσκανδιναβὸς βάρδος, ποὺ τραγουδοῦσε τὰ κατορθώματα τῶν Βίκινγκς. Βλ. τὸν Τάφο τοῦ πολεμιστῆ καὶ τὶς οἰκεῖες ὑποσημειώσεις. 27. Γιὰ ὁλόκληρο τὸν Πρόλογο, πρβλ τὴ νοσταλγικώτατη ἀφιέρωση ποὺ προτάσσεται ἀπ᾽ τὸν Γκαῖτε στὸ Α΄ μέρος τοῦ Φάουστ... 28. Καὶ πόσο προφητική θὰ σταθῇ αὐτὴ ἡ φράση γιὰ τὸ ὑπόλοιπο τῆς ζωῆς τοῦ «ἀρχιμάστορα» Ἴψεν... Βλ. Ἰδού ὁ ἄνθρωπος, γιὰ τὶς λεπτομέρειες.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, [Ἀπ᾽ τὶς Παιδικὲς Μνῆμες]
39
[Ἀπ᾽ τὶς Παιδικὲς Μνῆμες²⁹]
[Μὰ τὴ Νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, τὰ πράματα κυλοῦσαν πιό χαρούμενα: Δέ γιορταζόταν ἀπ᾽ ὅλους μαζί· τ᾽ ἀγόρια κ᾽ οἱ νέοι τῶν πόλεων χωρίζονταν σὲ συντροφιὲς τῶν πέντε-ἕξι ἀτόμων καὶ ψάχνανε νὰ βροῦν καύσιμη ὕλη γιὰ τὴ δικιά τους τὴν πυρά... Ἤδη, ἀπ᾽ τὴν Πεντηκοστή, μαζευόμασταν καὶ πηγαίναμε στὰ ναυπηγεῖα καὶ τὰ καταστήματα ⟨τοῦ Σιὲν⟩ νά «ἱκετεύσουμε» γιὰ κάνα βαρέλι πίσσα..- παράξενο ἔθιμο ποὺ βαστοῦσε ἀπὸ καιροὺς λησμονημένους... Γιὰ ὅ,τι δέν παίρναμε μὲ σύμφωνη γνώμη, μὰ τὸ κλέβαμε, μήτε ὁ ἰδιοκτήτης, μήτε ἡ ἀστυνομία σκέφτονταν ποτὲ νὰ μᾶς ἐπιπλήξουν κάπως. Ὁπότε, μιὰ συντροφιὰ ἅρπαζε ἔτσι ὁλόκληρη στοίβα ἀπὸ βαρέλια πίσσα!.. Τὸ ἴδιο πάνω χέρι εἴχαμε καὶ στὶς παλιές τὶς βάρκες!:³⁰ Ἂν καταφέρναμε ν᾽ ἀποφύγουμε τὰ ἐμπόδια στὴ στεριά, μπορούσαμε νὰ τὶς τραβήξουμε μακριὰ μὲ τὴν ἡσυχία μας καὶ νὰ κρατήσουμε τὰ λάφυρα· εἴχαμε μ᾽ ἀσφάλεια ἀποθηκευμένο ὅ,τι ἦταν ἰδιοκτησία μας πιὰ ἤ,.. τέλοσπάντων,.. δέν τόχε κάποιος ἄλλος διεκδικήσει... Οἱ βάρκες περιφέρονταν – μέρες πρὶν ἀπ᾽ τὴ Νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ – θριαμβικά στὰ σοκκάκια πρὸς τὸ σημεῖο τῆς πυρᾶς. Στὴ βάρκα μέσα καθόταν ἕνας βιολιστὴς ⟨κ᾽ ἔπαιζε⟩· τόχα δεῖ πολλές φορὲς καὶ κάποτε εἶχα συμμετάσχει καὶ σὲ μιὰ τέτοια πομπή...]
29. Μτφ ἀπὸ HISe· πεζὸ τοῦ 1881. 30. Πρωτ. (HISe): pramme· ρηχὰ σκάφη κωπηλασίας μὲ σανίδες ἐγκάρσιες γιὰ καθίσματα.
.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Πρόσωπα τοῦ δράματος
41
Πρόσωπα τοῦ δράματος
ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ. ΓΙΈΡΓΚΕΝ ΚΒΙΣΤ, φοιτητὴς καὶ γιὸς τῆς ΚΥΡΙΑΣ ΜΠΕΡΓΚ ἀπ᾽ τὸν πρῶτο της γάμο. ΓΙΟΥΛΙΆΝΕ, ἡ ἀδερφή του καὶ κόρη τῆς ΚΥΡΙΑΣ ΜΠΕΡΓΚ ἀπ᾽ τὸν πρῶτο της γάμο. ΆΝΝΑ, θετὴ κόρη τῆς ΚΥΡΙΑΣ ΜΠΕΡΓΚ. ΜΠΕΡΓΚ, πρώην γαιοκτήμονας· πατέρας τοῦ νεκροῦ, δεύτερου συζύγου τῆς ΚΥΡΙΑΣ ΜΠΕΡΓΚ. ΓΙΟΧΆΝΝΕΣ ΜΠΙΡΚ, φοιτητής. ΓΙΟΎΛΙΑΝ ΠΆΟΥΛΣΕΝ, ὁμοίως. ΑΓΡΟΤΕΣ καὶ ΚΟΡΙΤΣΟΠΟΥΛΑ. ΕΝΑ ΝΕΡΑΪΔΙΚΟ.³¹ ΞΩΤΙΚΑ,³² ΓΝΟΜΟΙ³³ κ.λ. 31. Πρωτ. (HISe): Nisse· μυθολογικὸ πλάσμα στὸ ὕψος παιδιοῦ μὲ γκρίζα ροῦχα καὶ κόκκινο μυτερὸ καπέλλο (βλ. καὶ σκηνικὴ ὁδηγία, σελ. 66). Σχεδὸν κάθε ἀγρόκτημα ἔχει τὸ δικό του nisse, πού, συνήθως, κάνει σκανταλιές. Βλ. Cragie, 188. 32. Πρωτ. (HISe): Alfer· μυθολογικὰ πλάσματα ποὺ ζοῦν κρυμμένα στὴ Φύση· γι᾽ αὐτὸ καὶ τ᾽ ὄνομα Huldufοlk (=ὑπόγειος/κρυμμένος λαός). Βλ. de Vries, σελ. 5, alfr («λευκός»/«λαμπερός»)· 266, Huld. Πρβλ πῶς τὰ καλεῖ τὸ ΝΕΡΑΪΔΙΚΟ νὰ βγοῦν ἀπ᾽ τὶς κρυψῶνες τους, σελ. 84. 33. Πρωτ. (HISe): Hougfolk = houg [< haugr (=λόφος, de Vries, 214-5· πρβλ høi, σύνθετο σύστοιχο τῶν γερμανικῶν λέξεων hoch = ψηλὸς καὶ Hügel = λόφος, Falk-Torp, 451-2)] + folk [=στρατός/λαός (de Vries, 137)]. Πρώτη ἀναφορὰ τῆς ἀπόδοσης, ἀπ᾽ τὸν Παράκελσο, στὴ Νεολατινική: gnomi [ἴσως < *γήνομος = γῆ + νέμω (ἐδῶ =κατοικῶ)]. Ὁ gnomus εἶν᾽ ἄπληστος φύλακας ὑπόγειων θησαυρῶν καὶ προστάτης τῶν μεταλλωρύχων· κινεῖται μές ἀπ᾽ τοὺς βράχους καὶ τὸ χῶμα, ὅπως ὁ ἄνθρωπος στὸν ἀέρα καὶ τὰ ψάρια στὸ νερό·
42
Ἑρρῖκος Ἴψεν
[Σύντομο εἰσαγωγικὸ σημείωμα: Τὸ γενέσιο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Βαπτιστοῦ τιμᾶται στὶς 24 Ἰουνίου, ἕξι μῆνες πρὶν ἀπ᾽ τὰ Χριστούγεννα.³⁴ Στὶς 20-2 λαμβάνει χώρα τὸ θερινὸ ἡλιοστάσιο στὸ Βόρειο Ἡμισφαίριο. Στὴν Ἑλληνικὴ Παράδοση, ἡ γιορτὴ ἀναφέρεται ὡς τ᾽ Ἁγιαννιοῦ τοῦ Κλήδονα/Ριγανᾶ/Ριζικάρη/Λαμπαδάρη, ὁπότε ἀποκαλύπται στὶς ἄγαμες κοπέλες ποιός θάναι ὁ μελλοντικός τους σύζυγος...³⁵ Στὰ μεγάλα γεωγραφικὰ πλάτη, οἱ νύχτες, ἐτούτη τὴν ἡμερομηνία, εἶναι μικρὲς σὲ διάρκεια (οἱ «περιώνυμες»: λευκὲς νύχτες). Στὴ Σκανδιναβία, ἡ γιορτὴ ξεκινάει ἀπ᾽ τὴν προηγούμενη ἑσπέρα (τῆς 23ης ), τὴν ἐπονομαζόμενη: Sancthansaft ἢ Sancthansnatt στὴ Νορβηγία· μεγάλες πυρὲς καῖνε καὶ στήνονται ψεύτικοι γάμοι μεταξὺ ἐνηλίκων ἢ καὶ παιδιῶν -τὸ ἔθιμο βαστάει ἀκόμα στὸ Βέστλαντ.³⁶ Ἂν μιὰ κοπέλα βάλῃ στὸ προσκεφάλι της λουλούδια, θὰ δῇ στὸν ὕπνο τὸν καλό της...³⁷ Στὴν Ἀγγλική, τὸ θερινὸ ἡλιοστάσιο καλεῖται: midsummer· τὸ σαιξπηρικό: A midsummer night᾽s dream³⁸ ἐκτυλίσσεται ἐκεῖ κοντά. Καὶ στὰ δυό δράματα, θαυμαστὰ πλέκονται μ᾽ ἔρωτες καὶ ἡ πικρία τῆς ἀπόρριψης, ἢ τοῦ ἀνεκπλήρωτου, γίνετ᾽ ἕνα μὲ τὶς κωμικὲς καταστάσεις...] Ἡ δράση ἐκτυλίσσεται στὴν ἰδιοκτησία τῆς ΚΥΡΙΑΣ ΜΠΕΡΓΚ, στὸ Τέλεμαρκ.³⁹
κατοικεῖ στὰ ἔγκατα τῆς γῆς. Πρβλ τὸ κάλεσμα τοῦ ἥρωα στὸ τέλος τοῦ Ἰωάννη Γαβριὴλ Μπόρκμαν, καθὼς καὶ στίχους ἀπ᾽ τὸν Μεταλλωρύχο: Βουνίσια πέτρα, θενα σπάσῃς μὲ κλαγγή/ μὲ τοῦ σφυριοῦ μου τὴ δύναμη τὴ φοβερή. []// Βαθειά, στοῦ βουνοῦ τὴν ἔρημη νυχτιά,/ μοῦ γνέφουνε μένα τοῦ πλούτου τὰ προικιά... (βλ. HISe, Digte). 34. Κατὰ Λουκᾶν Α΄ 14-7: Μετὰ δὲ ταύτας τὰς ἡμέρας συνέλαβεν Ἐλισάβετ, [] Ἐν δὲ τῷ μηνὶ τῷ ἕκτῳ ἀπεστάλη ὁ ἄγγελος Γαβριὴλ [] πρὸς παρθένον. 35. Ἡ λέξη κλῃδὼν σημαίνει σημάδι/οἰωνός, βλ. LSJM, σελ. 959. 36. Βλ. Store Norske Leksikon, Sankthans. Συνεπῶς, ἀπ᾽ τὸν τίτλο διακρίνεται σαρκαστικὴ διάθεση γιὰ τὸν ἀρραβῶνα πούναι ν᾽ ἀνακοινωθῇ τὴν ἑπομένη τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ... 37. Πρβλ τί βρίσκει στὸν ὕπνο της ἡ Ἄννα, σελ. 100. 38. =Ὄνειρο θερινῆς νυκτός. 39. Κομητεία τῆς Νορβηγίας μὲ πρωτεύουσα τὸ Σιέν, γενέτειρα τοῦ Ἴψεν. Τότε, τ᾽ ὄνομα ἀναφερόταν μονάχα σὲ περιοχὲς βόρεια καὶ δυτικὰ τοῦ Σιέν -μέρη τῆς Νορβηγικῆς ἐπικράτειας μὲ πλούσια λαϊκὰ ἔθιμα ἐκείνη τὴν ἐποχὴ.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Πράξη πρώτη
43
Πράξη πρώτη
Σκηνὴ πρώτη
Ὁ κῆπος τῆς ΚΥΡΙΑΣ ΜΠΕΡΓΚ· στὸ βάθος, φράχτης μὲ πόρτα ποὺ χωρίζει τὸν κῆπο ἀπ᾽ τὸν ἐπαρχιακὸ δρόμο. Δεξιά, μεγάλο σπίτι σὲ ρυθμὸ σύγχρονο κι ὡραῖο· ἀριστερὰ παραπίσω, ξύλινο σπίτι⁴⁰ χτισμένο παραδοσιακά. Στὸ βάθος, ἡ ΑΝΝΑ δένει κλαδὶ ἀπὸ σημύδα πάνω ἀπ᾽ τὴν εἴσοδο τοῦ παληοῦ σπιτιοῦ.
Ἡ ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ κ᾽ ἡ ΓΙΟΥΛΙΑΝΕ μπαίνουν ἀμέσως στὴ σκηνή.
ΑΝΝΑ (Σιγοτραγουδῶντας, ἐνῷ συνεχίζῃ τὴν ἐργασία): Πέ μου, μικρό πουλάκι, πα᾽ στοῦ πεύκου τὸ κλαδάκι ποὺ κλαῖς καὶ κελαηδᾷς τὸ πένθιμό σου τραγουδάκι... ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ (Ἔρχεται στὰ σκαλοπάτια): Ἄννα!.. Ἄννα!.. ΑΝΝΑ (Γυρίζει γιὰ μιά στιγμή· ἔπειτα συνεχίζει ἐργασία καὶ τραγούδι): Γιατί, τάχα, δὲν κελαϊδᾶς μές στῆς κυρᾶς τὸ δῶμα;.. ᾽Εκεῖ πουν᾽ ὅλα γιορτινὰ καὶ χαρωπὰ κι ὡραῖα!.. ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ: Γιά᾽ δέ μ᾽ ἀπαντᾶς;!. Τί κάνεις ἐκειπάνω;..
40. Πρωτ. (HISe): Bjælkehuus (bjælke/bjelke=σανίδα).
44
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ΑΝΝΑ (Δείχνει τὸ κλαδὶ σημύδας στὴν εἴσοδο, καὶ συνεχίζει): Κ᾽ εἶναι τῆς ἀδερφῆς μου ὁ γιός, ὡσὰν σπουργίτης γκρίζος· λαγός ὁ θειός μου σβέλτος κ᾽ εἶναι κάτασπρος, χιονάτος!.. ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ: Ἄχ! Ἀπ᾽ τὸ κακό, στὸ χειρότερο!.. ΑΝΝΑ (Ἀδιάκοπα): Κανείς δὲ μὲ νογᾶ μεσα στὴ γιορτινὴ τὴ σάλα..τὸ θρῆνο μου δὲν τὸν ἀκοῦν στοῦ λόφου τὸ χορτάρι... ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ: Ἄννα! Σοῦ λέω: Σοβαρέψου! Σταμάτα αὐτὲς τὶς τρέλλες! Ξέχασες, μήπως, πώς – ὅπου νάναι... – θαρθοῦν οἱ καλεσμένοι;!. Ἤ... δέν ἔχεις σκοπὸ μήπως ν᾽ ἀλλάξῃς ροῦχα;.. ΑΝΝΑ (Γυρίζει): Ὄχι! (Συνεχίζει τὴν ἐργασία.) ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ: Δηλαδή,.. θὰ ἐμφανιστῇς μ᾽ ὅ,τι φορᾶς τ ώ ρ α;.. ΑΝΝΑ (Ὅπως πρίν): Ὄχι! ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ: Καὶ τότε;.. Τί θὰ κάνῃς;.. ΑΝΝΑ: Τ ί π ο τ α! ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ (Κατεβαίνει ἀπ᾽ τὰ σκαλοπάτια): Ἄννα! Σὲ συμβουλεύω, αὐτή τὴ στιγμὴ νά!..
Ἡ ΑΝΝΑ συνεχίζει τὴν ἐργασία σιγοτραγουδῶντας.
ΓΙΟΥΛΙΑΝΕ (Ἔρχεται ἀπ᾽ ἀριστερὰ μὲ λουλούδια⁴¹): Μητέρα!.. Μήν τῆς μιλᾶτε ἔτσι σκληρά! -ξέρετε πὼς δέν εἶν᾽ καλό... ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ: Τί νὰ κάνω;! Ἂν συνεχίσῃ, θ᾽ ἀποτρελλαθῇ!.. ΓΙΟΥΛΙΑΝΕ: Γνωρίζετε τί φταίει γιὰ ὅλα... Ἂν γίνετε λίγο φιλικὴ μαζί της, θά...
41. Πρβλ Σύντομο εἰσαγωγικὸ σημείωμα, σελ. 42.
Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννοῦ, Πράξη πρώτη
45
ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ (⟨Κάπως⟩ φιλικὰ στὴν ΑΝΝΑ): Ἄκου με, Ἄννα:.. Γιὰ χάρη τῆς μανούλας σου, πήγαινε μέσα καὶ βάλ᾽ ἕν᾽ ἄλλο φόρεμα! Δέ γίνεται νὰ φορᾶς αὐτά... ΑΝΝΑ (Αὐτοστιγμεί, ἀφήνει κάτω τὸ κλαδὶ σημύδας ): Καλά! -θὰ πάω ἀμέσως...
Ἡ ΑΝΝΑ πηγαίνει στὸ σπίτι.
ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ: Φτωχό παιδί... Πόσο πληγώνομαι μὲ τὴν κατάστασή της... ΓΙΟΥΛΙΑΝΕ: Ὁ γέρος, μὲ τὶς ἀνοησίες του, ἔχει τὴν εὐθύνη: Κάθ᾽ εὐλογημένο δειλινὸ κάθεται καὶ τὶς λέει ἱστορίες – παραμύθια!⁴² –, κ᾽ ἔφτασε νὰ πιστέψῃ τελικὰ πὼς βλέπει ξωτικά, νεραϊδικὰ καὶ γνόμους...⁴³ στὸ φῶς τῆς μέρας!.. Ἂν ἤξερε κιόλας νὰ τὰ πῇ καὶ κάπως... ποιητικά,⁴⁴ κάτι θὰ πήγαινε καὶ θαρχόταν! ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ: Κι ὅσο γιὰ κεῖνο τὸ παλιοκάλυβο!.. (Δείχνει τὸ ξύλινο σπίτι.) Ποτέ δὲ θὰ τὸ παρατήσῃ!.. Ἕνας θεός ξέρει τί τοῦ ᾽ρθε τοῦ μακαρίτη τ᾽ ἄντρα μου καὶ τοῦ ᾽ταξε τὸ ξύλινο σπίτι γιὰ νὰ ζήσῃ μέσα, ὡσότου ξεψυχήσῃ! Ἀμὰ δέν ἤτανε αὐτό, καιρό τώρα θὰ τόχα γκρεμίσει... ΓΙΟΥΛΙΑΝΕ: Μά, μητέρα, θάτανε ντροπῆς πρᾶμα... Τὸ παληό, ξύλινο σπίτι μοῦ θυμίζει πολύ τὰ φημισμένα ἀγροκτήματα ἀπ᾽ τὰ σουηδέζικα μυθιστορήματα. Μᾶλλον θάναι στοιχειωμένο ἀπὸ νεραϊδικό... Τὰ παληά τὰ χρόνια θὰ κατοικοῦσε ἐκεῖ ὄμορφο κοριτσόπουλο μ᾽ ὄνομα ἀπὸ κάποιο εἰδύλλιο: Θέκλα
42. Στὸ πρωτότυπο (HISe): fortæller hende eventyr (=τῆς διηγεῖται παραμύθια). 43. Βλ. σελ. 41, ὑπ. 33. 44. Πρβλ τί λέει ἡ ΑΝΝΑ γιὰ τὸ «στύλ» τῆς ΓΙΟΥΛΙΑΝΕ, σελ. 109.
46
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ἢ Λίντα,⁴⁵ ἢ κάτι τέτοιο... Τί βαρετὸ νὰ σὲ λένε: Γιουλιάνε..τόσο συνηθισμένο,.. τόσο... ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ: Ἔλα,.. ἔλα τώρα! Ἄσ᾽ τὶς παλαβομάρες ξανά!.. Ἐσὺ εἶσαι ὄμορφη -καὶ κάτι ἀκόμα σημαντικώτερο: πλούσια... Ἄντε! Πήγαινε μέσα νὰ δῇς ἂν ὅλα εἶν᾽ ἐντάξει... ΓΙΟΥΛΙΑΝΕ: Καὶ νὰ στολιστῶ! ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ: Αὐτό, ἐσένα, δέ χρειάζεται νὰ σ᾽ τὸ ζητήσω... ΓΙΟΥΛΙΑΝΕ: Ναί,.. μείνετε ἥσυχη!..
Ἡ ΓΙΟΥΛΙΑΝΕ φεύγει.
ΚΥΡΙΑ ΜΠΕΡΓΚ (Κατ᾽ ἰδίαν): Πλούσια..- ναί, ὁ κόσμος αὐτό πιστεύει,.. μὰ τὸ πρᾶμα δέν ἔχει λήξει -ὄχι ἀκόμα... Ὅταν ἀνακοινωθῇ ὁ ἀρραβώνας, θὰ παντρευτοῦν μετὰ στὸ ἄψε-σβῆσε, γιὰ νὰ γίνῃ γαμπρός μου... Τότε πιά, δέ θάχω ἔγνοιες! Ἢ μήπως;.. [Παύση.] Ἂν τὰ χαρτιὰ ὑπάρχουνε ἀκόμα;.. Δέν εἶν᾽ ἀπίθανο... Νάξερα στὰ σίγουρα! Ἕνα μέρος ἔχω νὰ ψάξω: στὸ ρημάδι ἐκειπέρα! Καὶ κανείς δὲν πατάει τὸ πόδι του ἐκτὸς ἀπ᾽ τὸ γέρο καὶ τὴν Ἄννα. Μὰ κεῖνος ἔχει πιὰ ξεμωραθῆ -δέ θὰ περιμένω γιὰ πολύ! Καὶ θὰ ξεφορτωθῶ τὸ διάολο ποὺ μοῦ ᾽χει κατσικωθῆ κειμέσα!⁴⁶ Δέ θὰ ἠρεμήσω, ἂν δέ βεβαιωθῶ...
45. Πρωτ. (HISe): et idealsk Navn, som Thekla eller Linda (=ἕνὰ ἰδεῶδες ὄνομα, ὅπως Θέκλα ἢ Λίντα). Ἀναφορὰ στὸ μυθιστόρημα: Qvinnorna (=Γυναῖκες· 1836· παλαιὰ γραφὴ τοῦ kvinnorna) τῆς Σοφίας φὸν Κνόρρινγκ μ᾽ ἡρωίδες τὴ Θέκλα καὶ τὴ Λίντα. Ἡ ΘΕΚΛΑ εἶν᾽ ἐπίσης κόρη τοῦ στρατηγοῦ Β΄ΑΛΛΕΝΣΤ΄ΑΙΝ στὸ δεύτερο ἔργο: Οἱ Πικκολόμινι τῆς ἱστορικῆς τριλογίας τοῦ Φρειδερίκου Σίλλερ· ἕνα τραγούδι τῆς ΘΕΚΛΑΣ τραγουδάει κ᾽ ἡ ἐρωτευμένη ΜΑΡΙΑ στὸ: Sanct Hansaften-Spil (=Παιγνίδι τὴ Νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ· 1803), τοῦ Ἀδὰμ Ἔλενσλέγκερ. Ἡ Θέκλα προέρχεται ἀπ᾽ τὸ ἀρχαιοελληνικὸ Θεόκλεια. Ὁπότε χρησιμοποιήθηκε ὁ ἑλληνιστικὸς ὅρος: εἰδύλλιο. 46. Πρωτ. (HISe): Skamleriet (=τὸν ἄχρηστο).
.
ibsen.gr
ΓΙΕΡΓΚΕΝ: Ὅμως, πρέπει τώρα νὰ ἐγκαταλείψῃς ὅλες σου τὶς θεωρίες γιὰ τὸν Ἔρωτα... ΠΑΟΥΛΣΕΝ: Τὶς θεωρίες μου;.. Ποτέ! Εἰς τὸν Αἰῶνα τῶν Αἰώνων ποτέ!.. Ἀλλὰ δέ θὰ τὶς ἐφαρμόζω κιόλας... Ἀφ᾽ ἑνός, ἐρωτευμένος κάποιος, ἐκλαμβάνει τὸν Ἔρωτα ἀπὸ θεωρητικὴ σκοπιά· ἀρραβώνας καὶ γάμος, ἀφ᾽ ἑτέρου,.. εἶναι πρακτικά ζητήματα κ’ οἱ θεωρίες — ὡς γνωστόν — δέν μποροῦν πάντα νὰ λειτουργοῦν καὶ στὴν πράξη... Γ’ πράξη, Η’ σκηνή