Шветлосц 4 - 2020 by Svetlosc

[VETLOSC

~asopis za nauku, literaturu, kulturu i umetnosc

ROK LXVIII

ОКТОБЕР–ДЕЦЕМБЕР 2020

^ISLO 4

ЗМИСТ НАУКА Ана Римар Симунович: Ковачов дньовнїк зоз 1957. року . . . . . . . . . . . . .5 Саша Сабадош: Руснаци як школяре Учительскей школи у Зомборе по 1974. рок . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 ПОЕЗИЯ И ПРОЗА Ирина Гарди-Ковачевич: Розгляднїци . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Янко Павлович: Два приповедки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Владимир Кочиш: Слиза на жвератку . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 ЗОЗ ШВЕТОВЕЙ ЛИТЕРАТУРИ Адам Мицкєвич: Пан Тадеуш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 ИСТОРИЯ Славомир Олеяр: Етрурци и Славянє . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 ПРИКАЗИ, КРИТИКИ, РЕЦЕНЗИЇ Ваня Дула: Виртуални дзеци . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 Михаил Дронов: Русский эмигрант Ростислав Полчанинов и русины . . . .79 ДРАМСКИ ДОДАТОК Янко Сабадош: Нєзвичайни днї . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 УПУТСТВО ЗА ПРИРИХТОВАНЄ РУКОПИСОХ ЗА ДРУКОВАНЄ . . . 139 Илустрациї Данки Новицки (26, 38, 43, 44, 52, 66, 78, 85, 86, 138)

ШВЕТЛОСЦ

часопис за науку, литературу, културу и уметносц Виходзи од 1952. року Видаватель Новинско-видавательна установа „Руске слово” Нови Сад За видавателя др Борис Варґа, директор Одвичательни редактор за фахову обласц (литературу, културу и уметносц) Микола М. Цап Ушорйовацки одбор за наукову обласц др Янко Рамач, др Дюра Гарди, др Йоаким Стрибер, др Алексей Кишюгас, др Борис Варґа Совит часописа академик Юлиян Тамаш (Войводянска академия наукох и уметносци, Национална академия наукох України), академик Микола Мушинка (Национална академия наукох України, Словацка), др Алла Татаренко (Львовски национални универзитет, Україна), др Томаш Квока (Яґелонски универзитет, Польска), др Олег Румянцев (Универзитет у Палерму, Италия), др Михаил Дронов (Институт за славистику РАН, Русия), др Юлиян Рамач, мр Анамария Рамач Фурман (Универзитет у Новим Садзе), мр Канаме Окано (Универзитет за иножемни студиї Кобе, Япон), мср Александер Мудри (Универзитет у Новим Садзе), мср Ана Римар Симунович (Универзитет у Новим Садзе), мср Мирослав Кевежди, мср Саша Сабадош Рецензенти др Янко Рамач Ваня Дула Секретар редакциї Микола Шанта Лектор и коректор Микола М. Цап Дизайн рамикох Иґор Орсаґ Технїчна редакторка Мария Гудак

Адреса редакциї: 21000 Нови Сад, Футожска 2/ІІІ телефон (021) 6613-697, телефакс (021) 528-083 e-mail: casopissvetlosc@gmail.com Интернет адреса: www.ruskeslovo.com/шветлосц Часопис виходзи 4 раз у року. Рочна предплата 800,00 динари, а за иножемство 25 евра; єден прикладнїк 200,00 динари. Жиро рахунок число 160-923244-82 – НВУ „Руске слово” Нови Сад (з назначеньом: за „Шветлосц”); девизни рахунок число 160-0050870024999-53 Banca Intesa a. d., Beograd Друкує Друкарня “Maxima graf” Петроварадин; тираж 250 прикладнїки Друкованє того числа финансийно помогли: Министерство култури и информованя Покраїнски секретарият за културу, явне информованє и одношеня з вирскима заєднїцами Городска управа за културу Нови Сад Становиска авторох винєшени у часопису нє виражую становиска орґана котри додзелєл средства за софинансованє

ISSN 0488-7557 e-ISSN 2683-3468

SVETLOSC Journal for Science, Literature, Culture and Art Founded in 1952 Published by Newspaper Publishing Company „Ruske slovo”, Novi Sad Head of NPC „Ruske slovo” Boris Varga, PhD Editor-in-chief for Literature, Culture and Art Mikola M. Cap Editorial Board for Science Janko Ramac PhD, Djura Hardi PhD, Joakim Striber PhD, Aleksej Kisjuhas PhD, Boris Varga PhD Advisory Board Julijan Tamas, Academician (Academy of Sciences and Arts of Vojvodina, National Academy of Sciences of Ukraine), Mykola Mushynka, Academician (National Academy of Sciences of Ukraine, Slovakia), Alla Tatarenko, PhD (Ivan Franko University of Lviv, Ukraine), Tomasz Kwoka, PhD (Jagiellonian University, Poland), Oleg Rumyantsev, PhD (University of Palermo, Italy), Mikhail Dronov, PhD (Institute for Slavic Studies RAS, Russia), Julijan Ramac, PhD, Anamarija Ramac Furman, Mgr (University of Novi Sad), Kaname Okano, Mgr (Kobe City University of Foreign Studies, Japan), Aleksandar Mudri, MA (University of Novi Sad), Ana Rimar Simunovic, MA (University of Novi Sad), Miroslav Kevezdi, MA, Sasа Sabados, MA Reviewers Janko Ramac, PhD Vanja Dula Secretary Mikola Santa Editor and Proofreader Mikola M. Cap Cover Design Igor Orsag Graphics and Layout Editor Marija Hudak Address: 21000 Novi Sad, Futoška 2/III tel. +381 21 6613-697, fax +381 21 528-083

НАУКА

АНА РИМАР СИМУНОВИЧ* Универзитет у Новим Садзе Филозофски факултет Оддзелєнє за русинистику anarsimunovic@ff.uns.ac.rs

UDC 821.163.41-94.09 Kovač M. фахова робота прияте 06. 11. 2020. прилапене за друкованє 20. 11. 2020.

Ковачов дньовнїк зоз 1957. року** Рускей явносци уж познате же Михайло Ковач писал дньовнїки. Даєдни записи зоз Ковачових дньовнїкох хасновал Юлиян Тамаш за виробок своєй моноґрафиї Євангелиста Михайло Ковач (Тамаш 2009). Найстарши нам доступни дньовнїк зоз 1957. року, а окрем того, єст ище вецей як двацец його дньовнїки хтори облапяю период од пейдзешатих по дватисячити роки. Ковачово дньовнїки вєдно з його литературнима дїлами творя орґанску цалосц хтору можеме виучовац як мит завичаю. Становиска хтори тот писатель представя у дньовнїкох, становиска хтори препознаваме и у його литератури, та дньовнїки вельо раз розшвицую даєдни питаня на хтори наиходзиме у Ковачовей литературней творчосци. У тей роботи ше фокусуєме на фраґменти з першей часци дньовнїка з 1957. року, а будземе наводзиц лєм фраґменти хтори шведоча о Ковачовим попатрунку на литературу, свою улогу як писателя, як и фраґменти у хторих препознаваме напрямки хтори поставел за свою литературну творчосц. Ключни слова: Михайло Ковач, руска литература, дньовнїки, мит завичаю *

Мср Ана Римар Симунович, докторанд литератури Робота настала як часц проєкта Дискурси меншинских язикох, литературох и културох у юговосточней и стреднєй Европи (178017) хтори финансує Министерство просвити, науки и технолоґийного розвою, як и проєкта Русинистични виглєдованя як одвит на вимоги диґиталней ери хтори финансує Покраїнски секретарият за високе образованє и наукововиглєдовацку дїялносц. Робота представя часц виглєдованя у рамикох виробку докторскей дисертациї на Филозофским факултету у Новим Садзе, под менторством проф. др Людмили Попович. ∗∗

Кед слово о Михайлови Ковачови, явносци уж познате же тот визначни руски писатель писал дньовнїки, бо дзепоєдни з тих записох хаснує и Юлиян Тамаш у своєй моноґрафиї Євангелиста Михайло Ковач (Тамаш 2009). Окрем дньовнїкох, Ковач за собу охабел и други материял. Вон зберал тексти, интервюи и вистки хтори були обявйовани у рижних новинох або часописох, а хтори ше одноша на ньго, його литературну творчосц, як и його попатрунки на рижни питаня. То драгоцини материял хтори ошвицує його литературну творчосц, його улогу у културним, националним и литературним живоце Руснацох, алє и його становиска о културним живоце Руснацох и питаньох националного идентитету свойого народу. Способ на яки Ковач чувал тот материял олєгчує роботу будуцим виглєдовачом. Цо ше дотика дньовнїкох, на розполаганю нам вецей як двацец Ковачово теки у хторих водзел дньовнїк. Найстарши, нам доступни дньовнїк, зоз 1957. року, потим маме дньовнїки зоз шейдзешатих, седемдзешатих, осемдзешатих и дзеведзешатих рокох, а найновши дньовнїк зоз 2000. року. Ковач свойо дньовнїки углавним дзелєл тематски, та так маме литературни дньовнїки, у хторих записовал идеї за свойо литературни дїла, дньовнїки у хторих записовал хторих авторох и хтори їх дїла читал, яки упечаток на ньго охабели и, кед же го инспировали за даєдно нове литературне дїло, записовал и як би тот упечаток могол вихасновац у своєй литературней творчосци. Медзи тима теками ше находза и його школски дньовнїки у хторих находзиме податки о його школярох, пририхтованя за наставу, семинари на хтори ходзел и подобне. Медзитим, гоч Ковач углавним тематски дзелєл дньовнїки, у даєдних школских дньовнїкох находзиме записи хтори ошвицую його литературну твочосц. Прето ше у виучованю Ковачового дїла нє мож огранїчиц лєм на дньовнїки на хторих експлицитно наведол же ше одноша на литературу. Окрем того, обачели зме же у його дньовнїкох находзиме шведоченя о стану у руским културним живоце и институцийох, та зоз нїх мож видзиц як Ковач видзел тедишню ситуацию у рускей редакциї радия, дзе Ковач робел од 1966. по 1974. рок, у НВУ Руске слово, алє и о тим як Ковач видзел свойо место медзи руску интелиґенцию у тим чаше. Ковач цали живот остал вирни себе, правди, своєй совисци и християнским императивом и то єдина идеолоґия хторей ше тримал без огляду на партию хтору диктовала политична ситуация у держави. У предходних виглєдованьох о Ковачовей литературней творчосци, пришли зме до заключеня же кед ше Ковачов опус, хтори 6

твори литературна творчосц вєдно з його дньовнїками, спатри як єдну орґанску цалосц, його творчосц можеме виучовац як мит (Римар Симунович 2019: 461‒462). Юлиян Тамаш у своєй моноґрафиї о Ковачови наводзи же после Библиї, найвекши уплїв на Ковача охабел Тарас Шевченко, а же митотворносц природу хтора присутна при Шевченкови, мож препознац и у Ковачовей литератури (Тамаш 2009: 189). Початну идею о митотворносци природи при Ковачови, на хтору указал Тамаш, преглїбели зме и заключели же основа на хторей Ковач вибудовал свой мит завичаю Руснацох представя матрица мита України Тараса Шевченка. Авторски мит України Тараса Шевченка дефиновал сучасни україниста Григорий Грабович (Грабович 1991). Грабович у Шевченковим миту препознал два уровнї: уровень у хторим митолоґийно представена Україна, и психолоґийни, у хторим ше препознава символична автобиоґрафия автора, творца миту. Тоти два уровнї толкую єден други, бо ше судьба самого автора преплєта зоз судьбу українского народу. „При розодкриваню митолоґийного значеня, хторе иснує на глїбинскей ровнї, зявює ше и индивидуална психолоґия поета (Грабович 1991: 156).” У Ковачовим миту тиж так препознаваме тоти два уровнї, а його судьбу мож толковац през призму судьби руского народу и процивно. Праве прето Ковачово дньовнїки представяю богати материял за виучованє його творчосци. Окрем того же Ковач прейґ своїх дїлох сцел викоренїц неґативни прикмети при своїх сонароднїкох, видзиме же ше и сам нєпреривно борел зоз власнима неґативнима прикметами, та и у остатнїм наведзеним виривку з Ковачового дньовнїка препознаваме же ше борел процив пасивносци. Праве на основи тей борби можеме дефиновац єдну з опозицийох у Ковачовим миту, а то пасивносц наспрам активносци, хтору мож анализовац на обидвох уровньох Ковачового миту. На психолоґийним уровню видзиме нєпреривну авторову борбу же би активно бул пошвецени литературней роботи, a на метаисторийним уровню, Ковач своїм сонароднїком поручує же би активно робели на очуваню власней заєднїци, односно же би нє були пасивни, бо пасивни стан водзи ґу препущованю власней судьби моцнєйшим силом хтори ю прелїґню. У тей роботи фокусуєме ше на фраґменти зоз першей часци дньовнїка зоз 1957. року, найстаршого дньовнїка хтори нам доступни. Наведзени буду фраґменти хтори шведоча о Ковачовим попатрунку на литературу, на свою улогу як писателя, алє и о напрямкох хтори поставел за свою литературну творчосц, а хтори препознаваме у познєйше обявених Ковачових литeратурних дїлох. Треба 7

наглашиц же нє вше наведзени цали запис хтори ше одноши на одредзени датум, алє лєм часц записа хтора ше одноши на питаня хтори важни за тоту роботу. Вихабени часци хтори ше одноша на приватни, фамелийни живот. Нє робели зме нїяки язични або други интервенциї на тексту Михайла Ковача. Текст ше наводзи у ориґиналу. Слова або часци текста хтори подцагнути, подцагнути и у Ковачових дньовнїкох, то нє интервенция автора тей роботи. Треба наглашиц же Ковач у шицких дньовнїкох окончел паґинацию и же ше у велїх дньовнїкох находзи змист и реґистер поняцох, односно особох хтори ше спомина. Тоти дньовнїки часц нашлїдства Михайла Ковача хторе чува Олґа Карлаварис, його наймладша дзивка. За потреби наукововиглєдовацкей роботи уступела нам их на хаснованє, та єй з тей нагоди щиро дзекуєме. Штварток, 13−VI−957 ... Мой задаток би бул да очувам и подзвигнєм угляд нашого народу ту медзи другима народами, а то ше нє годно зробиц зоз пасивну резистенцию. Може вона потирвац рок, алє длужей нє, пре то треба будно провадзиц цо ше около роби, же би сом нє спаднул анї под колєсо, а анї нє випаднул зоз шороґльох. Я ше мушим отресц субєктивносци и дробней пакосци, а руководзиц ше зоз обєктивносцу и реалним оценьованьом подїйох. Пяток 14−VI−957 Творчосц ‒ Од ютре уж починам писац кажди дзень, алє на тот способ да баржей меркуєм на то же час твореня и час преписованя творя час творчосци, алє су медзисобно оддзелєни. Єден муши буц вечар, а други рано, хоч дакеди може и вєдно. Клонїц ше розпочинаня новей роботи док ше стара (започата) нє докончи. Конкретно. На плану мам: „Приятель народу”. Кажде рано док го нє закончим будзем тот фалат робиц. У роботи новозявени думки мож и треба записац, алє такой отвориц за нїх окремни досиє и охабиц за познєйше, як започати роботи лєбо як материял. Материял цо ше укаже нєпотребни вихасновани одстранїц, очисциц же би нє завадзал и же би оставала чиста робота замну. ‒ Нєшка сом бешедовал о писаню драмох за конкурс. Будзем участвовац зоз двома, а може и зоз трома фалатами, думам комедиями. 8

Собота 29−VI−957 Кружок Руснацох ‒ У оквиру Матки основац кружок интелектуалцох и приятельох Руснацох. Орґанизация: Поволац на догварку особно писмено зоз молбу да ше писмено одвитує. Кед ше назбера 10‒15, а може лєбо вецей лєбо и менєй, алє найменєй 5-ох интелектуалцох вец заказац дохварку на хторей поставиц задатки: 1) Чувац од националного препаданя нашу гарсторчку з помоцу интензивнєйшей кп1. роботи. 2) Навязац дотики зоз Україну 3) Провадзиц к.п. роботу и видавательну дїялносц на нашим язику, давац инициятиву и критику 4) Упознац наш народ у першим шоре интелектуалцох зоз литературу старих и новших наших писательох 5) Пестовац и помагац пестованє нашого слова, нашей писнї 6) Давац подстрек нашим писательом, нашим музичаром и маляром, к. п. роботнїком за роботу у тих напрямох, зоз наградами, похвалами, дипломами, пенєжом и. т. д. 7) Глєдац можлївосц глїбшого повязованя нашого народу зоз сербским и українским и тих двох вєдно, дзе би ми були вяза. За членох примац каждого чловека без огляду на националносц хтори би сцел у тим напряму робиц... Основне за приманє до члєнства мушело би буц то да членови будзе ясно яки напрям ма дружтво и цо сце. Схадзки би були тижньово 1‒2, вечарами, на хторих би ше шлєбодно дискутовало, критиковало и т. д. Атмосфера би мушела буц домашня и зробена так да клуб у часу може постац сала за преподаванє, а зоз сали заш ‒ клуб. Шмело би ше точиц алкохолни и нєалкохолни напитки и кафа, алє лєм у гранїцох. Роздумац, скорей як ше вежнєм до роботи, сам розчисциц цо сцем з тим посцигнуц и як сом годзен прешвечиц власци о тим цо будзем сцец превжац. ...2 ‒ Ирино, як би сом любел видзиц ‒ кукурицу, ‒ ма буц уж по колєна... ‒ Нє по колєна алє повише пасу... 1

Скраценя кп. и к. п. Ковач хаснує кед дума на културно-просвитну роботу. Ту, а и надалєй у роботи, так буду означени места хтори зме вихабели, понеже их тримаме за приватни и же их прето нє треба виношиц до явносци. 2

‒ Та нє гвар... ‒ Цо же ви думаце... ‒ О, видзиш як то швидко рошнє... ‒ Яни, идз принєш дїдови з поля даскельо класки жита... Яни пошол та принєсол ‒ ярец, алє и ярец якишик велїчезни... Яков ше ошмихнул.. Нє Яков... Ошмихнули ше тоти косци, тота зранцана, зчарнєта скора як да ‒ фараон ожил, та ше стара чи гамбари треба польнїц чи нє нужно... Гладни седем роки озда настаню тераз кед, палє, ярец, цо обично нє рошнє више од пасу, вироснул поверх глави... Чудо як вирос... И кед го задоволєли и жена и дзивка и унук, вец почал жену о сну: ‒ Вельку, велїку драбину шнїєм, а по тей драбини идземе мац и я... Краю тей драбини нє видно... а ми идземе, идземе... Чежко му бешедовац та станул ‒ одпочива, а вец, якошик ровнодушно, як кед би поведол же муши пойсц до байбера, гвари: ‒ Нє знам, чи ше то моя мац уж нє рихта по мнє... Мац давно покойна, а хто зна може ше и рихта, по свойого сина Якова.. Та кед придзе, нє будзе бриґа кед нє годзен за ню... Вежнє мац свойого Яковча на руки та го однєше... Однєше заправо косци... Косци длуги, сухи, вибилєни... боляци... боляци... Нє будзе єй чежко, бо єй син Яков шицко цо набрал на свойо цело за тото 50‒52 роки ту и охабя... И док остатнї ґрам меса охаби, теди пойдзе зоз мацеру, а зоз нїм вшелїяк пойдзе и тото вельке дзецинске шерцо цо так любело шицких коло себе, цо любело так тот живот, тоту ‒ жем, нашу масну и чежку 3. Пондзелок 1−VI−957 ... Писанє ‒ Тот мешац мам створиц навику ‒ кажди дзень писац. Писац дньово найменєй 45 минути, алє тото писанє муши буц писанє ‒ „на чисте”. Того мешаца мам конєчно формуловац циль мойого писаня, може у фурми преднього слова (передмова) уводу. През тоти днї до конєчней формулациї того уводу, обережно, з увагу провадзиц пречитане и вшадзи глєдац руководящи думки. Почац зоз ‒ Библию, т. й. з Мойсейом. Нє треба ше бац того же ту и 3 У тим виривку препознаваме представянє мацери жеми хтора бере чловека ґу себе по шмерци. То барз важни елемент Ковачового миту хторому треба пошвециц окремну студию. Думаме же наведзени виривок представя Ковачову идею, нарис за даєдну приповедку або подобне, понеже пред тим нє записане на цо би ше точно тот диялоґ медзи хлопом и жену мал одношиц.

там нє потрафим повесц так як поведла званична явносц, критики ‒ я одредзуєм сам себе циль роботи, я нє патрим зоз цудзима очми на швет, алє зоз своїма, та най и нє видзим так як други видза, то нє хиба така як − скандирац за другима. Нєдзеля 7 −VI−57 ... Циль писаня ‒ Читам нєшка Чопича „Лопов Йошко” и „Окорело срце”. Композиция єдноставна у обидвох. Лопов краднє, людзе го тримаю далєко од себе, алє кед му командант гварел най набави батериї за радио, вон пре тоти батериї доспел до гарешту, до цудзинства, да их по двох рокох принєше и розплаче за єдну цудзу жену, котра го вше розумела. Бурсач бешедує з мацеру надуто, грубо, а кед вона одходзи, вон по цену живота зоз своїм митралєзом бранї єй од..4 и оддихує кед вишла з опасней зони. Чопич приказує карактери наших людзох през призму борби, зоз поенту ‒ чловечносци и глїбокей хуманосци тих своїх юнакох. Лопов нє лопов, Бурсач нє ма отварднуте шерцо... Малює єдноставно: Описує шицко гевто цо по моралу, етики и естетики нє у складу зоз чловеческима поняцами, а вец у поенти приказує други бок медалиї. ‒ На тот способ будзи любов ґу тим людзом, а з другого боку и у самих людзох будзи виру до себе. Кед наисце означи типични случай, кед прикмети вирно винєшени, вец то ма свою вредносц... Значи крадко: под фарбу найсц вредносц материялу. И кед єст могучносц, алє нє вше и причини тих твардих шерцох и тих ‒ лоповох. Старац ше да прейґ писаня пребудзиме любов ґу людзом, хтора нам поможе зрозумиц и оправдац застраньованя и пребудзиц виру до своїх людзох то би на крадко требал буц змист писаня и о Руснацох. У „Родзини” напр. нє видно на краю позитивне у тих людзох бо кед у лоповови єст дацо позитивного вец муши буц и у моїх Руснацох. Пондзелок 8−VII−57 ... Циль „Приятельох”: Гуториц през шорик тото цо нєшмеш отворено: параст и пан Руснак Руснакови муша буц пребачлїви, блїски приятелє и помагателє. Воуторок 9−VII−57 Главна робота ‒ Цали тоти два мешаци похасновац на то да створим навику за творчосц ‒ Одлука принєшена по длугим блуканю... 4

Тото слово нє мож пречитац.

Уж може и два тижнї створел сом одлуку же преширим фалат „Приятель народу”. Задумка була: Параст нє признава панщину хтора приходзи на валал пре себични интереси. У тим напряму сом и зробел тоту єдноактовку. Медзи тим пришла думка же би то требало прешириц, а источасто и пременїц идею. Чом ше вишмиховац зоз людзох и то интелиґенциї. Чом нє зробиц место розбиваня ‒ збиванє. Чом интелектуалца старей ґенерациї нє рехабилитовац, а людзом котри буду патриц фалат нє дац нагоду да ше прешвеча же слабосци нє муша значиц и ‒ неґативносц... Чом нє указац на то же нам потребни кажди наш чловек... И так, вчера наишла и думка, хтора принєсла олєгчанє... Видзи ше ми, же по вчерашнєй концепциї нє будзе чежко написац фалат. Нєшка на пр. лєгко написани 10 боки, а думам же їх нє будзе требац вельо поправяц. Тей роботи ше найвецей радуєм, цо и природне, бо вона остава, з тим вецей кед будзе документ наших часох и жвератко нашого елементу. Главна робота каждого дня будзе ‒ годзина творчосци. Годзина ‒ обовязково, а кед будзе исц будзе тельо кельо даю сили. Кед будзе днї же будзем присиловани одшеднуц тоту годзину, час нє будзе страцени хоч анї слово нє напишем... Идеї нє вше приходза, алє кед приду, я ше будзем лапац за нїх и так дацо и створим... Наисце, же треба одруциц у тей роботи думку о ‒ комерциялним боку тей роботи. Важне ‒ робиц, длобац, напихац сили и думку, а вона така наелектрисана да резултати... Писац и складац, преписовац и друковац, перше главне, друге потребне, алє нє примарне. Фалат ше будзе по шицких виглядох волац прозаичним меном: Тараска. Тараска то твардоглаве коровче цо ше закоренює и бокори там дзе нєт упартей роботи. Тараску викореньовац зоз поля зоз валалу то основа потреба валалу, проблем число єден, ю зме годни викоренїц кед ше зложа руки и глава... Типи наших людзох поможу ми реализовац тот фалат. Тараска будзе и задревнєте конзервативне думанє селянох, їх поступки и одуперанє, тараска будзе у бирократизму зоз ваґонску робу, а тараска и гевтот баласт у Ани и самому Янкови... То будзе добри фалат, хоч яки периодични сумнї наишли... Вони прейду кед ше упарто будзем бориц да и сам у себе знїщим ‒ тараску.5 5 Ту ясно видно на яки способ ше преплєтаю два уровнї Ковачового миту, гоч вон сам того нє бул свидоми. Видзиме же прейґ своїх дїлох автор сце викоренїц неґативни прикмети при своїх сонароднїкох, алє, тиж так, вон сце неґативни прикмети викоренїц и при себе, цо провадзиме през велї Ковачово дньовнїки.

Стреда 10−VII−57 ... Годзина творчосци ‒ План роботи за юли и авґуст: 1) „Тараска” 2) „Родзина” 3) „Приятельом” 4) „Шанґай” 5) Яковов сон Конєц годзини творчосци муши буц пошвецени планираню дальшей роботи. Лєм у случаю кед надидзе даяка идея за дацо инше прервец роботу и зазначиц. Иншак, започату роботу докончиц. На пр. тераз робим „Тараску”. Ютре мам наставиц другу дїю, а же спаднє даєдна идея о „Приятельови” зазначим и прейдзем заш на „Тараску”. Кед будзем з тим готови и одложим до досиєу за преписованє, одлучим цо будзем далєй. Кед нє будзе дацо инше цо бим з векшим ентузиязмом прилапел приходзи на шор „Родзина”. Тота систематизация роботи ми приноши мир. Кед ше навикнєм кажди дзень лєм по 1 годзину, алє вше и стаємно робиц ‒ думам, мир ше уселї до души, бо творчосц то тото цо треба да останє. Свидомосц же то робим уж як цошка тирваце ма свою вредносц. Треба лєм мерковац, да орґанизационо годзина будзе цо успишнєйша а то будзе кед нєшка за ютре одредзим роботу. ГОДЗИНА ПИСАНЯ ‒ Аж од нєшка ясно оддзелєна єдна робота од другей, годзина писаня то вецей техницка робота, хоч и вона нє виключує творчосц. И при нєй час подзелєни на два часци: робота и планиранє за ютре, а за розлику од творчосци ю робиц теди кед мам машину. Штварток 18−VII−57 ... Я иншак уж нє можем, я мушим як свою главну роботу усвоїц ‒ литературне творенє, алє нє литерарне творенє як извор приходох, нє як афирмацию у дружтве, алє як нукашнї реґулатор, як чловеческу потребу овиковичиц свойо чувства свойо попатрунки на швет и чловека у тим швеце. Олєгчац душу себе, уляц до людзох, хтори ме зосцу пречитац, виру до себе ‒ вичней идеї справедлївосци хтора на своєй драги през време и простор вично нападана, калїчена, ипак бесмертна и нєунїчтожива, дарежлїва и благодарна тим котри ю почитую... Сам по себе анї єден чловек би нє постал анї нє постоял. Родзели го и прилапели людзе, дружтво, починаюци од мацери, оца, 13

та прейґ свойого народу и дружтва вообще. Природно же чловек вец длужен и сам накеди сили свойо долапи, окончовац тоту исту роботу ‒ прилапйованє чловека помогнє йому да му цо приємнєйше будзе жиц на швеце, да ше и вон тот таку и ище векшу дзеку прилапи функциї котра и теди кед зме нє сцели, нє могли лєбо нє знали пренайсц други змисли живоца, сама по себе може послужиц як чесни циль живота... ЦИЛЬ ‒ Чи треба длуго глєдац ‒ циль живота, кед, кадзи попатриме, видзиме за цо ше шицки людзе боря... Чи чежко потрафиц же чловек од родзеня глєда до края живота ‒ задовольство, хторого найвиши ступень ‒ щесце. У вичним глєданю и катеґорисаню того поняца „задовольство” и „щесце” чежко же ше дакеди шицки людзе зложа... Бо воно таке релативне, як цо релативни шицки подїї коло нас, та ипак чловек нєзадовольни тим, вон упарто глєда край тей ‒ релативносци, початок шицкого та и место дзе постава тото щесце, бо кед би то нашол, кед би нашол место родзеня то би цошка ипак було гевто спильне у чим би ше шицки зложели... Мнє ше видзи же го я за себе нашол у єдней єдиней ‒ слизи, хтора ми ше вше явя дзешка коло шерца, а вец ше дзвига до ока и зявює у очних удубеньох вше кед видзим, чуєм, дожиєм як єден чловек другому под цену свойого живота одстранєл ‒ боль. Милиционер ше руца под гайзибан да спаши мацери дзецко од шмерци, мац умераюци шпива дзецом о ‒ клєнових лїсточкох, дохтор пробує нєвипитану инекцию на себе лєбо на своїх дзецох да познєйше спаши 30. 000. 000 дзецох, женох и людзох, нєщешлївих, осудзених на чежки живот у красоти швета... И тераз кед зме вше и вшадзи и дїлом нє годни оддалїц боль, можеме то вше зробиц голєм благим, сердечним, искреним ‒ словом. През тоту слизу щесца сцем вериц до швета и людзох у тим швеце... Сцем вериц зоз Максимом6 же у каждому чловекови хтори ше бори зоз животом без огляду яки його поступки и одношеня ґу людзом постоя пре розлични впливи, ноши у себе искрочку тей основней хуманосци хтора нас и видвоює до окремнєй катеґориї природи, ‒ людзох... И „Жвир чловек” и „Селянє” истого и телї други ноша у себе жирячку того велького огня, хторого, до..., часто славопохлепносци и други страсци знаю загашиц... алє и теди кед наидземе на такого 6

Нє мож пречитац тото слово.

чловека, треба да го сануєме и ище важнєйше да ше упознаме зоз тима нєприятелями тей слизи и тей жирячки котра у єдних бовчи, у других лєм тлєє а у трецих ше находзи ‒ загашена... И причини, сили тоти розоткривац, указовац на нїх як цо ... глєда и указує дзе ше находза скрити, а коло тих местох поставяц таблїчки з надписом: ‒ ту мини, хтори приноша шмерц слизи щесца, цихей чловеческей перли за котру вредно жиц и трапиц ше церпиц и страдац, бо цо є зоз векшу жертву виволана то яскравейши спектар ‒ щесца, хтори през ню патриме... И мою ‒„Тараску” будзем першираз свидомо патриц зоз тей „точки зору”. 7 Пяток 19 −VII−57 1 Задовольство пре писанє ‒ Перша робота уж даскельо днї и писанє. Робим на комедиї „Тараска”. Перши заголовок бул „Приятель народу”, а чи и терашнї останє овиши о кончини. Ранши годзини уж тераз одвитую за тоту роботу. Значи старац ше да прейдзе до навики. И роздумуєм як ми нєшка лєгко ишло, правда нє вельо алє крашнє... За ютре сом себе фиксирал дальшу роботу, на вечар будзем о нєй роздумовац и старац ше да тоти два годзини буду поштено викорисцени... Годзина преписованя тиж уж преходзи до навики. Тота годзина зоз першу треба лєм стаємно витримац до конца. То най буду ранши годзини и накеди вони буду отримани ‒ я будзем лєгчейше шицки други роботи окончовац. Собота 20−VII−57 Анализа роботи у тим тижню Общи зауваги ‒ Створйованє навикох муши мац длугшу етапу. Хоч уж давно чувствуєм потребу за змистовосц у роботи, требало ми барз вельо часу да конєчно звладам гевтого цо шедзи у мнє и корманює вше кед наиду чежкосци лєбо голєм шепта: обидз... особено сом задовольни же того тижня сом конєчно усвоєл одлуку и 7 На основи тей Ковачовей вияви можеме заключиц о способу на хтори Ковач представял неґативни прикмети при людзох. Вон у своїх литературних дїлох вше указовал на нїх, алє нє прето же би их осудзовал, алє же би их освидомел при людзох, аж и нашол причини пре хтори вони праве таки, алє и же би их людзе, дзекуюци його поуком, пробовали викоренїц при себе.

приводзел ю до дїла же ранши роботи треба да буду пошвецени творчосци... Обовязково треба кажди дзень робиц 45 минути на писаню (творчосц), а 45 мин. на преписованю (прекладаню). То минути хтори ше може прекрочиц, алє нє муши, поготово нє теди кед робота нє идзе... Жридла Нєобявени дньовнїк Михайла Ковача зоз 1957. року. Ковач го наволал Дньовнїк од 10−VI−57 до 15−9−1957. Литература Грабович, Г. (1991). Шевченко як мiфотворець. Київ: Радянський письменник. Римар Симунович, А. (2019). Архетипи индивидуи у творчосци Михайла Ковача. У: Рамач, Я. (ред.) (2019). Лемки, Бойки, Гуцули, Русини – история, сучасносц, материялна и духовна култура. Нови Сад: Универзитет у Новим Садзе, Филозофски факултет, Słupsk: Akademia Pomorska w Słupsku, 459−472. Тамаш, Ю. (2009). Євангелиста Михайло Ковач. Нови Сад: Руске слово. Ana Rimar Simunovič

THE DIARY OF MIHAJLO KOVAČ FROM 1957 Summary The aim of this paper is to show that the views which Mihajlo Kovač presents in his diaries we can also find in his literary works. Special attention is devoted to diary fragments from 1957, which is the oldest diary we have. Kovačʼs literary works and diaries are fundamental of his oeuvre and we can see it as an organic whole − homeland myth. There are two systems in Kovačʼs myth: psychological and mythopoetic. Mythopoetic system represent mythological representation of Ruthenian homeland, and, on the other side, in psychological system we read the symbolic representation of the authorʼs biography. These two systems complement each other. Diary fragments which help us to better understand Kovačʼs literary works are those in which we can see his view on some questions such as his view on literature, his role as a writer and ideas for writing literary works. Key words: Mihajlo Kovač, Ruthenian literature, diaries, homeland myth

САША САБАДОШ* Универзитет у Новим Садзе Филозофски факултет sabadossasa@ymail.com

UDC 377.4:37(497.113 Sombor) фахова робота прияте 19. 11. 2020. прилапене за друкованє 21. 11. 2020.

Руснаци як школяре Учительскей школи у Зомборе по 1974. рок После Першей шветовей войни, паралелно зоз националним и културним препородом Руснацох у Бачкей и Сриме, случел ше и процес формованя квалификованого кадру за основне образованє на руским язику. Значну улогу у тим процесу у медзивойновим периодзе, як и у периодзе Другей шветовей войни, мали Руснаци хтори були школяре Учительскей школи у Зомборе, найстаршей установи за образованє учительох у сербским народзе. На основи уписнїцох и матичних кнїжкох школярох направени список шицких школярох чия национална припадносц була записана як руска, а Учительску школу у Зомборе або закончели або у єдней хвильки свойого вкупного образованя були єй школяре. Ключни слова: Руснаци, Учительска школа, Зомбор

Период медзи двома шветовима войнами од окремней значносци за бачванско-сримских Руснацох медзи иншим и прето же теди почина їх орґанизовани и обдумани културно-просвитни живот. У тим чаше основани перши орґанизациї хтори дзбали о културним живоце рускей заєднїци на тих просторох. Источашнє, и гоч найзначнєйша руска културно-просвитна орґанизация того часу – Руске народне просвитне дружтво (РНПД) – була под персоналну доминацию грекокатолїцкого священства, у тим периодзе ше при Руснацох почина формовац и пасмо образованих людзох хтори нє були директно вязани за Церкву. По 1918. рок число квалификованих учительох медзи бачванско-сримскима Руснацами було нєвельке (Рамач 2007: 458) и часто на тоти простори приходзели учителє Русини зоз сиверовосточней Угорскей. Перши квалификовани учитель медзи Руснацами на тих просторох бул керестурски учитель Петро Кузмяк. *

Мср Саша Сабадош, докторанд историї

Образованє учительох за сербски православни конфесийни школи почало 1778. року у Зомборе зоз формованьом Норми хтора представяла тромешачни учительски курси з хторима руководзел Аврам Мразович (Макарић, Васиљевић 1978: 14). Тросеместрална препарандия формована 1812. року у Сентандреї, а 1816. року вона премесцена до Зомбора. Статус конфесийней зомборска учительска школа затримала аж по авґуст 1920. року, кед шицки конфесийни школи у новей Кральовини Сербох, Горватох и Словенцох постали державни (Макарић, Васиљевић 1978: 250). Зоз тим ше меня и етнїчни и конфесийни характер школярох Учительскей школи. По шицким судзаци, перши Руснаци хтори ше записали до зомборскей учительскей школи були браца Евґений и Елемир Лїкар, синове дюрдьовского учителя Михайла Лїкара. О конєчним школованю Евґения Лїкара нє пренайдзени податки, а Елемир Лїкар учительску школу закончел 1925. року (Макарић, Васиљевић 1978: 621). По 1941. рок до Учительскей школи у Зомборе ходзели осмеро школяре рускей националносци. По ошлєбодзеню 1944. року число руских школярох ше драстично звекшало и вкупне число Руснацох по прерастанє до Педаґоґийней академиї 1973. року (остатнї школски рок Учительскей школи бул 1973/1974), односно зоз штредньошколского на висши уровень, поросло на 75. Од тих 75 школярох, з Учительскей школи дипломовали 53 школяре рускей народносци. Значносц Учительскей школи у Зомборе за розвой сербского школства и култури наисце велька, понеже вона обезпечела школовани кадер за числени школи у сербскоязичним швеце, а и єй бувши школяре були велї значни особи сербскей историї и култури, як цо то Йосиф Маринкович, Исидора Секулич и Йован Дучич. Тота школа тиж так одбавела значну улогу у змоцньованю образовней системи на руским язику у Югославиї, а источашнє през ню прешли и особи хтори представяю углядни мена у руским образованю, литератури и култури вообще. З тей причини направени список школярох рускей народносци хтори прешли през Учительску школу у Зомборе. Основни жридла за тот список були уписнїци и матични кнїжки школярох хтори ше находза у склопу фонда Учительскей школи хтори ше чува у Историйним архиве Зомбор. Тоти кнїжки даваю податки о датуме народзеня школяра, месце народзеня и пребуваня, националну, вирску припадносц и державянство, мена родичох и їх професию. Тот список може буц од велькей значносци за виглєдованє историї образованя по руски у двацетим вику, як и за историю бачванско-сримских Руснацох вообще. Вон дава податки о ґеоґрафским и социялним походзеню особох хтори принєсли одлуку пошвециц ше образованю нових ґенерацийох, медзи иншима и своїх сонароднїкох. 18

Ч.

Мено и презвиско

Датум и Место Мена место пребуваня родичох народзеня

Занїманя родичох

Рок дипломованя

Евґений Лїкар

18.02.1904. Руски Керестур

Дюрдьов

Михайло Лїкар

учитель

Нє исную податки о дипломованю

Елемир Лїкар

25.08.1905. Руски Керестур

Дюрдьов

Михайло Лїкар

учитель

1924/1925

Йоаким Олеяр

27.06.1914. Дюрдьов

Нови Сад

Петро Олеяр

маляр

1933/1934

Еуґен Планчак

12.08.1914. Руски Керестур

Руски Керестур

Еуґен Планчак

економ

Нє исную податки о дипломованю

Микола Гайнал

10.11.1923. Коцур

Коцур

Силвестер Гайнал

дзияк

Нє исную податки о дипломованю

6. Йосафата Биндас

11.12.1923. Коцур

Стари Вербас

Дюра Биндас

священїк

Нє исную податки о дипломованю

7. Михайло Гаргаї

14.09.1924. Дюрдьов

Дюрдьов

Михайло Гаргаї

месар

1946/1947

Дюра Варґа

05.05.1925. Дюрдьов

Дюрдьов

Михайло землєдїлєц Варґа

Симеон Сакач

06.11.1929. Дюрдьов

Нови Сад Янко Сакач дньовнїчар Нє исную Феброна податки о Скубан дипломованю

10. Микола Кочиш

01.12.1928. Дюрдьов

Нови Сад Михайло землєдїлєц Кочиш

11. Владимир 20.06.1925. Рогаль Сот 12. Єрислава Канюх

31.05.1929. Руски Керестур

Нє исную податки о дипломованю

1946/1947

Сот

Стева Рогаль

землєдїлєц

1945/1946

Руски Керестур

Яким Канюх

землєдїлєц

1948/1949

13. Єлисавета 18.04.1927. Будински Руски Керестур

Руски Янко землєдїлєц Нє исную Керестур Будински податки о Ана дипломованю Павлович

14. Еуфемия 08.01.1928. Нота Руски Керестур

Руски Керестур

Янко Нота

землєдїлєц

1950/1951

15. Любица Шайтош 16.

17.

Ирина 16.01.1928. Папдюрдес Руски Керестур Мария Папуґа

18. Єлисавета Стрибер 19.

24.09.1929. Дюрдьов

Мария Кучмаш

23.06.1935. Руски Керестур

Дюрдьов

Данил польодїлєц Шайтош

Руски Евґен землєдїлєц Керестур Папдюрдес Руски Владимир Керестур Папуґа

–

29.05.1933. Коцур

Коцур

–

1950/1951 Нє исную податки о дипломованю

уряднїк

1951/1952

–

Нє исную податки о дипломованю

Янко землєдїлєц Кучмаш

1951/1952

20. Еуфемия 31.05.1935. Няради Руски Керестур

Руски Керестур

Янко Няради

польодїлєц

1952/1953

21. Амалия Баран

07.04.1930. Руски Керестур

Руски Керестур

Евґен Баран

землєдїлєц

1952/1953

22.

05.08.1930. Руски Керестур

Руски Керестур

Михайло Белак

уряднїк

Нє исную податки о дипломованю

23. Мелания Планчак

01.05.1933. Руски Керестур

Руски Керестур

Янко землєдїлєц Планчак Мария ґаздиня Планчак

1952/1953

24.

Верица Гайдук

07.10.1934. Руски Керестур

Руски Керестур

Владо землєдїлєц Гайдук Амалия Джуджар

1952/1953

25.

Ирина Гайдук

30.10.1934. Руски Керестур

Руски Керестур

Янко землєдїлєц Гайдук Ирина Микита

1952/1953

26.

Мирон Жирош

01.06.1936. Руски Керестур

Руски Керестур

Янко Жирош Леона Жирош

1952/1953

Ирина Белак

27. Владимир 22.12.1934. Малацко Руски Керестур

землєдїлєц ґаздиня

Руски Владимир землєдїлєц Керестур Малацко Ирина Рац ґаздиня

1952/1953

28. Владимир 31.01.1935. Чакан Руски Керестур

Руски Керестур

Владо Чакан Леона Пашо

уряднїк

29. Наталия Чизмар

01.02.1934. Руски Керестур

Руски Керестур

Евґен Чизмар Мария Дудаш

землєдїлєц

30. Маґдалена 01.03.1937. Шайтош Руски Керестур

Руски Керестур

Янко землєдїлєц Нє исную Шайтош податки о Єлена дипломованю Шайтош

31.

08.06.1933. Руски Керестур

Руски Керестур

Гавриїл Дудаш Марґита Папуґа

уряднїк

Нє исную податки о дипломованю

32. Владимир 12.07.1933. Семан Руски Керестур

Руски Керестур

Данил Семан Леона Орос

коваль

1953/1954

Мария Дудаш

33. Микола Москаль

02.02.1937. Коцур

34. Владимир 27.02.1934. Виславски Руски Керестур 35. Владимир 13.03.1933. Джуджар Шид

Коцур

1952/1953

ґаздиня Нє исную податки о дипломованю

Микола землєдїлєц Москаль Наталия Москаль

1954/1955

Руски Йоаким землєдїлєц Керестур Виславски Мелания Варґа

1956/1957

Шид

Янко ремесельнїк Нє исную Джуджар податки о Єлена дипломованю Джуджар

36. Михайло 05.11.1940. Варґа Руски Керестур

Руски Янко Варґа бочкораш Керестур Наталия Варґа

1959/1960

37.

Ксения Планчак

08.09.1940. Руски Керестур

Руски Керестур

Мирон землєдїлєц Планчак Ана Планчак

1959/1960

38.

Ґабор Рац

06.08.1940. Руски Керестур

Руски Керестур

Ґабор землєдїлєц Рац Ана Рац

1959/1960

39.

Мария Джуджар

05.03.1940. Руски Керестур

Руски Керестур

Михайло землєдїлєц Джуджар Мелания Джуджар

1959/1960

40.

Мария Шанта

41. Владимир Фа

01.01.1941. Руски Керестур

Руски Керестур

Янко Шанта Мелания Шанта

тишлїр

23.07.1942 Руски Керестур

Руски Василь Фа землєдїлєц Керестур Веруна Фа ґаздиня

1959/1960

1960/1961

42. Владимир 15.08.1942. Латяк Руски Керестур

Руски Керестур

43. Ксения Микита

08.07.1943. Руски Керестур

Руски Керестур

44. Еуфемия Надь

05.12.1943. Руски Керестур

Руски Янко Надь землєдїлєц Керестур Ана ґаздиня Тиркайла

1963/1964

45.

27.11.1945. Дюрдьов

Руски Керестур

1964/1965

Ирина Лендєр

Дюра землєдїлєц Нє исную Латяк податки о Ирина Латяк ґаздиня дипломованю Нестор Микита Мария Микита

Евґен Лендєр Павлина Лендєр

уряднїк

1961/1962

ґаздиня

байбер ґаздиня

46. Ксения Надь

18.04.1945. Руски Керестур

Руски Янко Надь роботнїк Керестур Веруна ґаздиня Надь

1964/1965

47.

04.08.1945. Руски Керестур

Руски Керестур

1964/1965

Мария Семан

48. Цецилия 28.04.1945. Симунович Коцур

Коцур

Янко Семан Амалия Семан

21.09.1945. Руски Керестур

Руски Керестур

50. Ксения Няради

08.12.1946. Руски Керестур

Руски Владимир Керестур Няради Феброна Няради

25.11.1946. Руски Керестур

Руски Керестур

Мария Сабадош

ґаздиня

Йоаким скравец Симунович Мария ґаздиня Симунович

49. Еуфемия Гудак

51.

землєдїлєц

1964/1965

Евґен землєдїлєц Нє исную Гудак податки о Єлисавета роботнїца дипломованю Гудак уряднїк

1965/1966

ґаздиня

Йоаким землєдїлєц Сабадош Ирина ґаздиня Сабадош

1965/1966

52. Мелания Молнар

17.11.1946. Руски Керестур

Руски Керестур

53. Любица Надь

09.01.1947. Руски Керестур

Руски Владимир конобар Нє исную Керестур Надь податки о Анґела конобарка дипломованю Надь

54. Амалия Хромиш

28.09.1946. Коцур

55. Ксения Чизмар

56.

57.

58.

59.

Леона Дудаш

16.07.1946. Руски Керестур

Руски Керестур

22.01.1947. Коцур

Коцур

Гелена 13.02.1948. Пап (Гаргаї) Руски Керестур Гелена Колбас

Леона Надлукач

Коцур

Мирон землєдїлєц Молнар Маґдалена ґаздиня Молнар

Андри Хромиш Мария Хромиш

уряднїк

Яким Чизмар Леона Чизмар

роботнїк

1965/1966

ґаздиня 1965/1966

ґаздиня

Янко землєдїлєц Дудаш Юстина ґаздиня Дудаш

1966/1967

Руски Евґен Пап землєдїлєц Керестур (Гаргаї) Наталия ґаздиня Пап (Гаргаї)

1966/1967

16.08.1947. Руски Керестур

Руски Керестур

05.09.1947. Вербас

Вербас

Янко Колбас Мелания Колбас

роботнїк ґаздиня

Нє исную податки о дипломованю

Михайло Надлукач Еуфемия Надлукач

роботнїк

1966/1967

ґаздиня

60. Владимир 19.06.1948. Лазор Коцур

Коцур

Силвестер землєдїлєц Лазор Амалия ґаздиня Лазор

1967/1968

61. Силвестер 21.09.1948. Макаї Коцур

Коцур

Юлиян землєдїлєц Макаї Цецилия ґаздиня Макаї

1967/1968

Шандор землєдїлєц Бики Ирина Бики ґаздиня

1968/1969

62. Наталия Бики

15.08.1949. Кула

Руски Керестур

63.

09.09.1949. Руски Керестур

Руски Силвестер Керестур Дудаш Єлена Дудаш

Янко Дудаш

уряднїк

1968/1969

ґаздиня

64. Мелания 03.04.1949. Костелник Руски Керестур

Руски Мирон роботнїк Керестур Костелник Наталия ґаздиня Костелник

1969/1970

65.

05.09.1950. Руски Керестур

Руски Керестур

Онуфрий Колесар Ксения Сабадош

тарґовец

1969/1970

12.03.1950. Руски Керестур

Руски Владимир Керестур Медєши Амалия Медєши

уряднїк ґаздиня

Нє исную податки о дипломованю

01.10.1950. Кула

Червинка

роботнїк

1969/1970

Мария Колесар

66. Амалия Медєши

67. Мелана Новта

68. Йозефина 23.11.1950. Планчак Руски Керестур 69. Любица Горняк

70. Ґеновева Няради

71.

72.

73.

18.05.1950. Коцур

17.11.1951. Руски Керестур

Мария 22.07.1951. Виславски Руски Керестур Йовґен Роман

Руски Керестур

Коцур

Руски Керестур

роботнїца

Любомир Планчак Ирина Панкович

скравец

Петро Горняк Мария Мученски

скравец ґаздиня

Нє исную податки о дипломованю

Михайло Няради Амалия Катона

–

1970/1971

правнїк

1970/1971

Руски Йовґен Керестур Виславски Мелания Виславски

1969/1970

ґаздиня

20.06.1952. Руски Керестур

Руски Керестур

Дюра землєдїлєц Нє исную Роман податки о Ирина Роман ґаздиня дипломованю

Гелена 06.11.1952. Чельовски Кула

Червинка

Янко Чельовски Амалия Чельовски

74. Наталия Фа

08.11.1952. Руски Керестур

75.

15.12.1954. Петровци Руски Керестур

Яким Новта Мелания Новта

ґаздиня

Мария Планчак

Руски Керестур

шофер ґаздиня

Михайло ременяр Фа Наталия Фа ґаздиня Кирил священїк Планчак Мелания учителька Планчак

Нє исную податки о дипломованю 1971/1972

1973/1974

Жридла и литература 1. Историйни архив Зомбор, Ф. 417 Учительска школа Зомбор (1786−1987) 2. Рамач, Я. (2007). Руснаци у Южней Угорскей (1745−1918). Нови Сад: Войводянска академия наукох и уметносцох. 3. Макарић, Р., Васиљевић, С. (ред.) (1978). Две стотине година образовања учитеља у Сомбору 1778−1978. Сомбор: Одбор за прославу две стотине година образовања учитеља у Сомбору. Saša Sabadoš

RUTHENIANS AS STUDENTS OF THE SOMBOR TEACHING SCHOOL UNTIL 1974 Summary After World War I, together with the national and cultural rennaiscance of the Ruthenians in Bačka and Srem, the process of the creation of qualified teaching staff also occurred. A significant role in this process during the interbellum and also after World War II was played the Sombor Teaching School, the oldest faculty for the education of elementary school teachers in the Serbian people. Based on its records, a list of ethnic Ruthenian students was made. Key words: Ruthenians, Teaching school, Sombor

П О Е З И Я И П Р ОЗ А

ИРИНА ГАРДИ-КОВАЧЕВИЧ

Розгляднїци ТАТЯНА ПИШЕ ПИСМО У крачунским змерку веє нєбо, Молга ше у парку лїпи на конари На загради Казаньского собору З поетом нємим чераме кари. Патри з висока, и до далєка, Полдруга вика нє медзи нами. Я возбудзена, шицка здревнєна... На Площи уметносци зме сами Я ше оздзивам, зоз чежку бронзу, Нїяки диялоґ нєможлїви. Шицок до прешлосци є заляти, Як и теди, кед ище бул живи Теди кед на шмерц бул порихтани. Як кед би шицко цо мал, уж дал, Тераз зоз цихосцу затрепани Пуща най би го шнїг забуца завял. На рижних язикох, ширцом швета Татяна пише, швичка єй гори, По паперу, як по билей степи, Поцерпанє ше з надїю бори. Єй боль велїм женом точи очи, А у мнє розквита давна вина Пред тобу, поето, ше споведам – мнє од єй чежша судьба Онєґина. 27

ЧУВАРЕ НАШЛЇДСТВА Першираз сом нащивела Україну, Цо наисце чудне за тоти мойо роки. На початку сом ше упознала зоз єй давнїну Дзе ме уведла Леся Українка зоз стихами. Швидко ше створела вяза медзи нами – Мнє и престолнїцу у котрей жию Найкрасши церкви на швеце, Як гвари нєзаобиходна Википедия. Кед сом зоз брега на моцну рику Днїпер патрела Шевченко з паметаня шептал же рика ричи и стука, А спод пасмох молги цо ше на води котуляла Стрибрела ше народней писнї мелодия. Май бул, а диждж розкошни падал нам на главу, Як цо у далєких крайох дижджи монсунски падаю, У парку за котрим ше злацела и белавела Церква Святого Андрея, злєтла з Петроґраду. Над городом стражари челїчна матка Україна Зоз на щиту зохабеним анахроним знаком, Слунко лєм блїсло, як за награду, Хрещатик одкрило, аорту городу, праву. На Майдан зме пошли, а вец пред театер и Оперу Под будним оком Боґдана Хмельнїцкого, Поздравели зме ше зоз славним козаком. За собу силни людзе охабяю будинки и памятнїки, А вельки людзе дїла котри за шицких творели, А таки цо ше на Бога уповали, за виру жили Лєжа у катакомбох Печерскей Лаври Тужемски остатки цо з нїх нє погнїли. А ми, звичайни и мали, цо ми за собу охабяме, Цо зме нє силни, анї нє вельки, нє творителє, Анї зме Богови нє пошвецени, Кому останє шицко з чим души нашо наполнєни Кед своїм нашлїднїком нашлїдство очуване нє даме Як цо то робя чесни родителє. 28

ЯК ПТИЦА ФЕНИКС Там, дзе дакеди бул ґето, Якиш пусти простори и пражнїна И жима биє зоз каменя, Лєбо вон нєрозумлїво приповеда, Лєбо о тим цо гвари Нє дзбаю нови поколєня... На свойо питанє Quo vadis, Domine? Сиєнкевич ище чека одвит... Я за историю мам ище єден опит: Цо ше сцело, кед ше ришело, У чиєй мудрей глави ше одлучело На Операцию Висла? На ньго, гоч єст очувани архиви Аж можебуц и даєден шведок живи, Одвиту нєт... Можебуц би Коперник, на слупе видзвигнути Лєм повед кратко: „Таки то швет, Mоя глава праве прето медзи гвиздами И планетами, шор у вселени виучує, А ви цо ше по жеми шпотаце Робце як знаце, хаос котри направице Ришце сами...” Народ, як и тот город, птица феникс, Цо ше сама у огню спалює Та вше ознова, з власней пирнї До нового циклуса воздзвигує. Улїци тоти, цо рани свойо залїчели З крочайом посмертним премерюєм По церкву билу, Святого Хреста, Шерцо Шопеново ту нашло места. Кед мойо шерцо дуркац престанє, Хто зна на хторей драги останє Чи дому ше враци, у Керестуре, У родительским поцешеню, Або витор до квеца розшеє його ґар Кед згори у власним пламеню. 29

ВИТЯЗ ЗОЗ СМУТНУ ТВАРУ Закончели зме у парку Ретиро Як и шицки цо прави дом нє мали Тей нєдзели, у тим вельким городу, Тоти цо за иншаки полудзенок нє знали Медзи собу черац сендвичи на трави, Або ше видзиц зоз фамелию Ту направели себе нагоду. Вистатосц нас звладала Бо зме обишли улїци километери Кадзи нас водзели папери, Напатрели зме ше на розкошни палати Зоз богатства цо ше виками Прейґ моря ту гирчело Прейґмирно уживало у нїм И безгранїчно на луксузи трошело: Кральовска палата, Ґран Виа, Хуертас и Сол, Плаза Майор По Порта Алкала и Алмудена Катедрала Обишли зме и музей Прадо, чи то и ґалерия, Особнє нас привитал маестро Веласкез А нука на стотки дручи дочекали Цо Шпанию и историю мальовали Ел Ґреко, Ґоя и Тапиес Най нє забудзем Пикаса, Мироа и Далия... А у нєвельким парку, На платоу, як за дзеци, Шедла свою Росинанту витяз смутней твари А при нїм вирни Санчо Панса, Приятель його стари. – Дон Кихоте, може єден селфи Зоз єдну остарену Дулчинею Нє зоз Тобозу, зоз Балкану, Цо битки свойо, Як цо и ти водзел твойо, Так водзела Одкеди ше народзела. 30

И НАША ВОДИТЕЛЬКА БУЛА НАТАША Як у шпиванки Жилбера Бекоа И водителька наша Була Наташа. Шицки зме були одушевени З красоту тоту напатрени Кед зме вишли з метроа. Шицки хлопи нашо До водительки уж були залюбени. А тота иста Наташа, Наисце випатрала як наша, Зоз писим носом на твари, Дробнима пегами коло носа, Покус ганьблїва, А знаходлїва, Та нас водзела по Кремлю Коло цара годзини и цара дзвона И аж по вични пламень. По Площи червеней, Арбату и Третяковки, О шицким повесц знала вона. Кед, нас (зоз скритим оддихом вистатосци), На найблїзшим аеродроме випровадзала Годзину з автом од престолнїци, Помали, у колони як по улїци... Длуго за нами махала, У рукох дарунки зоз Берйозки, Котри зме єй накупели, мала. О два годзини, наисце швидко, гвари, зоз пригородским будзе дома... Теди уж и наш авион злєци, Рахуєм по нашому, Кед вона сцигнє до Подмосковя Я ше дому свойому Врацим з далєка И будзем облапяц свойо дзеци. 31

ПЕНЄЖ ЗА ПЕНЄЖОМ БЕЖИ Як ґиґантски печарки у мистичним лєше, Зоз писку випукли застрашуюци Титани Спинаю ше ґу нєбу, озда их пиха нєше, Змагаю медзи собу – бетонски, челїчни, склєняни Шицко цо ше у швеце за пенєж купиц могло, Без питаня за цену, лєм кед ше сцело, купене. По морю, по жеми, та и по нєбе ше довожело Швидко поставене, на моц справене. Тото цо ше у мудрих главох дзешка у швеце, Зоз таланту, чи зоз ґениялносци народзело Ту ше доволало, шицко обецало, плацело И зоз задумки до стварносци претворело. Пенєж за пенєжом и тадзи, як вшадзи, бежи И до злата претворює, як з руку краля Мида Покля под ногами озера злато чарне, За власни народ нє враци ше стара бида. Розкош зоз моцу ше ту пасує, як з франти Танцує гербно луксуз пред очми худоби Персийски залїв ше чудує, кельо витримовни Кажди хто пришол служиц, най дацо зароби. Тамаль кадзи дакеди днями ишли каравани Чуря швицацих асфалтових пантлїкох габи, Место ґамилох, цо ше ище паметаю у краю, Метална ладя нас вожи по Абу Даби.

ЯНКО ПАВЛОВИЧ

Два приповедки ЗВАДА „…и остави нам долги наша, якоже и ми оставляєм должником нашим...” Длуство подобне каменю, бо є упарто тирваце. Людзе ше зявюю на тим швеце и одходза з нього, а воно вично тирва. Дзекеди го и забуваме, алє то лєм дочасово, бо ше упарто повторює у наших думкох. Чи зме у роботи, лєбо ше одпочиваме, лєбо зме заштудирани, воно ше зявює и знємирює нас. Можебуц же найлєпше нє мац нїяки длуства. То би бул ратунок, алє тиж так то нє можлїве. Анї кус нє важне чи длуство у пенєжу, даяким дарунку лєбо дїлу, воно вше затримує свою нєприємносц гоч ше у якей форми находзи. Верим же тоту нєприємносц праве нїхто нїґда нє забува, та анї теди кед гевтот, кому зме длужни, престанє исновац на тим нашим швеце и кед го випровадзиме на гевтот други швет, зоз хторого ше нє оззива. И теди у нас остава гевта нєприємна думка: „Длужен сом му”. Так сом роздумовал на хованю свойого товариша зоз младосци и нє могол сом себе пребачиц нашу, уж барз давну зваду пре якишик малюнок. Гоч зме нє були у дзецинских рокох, теди зме ше поспричкали праве як дзеци. Бул то дижджовни вечар, кед сом здревнєл блукаюци по люштавих улїчкох, наздаваюци ше же набегнєм на даяку розвагу. И, набегнул сом. Накеди сом вошол до його квартелю, обняла ме цеплота идиличного обисца. Же бим ше ище приємнєйше чувствовал допомогла його щира веселосц, бо праве закончел мальованє єдней икони, та ше одпочивал. Вон бул маляр-аматер, та зме прето вше мали о чим бешедовац. Нє знам прецо сом му мушел догнац же „титла” на икони написана зоз буквами сучасней кирилки. – Могол ши то написац зоз буквами церковно-славянского писма – „скресал” сом му дакус оштрейше. 33

Мойо пригварянє уджобло баржей як сом сцел. – Лєгко доганяц – пошептал гнївацо. – Пробуй ти таке дацо намальовац. – Я нє маляр – доруцел сом му наглашено иронично. – Алє знаш доганяц – тиж так иронично як и я одповедол вон. – Гей, знам доганяц и препознац добру слику – додал сом и вжал зоз стола малючки рисунок виробени у пастелох. – Праве таки портрет, то праве малярство – гунцутски сом констатовал, тримаюци у рукох портрет його дзивчеца. – Нє можем вериц же ци тот, поправдзе поведзене, рисунок, лєпши од гевтих моїх пейзажох велького формату, хтори ши нїґда анї нє преанализовал – тераз уж розєдзени злярмал на мнє, хвацел сличку зоз моєй гарсци так нагло же сом подумал же ю подре, алє вон ю почал скруцовац, цо ме дакус змирело. – Нє надзерай ше на мнє як кед бим бул смаркош! – злярмал тераз я на ньго. – У своїм обисцу ше можем надзерац! – злярмал ище гласнєйше. Гевтот папер бул скруцени, та випатрал як цивка. – Кед так... вец збогом – прежубротал сом и облєкол капут. – Вежнї и тот прикладнїк доброго малярства, як ши гварел, на, та нош! – тераз уж нарату лярмаюци штурел ми гевту „цивку” до гарсци отвераюци дзвери. Цо сом знал. Уцискал сом нєщешлїви рисунок до нукашнєй кишенки и вишол на мокру улїчку. Цо ше то з нами случело... прецо ше то случело? Даскельо раз сом повторел тото питанє чапкаюци по баркох. Познєйше ми тот малючки портрет дзивчеца бул мили, гоч ме здогадовал на зваду, хтора ше так нєсподзивано случела. Зоз Мишом, а так ше вон волал, почали зме нєодлуга ознова бешедовац, алє то було лєм тельо кельо ше муши, бо нашо друженє спадло до забуца. Бул сом з єдней нагоди у дружтве хторе рихтало колективну аматерску виставу з нагоди якогошик швета. Теди сом однєсол и Мишов малюнок, та и вон участвовал на спомнутей вистави. Теди похопел же портрет прешвечлїво удатни, бо кед го обачел, уцихнул и запатрел ше на мнє. Була то справди удатна сличка. Мегки папер, на хторим була намальована, розпущел смужки и вони ше зляли до прекрасней гармониї фарбох, цо булу у подполним складзе зоз виразно щирим и скромно наглашеним зачатком славянскей духовносци, яки указовала тота дзецинска подоба. Тераз, кед сом ю 34

урамиковал до глїбокого рамика, зоз широким, билим „паспартуом” хтори оможлївел тому рисунку буц зошицким прешвечлїви, та аж и його велькосц давала гевту автентичносц пре хтору слики „уходза” до нашей свидомосци. Мишово малюнки ше з часу на час зявйовали на виставох, та сом поряднє провадзел його „малярски рост”. На драже зме себе здравкали и нїч инше, бо бешеди медзи нами нє було. Розуми ше же гевтот портрет вишел на муре мойого обисца, прецо сом ше пишел, бо и я мам єдно Мишово дїло. Раз, кед зме ше стретли, станул опрезо мнє и поцихи, скоро модляцо ми гварел: – Врац ми гевтот малюнок, бо то портрет мойого дзивчеца. То портрет твойого дзивчеца и теди кед виши на моїм муре и прето ци го нє дам. – Ти го предал! – злярмал вон, а я з нїщим нє указал же нє так. Од теди ше ґу мнє нїґда вецей нє озвал, та ми анї нє одздравковал кед зме ше стретали. – Врацим му слику, врацим му ю – подумал сом ище теди кед ме так крашнє замодлєл... – Врацим му ю кеди-теди, алє му ю врацим – часто сом так роздумовал, а роки преходзели. Ганьбел сом ше сам од себе, алє сом слику нє врацал. Тота подїя ше у мнє трансформовала до поняца длуства. Велького длуства, хторе сом чувствовал так як даяки камень. – Гевта слика дзивчеца, то Зазульков малюнок? – опитал ше ми син кед ше раз врацел зоз путованя. – Гей, то дакеди давно намальовал Мишо и дал ми – нїби нєзацикавено сом му одвитовал, гоч ми була чудна тота його зацикавеносц, бо спомнута слика там вишела уж вельо роки. На гайзибанскей станїци збачел сом єдну дзивку и такой сом препознал тото дзивче зоз слики. Опитал сом ше єй чи єй презвиско Зазуляк, а вона, дакус нєсподзивана, одвитовала же гей. Тота слика справди красна и будземе ю вше чувац – син закончел бешеду, а я ше стримал нє пояшнїц му причину пре хтору слика у нашим обисцу. – Чул сом же и ти маш єдну Зазулькову роботу – гварел ми Владо Няради, кед зме ше стретли у ґалериї. – Можебуц знаш же рихтам його самостойну виставу, та зазберуєм шицко його цо найдзем – предлужел бешеду тот млади челєднїк. 35

– Мам, мам – гоч нєсподзивани, мирно сом одвитовал, приємно нєсподзивани, бо сом знал, зоз Мишового давного приповеданя, як барз жадал мац самостойну виставу. – Гоч кеди, алє дакеди – як знал повесц. – Зайдзеш гоч кеди до мойого обисца, та гоч я и нє будзем дома, слика будзе порихтана. Так и було. Супруга ми єдного вечара гварела же бул Владо и однєсол слику. Кед сом му ше опитала кеди будзе вистава, одвитовал ми же будзе позно отворена. – Як, позно? – зачудовала ше я, а вон ми гварел же Мишо уж длуго хори од гевтей хороти зоз хтору ше дохторе часто нє можу пасовац. Гвари же Мишо уж нє при себе и же го даремно нащивйовац. О даскельо днї було Мишово хованє. Нєщешнїк нє дочекал свою самостойну виставу. Кед ше обход коло труни закончел, а скорей як крижаре рушели, попонаглял сом ґу Владови и пошептал му: Гевтот портрет у пастелох, цо сом ци го дал, ти даш тей Мишовей дзивки хтора на нїм намальована. Владо лєм кивнул з главу и нїч нє гварел, алє я знал же так будзе… * – Дзе скапала гевта слика дзивчеца, намальована зоз пастелами, хтора ту вишела дас двацец роки? – буду ше чудовац мойо синове. Тиж так ше єдна млада жена чудує: – Одкадз ше зявел єй портрет, цо го намальовал єй оцец кед була дзецко?

СМУТОК У ЕЛЕФАНТОВИХ ОЧОХ Гоч тот ланц, цо бул завязани за елефантову ногу, нє бул груби, заш лєм бул достаточно моцни же би елефант бул бизовно привязани. Випатра же на тим месце бул уж длугши час, бо трава була стапшана, як и обачлїво преридзена, бу ю упарто таргал зоз свою сурлу. Ланц бул здзати на желєзни слупчок, хтори моцно стал и нє допущовал, тому бидлу прекрочиц гранїцу совершено округлей поверхносци, цо ю оформело його пребуванє на тим месце. Любопитно зме ше на ньго припатрали, а вон, як кед би нас нє обачовал, гомбал гевту свою велїчезну главу и махал з ухами же би 36

ше голєм дакус розхладзел, бо горучава була и нам, цо зме праве ту пришли, нєвитримовна. Заш лєм, церпели зме пекоту, бо зме елефанта могли видзиц лєм кед би пришол даяки циркуз, а то ше праве теди случело. Циркузанти знїмали слупчки и широки, цифровани платна, зоз превозкох, же би оформели шатор, цо будзе их роботне место, ище того вечара. Було то цикаве як кажди циркузант знал и почитовал свою задачу у тей важней роботи. Нє обачели зме кед ту пришол єден леґинь и пробовал кивац гевтот слупчок за хтори бул завязани елефант. Млади чловек напинал свойо мускули нательо же випатрали як кед би були справени зоз мрамору. Гоч кельо ше упинал, тераз уж зоз цалим целом, слупчок упарто оставал нєрухоми. Елефант престал колїсац главу, та зацикавено, як и ми, патрел тото безнадїйне пасованє. Запатрел сом ше до елефантових очох хтори ми ше видзели нєпохоплїво дробни спрам велькей глави, як и цела, того за нас нєзвичайного бидла. Справди, и тераз сом прешвечени, же би спрам своєй велькосци, елефант мушел мац векши очи. Нє знам прецо так думам, алє таку думку нє можем нїяк обкеровац кед бешеда о елефантох, лєбо кед их видзим на екрану и на фотоґрафийох. Справди би требали мац вельо векши очи, повем и з тей нагоди. У слїдующей хвильки спомнути леґинь поволал елефанта и окруцел слупчок зоз його сурлу. Елефант закивал з главу, а слупчок ше почал кивац, звекшуюци гевту дзиру у хторей бул задзати. През велького упинаня слупчок бул вицагнути зоз жеми. Праве теди и ми и тот леґинь, та и елефант постали свидоми лярми хтора була вше блїжей. Лярмал якишик стари чловек и кед доходзел ґу нам похопели зме же лярма на леґиня. Барз задихани и мокри од зною, чловек, тераз уж зоз звичайним гласом, гварел: – Цо думаш, як го од тераз будземе вязац? Дураку єден! Циркуз бул у нашим варошу даскельо днї, же би єдного рана остала лєм стапшана пажица, порозтресани триски на дзепоєдних местох, як и гевта стапшана округла поверхносц, дзе бул елефант. Щезло вельофарбове ошвиценє, а велїчезни шатор, як и шицки цикави фарби, цо их циркуз понукал даскельо днї, як даяку прикраску, нашому допитому околїску, пошли индзей. Можебуц прето же сом теди бул ище лєм хлапец, тот циркуз ми ше часто зявює у здогадованьох на дзецински днї хтори уж давно пошли. Познєйше сом нє могол розлучиц два поняца: Чи ми у 37

паметаню остал циркуз, пре свою цикавосц, лєбо елефант пре гевти свойо, нєпохоплїво малючки очи, цо сом их теди замерковал? Часто ме, дзешка глїбоко у думкох, патрели елефантово очи и нагадовали цошка цо сом похопел вельо познєйше, насампредз кед сом покоштовал и гевти горки обставини у хторих сом дзекеди бул. Вше баржей сом чувствовал, же теди давно гевти дробни и округли очи, вельо прешвечлївше як би ше то обчековало, гуторя о смутку бидного существа, цо є осудзене нїґда нє прекрочиц гранїцу округлей поверхносци, хторей центер якишик колїк, а ланц як закон, нє допущує висц зоз тей поверхносци, як зоз долї.

ВЛАДИМИР КОЧИШ

Слиза на жвератку 1. Допущ ми най це любим и нїч ми повесц нє мушиш, бо слова любови закриє дим и сама ше за ґамбу укушиш. Швидко нєставаю слова любови, празни оставаю чувства у души, то живот крочел на драги нови дзе ше блїзшого любиц нє муши. Нови наставаю запахи диму, швидко щезую зоз паметаня, слово любови нєстава у гриху, шерца оставаю без радованя. Як най це затримам у власним оку, слиза ми грожи у каждей хвильки, а так це любим на правим мац боку кед руки нам вєдно уходза до шильки. И кед ци живот дакеди наспак руши, а слиза капнє на жвератко з медовнїка, поглєдай любов цо чувам за це у души и гевту слизу з мойого обращика. 2. Пред жвератком стоїш часто аж и вошнє, и кажде жаданє Твойо вец прерошнє до тих чувствох цо ци мира нє даю, на дно души цо ше од це вец скриваю. 39

Кажди погляд з Твоїх очох я одгаднєм, бо так часто на дно души з тобу спаднєм, и ту ше народза шицки гевти слова мили цо жаданя пред жвератком з тобу прежили. Дзвери отвор своєй души з вонка часу, Твоїм чувством я удихнєм нову красу, упарто ше живот жиє и вше шицко плаци, та и душа кед ше пред жвератком страци. 3. Роками вишело на муре пукнуте жвератко. Кажди дзень у нїм видзела свою твар. Место же би старела випатрала вше младша. Чудовала ше свойому подло режираному животу. З червену крейдочку звекшовала свой ошмих. На били виплакани лїца нє додавала нїч. Совершени випатрунок за свой нєсовершени живот. Додзелєла себе главну улогу у нїм. На хвильку чувствовала же зна буц щешлїва. У єй смутним попатрунку то нє було видно. Пукнуте жвератко на муре будзело надїю. Можебуц дахто препозна глїбину у єй очох. Исти би мушел нє опатрац ше до єй жвератка. Глїбина попатрунка скрита у власним жвератку. Зачувац би го цо длужей и най би нє пукло. 4. Нєми наставаю наздаваня за поетох, як и звичайно блукаю коло рижних нєзвичайних подїйох и познатих менох красавицох, на цалей планети и у историйним часу зазначеного у написаних писньох. Написани найкрасши писнї часто виходзели, а потим нєсподзивано уходзели до жвераткох и ту глєдали папер и можлївосц виписац стихи часто моцнєйши од шмерци, чувствуюци же пре велї вредзело умрец. И так главна инспирация 40

постала жена, красавица пре котру и найвекше, та и гевто жвераточко на медовнїку прилїпене, будзе чувац тайни виповедзених словох. То тота сказка котра нам малючким дакеди виприповедана дзе була страцена гевта чаривна склєняна ципелка. Любов и траґедия часто ше тримаю за руки, часто ше аж и мержа, уквилюю єдно друге, потим знова любя, облапени уходза и до самей шмерци. Тот хто ище нє умерал анї у сну, тот анї нє спознал, та анї нє одгаднул часточку тайни любовного нєставаня, а поету осудзує, бо му остали нєрозумлїви велї написани и пречитани слова о любови и души. Теди ше у обисцу умартого зоз чарну хусточку прикриє жвератко. Скорей закриваня воно ше обраци и положи пред твар упокоєного и преверює чи можебуц ище нє диха, лєбо ше на таки способ ошлєбодзує и душа умартого котра ше першираз увидзи у жвератку... На таки способ и сама поетова душа напредок зна часц своєй судьби котра зазначена у словох його писньох и приповедкох о любови. Час нємилосердно меня поняце о любови, терашнї хвильки вирусней оцудзеносци души наганяю на роздумованє о значеню, котре тирвацо даване на самей пришаги и винчаньох, дзе длугорочна моц словох нараз постава дочасова. У терашньосци поета муши цалком иншаку одвичательносц прияц на себе и тот смисел виписаних стихох и словох о любови, дзе їх рижнородносц у наставаню нє ма праву можлївосц видзиц змирену душу у власним жвератку. Од слова по слово поета крача през шицки часи зоз вичним жаданьом же пренайдзе смисел виписаних словох о любови. Душа ту же би помогла претвориц чувства до почитованя, та так и сами стихи буду мац длугши час тирваня и лєгчейше ше преселя до жвератка. 5. Жвератко у котрим ше так часто видзиш глєдаюци одвит на препущени часи без любови, 41

тераз уж вецей нє долапиш зоз чувствами гевтот вираз твари осемнацрочней красавици. Поглєдай ю на других давних животних сликох, увидзиш як ше у истих нєвино ошмихує душа и опомина це же биш свою красу нє страцела у погришних крочайох и словох спреведнуца. Крегки пламень любови нє вше скрити у красоти алє и у смислу виповедзених словох почитованя зоз нєдолаплїву цеплоту цела и души, и нїжним уджобнуцом церня найкрасшей ружи. Гоч на котрим жвератку, слиза зохаби шлїд, осушена служи як опомнуце же души нє було лєгко, кед ше у корчу пребудзели велї Твойо сни, а Ти их вецей нє мала зоз ким подзелїц. 6. Нєстава цмота пред раншим жвератком шветлосци. Дзень достава випатрунок наших виповедзених словох, часто таких крегких на котри ше пошпоциме, теди кед похопиме же зме з нїма покалїчели свидомо и других, та и нам найблїзших. Чуваюци ше од таких словох, чуваме и других котри ше истого рана як и ми опатрели до жвератка. Лєгко обачиме же жиєме живот подобни як и велї коло нас, дзе ше у безчислених жвераткох опатра цали швет, так як цо и ми таки малочислени зоз нашу мацеринску бешеду. У викривеним жвератку справованя живот випатра вельо иншак як цо зме научени и звикнути, та тото цо нє красне за велїх постава красне, и така викривена слика нашого випатрунку постава опомнуце за нашу душу котра ше єдного дня и сама станови пред жвератком. Ми ю особнє нє обачиме кед жвератко будзе покрите зоз чарну хустку, вона заш лєм у єдней хвильки постава потвердзенє же ту нашей подоби вецей нє будзе. Терашнї, хвилькови час нас опомина же бизме ше задумали як будземе вєдно випатрац пред жвератком кед шицки нашо слики и виписани слова о нас самих заблїшню на раншей шветлосци, котра би мала одогнац цмоту, чи препознаме теди кажде свою слизу, хто зна кеди капнуту на власне жвератко зоз души. 42

ЗОЗ ШВЕТОВЕЙ ЛИТЕРАТ УРИ

АДАМ МИЦКЄВИЧ

Пан Тадеуш Кнїжка І Маєток О, Литво, ти як здравє, мой родзени краю! Як чежко без тебе лєм тоти дознаю Цо раз це страцели. Пред очми ши моїма И пишем о це, бо смуток ме обнїма. Дїво свята, покрово ясней Ченстохови, Цо швициш у Оштрей Капури! Пречиста любови, Защито Новоґрудка и шицких жительох його! Як цо ши ми малому врацела здравє дня давного (Кед ме мац брижна зверела твоєй моци И я, уж заумарти, нараз отворел очи, И такой сом пешо, чудесно оздравени, Пошол подзековац Богу за живот врацени) – Так нас чудесно врациш до наруча оцовщини. Тераз ми пренєш душу, полну горчини, На брещки лєсовити, на луки желєни, З Нємном белавкастим оплєцени, На поля цо их омальовали рижни шаца, Дзе раж стриберни, дзе ше жита злаца, Гречка як шнїг била, як гадваб пажица, А бетелїни як нафарбени дзивоцки лїца. Шицко тото меджи як пантлїки опасую, А местами на нїх цихи грушки самую. 45

Стред таких польох стала од давних рокох Била хижа з древа на брещку над потоком У брезовим гаю, на каменей основи; Така била здалєка падала до оч путнїкови; Ище билша випатра пре тополї желєни Цо ю чуваю кед витри вдеря вєшенї. При хижи ушореней велька стодола И брадла як кед би ше влапели до кола. Нєт места под стреху, зродзело барз богато, Шицко доокола швици ше як злато, Вонконцом надалєко марадик при марадику, Єст их як гвизди, як квитки на дєпику. Маєток вельки. Пать кельо ту плуги у шопох – На тих польох єст ораня за велїх хлопох. Кадзи попатриш – обробене як градки у заградох, По шицким видно же ту панує порядок. Чарножем родни роботу щедро наградзи Гоч цо ше до ньго на час пошеє и посадзи. Отворену капуру путнїк збачи ище здалєка, Видно же тот дом каждого госца радо дочека... Кнїжка ХІ Рок 1812. О, року славни! По нєшка у нашим краю Людзе гуторя же ши бул рок урожаю; Вояци войну паметаю; ище вше ши у памяткох, Старши приповедаю и шпиваю о це на праткох. Уж давно це нависцел на нєбе знак пламенїсти, А медзи людзми ше ширели глухи висти. Шерца Литванцох, кед ярнє слунко ограло, як пред нєдобрим, чудне предчувство обняло, очекованє цо и приноши радосц и страши. Кед наяр першираз вигнали статок на яраши Видзели же, гоч є вигладнєти и схуднути, Нє бежал пасц на грунчки; влєкол ше зогнути 46

Та и лєгал на жем и дихцел витрапено И ричал або румеґал сухе лоньске шено. Селянє вишли до поля з плугами старима, А яґда ше нє цеша же прешла длуга жима. Нє шпиваю себе як звичайно, робя помали, Як кед би ше шатви и жатви нє радовали, Та гнєтка зопру у бразди воли и конї И зоз страхом попатраю на заходни гони Як кед би ше даяке чудо мало зявиц зоз заходу. Знємирено патра на чупори птицох на нєбозводу, Бо ґовля з кридлами як зоз заставу маха на сосни, И гет одгукує, гоч му нє час, єй лепет радосни. Уж чвиринкаю ластовки, над воду полки цали; Гоч жем змарзнута, блато глєдац попонагляли, Бо сцу домики правиц. Врацели ше и шлюки, Вечарами ше їх шушот пресцера понад луки. И чупори дзивих гускох над лєсами ґаґаю, Вец вистати дзвигаю галайк на трави у гаю, А з цмей глїбини нєба ширя ше журавльох крики. Цо би могли явяц, чийо би могли буц гласнїки? Чудую ше людзе: цо ше царству кридлатому стало Яка буря, ци за чудо тоти птици так вчас пригнало? А за нїма иншаки чупори, як чайки або шпаки, Мишаю ше фарби и звуки, заставки вшелїяки, Блїща ше на брещкох, загартаю пажици. Конїца! Чудни шмати, оружиє ше швици, Полк за полком, а по драгох гарню ше дзела, Гуча як силна рика цо наяр гаци розвалєла. Чарнєю ше шапки, над нїма байонети блїщаци, Як з брамушнїкох роя ше з густих лєсох вояци. Шицки иду на сивер; з птицами цо ше врацаю Здалєка приходза и людзе до нашого краю. Водза их нєпохоплїви инстинктивни моци. Конї, людзе и дзела, иду и воднє и вноци. На цмим нєбе видно одблїски, бовча огнї велї, Жем ше треше, перуни ше розбуйдошели. 47

Война! Война! Нє було у Литви анї куцика Дзе єй гук нє дошол; аж и тоти цо од вика їх предки у тих пралєсох жили, аж и тоти цо нїґда нє крочели з тей зароснутей пустоти и цали живот слухали лєм витрох гвижджанє, птичкох чвиринканє и жвирох ричанє, нє видзели других госцох крем лєсових жительох, тераз видза: на нєбе ше цошка зачервенєло, у лєше лопот и пращанє. То куля з дзела заблукала з бою и до стред лєса злопоцела, пощипала пняки, поламала конари. Зубр кудлати у цмим лєше, дзе царую моховина и папрати, станул, ослухнул, помахал зоз густу гриву, збунєно попатрел, форкнул, зричал од гнїву на погоренїско цо ше у гущави жирячи и на фалати скалох. Гоч длуги живот буячи, ище нє видзел таке чудо кед бухнє ґраната та сцекнул до гущави дзе му кажда дражка позната. Битка! Дзе? Леґинє беру пушки, вина точа, Жени ламу з руками, од страху нє знаю цо почац. Шицки веря до побиди, вигваряю зоз слизами: „Бог з Наполеоном, Наполеон з нами!” Кнїжка ХІІ Любме ше! На замковим дворе уж пари построєни: Официре з дамами, валалски дзивки и жени. „Полонезу!” крича зоз шицких бокох, Официр по воєну музику идзе скоком, Алє пан Судия шепнул Ґенералови: „Поведзце най ше капела дакус застанови. Знаце, нєшка у нас заруки младей пари, А у нашим роду таки обичай стари Же на таких вешельох валалски гудаци граю. Палє, цимбалист, гушляр и ґайдаше чекаю. 48

Гудаци до швета. Палє, гушляр смик сциска, А ґайдаш ше кляня и з очми гунцутски блїска. Кед им заграц нє даме – нє будзе веселе собранє, Бо на паньску музику нє звикли селянє. Най вони почню, най ше людзе розвешеля, А вец по паньски заграє твоя вояцка капела.” Дал знак. Гушляр вжал гушлю, утар чоло до рукава и пущел смик най по струнох як гачур виграва. Ґайдаше прилапели. Розчервенєти лїца надуваю, Зложно до мехох дую и по такту ше гойсаю. Випинаю ше як кед би сцели полєциц, Випатраю як витра Борея брухати дзеци. Дзеже цимбали? Було ту цимбалистох вельо Алє анї єден нє шмел заграц пред Янкельом. (Янкеля нє було цалу жиму, як кед би згорел. Тераз ше нагло з главним штабом ту створел.) Хто раз чул як грає, гвари же му нїхто нє ровни, Гоч грає бетярски, гоч смутни, гоч любовни. Модля го же би заграл, додаваю му цимбали. Єврей ше унїма, указує же му пальци спукали, Одвикнул од граня, нє шмe, ганьби ше од панох, Кланя ше и сце пойсц. У тим Зося нашмеяно Прибегла, викруцела ше – а була красавица – Дала му палїчки, побочкала го за обидва лїца, Облєсно погласкала старика по шивей бради: „Янкелю, будз таки добри, знаш же зме ци ради. Ша то мойо заруки, а обецал ши, Янкелю, Же лєдво чекаш заграц на моїм вешелю.” Янкель барз любел Зосю. Примахнул з главу Же пристава, бо лєдво дочекал тоту преславу. Даваю му карсцель, шеда, приноша цимбали, Кладу му на колєна, вон их гласка помали, Пребера по струнох, видно же му барз мило Же тото обисце нєшка таку радосц дожило. Як ветеран поволани до войска по рокох велїх, Кед му унуки меч зняли з мура и виблїщели – 49

Пишно ше шмишка, гоч меч давно нє мал у руки, Випина ше и маха з нїм, най ше цеша унуки. Уж двоме ученїки при цимбалох куча Зацагую и штимую струни, пробую як звуча. Янкель задумано з очми приджмуренима Цихо и нєрухомо палїчки у рукох трима. Спущел их – гук триюмфални розлял ше душнє, Вец вдерел густейше, як запор кед плюшнє. Шицки зачудовани и звешелєни, аж и нато. И нагло престал – то лєм проба, лєм початок. Заш заграл: палїчки так лєгучко трепеца як кед нїжни криделка понад струни лєца. Цихи трепет ше чул нїби здалєка-здалєка. Гудак лєм патри до нєба – надихнуце чека. Попатрел на цимбали, настала цихосц нєрухома, Вец дзвигнул руки, нагло вдерел з обидвома, Аж заслупли слухаче. Буря звукох вдерела Силно, як кед би цала янїчарска капела Загирмела з бубнами, чинелами, зурлами. Полонеза Трецого мая гучи гет над полями, Шири радосц и возбудзенє, душу зогрива Дзивки би танцовац, леґинє починаю шпивац, А коло нїх здихує нє єден стари борец Споминаюци час кед посланїки и сенаторе Трецого мая вибраного краля у святочней сали Вєдно з народом торжествено витали И по такту шпивали: Най жиє Краль наш мили, Най би Поляци, и Сейм и народ, длуго жили! Маестро з буйнима акордами души греє и лїчи; Вец нараз – заграл фалшиво, як кед гад засичи, Як желєзо по склу – стресли ше як зажґиртало И людзох якеш зловисне чувство обняло. Засмуцели ше и збунєли шицки на дворе: 50

Озда нє же инструмент або гудак нє у шоре? Нє погришел гудак, нароком вдерел тоту Зраднїцку струну цо спомина давну скорботу, Та вше баржей громадзи акорди дирґаци И мелодия ше тарга, ламе и траци. Вец Ключар похопел. Спомнул боляци дожица И скричал: „Знам. Познам глас. То Тарґовица!” У тим спращало, пукла струна зрадлїва, Гудак пребера по примох, биє моцнєйше, прерива, И палїчки з примох вертко скакаю на баси, Тисячи силни звуки пригадую воєни часи: Марш, штурма, штрельба, вибухаю ґранати, Вреща дзеци, плачу мацери, гиню нєвиновати. Уметнїк совершени так дочарал час повстаня Же жени почали дирґонїц думаюци на страданя, На поколь у Праги, бо тота рана вше жива. О тим ше з колєна на колєно приповеда и шпива. Зрадовали ше кед на концу зоз шицку силу Загирмел и загарнул думки на прешлосц нємилу. Лємцо слухаче кус оддихли од возбудзеня, Уж музика иншака – уметнїк ритми меня; Спредз сциха, лєм подаєдна струна дзвинї, Як муха кед ше вирве з павучини, Вец струни вше вецей, розпирхали ше тони, Звуки ше злїваю до акордох як леґиони; И уж дзивки нафарбени як писанки Повторюю слова давней шпиванки: О воякови цо по лєше у цудзини блука Млєє од гладу, мучи го вистатосц и розпука, И пада далєко од милих и родного дому, А вирни конїк гроб му копе, самотному. Шпиванка воякови польскому барз мила; Препознали ю вояци, громада ше збила Коло гудака; слухаю и споминаю час боляци; На гробе оцовщини верели же ше шлєбода враци И з тоту шпиванку пошли шветом ширим. Здогадла их на длуги роки блуканя и знєвири 51

По ляду, по морйох, по блаце и камених горох, Медзи цудзима людзми, кед их часто у таборох Цешели и розберали стародавни народни шпиви. Думаюци на тото поспущовали глави шиви. Гнєтка их подзвигали, бо гудак нє престава, Напина, меня ритм и уж цошка инше явя. Знова попатрел на нєбо, на собраних руцел попатрунок, Вец нараз з обидвома руками вдерел по струнох: Вдерел так нагло, так моцно и так швидко Же струни одгукли як труби гуча у биткох. З трубох позната писня ґу нєбу полєцела, Марш триюмфални: „Jeszcze Polska nie zginęła!” „Marsz Dąbrowski do Polski!”. Шицки закляпкали, И моцно „Marsz Dąbrowski!” у хору зашпивали. З польского прешпивал Михал Рамач

ИС ТОРИЯ

СЛАВОМИР ОЛЕЯР*

Етрурци и Славянє Циль того тексту найсц можлїви интеракциї хтори, процивно устаємнєним становиском, просторно и часово нє огранїчени, а одноша ше на етрурски як нєславянски, так и на венедски и русински як славянски народи. За таке виглєдованє послужела уж добре позната историйна литература, а факти зоз нєй поскладани и толковани на нєконвенционални способ, цо приведло до интересантних заключеньох поготов у линґвистичней сфери. Ключни слова: Етрурци, Венети, Келти, Рус, Бойки, Лемки, Славянє

На перши погляд, правиц вязу медзи Етрурцами и Славянами випатра чудне, бо ше спрам рижних становискох, Етрурци як ношителє окремней култури, зявели на сиверу и сиверо-заходзе Италиї коло 900. року пред нову еру (сл. 1) и тирвали там по 27. рок п.н.е., кед були подполно асимиловани до римского (латинского) дружтва, дзе им дате право буц римски гражданє з єднакима правами. сл. 1. Обсяг етрурскей цивилизациї (Жридло: https://en.wikipedia. org/wiki/Etruscan_civilization #cite_ref-21)

Мр Славомир Олеяр, Торонто (Канада)

Етрурци сами себе наволовали Расена ( ), а дакеди и Расна лєбо Рашнал ( )1, гоч им други народи давали иншаки мена. Так, наприклад, Римлянє их наволовали Туски (Tuscī) лєбо Етруски (Etruscī), а антични Греки их волали Тиренци (Τυρρηνοί, Turrhēnoi).2 Думаня о походзеню Етрурцох були подзелєни ище у античних часох и таки остали по нєшка. По єдних, Етрурци автохтони народ, а по других, вони приселєли зоз Лидиї (нєшкайша часц Турскей у Малей Азиї). З другого боку, Славянє ше у историї споминаю вельо познєйше. Римлянє их споминаю у I и II вику новей ери як Венетох у Централней Европи, а як Антох и Славянох их споминаю византийски историоґрафи (Прокопиє зоз Цезареї, Йорданес и Теофилакт Симоката) у VI вику н.е. на териториї Карпатских горох, долньому цеку Дуная и на Чарним морю (сл. 2). Спрам официйней историї, хтора ше прилапює зоз консензусом кед ше розпатраю и виглєдую старши часи, за хтори нєт лєбо ище нє пренайдзени документи або археолоґийни артефакти, часова розлика медзи „нєставаньом” Етрурцох у 27. року п.н.е. и „наставаньом” Славянох у VI вику н.е. досц велька и виноши вецей як 500 роки. Чи можлїве же ше тоти два народи стретали през историю?

сл. 2. Походзенє и миґрация Славянох у Европи медзи V и X виком (Жридло: https://en.wikipedia.org/wiki/Slavs#Origins)

Же би ше нашол одвит на тото питанє, треба перше опатриц хто и кеди писал историю Славянох, а потим глєдац и алтернативни виглєдованя хтори ше нє уклопюю до официйних становискох. 1 https://web.archive.org/web/20080420053858/http://users.tpg.com.au/etr/etrusk/po/ texts.html#rashna 2 Ibid.

На велїх местох ше спомина же Славянє вошли на историйну сцену коло VI вику н.е. То мож пречитац, наприклад, у Енциклопедиї Британики (Encyclopaedia Britannica), Енциклопедиї Ларус (Larousse Encyclopedia) итд. З другого боку, єст таки тексти хтори споминаю Славянох вельо скорей. Наприклад, у Католїцкей Енциклопедиї мож найсц податок же Птоломей (Ptolemy 100–178) у свой роботи Ґеоґрафски упутства (Γεωγραφικὴ Ὑφήγησις – Geographike hyphegesis) спомина народи Ставани (Σταυανοί – Stavanoi) и Субени (Σουοβενοι – Souobenoi) як сарматски племена, хтори спрам историчарох як Шафарик, Ломоносов, Шлезер, Татищев, Тунман и др. заправо славянски племена. На основи таких твердзеньох, часова розлика медзи „нєставаньом” Етрурцох у 27. року п.н.е. и „зявйованьом” Славянох у II вику н.е. зменшана и виноши коло 150–200 роки. Ище интересантнєйши виглєдованя и написи о такволаних прото-Славянох. Хто вони були и прецо ше у науки волаю „прото”, а нє єдноставно Славянє кед уж установене же припадаю тей ґрупи? Польски историчар Ґерард Лабуда (Gerard Labuda) установел же Славянє походза зоз такволаней Тшинецкей култури3 хтора була розширена на теритирийох нєшкайшей Польскей, України, Билорусиї и Русиї од коло 1700 по 1200. рок п.н.е. Спрам другей гипотези, Славянє исновали цеком Лужицкей култури од 1300–500. п.н.е., на територийох нєшкайшей Польскей, Ческей Републики, Словацкей, восточней Нємецкей и заходней України. На основи таких констатацийох, часовей розлики у пребуваню Етрурцох и Славянох на териториї Европи – нєт. Спрам трецих, вчасни Славянє, такволани прото-Славянє, була нєгомоґена ґрупа рижних племенох хтора жила у восточней Европи у VI вику п.н.е. по V вик н.е. и хтора асимиловала ирански номадски племена (Скитох, Сарматох, Аланох итд.).4, 5 Даєдни племена як Boii, Lemovices и Ruteni пре нєдостаток иншаких доказох, а пре место и час дзе пребували, класификовани як келтски племена, гоч би то могли буц Бойки, Лемки и Русини, т. є. 3

Gerard Labuda: Słowiańszczyna starożytna i wczesnośredniowieczna. Poznań: WPTPN, 2003, s. 16. ISBN 8370633811. 4 Brzezinski, Richard; Mielczarek, Mariusz (2002). The Sarmatians, 600 BC-AD 450. Osprey Publishing. p. 39. 5 Adams, Douglas Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Taylor & Francis. p. 523.

Славянє хтори жили на териториї Европи од праисторийних часох. Медзитим, то губи красну, з консензусом прилапену, слику швета по хторей ше Славянє зявели у Европи аж у VI вику н.е., a Келти спрам официйних становискох6 пребували на териториї Европи вельо скорей, од дванастого по перши вик п.н.е. Спрам писаня проф. Шелухина7, келтске племе Рутени насельовало обласц Провансу (Provence) на югу Французкей, хтора ше у римских часох волала Ruthena Civitas. По жеми Рус тото ґалске племе наволоване Ruthеni, Русини, Рутени, Рус, Русь, а по гречески Рос. Оталь ше, у V вику н.е. масовно населєли до римскей провинциї Норик, коло Дунаю и коло Ядранского моря, дзе ше мишали зоз Славянами и другима Келтами. Пре нєпреривни напади Римлянох, Русини ше з другима Келтами рушели у двох напрямох. Єдни пошли през Дунай до Ческей, Словацкей и Галичини, а други пошли по Дунаю до Азовского моря, Таман и до Дону. Тоти були преважно зоз французкей Русьи (Рутениї) и вони зачували свойо мено Ruthеni, Русини, Рутени, Рус, Русь. Пре Славянох медзи нїма, арабски учени мишали Русинох зоз Славянами, гоч то спрам проф. Шелухина були два одвоєни народи. Теория цикава, алє и проф. Шелухин нє допущує иснованє Славянох у Европи пред V–VI виком н.е. Цикаве и зявенє Венетох у историї. Спрам греческого историчара Геродота (484–425 п.н.е.), на сиверу нєшкайшей Италиї исновали Eнети8, хторих вон раз спомина як Енетох на Ядранским морю, а други раз як илирских Енетох.9 (сл. 3). сл. 3. Ґрупи народох на италиянским полуострове у желєзней ери (Жридло: https://en.wikipedia.org/wiki/Adriatic_Veneti#cite_ref-3) 6

Encyclopædia Britannica Online. Сергiй Шелухин, Звiдiкля походит Русь: Теорiя кельтського походження київської Руси з Францiї, Прага 1929. 8 Herodotus. The Histories. Translated by Aubrey de Selincourt. (New York: Penguin Books, 1972), 120; 343. 9 http://www.documentacatholicaomnia.eu/03d/-484_-430,_Herodotus,_The_History,_EN.pdf 7

На других местох ше споминаю ище єдни Венети хторих дзепоєдни историчаре тримаю як цалком розлични народ од предходно спомнутих. Так, наприклaд, Цезар у своєй кнїжки Ґалски войни спомина Венетох як келтске племе у провинциї Арморика (Armorica), нєшкайше полуострово Британия/Бретаня (Brittany/Bretagne) у Французкей. Победзел их у войни 57. року п.н.е.10 Тоти Венети контроловали тарґовину зоз цином хтори бул важни метал за доставанє бронзи, а увожели го зоз Британских островох, т. є. зоз Корнволу и Девону (Cornwall и Devon). Интересантне же на полуострове Бретанї иснує город Брест. З меном Брест ше явяю и городи у Билорусиї, у Нємецкей (долня Саксония), Польскей, Болгарскей, Словениї, Сербиї, Ческей Републики и Горватскей. Даєдни твердза же Брест виведзени зоз келтского слова „brigs” у значеню „брег”11, гоч ше тото слово явя як мено городох виключно на славянских жемох. Плиниє Старши (23/24–79 н.е.) спомина Венетох на Балтицким морю у своєй Природней Историї12. Етноґенеза Венетох нє розяшнєна подполно и ище вше ше водза полемики чи Венети заправо Славянє, Келти, Илире, автохтони жителє Италиї итд. Нє лєм на основи историйних написох, алє и на основи археолоґийних, линґвистичних и ґенетских виглєдованьох, доказане же Венети насельовали сивер нєшкайшей Италиї од X вику п.н.е. по I вик п.н.е., кед були асимиловани з боку Римлянох як и Етрурци. Словенски виглєдоваче Йожко Шавли, Иван Томажич и Матей Бор формовали теорию же Словенци потомки прото-Славянох, т. є. Венетох и бешедовали на прото-славянским язику13. Їх теория була барз критикована и одруцена як националистична и нєнаукова, бо ше нє могла уклопиц до уж добре розробеней слики по хторей ше Славянє зявели на историйней сцени у VI вику н.е., та спрам того, Венети нє могли буц Славянє. Ґенетски виглєдованя и поровнаня Етрурцох зоз Венетами и сучаснима Словенцами,14 потвердзую же иснує ґенетски контину10 Bill Yene; Julius Caesar, Lessons in Leadership fromthe Great Conqueror, Palgrave Macmilan, New York, p. 75. ISBN: 978-0-230-11231-5. 11 Koch, John T., ed. (2006). Celtic Culture: A Historical Encyclopedia, Santa Barbara, California, p. 247. ISBN 1-85109-440-7. 12 Pliny, Natural History, IV: 96–97. 13 Veneti: First Builders of European Community: Tracing the History and Language of the Early Ancestors of Slovenes by Jozef Savli, Matej Bor, et al. Jan 1, 1996. 14 http://www.theslovenian.com/articles/skulj.htm

итет медзи нїма. Матей Бор, хаснуюци славянски язики як референцу, могол дешифровац даєди старши етрурски написи на надгробних памятнїкох, уключуюци и такволани Пирґийски таблїчки (Pyrgian Tablets) зоз приблїжно 500. року п.н.е. (сл. 4), док новши написи нє могол дешифровац хаснуюци тоту методу, прето же ше з часом етрурски язик барз пременєл под вплївом язикох других народох, насампредз под вплївом латинского, та вплїви етрурского на венедски и обратно були слаби.

сл. 4. Пирґийски таблїчки. Лїва написана на феницким, а два прави на етрурским язику (Жридло: https://en.wikipedia.org/wiki/Pyrgi_Tablets#Etruscan_text)

На сайту Академия (Academia https://www.academia.edu) обявени вецей тексти Етрурского словнїка хтори поровнани зоз словнїками других язикох (Vocabulary Copeland-Indo-European.Table). Автор нє дава жридло за поєдини слова и час кеди су записани на артефактох, гоч то мож установиц, бо слова записани найвецей на камених памятнїкох, а тиж так нє поровнує етрурски слова зоз старославянскима, алє зоз сучаснима, живима славянскима язиками, хори без сумнїву прецерпели велї пременки през час, та розлика медзи етрурскима и славянскима словами ище векша.

Приказ дзепоєдних етрурских словох Анґлийски

Етрурски

Nation, Race, Name of Etruscans

Ras, Rasiia (RASIIA), genus-eris, race Rasna, Rasne

нация, народ, мено за Етрурцох

Country, Peasant, rural

ros, rus (RVS), rusa rus, ruris, (RFSA), RUSTA (RVSTA) rusticus-a-um

жем, параст, рурални, рустични

Dew, to moisten

ro, ru (RV), ror, rur (RVR), roro-are roras, ruras (RVRAS)

роса, овлажиц

Indeed, truly, tew

NA, NIA; nov (NV8) nai = ne [nae], novus-a-um

Наисце, правдиве, нове (ниа?)

mother

mamu or mami (MAMY), mater, matra, matro, matru, (MATRV) matrob (MATRO8)

мац, цицка

brother

BRATeR (8RATeR), fraternus-a-um bratro (8ATRV) bratrom, (8RATRVM) bratros (8RATRVS)

ours self two

nos (NVS) se, sese tua, (TFA), tue, (TFE), tue (TVE) tuo (TVO) terti, tertie, terto (TERTV) Pet?, panta? sto (STV)? pre

third five hundred before, formerly to plow to beat

aras batyn, BATYN

Латински

mater, matris, mamma-ae, mamillia-ae

Русински

брат

nos наш se, sese, sibi, sui себе (ше) duo-ae два tertius-a-um

треци

quinque centum ante, adv. antea aro-are Battuo [batuo]-are

пейц сто пред орац биц (батинац?)

Етрурски язик нє спада до ґрупи индоевропских язикох15, та за толкованє подобносци етрурских словох зоз индоевропскима, поставени тези же даєдни слова були пожичени з етрурского и затримали ше у латинским прейґ хторого вошли и до славянских и других индоевропских язикох. 15

Mauro Cristofani, Introduction to the study of the Etruscan, Leo S. Olschki, 1991.

Старши етрурски написи на камених плочох писани з лїва на право, а младши з права на лїво, а їх алфабет засновани на греческим. Познєйше, етрурски алфабет хтори засновани на греческим, постал основа за латинку. По тераз анї етрурски анї венедски язик нє дешифровани з оглядом на їх синтаксу. Препознати лєм поєдинєчни слова за хтори ше дава найвироятнєйше значенє. Венети, спрам историйних записох класификовани як: – ядрански Венети – ґалски Венети – балтицки Венети. Ядрански Венети були познати Геродотови (484–425 п.н.е.) хтори их спомина у своєй Историї як Енетох у Илириї („Eneti in Illyria”)16. Полибиус (200–118 п.н.е.) твердзел же Венети уж у IV вику п.н.е. були келтизовани и од Келтох ше розликовали лєм по свoїм язику17. Як спомнуте, ґалских Венетох спомина Юлиє Цезар у своєй кнїжки Ґалски войни18 и описує их як схопних морякох на побрежю Атлантского океану (нєшкайша Британия у Французкей), хторих вон победзел 57. року п.н.е. Йорданес у своєй кнїжки Ґетика (De origine actibusque Getarum) зоз 551. року н.е. спомина Венетох як славянских предкох, Плиниє Старши у своєй Природней историї (Naturalis Historia) зоз 77. року н.е. их наволує сарматски Венети на Балтицким морю, Тацит их спомина у своїм дїлу Ґермания (Germania) у 98. року н.е., восточно од Ґерманох, коло рики Висли (Vistula). На сл. 5 приказани приблїжни Венедски обласци од V вику п.н.е. по I вик н.е. Язични анализи19 засновани на фреквенциї хаснованя буквох, указали же словенски и венедски язик подобни, т. є. маю векшу медзисобну азбучну блїзкосц як кажди од нїх поєдинєчно зоз латинским язиком, цо значи же венедски по походзеню блїзши словенскому (и другим славянским язиком), як ґу латинскому.

16 Herodotus, English translation by A.D. Godley; LOEB Clasical library, Harvard University Press, London, 1928. 17 Polybius, Histories vol. II. 18 Julius Caesar, Commentarii de Bello Gallico. 19 Silvestri, M.; Tomezzoli, G. (2007). Linguistic distances between Rhaetian, Venetic, Latin and Slovenian languages, Proc. Int’l Topical Conf. Origin of Europeans. pp. 184–190. (http://www.korenine.si/zborniki/zbornik07/tomezzoli_dist07.pdf)

сл. 5. Венети през вики

Венедски язик нє дешифровани и ище ше водза полемики о значеню словох на камених плочох и на бронзових лїсткох. Исную намаганя поровновац го зоз естонским язиком20 хтори нє индоевропски, алє ма досц пожичени слова зоз славянских язикох як и зоз литванским и латвийским хтори индоевропски21. Тиж исную гипотези же венедски язик заправо вариянта финского. Можлїве утвердзиц часову и ґеоґрафску повязаносц у одношеньох и вплївох на релациї Етрурци–Венети–(прото) Славянє на основи иснуюцих историйних написох и археолоґийних артефактох. 20 Andres Pääbo, The Venetic Language: An Ancient Language from a New Perspective, http://www.paabo.ca/veneti/ 21 Proto-Balto-Slavic language, https://en.wikipedia.org/wiki/Proto-Balto-Slavic_language

Етрурски слова вошли до славянских бешедох директно, лєбо индиректно прейґ латинского язика, цо менєй вироятне прето же у давней прешлосци нє исновали значнєйши културни контакти медзи Латинами и Етрурцами зоз Славянами. Остава найвироятнєйша можлївосц же Венети розширели дзепоєдни етрурски слова медзи Славянами. О етрурско-венедских контактох исную археолоґийни шлїди (сл. 6). Вери ше же на диску приказана богиня облєчена по венедскей моди тих часох. Вироятно же то бог/богиня лову зоз псом и соколом, лєбо то приказ венедского аристократи у лову. У руки трима єдну файту трубки яки ше и нєшка хасную у ловох. На слїдующих таблїчкох приказани етрурски (сл. 7) и венедски (сл. 8) алфабети. сл. 6. Диск за пришаги зоз V вику п.н.е. (Museo Civico di Treviso)22

сл. 7. Етрурски алфабет

сл. 8. Венедски алфабет

http://www.paabo.ca/uirala/veneti/veneti.html

Подобносц дзепоєдних буквох очиглядна (и, к, л, с, м, н итд.). За Етрурцох ше гутори же були „учителє учительом”, т. є. Римляном, та вироятно же були и учителє Венетом хтори од нїх научели писменосц и прилагодзели етрурску азбуку ґу своїм гласовним характеристиком. Медзи нїма иснує значна розлика. На етрурских написох ше зявює точка хтора означує конєц єдного слова, док на венедских ше точки зявюю лєм цо нє по каждей букви, цо илустроване на сл. 9 и 10. Прилапене толкованє же точки на венедских написох заправо пунктуация хтора им оможлївйовала правилно пречитац текст.

сл. 9. Етрурски напис

сл. 10. Венедски напис

Виглєдованя, хаснуюци технїки и технолоґиї модерней ґенетскей ґенеалоґиї потвердзели иснуюци историйни и археолоґийни факти о походзеню и дистрибуциї Венетох (сл. 11). Найновши спознаня указую на то же ше Венети у рижних часох населєли зоз Пафлаґониї (сиверу Анатолиї у нєшкайшей Турскей) на сивер Италиї, Словениї, Британї (Французка) и коло рики Висли, як уж скорей приказане на сл. 5 хтора грубо скицирана на основи историйних жридлох. Етрурски слова вошли постредно до русинского словнїка прейґ Венетох хтори ше ґеоґрафски находзели медзи нїма.

сл. 11. Ґенетска присутносц Венетох23

На основи по тераз oписаного у тим тексту, можлїве вивесц слїдующи Постулати 1. Славянє ше под рижнима менами, у рижних ґеоґрафских подручох, зявюю у историї вельо скорей V–VI вику н.е. 2. Венети були Славянє, кед нє ґенетски, воно културно и бешедовали на даєдним прото-славянским диялекту. 3. Медзи Келтами (Ґалами як их наволовали Римлянє), жили славянски племена Рутени, Боиї и Лемовичи (Ruteni, Boii, Lemovices). 4. Венети були у контакту зоз Етрурцами од хторих, як и Римлянє, пожичели слова „Рус”, „Рас”, „Расна” у значеню „жем”, „параст”, „народ”. 5. Славянє пожичели од Венетох слова за жем и народ. Київска Рус би спрам того значела „Київска жем”, а Русини виведзене мено за жительох Руси. 23 Debora Afezolli et al. Unearthing the Roots of Venice: from Relocs to DNA, project of the Worcester Polytechnic Institute, Worcester, Massachusetts, December 18, 2009.

6. Погришна теория же мено Русини (Ruteni) виведзене зоз старонорвежского мена rods, routsi у значеню „веслаче”. Спрам того би Київска Рус могла значиц „Київске весло”, цо ординарна глупосц. 7. Одгук тих давних часох можебуц ище жиє у нашим досц уникатним слове „паРАСт” – тот хто обрабя жем (рас), землєдїлец, а тиж так и у назви єдней од сербских стредньовиковних жемох – Рашка зоз главним городом Рас. Давна история як мозаїк зоз хторого хибя велї, а познати нам лєм дзепоєдни коцочки, та их рижни историчаре, пре рижни намири, складаю до цалосци, намагаю ше пополнїц пражнїну и так творя слику яка одвитує їх цильом, а то нє вше пренайсц и дознац правдиву слику швета у його рушаню.

Slavomir Olejar ETRUSCANS AND SLAVS Summary The Etruscans are still an enigma in the history of Europe. Their language and origins are the subject of research despite the large number of artifacts they have left behind and their strong influence on the culture of Western Europe. The Veneti, another enigma, were geographically and temporally in close contact with the Etruscans, from whom they partially took over the alphabet and certain words. The Slavs in Central and North-Western Europe, through the Veneti, introduced into their dictionary certain Etruscan words, some of which are still in use today. In this text, an attempt is made to find the origin and meaning of the word „Rus”, from which the terms „Kiyivska Rus”, „Rusyn”, „rustic”, etc. are derived. Key words: Etruscans, Veneti, Celts, Rus, Boii, Lemovices, Ruteni, Slavs

ПРИК А ЗИ , КРИТИКИ , РЕЦЕНЗИЇ

ВАНЯ ДУЛА

Виртуални дзеци (Гумно 2: Дзеци з дружтвених мрежох: Зборнїк литератури младих 2010–2020, Руске слово, Нови Сад, 2019) Донєдавна, спатрeно виключно зоз руралней перспективи, гумно место за одрутки, преважно за орґански одрутки рижнородного походзеня, та питанє лєм же яки то тоти остатки – од якого то вец „главного” єдзеня (най нє повем „єдения”). Односно, спатрено у шветлє обидвох насловох виданьох вибору младежскей литератури од 1990-ого (Дзеци з урбаного гумна), та по 2010. рок (Гумно 2: Дзеци з дружтвених мрежох), кед же ту позберани авторе, зоз своїма творами репрезентую якуш файту марґиналней, чи марґинализованей литератури, з оглядом и на сам тираж, предаванє, або уплїв рускословских виданьох на руского читача, цо же вец нєшка вообще ткв. main stream рускей литератури? Яки цек тей ри(ч)ки, а „гумнаше” вец єй меандер, чи мертви рукавок? Нє намира ми ту превжац улогу преценьовача, анї ужиц ше до улоги пририхтовача предходного виданя Дзецох з урбаного гумна, або пародовац приступ академика Тамаша, и претенциозно пробовац дац одвит на гевто його реторично поставене питанє: „Чийо ви дзеци?”. Алє могол бим ше ту, заш лєм, кус и ужиц до улоги „конзерви” (озда ми уж и швечи), кед слово о гевтей милей теми чуварох явного моралу – о лацох. Поправдзе поведзено, обчековал сом (их) вецей – при хлапцох, як при дзивчатох. Нє гварим же интелектуалки, або новинарки, нє знаю, або би то нє требали знац робиц (лєпше од хлапцох)... алє, кед би то нє було подобне як и у филмскей уметносци зоз голорицима сценами, дзе ше уж оддавна нє поставя питанє же чи их знїмац, анї кельо (раз) – кед то нужне за дочаровйованє уметнїковей визиї. Чкода лєм же резултат вец, 67

звичайно, анї добра драма, анї добра еротика. Нїчому ше вец вецей нє чудовац, а нїчому ше анї вецей нє мушиме наздавац. Нїякому ратунку – як постапокалиптични полухристиянє (знаме ми добре же яки зме), або як полуруснаци (тиж так). Понеже церква и так при Руснацох уж одбавела свою улогу чувара идентитета, а питанє яки зме єй (нє)адекватни субститут пренашли, шицко вец уж ту, сведенборґовски поведзено – у нас, и рай, и пекло. Млади и ту указали же су того свидомши. Скорей вец же тераз и я мам ту нагоду лєм сам себе доказац, або побиц, гевту свою заувагу винєшену у давним прилогу Критика критики. Та най видзиме кельо тераз будзем мац, так поведзено, слуха за музику, гоч ми ше можебуц композиция, стил, виводзенє, або сам виводзач, анї нє попача. Прето, гоч таке спатранє будзе и нєадекватно єднобочне, нє вежнєм ту тельо до огляду форму, алє змист дїлох, та вец напредок най ми ше пребачи кед нє кажде з авторох достанє подєднаку (словну) увагу – сам квантитет и так нє гутори и о квалитету. И так, тота анализа, спатрена сама за себе, звонка (пречитаного) контексту Гумна 2, окрем самим у нєй заступених авторох, другим вироятно же нє будзе мац превельо смисла. З тим пробуєм ту вец лєм понукнуц тото цо тому зборнїку хиби, а може буц на хасен, найвецей самим автором. Та гоч то и зробим без претенциозного намаганя буц „обєктивни”. Конєчно, як Кант гварел о естетики – обєкт у ствари тот хтори условени зоз субєктом хтори го спознава, алє нє мушиме му и вериц. Прето важнєйше ту скорей випочитовац труд авторох, сцелосц и потребу виражиц ше на їх мацеринским язику. Нє гварим же за таке дацо цо природне треба такой дзелїц припознаня, алє кед спатриме зоз ширшей перспективи стан руского язика, кажда файта стимулациї би (му) ше здала. Алє то уж питанє за фамозну „националну стратеґию”, и цо ше з ню у медзичаше збуло. Иншак, шицко тото годно нам наисце буц мертве слово (нє лєм на паперу). А прирви и пражнїни медзи ґенерациями евидентно вше векши, нє лєм як цо ше и у тим зборнїку симптоматично указує цихосц медзи авторами од ґенерациї ʼ95-гo, тa пo 2000-ти. Нароком ту вец и визначуєм тото „їх” язик, як способ виражованя особного видзеня швета, хтори у тим смислу, природно же вецей нє язик анї їх родичох, а дзе аж їх предкох. Понеже пан Джуня, як наш загумни (звонкаинституцийни) язикови agent provocateur, на тот феномен уж гинто скруцел увагу у своїм огляднуцу, ту вец може прейсц и без дальшого ламентованя над уровньом писменосци и („расну”) чистоту язика, насампредз над „вигубеносцу” язика зоз сленґом и варваризмами. Хто ше по 68

тераз уж нє звикол на о tempora, o mores... тот вец нє збачел у яких часох жиє. Та гоч тоти часи дакеди и були, ентузиястично поведзено, „початок XXI вику”, тераз то уж скоро и його штварцина. У таких обставинох, чи маме вец тот „лукцуз” глєдац (пре)вельо, з оглядом на кратши часови обсяг хторе тото Гумно 2 облапя (од ориґиналного Гумна 1, за єдну декаду менєй). Ту тераз заступени аж 21 нови автор, та спрам писаня дзепоєдних авторох – можебуц бизме тот „лукцуз” и могли мац. Алє, нє хиба, факт остава же тераз на тих, мож повесц уж же наисце New Age дзецох, у гоч якей су глїбокей цмоти, або запатрени до гоч якого штучного шветла – на нїх же би превжали ношиц тоту нашу прастару факлю язика. Питанє лєм же як вона швици, у тим вилїву, после шицких нас, и наших з руки до рук нєлапшних додаваньох (випадованьох). Тим цо ше у вилїву своїх словох по тераз нє задавели, остало лєм валяц ше по блаце. За посипованє з пирню и так уж позно. А заш, з другого боку спатрено, после поцагованя води вилїву, праве на гумнє найскорей же єст надїї же даєдно зарно саме виключка. Можебуц вец и дахто з тих дзецох, подобнє як и гевтот хлапец у Тарковсковим филме Андрей Рубльов, цо гоч и нє знаюци же як, заш лєм конєчно вилєє свой дзвон. Сучасни млади руски уметнїк словох зошицким уж вишол з гевтого руралного гумна, и емиґровал до урбаного, дзе би сучасна парадиґма вец у ствари скорей бул контейнер, и конєчно депония. Кед будземе до конца фиґуративно приповедац, парадиґма постмодерного рециклованя би ше вец одношела на процес отвераня нашого младого уметнїка спрам ґлобалного швета и його одкриваня истого. Та и у таких обставинох, кажди з нїх, представени ту з даскелїма своїма творами, мал нам цо повесц – аж и кед му ше видзело же и сам нє зна цо (зоз тим шицким) сцел точно повесц. То и так розумлїве. Конєчно, хто зна чом то добре и кед чувства моцнєйши од розума. Кед нїч инше, доказ су же зме ище вше наисце живи, а нє андроиди. У тим зборнїку заступени авторе, и колективно маю свою нїтку смисла, гоч вона на вецей местох и ґузловата. Тото цо ше як заєднїцке прецагує през їх поетики, мож повесц же часто вишпиване у контексту нєзаобиходней вичней любовней теми – то розчарованосц зоз тим їх нововиковним часом, дзе духовни розвой чловечества вше баржей шкинтаюци заостава за його материялним розвойом. На концу, добре кед су того свидоми, або интуитивно чувствую скорей песимизем, як идеализем же може то буц и вельо лєпше, за розлику од ентузиязма предходних им пиятооктоберских ґенерацийох, або аж гевтих илузийох у хторих жили титовопионир69

ски ґенерациї. У тим смислу випатра же и илузиї потрошени. Добре же кажде з нїх гоч лєм пробовал буц писатель, и же могол видзиц же то нє таке чежке, алє же є одвичательне – за кажде слово, вигварене, або написане, хторе остава у вичносци нашей колективней свидомосци. Та гоч яки вон ше намагал буц, гоч и нарату сучасни, уметнїк вше ма цо повесц, з тим баржей же ма потребу то повесц – у основи з таким прадавним средством яки то мацерински язик. Так же, попри спатреного змисту, и форма ту, гоч лєм минимално, задоволєна. У предлуженю, по конєц того спатраня, у найкратших рисох (дзе то можлїве), буду спатрени твори шицких авторох, сукцесивно, так як су и заступени у зборнїку. Яким Винаї Кельо того ше на преламним чаше преходу до нового вику обрацело наспак, указує ше у Цумайових сучасно интерпретованих пародийох сказкох, дзе горебздом представена парада еґоцентризму (Люґапепе). Як и у приповедки (Снежа и седем патульки), лєм кед же то була авторова задумка, таки подобни мотив ту заш лєм нє так удатно до конца виведзени. Прешвечлївше тото кед нам надалєй монохроматски малює сличку еманципованого гражданского живота (Чарно – биле), идили миру, яка лєм дочасово може исновац у урбаним штредку, у намаганю вихасновац вше сцекаюцу шансу за однїманьом од прешлосци и зисцованьом пременки – поготов кед ше тото опера на привид сиґурносци хтори нїби понука материялне богатство (гоч и у форми лєм єдней езерки). Гоч дихотомни вибор, або чарне, препущованє ирационалному (напой), або биле, наганянє ґу рационалному (кнїжка), звичайно нє ришує, алє лєм наводзи на забуце гевтого проблема котри трансцендує тоти опозициї – проблема любови. У тим манире, подобно вец предлужує (Дейтинґ 101 у XXI вику), кед представя вични проблем сущносци и форми (нукашньосци и вонкашньосци), тото цо зме, як ше другим представяме и чом ше вец (нє)препознаваме. А кед ше и од того намаганя, хторе гоч є частейше и розчаровююце, до конца оддума, вец оцудзенє и може випатрац праве так як же У дзири найлєпше. Саманта Рац Стоїлькович Тото цо мучело и нєщешлївого филозофа Ничеа, тото исте констатує и Саманта – же хлопови жена нє приятель, та аж анї нє чловек, алє скорей же, як тройнїста богиня судьби, вично му є загадочна. Кед зосце, сама му ше одкрива, у своїх гипостазох, як 70

дзивче, дзивка, жена. Так же му є вше перша и остатня (Твоя Ева). Нєрозумлїва му є як сам час – як пията рочна часц (Пията часц). На опасносц тей єй мистериї, вец го, змилуюци ше, спозори (Чкодзим ци), або ше з нїм лєм побави (Нїхто нє обачел). Саша Сабадош Мож ше вец опитац и же цо лєпше – кед панує хаос у любови, чи любов у хаосу? Поготово при интелектуалцох – кед ше до того умиша и розум. Вичне намаганє историчарох ушориц прешлосц – нє лєм нашу колективну, алє и свою особну. Теди историчар може указац же є и уметнїк у интерпретованю того цо лєгко наволуєме реалносц. А за таке дацо, треба уж мац досц сцерпеня и мудросци нє залєзнуц, анї до коляї розума, анї до коляї шерца. Лєпше и помали путовац, та гоч и вельораз круциц, алє вше буц на своєй драги. Гваря же штредня драга найлєпша. И Саша ше у своїм поетично-прозним путешествию трудзи по нєй исц. На прикрей драги ослонїц ше на свойо особни моци, а по ровнїни уж мож пущиц и най це провидзенє водзи. Лєм най би нє було привидзенє (Панї султиция, царица адолесцентскей мриї). Сашово писанє (Михал I) свидоме же шицко цо на даяки способ нє зазначене до колективней свидомосци у ствари нє постояло, та анї у потенциялу нє може ше наздавац исновац. Алє, до будучносци история и так вше мала озбильни сумнї. Марина Хома Як ше то зна (случайно?) поскладац, гевта нїтка у Сашовим случаю, предлужує ше и у Мариновим писаню. А Марина, заш, як и Борхес, зна же писац, значи жиц – попри того каждодньового живота, як тот писани живот можебуц дакеди и чежше вижиц (прежиц?). И яка то вец одвичательносц, понеже сам писатель у позициї Творителя (Творительки). Та вец лєм вон(а) и зна кед по старим вецей нє идзе, кед стара („добра”) кнїжка нєраз уж виписана, вец треба обрациц нови бок, пременїц писанє, або пременїц публику (Нова кнїжка). И так ше кажде вожи у своїм сну, а кед ше случи же ше нам превозка потрепе и закончи звонка драги, вец можебуц и треба одкапчац безпечносни пас, и нєобаваюци ше зошицким зоз нєй висц (Власни дух). Алє тиж так треба вец поставиц питанє и же чи мож буц зошицким наисце вонка (Бависко), чи мож Break on through to the other side?

Роберт Загорянски Як Харпократ, цихе дзецко, Роберт ноши у себе уметнїка, ваготни зоз чувствами – чувствує нєправду кед ше озива персонификованому швету одроснутих и зауважує му на шицким тим „цо зробел” (Цо ши зробел). Та без огляду чи то патриярхална фиґура вожда, або аж и самого Бога – за таки швет яки створел. Нє треба ту вец анї споминац же як го ище и сам чловек вец зоз своїм розумом ушорює. У таким швеце хлапчик вец тот хтори муши церпиц – гоч як, дакеди прето же нє ма вибор (Спочивай у мире Божим), а дакеди, праве, бо ма свой вибор (Нїґда нє знали...). Николина Бабич Тот цо люби лєциц, муши буц порихтани и на паданє. И кед ше сце гомбац на карсцелю, а поготов кед сце источашнє шедзиц на двох карсцельох, як и сама поетеса видзи же то нєвиводлїве (Подли трапез). Алє чи лєпше нє ризиковац, и буц моцно на жеми – на лавочки? Конєчно, же постої у шицких нас и сама воля за паданьом, указує нам и сама моц смутку и цагнуца, хторе нє муши вецей мац анї одредзене мено цо ше го доволує, односно, спатрено у литературним смислу писнї, анї наслов – кед страцела шицко, и тераз є сам смисел утрати. Николина нам вец нїґда анї нє муши до конца одкриц тоту тайну, яку лєм осамени маю – и так єй можеме (на слово) вериц (Пошептам им тайну). Цецилия Надь Кед же нас уметносц може дачому научиц, вец нас учи лєпше (ше) чувствовац. Так нас и Цецилия учи же анї сама природа (диждж) нє може змиц тото кед правиме исти гришки (Исти гришки). А то вец плодне тло за, можебуц, и далєку оберачку, алє горких плодох. Подобнє еколоґийному принципу, шицко цо зробиме, и себе, и другим, нїґда нє остава лєм на поверхносци (скори), алє глїбоко ше до нас чиря. И учи нас, тиж так, же и час, и щесце нє муша буц повязани. Же щесце ше нє оганя, бо го нїґда нє здогонїш (Ровнодушносц), алє ше заслужує – дарує и достава (Найдзене щесце; Ти). Кельо лєм „я” може буц богатше, кед ше, без огляду чи успишно, чи нє (аж и кед траци), заш лєм вше намага прероснуц саме себе, и постац „ми” (Велькосц двох особох) – то лєм (препо)родитель найлєпше зна.

Михаил Рамач Хто би нє любел шпивац свойо писнї? Кед могол Дилан, чом би то вец нє могол и наш Михаил. И так гваря же хто шпива зле нє дума. Добре, будзме и кус озбильни. У сучасним трошительним дружтве, вше масовнєйшей и вше швидшей продукциї и трошеня, на таким тарґовищу, цо вец вообще вредносц – чи у ствари, як гварел Ниче, же „мало вредзи шицко тото цо ма свою цену”? Гоч то можебуц и лєгко звучи, Михаила таке озбильне подобнє трапи – нє лєм же цо нєшка значи буц писатель(ка) (Надумана писателька), ширши проблеми оцудзеня (Оцова бриґа; Майстрова любов), або фамозни проблем ЕУ (Европска уния), алє вон заш лєм свидоми, гоч можебуц за його швет уж и позно, же чловека лєм людска доброта може виратовац (Брацикови). Андрий Рац Гваря, нє чудуй ше, бо чудом прейдзеш... алє лєпше прето дозрей за любов (Любов пременєла ище єдного рапуха; Опасна чарна, а моя; Розиходзенє). Припознай свойо гришки, и препознай цудзи (Єден по єден; Wanna be animal? Think again!; Одвичательносц?), алє нє пресудзуй. Андрий того свидоми, и як кед би сцел повесц же нє будз з гевтих цо ше поволую на явни морал, бо вон горши од явней хижи – нє мож анї задумац же цо ше споза завартих дзверох там з нїм случує. Конєчно, таки розопяли и Бога. Емилия Чизмар Гевто кед ше опиташ... чи совити знаю буц хасновитши, скорей кед их лєм вислухаш, як и най их применїш? Чи лєпше ше вец и у цихосци загаковац, як „чечно” мудросц „пресиповац”? Кед мудросц и так нє у тим же цо, и кельо попиєш (Полїнче нє алкогол, полїнче лїк; Кафа?), а нє зачвиринка ци ю анї до „мрежи” влапена „птичка”, анї дзивче кед завежнє мачо став, алє кед ше наисце пренайдзе(ш) (#животистацения). Випатра, у прадавни часи, нє даремно ше дакеди верело же ше мудросц находзи глїбоко у студзенки. Лєм ю треба з нєй вицагнуц. Та кед прето треба мац моцни руки (як хлоп), або язик (як...?) (#послекликанянєткаяня), вец як Емили, ма шицко. Та хто вец ма ту дацо ище доганяц – як би гварели The Beatles-и, лєм Let it be?

Александра (Живкович) Бучко Александра, як и єй славни з истим меном, ришела освойовац там дзе ше саме нє понука. Лєм єст ту єден проблем (звишок „а”?). Гоч то и нє (друкарска) гришка, и так уж прейдзена длугока драга релативизованя цо у природи чловека – и хлопа, и жени. Чловек ше и так уж оддавна трудзи твориц сам свою (штучну) природу, а кельо (нє)успишно, ище ше увидзи. Пошвидшанє дружтвених пременкох, водзени з лоґику капиталу, ведзе до структурних дружтвених ламаньох, та и до ламаня у структури медзилюдских одношеньох. У таким пошвидшаню, без часу за заглїбйованє, вельо того муши буц добре „подмасцене” – лєм ше прешлїснуц, та прето звичайно и остава на поверхносци (Порнсекстинґ чи лєгки пенєж). Та кед и сама поверхносц дефинує тоту глїбину, вец пре красу вера же будземе копац и по шмецу (Шицки ми „то” сцеме). Так вец пре тот императив можлївосци вибору будземе нательо виберац, потамаль накадзи конєчно нє будземе мац вибор – же вецей нє будзе ясно чи векши наш латентни страх од осаменосци, чи од траценя шлєбоди. Индивидуализем постава превельки же би ше уж мог лєгко уцискац до традицийней малженскей модли – без обаваня же ше таке „осудзованє” („до гроба”) на моноґамни заєднїцки живот, кеди-теди нє претвори до вампиризма (Кирвава свадзба). Шицко тото у таким „шлєбодним” дружтве як кед би указовало же ту романтика, як штреднєвиковни рецидив, медзи постмодерну аристократию, сучаснима принцезами (и принцами), одумера – же є нєхасновита (чкодлїва?), та ма конєчно и одпаднуц як звишок у наиходзацим ище сциєнтификованшим технократичним чаше, у перспективи зошицким еманципованим од (шалєнства) чувствох. Лєм же вец ма буц заменєна з ище векшим привидом виртуализациї самого живота. Чи заш... питанє кельо ми наисце и сцеме, и шмеме буц розумни (та и „щешлїви”?) – же бизме остали людзе, а нє постали лєм нашмеяни андроиди. Алє, лєпше най ше опитам, як и гинто, свойому-дньовнїку-споведаюца Кери Бредшо, нач вам я шицко тото тельо клєпем? Одза лєм прето же Александрово твори нє лєм индикативни, алє и инспиративни. Иґор Горняк Же биш могол видзиц яке шицко бреговите и преполне з прирвами, муши ци перше буц „шицко ровне”. Блейковски поведзено, таке яке є насправди – безконєчне як нєбо. Та гоч и сам себе шамански справиш свойо „хмарки”. Вельке то спознац самого себе, а вельке то и буц свидоми же (дзекеди) нє маш вибору, гоч ше на главу поставиш, та гоч и наруби приповедал – кед ши Руснак. Буц сви74

доми кельо зме (по)гришни кед пожадаме буц цошка цо зме нє, буц дахто други, же зме у основи вше дзеци хтори ше любя бавиц (найвецей випатра на скривачки), и же сами себе учиме одроснуц (Лєм дзеци). Попри тим же нам Иґор указує же и вон то добре учи, тото ше ту тиж так указує и у тим же як ше єден музични жанр, у литературней форми „слем поезиї”, зявел и при Руснацох – и то нє у урбаним штредку, алє праве на валалским жридлу (Ту). Можебуц и праве прето же ми сами од того валала направели вельо векши ґето („hood”), як у городзе? Алє нїґда то нє було питанє же дзе жиєш, алє як ше чувствуєш – чи можеш розумиц и гевтот други бок живота, звонка узвичаєней ушореней ткв. „нормали”. Алтернативи, гей же нє муша буц вше и перспективи, алє нам гоч лєм даваю чувство за простор – дзе зме, цо зме, и евентуално, кед же будучносц за таких постої, же чи дацо друге постанєме. Питанє идентитета, спатрене у контексту контрастох: сучасносц и традиция, граждан и валалчан, Руснак и нєруснак, я – вони, Иґор и Горняк, та и сам Пишта, ту як святе тройство, тото питанє поставя(ю) прешвечлїво и гласно (Особи єднини и множини). Кельо я – я, конєчно кельо и ми – ми, и чи нє лєпше було (оддавна) буц як и векшина... исти? Себастиян Няради Паля, а ту и Пиштов комшо. Ша и вон пише... та гоч є и з RK city-я (Коцурци буду розумиц). Алє и вон сам исто так добре зна же як то буц Руснак, а дзе ище и писатель (Реинкарнация). Ґу тому, ище и без (матичней) держави. Кед так, вец ю як и кажди уметнїк муши сам себе створиц (Инисур 2; З радосци до болю). Гоч то досц озбильна робота, то нє значи же треба страциц смисел за хумор. Поготов нє на свой рахунок (Операция жуваче). У ствари, анї го нє мож страциц – и так, або го маш, або го нє маш. А кед останєш без ичого, як прави комуниста-пролетер, єдино цо можеш страциц, то свойо ланци. Так гоч лєм гвари Маркс (Карл, нє Ґручо). Тота шлєбода ше вец такой видзи у думки цо сама сце постац слово, угнїздзиц ше медзи шориками, и ознова вилягнута, вилєтнуц зоз кнїжки. Прето вше лєпше вирґац, як шедзиц на вайцох. Соня Виславски Нє муши ше спаднуц до розпуки, або постац нигилиста, же би ше видзело же ученє нє уживанє, алє нє значи же вец ученє нужно муши буц и мученє. Гоч совити поп-психолоґиї досц сумнїви, понеже „кажде на свой способ...”, Соня заш лєм зна як усвоїц Зен будистични методи прилапйованя шицкого цо ци ше случи – лєм, цо 75

кед тому (та и ученю) у ствари нєт конца? (Збуло ше, а и знова будзе). Конєчно, цо думац о людзох хторим пси найлєпши товарише? Шицко найлєпше, понеже и сами видзели же яки пси... можу буц людзе? (Мой найлєпши товариш). Кристиян Сопка Як и каждому християнови, и Кристиянови ясне як то жиц у спреводзки – буц нагнати прилапиц циґанство и нєправду, лєм прето же крашнє звучи, та гоч ше воно наволовало и „демократия” (Краль). У „транспарентним” дружтве, шицко вец таке транспарентне же аж лєци у воздуху. И вец почувствовац тото у воздуху зато надалєко. Проблем лєм кед то тирва барз длуго, и єст го нательо же престанє випарйовац, та почнє шедац густа молга. Вец ту „перши слуга”, нє краль – алє цар, хтори нїби, як и кажде, там идзе пешо. А у ствари, идзе на лифту, бо вон то роби з висока, зоз своєй медийней турнї (агей, транспарентно), най ше чує и видзи точно кеди, кельо, и як. Його обожавателє то и так дочекую зоз рознятима устами. Та гей, ище им смачнєйше кед ше им то сервира помедзи два фалатки хлєба. Кед шлєбода нє цошка за цо ше достава дошлєбодзенє, алє ше ю муши сам обдумац, вец у кафкиянско-орвеловскей системи, шлєбода на „задату тему” (Шлєбодна тема) то шалєнство, хторе випатра мож доказац лєм так же будзеш дошлїднєйше у тим ище шалєнши (Судзенє). Деян Павлович Кажде ше зоз тим зочел, кед нє мож вецей буц тото цо ши, або тото на цо други звикли же ши, и цо од це обчекую. Тото ше кеди-теди случи и писательови, лєм же ше вон, як и Деян, од словох заш лєм одняц нє може, та кед нєт инспирациї, вец аж и то може похасновац за инспирацию (Нї о чим). Гей же студент нє такой и интелектуалєц, алє далєко од того и же у пняку нє останє гоч лєм кус од дубовей мудросци – кед нїч инше, щесце же и анксиозносц позна глад (Интелектуалєц, чи... пняк?!). Аж познєйше, кед же ше од шеґерта укаже майстор („master”), мож вец себе и вилагодзиц, лєм треба мац у тим миру (Кирбай), и нє (пре)плациц тоту (розвойну) драгу зоз живцами (Живци место пенєжу). Томи Рац Кед же primus in orbe deos fecit timor, вец нєшка (нє) бац ше так мож єдино од Бога ((Нє) бой ше!). Лєм питанє же хто од тих двох нєшка у ствари може мац векши страх – чи чловек од Бога, чи сам Бог од чловека? Хто зна чия бриґа з ким векша – чий то таки упарти вични крик на 76

хтори мож остац глухи, або од нього аж оглухнуц (Нїчий крик). А як може(ш), кед „видзи”(ш) шицки тоти „нашо ствари” змуляни у контрадикторносци – кед зна(ш) яки тот наш швет (Нашо ствари). Томи, то анї Йовови нїґда нє було ясно. Цо вец чловекови преостава, наздавац ше и чекац, чи рушиц далєй сам (Чекай ме; Нє гнївай ше (Чекай ме II))? Михаела Еделински Гей же до прешлосци нє мож буц нїґда сиґурни же яка вона наисце була, алє зато мож буц сиґурни же була. Чи є по тим вец и нє „реалнєйша” од преходзацей нєвлаплївей терашньосци, а поготов од будучносци? Чежки то питаня о проблему часу и простору, нє лєм за физику, як ше то указує у природи, алє и у самому чловекови (Людзе и час) – чловек ше з часом меня, чи час з чловеком? Чи иснує чловек без часу (хтори нїґда нє ма часу?), чи час иснує без чловека? Кеди то час нєстава (Тебе)? Чи го чловек може виберац, чи чловек може витвориц свой час, чи чловек лєм продукт свойого часу? Михаело, дзе ище у тим шицким пренайсц праву миру медзи розумом и чувствами – поготов кед ше так лєгко (зло)хасную слова (Слова; Охабям ци)? Жарко Остоїч Як и Михаела, так и Жарко чувствує (нє)припаданє тому „свойому часу”, та вец кажде з нас придзе раз до дилеми – чи остац, чи пойсц. Алє чи одход ришує проблеми, чи ше их лєм нє одцагнє зоз собу? Та гоч тот одход значел и пробованє ратованя зоз особного пекла яке зме сами себе у людским дружтве справели. Гевто пробованє русоовского „врацаня ґу природи” тераз даремне, випатра кед зме єй (гармонична) часц уж оддавна престали буц. Того и Жарко, як и цверчок (Мешац и цверчок), дзешка заш лєм свидоми, насампредз уж лєм з тим кед гвари же „би пошол”... лєм кед би могол (Пошол бим). Чи кажде сам за себе пошлїдок и причина, чи сам себе створи и знїчтожи? Чи ше лєм може наздавац даяк присподобиц тото цо му дате, и цо му раз будзе одняте? Чи наисце зна же дзе му початок, а дзе конєц? „На концу” (та и на самим початку), чи му то и важне – поготов у любови (Алфа и омеґа)? Теди кед ше випатра наисце „враца ґу природи” (Яке ми то щесце; Твой приход). Катарина Фейди У любовней представи ґлумци вше подли (поготов кед ище маю и публику), бо любов глєда и дава шицко – потребни єй цали живот. Питанє чи мож вец зоз припатраньом загашиц жажду – чи 77

ю скорей лєм задойчиц? (Шицко). Кед шицко спатриме як (нє)чисту математику (або ґеометрию), чи мож вец задумац красу без того цо знука, на цо ше вона опера (Задумай) – поготов кед зме свидоми же треба прейсц по церньовей драги, и з радосцу прилапиц преходносц часу (По церню ґу гвиздом). Кристина Афич Якого хасну од писаня, най нє парафразуєм далєй Гелдерлина, зна и Кристина (аж ше и римує). Лєм, єдно то, цо романтичарским душом и лєгчейше, чувствовац weltschmerz, а друге то прилапиц свой боль, и помириц ше зоз собу – гоч можебуц нїґда и зоз самим шветом. Алє лєм так ше мож гоч лєм наздавац спознац и другого – насампредз, бо кажде швет за себе? Кед зме родзени за жемски живот, чом же ше вец вше ознова спинаме ґу нєбу? Знаме ми цо робиме, чи зме нїч нє научели од Тантала, або Икара? А можебуц и барз добре знаме, та зме сами себе праве и створели тоту „систему препасци” (Система препасци жемского живота). Алє, цо кед нас нєбо нє зосце? Цо кед на нєбе нєт нїкого? Цо нам вец жем – живот, чи гроб? Цо скорей послухац – шерцо, чи розум? Вельки то питаня за єден кратки (млади) живот. И пред тим вони виками велїх мудерцох трапели, та так и єдного з нас – Костельника. Гоч нє сиґурне же и вон сам дошол до даякого одвиту, алє напевно би му було мило кед би знал же го и нєшка даєден його краян ище вше глєда (Костельниково одгадованє смисла живота у збирки писньох у прози „Писня Богови”).

МИХАИЛ ДРОНОВ*

Русский эмигрант Ростислав Полчанинов и русины Не секрет, что многие русские эмигранты, проживавшие в межвоенные годы в КСХС и Югославии, достаточно мало соприкасались с местными жителями. Однако среди изгнанников из России были и те, кто с большим интересом знакомился с культурой и бытом многонационального населения своего нового места пребывания. В частности это касается известного русского общественного деятеля Ростислава Полчанинова, детство и юность которого прошли в Боснии. Свои воспоминания о раннем периоде жизни он выпустил в виде отдельной книги – «Мы, сараевские скауты-разведчики. Югославия. 1921-1941 гг.» (Москва: «Посев», 2015. 288 с.). Это издание, вышедшее несколько лет назад, получило известность, прежде всего, в среде интересующихся историей русской эмиграции. Однако данная книга представляет интерес и для русинистов – потому что в ней нашлось место также для бачванско-сремских русинов (и немного даже для русинов Подкарпатья и Пряшевщины). Несколько слов об авторе. Ростислав Владимирович Полчанинов родился на юге России в г. Новочеркасске 14 (27) января далекого 1919 года. В настоящий момент ему 101 год. Отец автора мемуаров был полковником штаба Верховного главнокомандующего, участником Белого движения. В конце 1920 г. Полчаниновы были вынуждены покинуть Россию. В 1922 г. они осели в Сараеве. Здесь юный Ростислав учился в русской начальной школе и югославской гимназии. Свое образование он завершил на юридическом * Михаил Юрьевич Дронов, доктор исторических наук, научный сотрудник Отдела восточного славянства Института славяноведения Российской академии наук, Москва

факультете Белградского университета. Начиная с 1931 г. Полчанинов активнейшим образом участвовал в скаутском движении (в русской традиции скаутов чаще именовали разведчиками). Это как нельзя более способствовало расширению его кругозора и знакомству с разными народами, проживавшими в Югославии. Важную роль в его жизни сыграло членство в известной эмигрантской организации Национально-трудовой союз нового поколения (с 1957 г. — Народно-трудовой союз (российских солидаристов)). Во время Второй мировой войны судьба бросала Полчанинова по разным уголкам Европы: от Чехии до русской Псковщины. Везде, по заданию НТС, он занимался патриотической работой с русской молодежью. При этом, несмотря на свой белый антисоветизм, Полчанинов всегда был критиком антиславянской политики гитлеризма. Послевоенные годы он провел в освобожденной Германии, после чего в 1951 г. навсегда перебрался в Соединенные Штаты Америки. Здесь Р. Полчанинов сперва был фабричным рабочим, позднее, в 1967-1983 гг., работал на радиостанции «Свобода». Кроме этого и в Новом свете он зарекомендовал себя как активный общественный деятель (в рамках Конгресса русских американцев, организации югославянских соколов, Русской академической группы и др.), а также как плодовитый публицист (автор более двух тысяч публикаций на русском, сербском, английском и др. языках). Первая встреча Полчанинова с русинами произошла еще во время учебы начальной школе. Так, в главе «Русский детский дом в Сараево» он описывает свое недоумение от этого знакомства. «Карпатороссы», как точно не сербы, но и не обычные русские, явно не вписывались в ограниченный подростковый кругозор: «Мы привыкли к сербским детям в нашей среде. Разговорным языком в школе был русский, но на переменках или на прогулках они обращались к нам по-сербски, и мы им отвечали тоже по-сербски. Мне запомнился такой случай. Привели к нам мальчика по фамилии Зозуля. По-русски он не умел говорить, но когда кто-то назвал его сербом, он ответил, что он не серб, а русский. Мы удивились: – Какой же ты русский, если не умеешь говорить по-русски? Зозуля заплакал. Учительница обняла его и сказала, что он, конечно, русский и что скоро он будет говорить по-русски. Потом, в его отсутствие, она объяснила, что мальчик действительно не русский, а карпаторосс, но спорить и обижать его не надо. Тогда я верил каждому слову учительницы и не сомневался в ее познаниях по карпаторусскому вопросу» (с. 57). Несомненно, что «познания по карпаторусскому вопросу» самого Полчанинова впоследствии заметно возросли. Отчасти это 80

произошло еще в Югославии, о чем мы еще расскажем, а частично, видимо, уже после переезда в США, где Полчанинов не мог не столкнуться с русинами-русофилами, отождествляющими себя с русскими и состоящими в тех же американских русских организациях (в частности, в упомянутом Конгрессе русских американцев). Что касается упомянутого мальчика Зозули, из процитированного фрагментак не ясно, откуда именно в Боснии взялся этот юный «карпаторосс»: из Королевства (не Зазуляк ли?!) или, возможно, из Чехословакии (Подкарпатской Руси или Пряшевщины). Правда, интересен авторский комментарий к истории о Зозуле в сноске: «Только в 1938 г. я узнал, что карпатороссы были переселены в Воеводину австрийцами в конце XVIII в. Они говорили на своем диалекте, который не был ни украинским, ни русским, но называли и считали себя русскими» (с. 60). Исходя из этого можно предположить, что Зозуля все-таки не иностранец, а бачванско-сремский русин, волею судьбы попавший в русскую школу в Сараеве. Впрочем, еще этот комментарий выдает недостаточную вовлеченность автора в данную проблематику: Полчанинов не дает в своих воспоминаниях однозначный ответ, сколько всего существует восточнославянских народов и какое место в рамках восточного славянства занимают русины. Естественно, что чаще повышенный интерес к таким темам могли питать эмигранты, выросшие в Малороссии или Белоруссии. Хотя далеким прямым предком Полчанинова (изначальное звучание фамилии – Полочанин), по-видимому, был уроженец белорусского города Полоцка, сам Ростислав Полчанинов, в родословной которого переплелись крови разных народов, позиционирует себя исключительно как русский. Хорошие личные отношения Полчанинова на почве скаутизма со многими югославскими украинцами, о которых немало сказано на страницах книги, лишь подтверждают отсутствие у него идеологической зашоренности. Однако несомненно, что именно общерусская (общевосточнославянская) идея принималась юным Полчаниновым в качестве базовой модели. Об этом свидетельствует хотя бы следующий описанный в книге случай. Полчанинов вспоминает как однажды его отец принес домой конверт, присланный из Подкарпатской Руси. Чехословацкие марки на нем были погашены двуязычным почтовым штемпелем – по-чешски и по-русски. Будучи в течение всей жизни страстным коллекционером, Ростислав включил этот конверт включил в свою филателистическую коллекцию по теме «россика». Точно так же он позднее поступил и с конвертами с югославскими марками, погашенными в Руском Крстуре (с. 72). Русины Подкарпатской Руси еще упоминаются в связи со слетом скаутов Югославии в Загребе в 1932 г. На этом мероприятии Р. Пол81

чанинов познакомился с украинскими скаутами пластунами из Чехословакии. По словам автора, «в Чехословакии пластуны враждовали с местными русскими скаутами-карпатороссами, которых называли москвофилами» (с. 146). Отметим, что русинская или точнее «карпаторусская» тема была весьма известной в скаутских кругах славянских стран. На том же скаутском слете русский скаутмастер Максим Агапов-Таганский наградил орденом Белого Медведя чехословацкого старшего скаута Антония Свойсика «в знак благодарности за доброе отношение к русским скаутам на Подкарпатской Руси» (с. 147). Непосредственному личному знакомству Полчанинова с бачванско-сремскими русинами посвящена 45-я глава книги, так и озаглавленная: «Разведчики русины в Югославии» (с. 240-242). Когда 8 октября 1938 г. Ростислав приехал в Белград на экзамены, его познакомили с группой русинских студентов. «Один из них, по фамилии Джуджар, был из города Шид, где его отец-кожевник имел магазин. Он перешел в православие, ходил в русскую церковь в Белграде и часто встречался с русскими студентами. И он, и его друзья-русины считали себя русскими, читали русские книги, понимали по-русски, но говорить не решались. Они разговаривали на своем бачванском диалекте, который я вначале совсем не понимал, и мы объяснялись по-сербски». Летом 1939 г. Полчанинов ездил с целью популяризации скаутизма в Шид, где был в гостях в семье Джуджаров. Джуджары дали юноше адрес русинского учителя в селе Бачинцы. Учитель (вероятно, это был Кирилл Бесермини1) любезно встретил гостя, накормил обедом, но от наставничества скаутов отказался. «Он подробно описал мне сложную обстановку в русинских селах, где священники греко-католики (как правило, не из местных, а приезжие украинцы-галичане) старались сделать из русинов украинских сепаратистов. Для этого во всех селах они организовывали просветительские общества – «Просвита», открывали читальни, распространяли газету «Руске Новине» [«Руски новини»] («Русская газета») и детский журнал «Наша заградка» («Наш садик). Учитель сказал, что он считает себя русским, но не хочет ссориться со священником (о. Гавриилом Дудашом. – М.Д.). И даже боится получать по почте русофильскую газету «Заря», а читает ее у своих друзей Джуджаров в Шиде». Примечательно, что к тому времени Полчанинов был подписчиком на газету «Заря» и уже кое-что знал о конфликтах между «заряшами» и «просвиташами». 1

За ценные биографические уточнения благодарю о. Михаила Холошняя.

В феврале 1940 г. Полчанинов отправился в Куцуру, где у него уже была установлена заочная связь с Русским домом и православным священником (о. Янком Виславским). Гостя удивило, что православная церковь в селе тогда выглядела как простой крестьянский дом, над входом в который был прибит деревянный русский восьмиконечный крест. Специально по случаю визита Полчанинова в Русском доме была организована встреча с молодежью. О своем выступлении автор пишет так: «Я не хотел сразу начинать говорить по-сербски, и потому начал по-русски, а затем перешел на сербский язык, сказав, что все собравшиеся умеют читать по-русски, так же как я понимаю по-русински, когда читаю их газету «Заря». Но одно дело понимать написанное, а другое дело — понимать сказанное. О скаутах там никто ничего не слышал, и я постарался объяснить дело так: у вас есть общество «Заря», а у нас — разведчики [скауты]». Еще Полчанинов рассказывал о записавшихся в скауты русинах из других сел и планах по организации летом под Белградом палаточного лагеря для углубления взаимного знакомства. Полчанинов обратил внимание на отличия в менталитете между городской и сельской молодежью, а также патриархальное воспитание, царившее в те годы в русинских семьях. Так, девушки постеснялись принять участие в коллективном фотографировании. А когда Полчанинов пригласил в соседнюю комнату тех, кто заинтересовался скаутизмом и желал бы принять участие в летней встрече, никто из них не встал, хотя и чувствовалась общая заинтересованность. «Я понял, что с крестьянскими мальчиками надо говорить не так, как с горожанами, но что они горят желанием познакомиться с русскими из России», – заключает Полчанинов. Неформальная часть куцурской встречи запомнилась автору так: «Когда мы вернулись, началось общее пение. Сперва спели «Волгу, Волгу», потом еще что-то по-русски и по-украински, а потом пошли свои песни на местном диалекте. В одной пелось про девушку, которая скучает по своему «фраеру»». Полчанинов обратил внимание на знакомое слово «фраер». Дело в том, что оно присутствует в знаменитом на русскоязычном пространстве одесском жаргоне, в котором, однако, имеет совсем другое значение (человек, не принадлежащий к преступному миру, потенциальная жертва). В конце 1939 г. стал выходить бюллетень «Руски розвидчик», который изначально задумывался как конкурент «Нашей заградке». Бюллетень издавался на трех языках: по-русски, по-русински и посербски. Сам Полчанинов печатал его на сербской машинке, с сербской орфографией. Переводами на русинский занимался Звонимир Джуджар. На шапирографе размножал бюллетень босниец Эшреф 83

Смаевич. За рассылку отвечал секретарь редакции русский Борис Карамзин, проживавший в Панчево. Как вспоминает Полчанинов, последний номер вышел в апреле 1941 г. До этого еще успела выйти брошюра на русинском «Цо то розвидчество». Крайне ценно, что в иллюстративном разделе автор привел несколько редких фотографий («Православная церковь. Коцур (Куцура), 1940 г.», «Магазин Янка Джуджара. Шид, 1939 г.», «Русины-разведчики в городе Коцур (Куцура), 1940 г.»). В одной из последних глав книги, посвященной 1939-1941 гг., Полчанинов останавливается на трагических судьбах подкарпатских и пряшевских русинов накануне Второй мировой войны: «15 марта 1939 г. карпатороссы, считавшие себя украинцами, или украинофилы, как теперь говорится, провозгласили в Хусте Карпатскую Украину, а венгры двинули войска и в тот же день захватили всё, что осталось от Подкарпатской Руси после того, как они забрали Ужгород и Мукачево. Карпатская Украина просуществовала всего один день и получила название Республика одного дня. Венгры пытались присоединить и Пряшевскую Русь от Словакии, но встретили отпор. В перестрелке с венграми был убит Георгий Пьещак — призванный в словацкую армию начальник отряда русских скаутов имени Духновича в Межилаборцах» (с. 253). Лаконичность и некоторая отстраненность при повествовании – отличительная черта авторского стиля. При этом, там где это уместно, текст обогащен массой подробностей, удивительным образом пронесенных почтенным мемуаристом через многие десятилетия. Работу с книгой облегчает наличие в конце именного указателя. Его особенностью является выделение в отдельный список «иностранцев» (формулировка автора). При этом интересно, что все упоминающиеся в тексте русины (как бачванско-сремские, так и зарубежные) приводятся в основном указателе, тогда как боснийские украинцы отнесены в раздел «Иностранцы». Впрочем, здесь сложно нащупать единую систему: например, гетман Мазепа тоже представлен как «иностранец», тогда как Симон Петлюра попал в основной указатель. Конечно же, общая оценка книги Р. Полчанинова «Мы, сараевские скауты-разведчики. Югославия. 1921-1941 гг.» сильно зависит от мировоззроззрения конкретного читателя, в частности его этнокультурных симпатий и антипатий. Однако в любом случае, появление этих воспоминаний, чрезвычайно богатых фактологией, является ценным подспорьем для исследователей (причем не только русской эмиграции). Крайне удачной случайностью является то, что, в отличие от большинства аналогичных эмигрантских мемуаров, в книге Полчанинова нашлось место и для русинов. 84

ДРАМСКИ ДОДАТОК

ЯНКО САБАДОШ

Нєзвичайни днї (Драма)

НАДПОМНУЦЕ ПРИРИХТОВАЧА Драма писана з клайбасом, ма 81 бок формата А4. Була уложена до новинох „Борба” од 10. децембра 1950. року. На основи того мож предпоставиц же драма розпочата, або закончена, у тим чаше – концом 1950. року. Судзаци по рукопису, писана є на даскельо заводи, нє длужей як даскельо тижнї. По рукопису мож препознац цалосци хтори писани у єдним диху, вироятно єдного дня, по 10-15 боки. Михал Рамач

ОСОБИ Йовґен Митра, худобни параст (32 роки) Амала, його жена (30 роки) Наталка, їх дзивче (8 роки) Яни, їх син (10 роки) Марча, Йовґенова шестра (15 роки) Микола Катончик, сушед (55 роки) Юла, його жена (52 роки) Петро, його син (34 роки) Михал Макаї, ґазда (52 роки) Ганя, його жена (50 роки) Мирон, його син (20 роки) Меланка, його дзивка (18 роки) Митро (40 роки) Андри (60 роки) Мафтей (35 роки) 4-5 задруґаре 2-3 задруґарки 3 дзивки Курир Параст

І Жима 1945-1946. Худобна парастска хижа: у єдним куце руски пец, у другим стара посцель и орманчик за судзину, на штред хижи нєвельки стол, без партка. На пецу витрийонова лампа и суша ше шмати. На лавки сакайтов з муку и ванґла. Амала заправя цесто. Сипе води и миша у ванґли. Наталка шедзи при столє и пише цошка до теки. Од вонка ше чую крочаї и женски глас. АМАЛА (Отреса руки од цеста): Нолє, Натал, руц ище тоти вигризки до пеца. Уж и Марча пришла, а нє натопели зме. НАТАЛКА (Ище пише): Такой... Ище лєм тото. (Закончує и виходзи. З дзверох ше пита.) Поруцац шицко? АМАЛА: Поруцай, такой я пойдзем. (Доклада ище муки и сипе води.) Можебуц ше враци Йовґен, положим ище дакус. Можебуц гладує даґдзе. (Од вонка ше чує Наталков глас: „Га, поце нука”. Хлопски глас одвитує: „Дораз, дораз, лєм най повем старей за витрийон и за ширку. Сушеда гвари же єст у задруґи”. На дзвери приходзи Марча. У рукох трима два кнїжки. Облєчена є у парастских сукньох, скромно и чисто.) МАРЧА: Була сом у Берека. АМАЛА: Була ши? По вечери и я сцела пойсц. Цоже, гуторел дацо? МАРЧА (Знїма хустку): Була сом по кнїжки у Дудоґа, та сом зашла. Назберали ше родзини, скоро анї прегвариц з нїм нє мож. Хлопи го випитую о фронтох, кадзи ходзел... АМАЛА: Нїч нє спомнул за Йовґена? МАРЧА: Гвари же вони нє були вєдно. Спочатку, ище кед их однєсли штерацец штвартого, дзешка по Ческу бул и Йовґен з нїма, а вецка их оддзелєли. Папуґа, Бруґош, Сивч и нє знам хто ище пошли вєдно, а Йовґен зоз Петром сушедовим бул послати до Польскей чи дзе. АМАЛА: Нїч вецей нє зна? Можебуц чул даґдзе? МАРЧА: Идзце и ви. Гварим, насходзели ше цо сушеди цо родзини и кажде ма дацо. А хлопи закурели у хижи и лєм о дивизийох и реґементох. НАТАЛКА (Дакус отворела дзвери): Поруцала сом. 89

АМАЛА: Гибай нука. Я нє знам алє... уж шицки поприходзели, а нашого нєт. Голєм кед би ше явел. Алє, нїч нє знам. Чи и нє страдал даґдзе. Так го чекаме кажди дзень, а вон богзна дзе. МАРЧА (Кладзе кнїжки на стол): Нє страдал. АМАЛА: Ша, дал би Бог, алє видзиш – дахто ше врацел уж вецей як рок... МАРЧА (Шеда ґу столу, опатра кнїжки): Нє старайце ше. Мнє ше силом видзи же ше нєодлуга враци. Палє, анї з Русиї ше ище нє шицки поврацали. АМАЛА: Гей, алє... МАРЧА (Живо): Ви нє почувствовали же кед дацо барз чекаце та яґод кед би вам цошка гуторело чи ше зисци чи нє? Я так чувствуєм же... так ше ми видзи же ше нєодлуга враци. АМАЛА (Злєгує з плєцами и здихує): Видзиш яки були часи, могло ше хто зна цо случиц зоз нїм. Цеши ме тото же є зоз сушедовим Петром, та кед су двоме – озда им лєгчейше. МАРЧА (Почина ше шмеяц): Стретла сом бачика Миколу. Нє мож го препознац. Сце вискочиц зоз скори, таки є радосни. Дзеже понагляце, реку? „Нє мам кеди, гвари. Я уж салащань. Селїм ше, гвари, на салаш”. Ишол зоз конференциї. Мало ше дацо важне случиц кед таки бежал дому. АМАЛА: Ша то якбачу нєшка о Макайови, нашому ґаздови, була розправа. МАРЧА: Була му. Гвари же шицко од нього вжате, же му охабели лєм мали максимал. АМАЛА: Же шицко вжали од нього? МАРЧА: Так сом чула. АМАЛА: Макаї себе нароби дацо, лєбо годзен забиц дакого, яки є за жему. МАРЧА: На углє ше назберала громада хлопох. Приповедаю як було на розправи. Нє мож прейсц. Вшадзи, и по капуркох чуєм: Лєм най подзеля цо скорей! АМАЛА: Требало и нам пойсц на розправу. Сушеда нєпреривно допива. Гвари же анї спац нє можу, а Микола же фурт обецує же пойду бивац на Вельки шор. МАРЧА: Гей, чуєм. Гвари ми Рацпетийка же ґаздох буду висельовац на конєц, а ми будземе бивац у їх хижох. Я ше, гвари, селїм на парохию. (Шмеє ше.) (Амала бере з лавки лавор. Отвера дзвери.) МАРЧА: Сцела сом ше цошка порадзиц з вами. Но, уж лєм винєшце. 90

(Приходзи ґу Наталки и патри цо пише. Бере кнїжку. Обраци даскельо боки и чита.) АМАЛА (Охабела отворени дзвери и пита ше з приклєта): А то Макайов син нє у школи? Преходзел первейка коло нас. МАРЧА: Хто преходзел? АМАЛА: Мирон, ґаздов син. Та, реку, чи є дома? (Уходзи.) МАРЧА (Дакус є цихо, як кед би нє знала цо повесц): Озда пришол... А як ше вам видзи, уж сом ше вам раз и сцела питац, нонагейце же випатра яґод да є нє ґаздов син. Нє таки є як оцец. Якиш є иншаки. АМАЛА (Приходзи ґу орманчику): Нє на оца є, видно. МАРЧА: Андри, їх слуга у валалє, гвари же ше оцец зоз нїм вше вадзи. Зато так ридко и приходзи дому. АМАЛА: Цоже ши ше сцела порадзиц зо мну? МАРЧА (Оклєва): Цо? Га... АМАЛА: Цоже, озда ше ми нє боїш повесц? МАРЧА: Нє. Знаце цо? (Приходзи ґу Амали.) Знаце же я нє мам нїкого. Анї оца, анї мацер. Нїкого крем вас. Йовґен ше ище нє врацел з Нємецкей, та знам яку маце бриґу, алє... АМАЛА: Озда о даякей одаванки? МАРЧА: Нє, о иншим сом сцела. Нє бул професор док сом нє була дома? АМАЛА: Нє бул. МАРЧА: Вше ми гутори же треба же бим пошла далєй до школи. Све же и з вами побешедує. Я му гуторела: того року ище можем, бо сом дома, а нарок... Нє мам анї шмати, анї нїчого, та нє знам... Гварела сом му же нє знам чи пойдзем. Сукнї цо мам та шицко широки. Алє би то випатрало: пойдзем до Нового Саду облєчена у руских сукньох. Ище би ше ми у школи дахто опитал чи сом то пришла на пияц, чи цо... (Зашмеє ше весело.) АМАЛА: Як сцеш, моя дзивко. Ище два-три роки та биш ше и одац могла, алє кед нє сцеш... А так биш ишла до школи? МАРЧА (Здихнє): Га кед нє мам нїкого... АМАЛА: Ша кед же так сцеш, будземе ше старац. Тераз озда и жеми достанєме. Наяр озда лєм подзеля. А озда ше и Йовґен враци. Даяк лєм видземе на край. Оцец ци вше гуторел: Марчу будзем школовац. Умар, сеґинь, ище кед ши була малка. Остараме ше, нє бой ше. МАРЧА: Алє ви маце и вашо. И Наталки треба будзе раз пойсц. АМАЛА: Вона ище далєко од ґимназиї. МАРЧА: Будземе ище бешедовац. То нє таке нагле. Професор ми вше гутори: Єст швет хтори мож порозумиц аж кед ше вельо 91

зна. Ти, гвари мушиш пойсц до ньго. Я го нєбарз розумим, алє дараз, кед ше заприповеда, та бим го слухала длуго, цали дзень. Приповеда о шицким, а так же ми придзе жаль, бо нонагейце, людзе таки нєщешлїви, бидно жию, як и ми и бачи Микола, требало би дацо робиц, помагац, а видзим, парасткиня сом... Нє знам анї сама, сцела бим, та... Голєм спочатку бисце ми могли помогнуц, а вецка уж... АМАЛА: Нє розбивай главу на тим. Уж то лєм будзе добре. Можебуц же и од держави достанєш даяку помоц, або предаме дацо, та... (На улїци лярма бачи Микола.) МАРЧА: Идзе бачи Микола. (Глас ше чує яснєйше: Нє бешедуєм з такима! Я лєм зоз шоровим шветом, з мудрима людзми бешедуєм. Други глас: Зоз такима яки сце и сами, га? Приходзи ґу дзвером.) АМАЛА: Шлєбодно. МИКОЛА (Нагло уходзи. У єдней руки трима куку.): Дай Боже добри дзень. АМАЛА: Дал би Бог. МАРЧА: Витайце. МИКОЛА: Здрава будз! (Почина ходзиц по хижи. Патри дзе би положел куку. Цали є у понагляню. Попатра важно раз на Амалу, раз на Марчу.) АМАЛА: Дзеже сце ше пущели? Цошка яґда нє маце кеди. Зруцце ше дакус. МИКОЛА (Ходзи, претаргує Амалу): Идзем! Охаб гет, нє знам дзе ми глава. Думам же ми розпукнє. Бриґи. МАРЧА (Весело): Яки бриґи? Ша голєм тераз нє треба же би вас мучели. МИКОЛА (Маха з руку): А-а. Нє знаш ти нїч. Бриґа то кед на чловеку стої валал. Знаш ти, Амало зоз ким бешедуєш? (Нараз станул и зогнул ше дакус.) АМАЛА: Ша, з вами. Зоз сушедом, бачиком Миколом, нє? МИКОЛА: Зоз комесию! АМАЛА: Яку комесию? МИКОЛА: Идземе пописовац до Макая на салаш. Пошла му жем. Идзе цала комесия, а мнє положели зоз срезу, як главного. Такой и оставам чувац на салашу, бо то ци швет рознєше шицко. АМАЛА. Наисце? Га, ви вецка... МИКОЛА: Я вельке. И зоз салашу вецей нє виходзим! Такой сом и моєй баби гварел: „Стара, позруцуй тоти два-три сукнї до партка та ше зберай на салаш!” Хижа ше нам и так лєм цо нє звалї. Док придзе Петро най ю себе оправи, а ми ше намесциме на салашу. 92

АМАЛА: Га як же?.. МИКОЛА (Нє може слухац): Так же ґаздом пошло наруби. Кед би Макаї знал же мнє прави салаш, подпалєл би го. Наробел сом ше за свойого живота, та тераз треба дакус и ужиц... МАРЧА: Шеднїце, сушед. А як же зоз жему, нє достали сце ище? МИКОЛА: Нє шедам. Досц ми дзешец ланци. Я знам же би мнє вони, власц, дрилїц и вецей, бо я роботнїк якого ше нє находзи при каждих прощох, алє то анї зо мну нє так лєгко висц на край. Лєбо, до петнац бим ище и приял даяк. Тельо же бизме з бабу и з єдним слугом могли даяк байлаґовац зоз ню. Бирешох нє думам тримац. МАРЧА: Та ви ше тераз уж пущели на салаш? МИКОЛА: Просто на салаш. (Цихше.) Муши ше, же би Макаї нє пошол скорей як ми. Могол би дацо напакосциц яки є чудак. (Ходзи по хижи. Дриля шапку назадок. Блажено ше ошмишкує.) Ей, и дочекал сом? Находзел сом ше, вера, по цудзих людзох. Уж даскельо ноци нє шпим. Баба ми нє да мира, як тота оса. Фурт ше випитує: А чи нам даю салаш, а чи буду и хижи дзелїц, а чи уж тераз може купиц кожух... Идз, реку, до пекла, Даю ци шицко, лєм ми дай мира, бо тераз правим план. Яки план? Кед ци даю, реку, Лисого салаш, та би тоту фабрику преселїц ту до гумна. Нє може лєм похопиц. АМАЛА: Алє ви зошицким оставаце на салашу? МИКОЛА (Зачудовано и нагнївано): Як же думаш? Же ше шпацирац идзем? Чи ци то жени нєдовирлїви! И кед сом моєй гварел у чим ствар та вищирела тоти очиска яґод цибулї. Лєдво сом ю прешвечел же є вецей нє худобна, алє є як и кажда друга ґаздиня. „Та купиме и краву тераз?”, пита ше. Ша достанєш задармо, нє будземе куповац, гварим, а тоту подлу козу одтамань до дябла езерного, бо ме до гроба наженє. Тераз ше ми нє умера ище голєм пейдзешат роки! И мнє то чудне. Служел сом по Швабох у Филїпове, у Вепровачу, пейц роки сом пребул у Шика под Кулу. А ище по Руснацох кельо! У Шимка, у Лисого, у Макая... Робел сом, робел, а кед сом ше огляднул яки хасен, та сом вше лєм мою нєлапшну бабу у подраней сукнї видзел же ше цага за мну. И тоту стару, подлу козу. Воно, и змогол сом ше. Змогол сом лєм хижу, алє кед би тераз нє пришло тото же ми даваю салаш, повала ме уж цо дзень могла привалїц. Лєм бисце дознали док би предзванял же бачика Миколу греда прицисла. Ай-яй... Розприповедал сом ше. Лєм най Петро сцигнє цо скорей. (Бере куку.) АМАЛА: Маце кеди, бачи Миколо, анї сце ше нє зруцели. 93

МИКОЛА: Нє, гварел сом ци же нє мам. Ище поведза там на валалє же ми уж нє бриґа. МАРЧА: Анї сце нє гварели як було на розправи. МИКОЛА: То нє мож виприповедац, то треба видзиц. Лярми кельо сцеш. А шицко жени направя. Ми, хлопи, ми мудро, нє на широко. Лєм: Нє треба му, вжац од нього! А жени позазберую яґод з грабачку, розлярмаю ше як гуски наяр на пажици. Но, нїч. Другираз вам виприповедам. (У приклєце дуркли двери. Бачи Микола ше огляднул.) МАРЧА: Хтошка идзе. Чи нє Яни од ґазди? (На дзвери дурка, а такой потим и уходзи Михал Макаї.) МАКАЇ (Нахмурени и нєрозположени. Кед збачел Миколу, указал знак нєзадовольства.): Добри дзень. АМАЛА (Збунєно): Витайце. Пришли сце... МАКАЇ (Попатра на Миколу. Претаргує Амалу): Зашол сом. Дацо сом це сцел замодлїц. Та, як же, Миколо? МИКОЛА: Я добре. (Нєзґоднє му. У першей хвильки нє зна як ше справовац, а вец при ньому превладує гордосц.) Мам роботи, алє реку забегнуц до сушеда. АМАЛА (Прицагує карсцель): Шеднїце. МАКАЇ: Нє шеднєм. Сцел сом це лєм замодлїц. Нєшка на конференциї вигласали же сом нє параст... МИКОЛА: Бул сом там. Идземе пописац на салаш. МАКАЇ: Чул сом як ши лярмал. Лєм меркуй... МИКОЛА: Нє лєм я. Як зме вигласали, то готове! МАКАЇ: Нє готове! (Сце ище цошка повесц, алє одмахує з руку, яґод кед би сцел дац до знаня: „З тобу нє вредзи бешедовац”.) Ти знаш (Oбраца ше ґу Амали), були сце з Йовґеном у нас на салашу, та знаш чи сом робел чи нє. Крича же сом ходзел по пияцу и шедзел у карчми у Мироня... Ти видзела. МИКОЛА: И же ши пожичел пенєжи чи цо то було. МАКАЇ (Попатра нагнївано на Миколу): Ти знаш, та... Ютре сцем пойсц до суду до Кули. Уж сом ше презнал як то идзе. Подношим жалбу та би требало же биш пришла подписац. То нє дацо вельке... лєм подпишеш же сом робел жем... МИКОЛА: Нє достанєш анї так. Тераз уж дармо! МАКАЇ (Розєдзено): Тебе сом нє гварел нїч! МИКОЛА: Я лєм споминам. МАКАЇ: А даєден дзень придзеш и по тото цо сом ци ище длужен за сина. Затераз ище най будзе на салашу, а познєйше уж як будзе. АМАЛА: Я нє знам, як же без Йовґена. Же би нє була даяка хиба. 94

МАКАЇ: Нє може буц нїякей хиби. Крашнє подпишеш и готове. Розтолкую ци там. МИКОЛА: Та ти би жем назад! МАКАЇ: Цо ти фурт ставаш крижом! (Сце облац та мурчи.) АМАЛА: Бачи Миколо! (Збунєна є.) Га, будзем видзиц. МИКОЛА: Нє може вона подписац. То уж... Нє достанє жем кед подпише. МАЛАЇ: Знам же вас пуйкаю, алє то нє будзе вично, нє думай! АМАЛА: Га, кед бисце причекали ище даєден дзень, можебуц ше враци Йовґен. МАКАЇ: Нє можем чекац. Рисаром, Мишкови и Ґовльови сом уж гварел. МИКОЛА: Но, нє пойду анї вони. Як же достаню жем кед пойду подписац же би ше тебе врацело? МАКАЇ: Ти з нєй сиґурно нє достанєш. (Амали.) Лєм ше позберай та ютре... придзе коч... до поладня ше врациш. МИКОЛА: Ми тераз идземе на салаш. (Сце ище бешедовац, алє ше вонка чує лярма. Миколова баба бежи и ище од капури кричи: „Стари, Господи, дзе ши?” Шицки ше оглядаю.) Цо лярма, зазрак? (Идзе ґу дзвером. Лярма ше чує вше баржей: „Миколо, дзе ши пошол?”) Яґод кед би ю дацо привалєло. (Отвера дзвери.) Нє бунь людзох. Цо ши ше розлярмала, яґод кед би ци дахто главу одрубал! (Убегує Юла. Нєушорена є.) ЮЛА: Яй, Господи, дзе ши? МИКОЛА: Ту сом, цо же таке нагле? АМАЛА: Озда нє гори дацо. ЮЛА: Пришли хлопи. МИКОЛА: Хто пришол? ЮЛА: Петро ше врацел з Нємецкей! МИКОЛА (Занємел од несподзиваня и радосци): Петро пришол? Дзе є? (Маха з руками, нє зна цо повесц.) Син ми пришол! (Бежи вонка, за нїм Юла.) АМАЛА: Ша то вецка и Йовґен пришол! Дзе су? Первейка зме лєм приповедали о нїм. Наталко, мила моя, оцец пришол! О, Господи! (Преклада сакайтов и висипує муку под лавку. Бежи вонка.) НАТАЛКА (Скака и бежи за мацеру): Оцец пришол, оцец! МАРЧА: Гварела сом же ше враци. (И вона бежи на дзвери.) МАКАЇ (Сам): Радую ше. Ту швет обрацаю горебздом, беру шицко, таманя, а дакого ище цага дому. Буду ище бановац же крочели на тоту жем. Я би одходзел отадз, а вони ше врацаю. Могли пойсц до Французкей або Америки, дзе панує шорови швет, а нє худоба, битанщина, яґод ту. Нє сцел сом вериц кед пред войну гу95

торели, а и тераз, же буду маєтки одберац. Одбераю! Од чого же думаю жиц кед поберу шицко? Ша ґаздове витримую тоту державу. Цоже сом вам завадзал? Давал сом вам роботи, а тераз ме сцеце знїщиц! Нє будзе то длуго. (Спод конку ше заш чує бешеда и лярма, найбаржей глас Миколи: „Чекаме вас, чекаме, яґод єшеньски диждж! И Сивч пришол уж давно.) А тот, Микола, дума же тераз цали швет його. Нє клєкам я так лєгко! Будземе видзиц хто грубши конєц вицагнє! Придзе ше ище єднац за наднїчара, вецка будземе иншак бешедовац! Люцке би сцел! Достанєш! (На дзвери уходзи Петро.) ПЕТРО: Добри дзень! (Здихує.) МАКАЇ: О, Петре, лєдво раз. Сцигнул ши! Лєм кед добре. ПЕТРО (Дава му руку): Сцигнул сом. МИКОЛА (Дриля ше напредок): У добри час, бо ше у нас тераз робя чуда. Пролетере ґаздую. Дзе ши лєм набавел таки шинєл? Гварел сом им: враци ше Петро, охабяйце и йому дзешец ланци. АМАЛА (Жалосно): А цоже Йовґен, кеди же сцигнє? Дзеже ши го охабел? Я думала же сце вєдно пришли. МИКОЛА: Сцагнї тоти чуда зоз себе. Стара, нолє! ЮЛА: Чекай, анї сом го нє видзела. (Лапа го за руку.) Намучел ши ше, га? Маш буц гладни. А у нас тельо нового. Стари лєм цо нє страдал. МИКОЛА: Було и бомбардованє. Лєм цо нам шопу нє преврацело. Стара, идз порихтац. Надлєцели... Кед бим нє убег до долїни – готове. Такой сом видзел же єден на мнє мал дзеку. Швет скаре и Швабох. Но, поме дому. ПЕТРО: Такой. АМАЛА: Кеди же ши бул з Йовґеном? ПАТРО: Давно я уж нє зоз нїм. АМАЛА: Нє зоз нїм? Анї нє знаш нїч? ПЕТРО: Знам... МАРЧА: Враци ше фришко? ПЕТРО: Озда ше враци. Остатнї раз сом бул зоз нїм 1945, у априлу, пред самим концом войни. АМАЛА: А од теди нє? ПЕТРО: Нє, од теди сом сам. (Идзе набок. За себе.) Чи най єй повем чи нє? АМАЛА: Случело ше зоз нїм дацо? ПЕТРО: Нє... АМАЛА: Поведз, нє муч ме. Видзим же маш цошка. Кеди ше враци? 96

ПЕТРО: Я думал же є можебуц уж и дома. Розишли зме ше. Єдного рана... я пошол напредок, а вон остал. Дотля зме були вєдно. Ми пошли по калдерми, ношели зме муницию. АМАЛА: А Йовґен? ПЕТРО: Повем, нач оддрильовац. Йовґен... остал. Нє знам цо було знїм. Можебуц бул ранєти, можебуц... АМАЛА: Остал у Нємецкей? Озда є нє забити? ПЕТРО: Нє знам чи забити. Остатнїраз зме були вєдно у єдним нємецким валалє. Руси уж доходзели, а Нємци нас цагали далєй од фронту. АМАЛА: Гутор цо скорей! ПЕТРО: Я ше рушел пред нїм. То було з рана. Вишли зме з валалу. Нє дошли зме далєко, а од фронту налєцели крилатици. Видзели зме з брега як бомбардую. АМАЛА: Та там остал? ПЕТРО: Вечар зме чули же унїчтожена скоро шицка колона у хторей бул и Йовґен. Тельо знам. Од дакого сом чул же посцекали ґу Русом. Прето сом и думал же є уж дома. Тераз, нє знам. Нє знам цо з нїм було бо за нами ишол фронт. Можебуц го ранєло. АМАЛА (Закрива твар з руками и шеда на лавку): Кед є живи та би ше озда явел. Остал вон у цудзим швеце. Тераз сом сама. Наталко, дзецко мойо, нє пришол оцец. Охабел нас. Тельо зме го чекали. (Притулює Наталку. Марча кладзе хусточку на очи.) ІІ О два тижнї. Хижа у Макая. У чолє красни креденц, полни зоз судзину. З лївого боку вельки отоман, поконцу нього на столїку радио. На штред хижи вельки стол закрити з червеним партком. У правим куце цегелкови пец. Над отоманом виши Христова слика. На повали виши красни лустер. Єдни дзвери водза до другей хижи, други до конку. Макаї походзкує по хижи. У лайбику є и гологлави. Мирон шедзи на краю отомана, превраца папери якейшик кнїжки. Меланка шедзи при столє и штрика. МЕЛАНКА: Шалє, докля то лєм будзе так? МАКАЇ: Та нє будзе длуго, нє бой ше. Фришко вони виґаздую. Лєм док потаманя шицко. МИРОН (Патри до кнїжки): Годзен то прейсц ище добри час. Нє видзи вам ше же то нє пойдзе так лєгко? (Попатри на оца.) Ви задумуєце же єдного дня кед станєце пред Месним урядом будзе стац стари полицай и же дораз придзе дахто и крашнє пове: „Цо 97

було – прешло, берце жем и салаш назад”. И нїхто нїч – пришло старе. МАКАЇ: Нє думам я нїч, алє видзим же так ґаздовац нє мож. Шицких шорових людзох поодпущовали зоз служби, понамесцали ше на власц койяки локварди. Лєм пать, кого маш шорового у валалскей хижи? Сами кондаше. Анї єден ше нє зна анї подписац як треба, а пришол розказовац. Жаль им же ми маме та сцу потрепац и понїчтожиц шицко. Муши исц шицко наруби, муши... Зоз своїм анї єден нє знал ґаздовац, свойо розруцал, а тераз пришол ґаздовац зоз цалим валалом. МЕЛАНКА: Алє, чом же вони так одбераю? Побрали од Швабох – но, то ище мож розумиц. МАКАЇ: Чом? Ша, треба им. (Мирон става, сипе води до погара и пиє. З другей хижи ше чує кашлянє и слаби глас. Меланка става и идзе ґу дзвером.) ГАНЯ (Помали виходзи зоз хижи, з Меланкову помоцу): Цоже, Михалє? Яким ше нє врацел? Цо зоз тому жему? Нє можем анї лєжац на мире. МЕЛАНКА: Шеднїце на канабель. МАКАЇ: Цо ши и ставала? ГАНЯ: Як же у тим суду? Будзе дацо, чи нє? Требало и тебе пйсц. Чи то вон пороби шицко як треба? МАКАЇ: Та пороби, цо ше стараш. А требало би му уж наисц. ГАНЯ: О чим же бешедуєце? Цошка так лярмаш... МЕЛАНКА: Знаце о чим. Вше о истим. МАКАЇ: О комунистох. О тих цо нєшка ґаздую. ГАНЯ: Ша лєм най поврацаю цо побрали, та най ґаздую. МАКАЇ: Буду ище и сами ношиц, лєм чекай. МИРОН (Опера ше на креденц): Були сце на розправи. МАКАЇ: Бул, цоже? МИРОН: Праве прето. Нє споминали сце же як цала сала, шицки худобни, скричали же сце нє землєдїлец и най ше од нас вежнє жем. Нє пробовали сце себе задумац хто виновати? (Меланка бере штриканє и става ґу пецу.) МАКАЇ: Як хто виновати? ГАНЯ: Та, охабце ше. МИРОН: Хто виновати же людзе маю дзеку розтаргац ґаздох на фалатки? МАКАЇ: Битанґи маю дзеку. Тоти цо нє веря до Бога. МИРОН: А кед таких була полна сала? Ви сцеце же би нам врацели вельки максимал и готови сце биц ше за ньго, а и кажди з нїх сце голєм тельо же би могол жиц зоз тей жеми. 98

МАКАЇ (Претаргує Мирона): Най роби! Як же потераз жил? Най ше поєдна за биреша! Дзе же ше поєдна кед побрали од ґаздох? МИРОН: Алє, вон сце мац свойо праве прето же ше потераз вше єднал и робел у люцкого. Сце мац свой фалат жеми. А як може мац кед дзешецме ґаздове у валалє маю по 80-90 ланци? Тоти дзешецме маю скоро тисяч ланци, а други двацецме заш тисяч. Наостатку гевти пейц-шейсц тисячи чи маю даєдну бразду чи нє. Знам, єст и штреднїх, алє у валалє єст коло тисяч фамелиї без жеми. МАКАЇ: Га, чом же препили? Цо ти мнє ту приповедаш? Мнє дармо приповедац! Тото цо купел мой оцец и я – то мойо! Нїхто нє ма право брац! Я видзим (Става), видзим же ше и ти уж попшел. Свойому оцови будзеш доказовац же нє ма право? Мнє будзеш учиц? МИРОН: Нє будзем вас нїч учиц... ГАНЯ: Насип ми води, Мелан. Як можу мац право кед шицко побрали од нас? МИРОН: Ту нєт цо нового повесц. Алє же сце и сами виновати, а розуми ше и други, и то правда. До того мушело присц. Ви тримаце же маце право куповац гоч кельо жеми и єднац слугох, а вони тримаю же маю право за свой труд брац полну награду, хтору нє достаню як слугове. Их єст вецей. Ви сцеце насилу, и вони сцу насилу. Ви сцеце насилу тримац сто ланци, вони кажди тельо же би му було досц за живот. МАКАЇ: Сцу вони насилу же бизме шицки ходзели з торбами на хрибце. Нє гутор ти мнє! ГАНЯ: Удян, цо ше вадзице! Дахто пове же ше ту забиваме. МАКАЇ: Цо ше вадзиме? Хто би ше нє вадзел кед уж и його заражели? То твойо дзекованє, га? За кого думаш же сом робел, за кого сом змагал? Тебе сцем охабиц, бо мнє уж нє треба вельо. Думаш же сом чувал Курташорцом и тим зоз конца? Их ци жаль, а оца ци нє жаль? Пать себе на мацер! Видзиш? То вони зробели! Одкеди вжали жем, анї ходзиц нє може. Ище ми ту будзеш приповедац! ГАНЯ: Вера, мой сину! Од двох салашох и телєй жеми цо остало? Як лєм могли так? (Лапа ше за главу.) МАКАЇ: Идз назад лєгнуц. Гварел сом най нє ставаш! (Приходзи ґу нєй и водзи ю до хижи.) Мелан, гибай! ГАНЯ: Цо того Якима ище нєт? Чи вон окончи цо треба? Гварел ши му най пойдзе до провкатора? МАКАЇ: Гварел сом му, гварел. МЕЛАНКА: Нє мучце ше зоз тим, мамо. Враци ше то шицко. (Виходзи з мацеру.) 99

МИРОН (Єден час су цихо): По вашим єст лєм єдна правда. Ви думаце же є на вашим боку. Алє и вони, тоти цо беру жем, тримаю же є на їх боку. Вони би нє сцели буц вични биреше. Чежко то робиц цали живот, а нїякого хасну. МАКАЇ: Анї я нє шедзел! МИРОН: Але зато маме вецей як нам треба. МАКАЇ: Тераз нє маш нїч! Так ци ше пачи? МИРОН: Чи ше ми пачи чи нє, вировнац ше муши. Думаце же би ствар була ришена кед бисце достали жем назад и кед би ше вообще врацел стари час? МАКАЇ: То сиґурно. Но, най чуєм! МИРОН: Просто: враци ше старе, а зоз тим и шицка жем. МАКАЇ: Досц ми седемдзешат ланци и нови салаш. Стари най им останє. МИРОН: Поєднаце биреша и єдного слугу. Людзе зосцу жиц та буду мушиц робиц. Алє, у нїх тото жиє од родзеня: чом би я робел за другого, чом би други ношел плоди моєй роботи? Нє чувствуєце яке то понїженє робиц за другого? И єдного дня придзе тот биреш и слуга... и други таки та скрича: „Сцеме и ми жиц на тим швеце як людзе!” МАКАЇ: Я им нє сперам най жию, лєм най нє бабру мойо! То прето же ше нє тримаю шора як пише у Библиї. А там пише: Нє рушай люцке! МИРОН: Алє кед праве ми тоти? МАКАЇ (Револтовано): Хто ми? Кеди ши ме видзел же сом краднул од дакого? Мнє нє треба люцке. А кед вон роби у мнє та го плацим. Нє роби задармо. МИРОН: Алє тота жем цо вон роби нас збогацує. Нє будземе вецей бешедовац о тим. МАКАЇ: То добре гвариш. Алє, поведз ти мнє же чи я тебе зато дал до школи же би ши вше предруцовал свойому оцови? Зато я на тебе вируцел тисячи же биш ми приходзел загорчовац живот? Цо ми людзе поведза? А уж гуторя же ховам безбожнїка. Цо пове швет? Я ци гварим, а уж сом ци и гварел, же нє сцем до обисца нїяких социялистох! Нє сцем же би ми дахто, нє сцем же би ми анї мойо дзеци ставали крижом. Нє сцем погубених до моєй хижи! МИРОН: То ше на мнє одноши? МАКАЇ: На тебе! МИРОН: Думаце же сом длужен церпиц? До тераз сце ме примушовали най цо менєй ходзим дому, а тераз сцеце же бим вецей анї нє ходзел? МАКАЇ (Лярма): Га нацо же ходзиш кед вше звада кед придзеш! 100

МИРОН (Одлучно): Пойдзем! Лєм, тераз... (Приходзи ґу орманчику и вицагує фийовку. Цошка глєда.) МЕЛАНКА (Уходзи): Мац ше пита цо така лярма. МАКАЇ: Лєм идз нука, правим шора! (Пред приклєтнима дзверми ше чую крочаї. Дзвери ше отвераю без дурканя. Уходзи Амала.) АМАЛА: Дайбоже добре пополаднє! (Меланка идзе до хижи.) МАКАЇ: Дай Боже. Цоже? АМАЛА: Га, пришла сом по тото цо сце гварели же за Яника, цо сце му длужни. МАКАЇ: По длуство ши пришла? АМАЛА: По тото цо сом єднала... МАКАЇ: Знам. Чом же ши нє пришла подписац до Кули? Було ци чежко, а тераз сцеш виєднане. АМАЛА: Нє можем я без чловека. Гварели сце най придзем. МАКАЇ: Док ми нє враца жем нє дам. Нє мам. Зоз салашу винєсли шицко. Идз, питай од Месного одбору. Най ци вони даю кед вжали жем. АМАЛА: Кед служел, ви мали жеми. МАКАЇ: Нє мам! МИРОН: А кельо же маце достац? АМАЛА: Мам дзешка записане. (Глєда у хусточки.) Алє знам и так. Нє богзна цо... МИРОН: Дайце жени! МАКАЇ (Нагнївано): Ти ше нє мишай! АМАЛА (Достава одлучни випатрунок): Добре, кед нє даце – нє мушице. Нє зґаздуєце на тих двох метерох жита и тисяч динарох. Кед вам их так треба, най останю. Остало ище и од того цо зме були биреше. МАКАЇ: Дам ци, дам. Лєм требало присц до Кули. Мож то и зоз красним. АМАЛА: Чекац чи нє? МАКАЇ: Такой ци дам. (Става при креденцу.) Раз сом му дал 25 динари. Тельо менєй. АМАЛА: Кому? МАКАЇ (Вицагує фийовку): Твойому синови. Дам ци же би ши нє поведла яки Макаї... же нє сце роботнїкох виплациц. А тото цо гвариш док сце були биреше же сом длужен, то ше уж спреведаш. Йовґен ци раз вожел сламу до валалу та ше виврацел. Обидва драбинки поламал. Нароком угнал до беґелю. Нє вжал я люцке, нє треба ми. (Черчи з дробнима пенєжми и обраца ше так же би Амала 101

нє видзела.): Ту ци 955 динари. Нє мам вецей дробни. (Дава єй.) На, нє сцем буц длужни нїкому. Можеш приповедац як сом це нє виплацел. АМАЛА (Бере пенєжи): А зоз житом? МАКАЇ (Попатрел на сина): Идз най ци Андри набере. Там є дзешка у хлїве. Померац пойдзем я. (Амала виходзи нє здравкаюци.) МАКАЇ: Нє зна повесц анї збогом. МИРОН: Чом сце єй нє сцели дац. МАКАЇ: Цоже ти тераз? Нє сцем же би ше дахто мишал до моїх роботох! Потераз ми нїхто нє розказовал, нє будзеш анї ти. А цоже, уж ши ше оддумал пойсц з дому? МИРОН: Нє оддумал. Там дзе сом бивал потераз у Беоґрадзе ме нє глєдайце. (Идзе ґу отоману дзе у куце руцени жимски капут. Шука ше.) МАКАЇ: Пенєжи на драгу ци нє треба? Швидко ше ти предумаш. Лєм док ци ше кишенка випражнї. МИРОН: Постарам ше же би нє було так. МАКАЇ: Нє треба ми до обисца бебожнїкох, комунистох! Нє сцем! Нє мам право же ци жадам добре? Вони маю право же беру люцке, а я нє мам право нє дац свойо? (Дакус ше таргнул патраци на Мирона, хтори вибеа з креденца якиш папери.) Ище нє було досц? Руси пошли з коньми и кочами кед приходзели, тоти зоз жему и салашом, мац ше розхорела... Ище ми и ти задаваш бриґи! Нєт правди. Нє було єй анї пред войну, алє єй нєт анї тераз. Дармо ми зоз тим скакаш до оч. Єст лєм вельо глуптацох, заведзених и тих цо би однїмали люцке. (Нє обраца ше ґу Миронови.) Лєм тих кед би нє було тельо. Алє, знам их. Каждого знам кед лярмал. Приду ище одвитовац! МИРОН: Тото голєм нє гуторце предо мну. (Идзе до хижи – на право.) МАКАЇ: Га, идз! (Отвера дзвери до конку.) Андри? Гибай нука. (Завера дзвери.) Уж ши обецал же пойдзеш. Место же биш ше цешел же ци сцем охабиц тельо добра, видумуєш глупосци. Ти, випатра, нє знаш як сом ше радовал же ставаш на ноги... Тераз ми таргаш перша. Таргай... АНДРИ (Отвера дзвери): Ище сом нє набрал. Мехи дзирави. Єден сом заткал зоз чутку, а тот зоз смугу пукнул. МАКАЇ: Набереш после. Пойдзеш на угел та будзеш мерковац. АНДРИ: Набрац и до того лєнового? Нє барз є дзирави. На дну миша прегризла. МАКАЇ: Кед Мирон видзе з дому та будзеш патриц кадзи руши. Алє нє идз нїґдзе. Лєм набер. 102

АНДРИ: Набрац? А цо зоз тим дзиравим? Принєсц вам го? МАКАЇ: Но идз, идз! АНДРИ: Та примерковац вецка, чи цо? Добре, добре, уж лєм примеркуєм. Порихтац би мех и мажу. МАКАЇ: Порихташ и мажу лєм ше бер! АНДРИ: Га, уж лєм порихтам. (Виходзи помали. Под конком ше стрета з Миколом, хтори лопота з древянками.) МАКАЇ: Ище ми и тот допива. МИКОЛА (Лупка з древянками пред дзверми): Дома дахто? (Отвера дзвери.) Дома сце? МАКАЇ: Нє дома. Озда нє видзиш? МИКОЛА: Видзим, слава Богу. Нє о тим бешеда же чи видзим. (Знїма шапку, а вец ю знова кладзе на главу. За древянками ше му цага слама. Почал ше зобувац при дзверох, а вец ше предумал та их заш обул.) Нє сце попущиц тота жима. А я пре тоти ствари заш пришол. МАКАЇ: Зобуй древянки. Анї я у хижи нє ходзим у древянкох. МИКОЛА: Видзим же яґда чухане. (Обраца ше роздумуюци чи их зобуц, алє нє зобува.) Такой я идзем лєм, реку, опатриц вас дакус? Давно сом уж нє бул, а моя фурт допива: „Идз пре тот креденц. Опитай ше чи нє предаю тот креденц цо стої там у приклєце. Їм нє треба, а наш сце вжац Петро”. МАКАЇ (Иронїчно): Га, ти ґазда на салашу. Цоже ше мнє питаш? МИКОЛА: Думаш же єй нє доказуєм? Гварим єй, охаб ше, реку, жено, то уж и так шицко нашо. Алє нє, нє сце. Богобойна жена моя стара. И сцел сом повесц же над хлївом премака закрице. Подкладал сом мехи и якуш перину цо сом нашол на пойдзе. Реку чи би ше у це нє нашол даяки череп, дас петнац фалати? МАКАЇ: Цоже ши одо мнє пришол питац? МИКОЛА: Га, реку, чи нє ти розбил? (Помали идзе ґу отоману, шеда и подруцує ше два-три раз.) То яґда стара роба. Анї у Швабох нє було таке. Палє як подруцує. Нє на предай? Моя до тераз на сламнячи спала, а тераз гвари: „Ша, кед зме достали салаш, уж би и даяки канабель. Клуби ме, гвари, почали побольовац од сламнячи”. А цоже зоз тоту жему? Реку, най ше опитам. Нє сцу ци врациц, га? Нє даю так лєгко. (Мирон уходзи, одлучно. Обачує Миколу, хтори става з канабеля.) МИРОН: Витайце. МИКОЛА: Здрави будз. Цоже, ти дома? МИРОН: Ище дакус. Шеднїце, бачи Миколо. 103

МИКОЛА: Праве сом ше сцел питац оцови же зоз тоту жему, цо зоз ню? Хтошка споминал же якбачу враца, чи цо. Чи уж и врацели? МИРОН: Нє бойце ше, нє врацели. МАКАЇ: Враца. МИРОН: Свою часц достанєце, бачи Миколо. МАКАЇ: Ти думаш же вшадзи шедза таки битанґи як у нас у валалскей хижи? Ище даєдни пойду и до гарешту прето же робели процив закона. МИКОЛА: Га, чуєш... воно, могло би ше дакому и тото трафиц. Та, гвариш, достанєм, га? МАКАЇ: Анї тебе би нє почкодзело дакус. Могли би це у гарешту, кед уж индзей нє, подучиц як ше одноши ґу цудзому добру. МИКОЛА: Думаш, га? Стари я уж за таки ствари. Мнє уж лєм мира треба. Наробел сом ше през живот та, реку, дакус одпочинуц. Док одмераю жеми, нє будзе згорше. Лєм, канабель ше ми попачел. Таки шумни, ружовани. Нїяк є нє на предай? МАКАЇ: Чекай ище дакус та пойдзеш и ти и жем и канабель и шицки ви на громаду! МИРОН: Нє можеце на иншаки способ виражиц гнїв? МАКАЇ: Нє можем! Виражуєм так як сцем. Нє боїм ше нї од кого. Озда ше од того будзем бац? Лєбо од тебе? МИРОН: Дацо сце зоз нєшкайших часох могли и научиц. МАКАЇ: Вельо сом научел! Досц ми тото цо знам. МИКОЛА: Я нє такой таки страшни, алє... алє сом зато... нє знаш ти яки я бул док сом бул млади. Сушедови сом винял капуру та сом ю у єдней руки однєс до Буячей долїни. На око нє випатрам так богзна цо, алє... МАКАЇ: Нє випатраш ти нїяк. Ти знаш лєм лярмац кед треба, алє... МИРОН: И робиц. А кед треба... МИКОЛА: И робиц, алє кед ше нагнївам, таки сом, таки сом яґод тото розпечене желєзо. Сцел сом ше ище дацо питац, алє кед ши таки нє у дзеки та нє будзем нїч. МАКАЇ: Анї нє питай! МИКОЛА (Потераз нє бул озбильни, тераз достава озбильни випатрунок): Лєм ти мнє нє грож вельо! Я вецей нє биреш у це. МАКАЇ: Будзеш ище, лєм чекай! МИКОЛА: Прешли стари часи, Михалє! Бирешовал я досц! МАКАЇ: Ша, анї ши нє за инше. Видли та руцац гной. МИРОН: Видли, та... МАКАЇ: Та цо? 104

МИРОН: Розчисциц себе драгу, бо док сце живи нє даце му мира! МАКАЇ: Я му нє дам мира? Од кого же вжали? Я брал од нїх? Без закона, як тоти крадоше! Я им нє дал мира? Озда же сом им хлєба давал? МИРОН: Нє бул то сладки хлєб. МАКАЇ: Добре же сом им дал и такого, бо би поздихали од гладу. МИКОЛА: При здравих рукох здохнуц? МАКАЇ: Пришол ґаздовац. Дзеже ши бул дотераз? Нїґда ши нє мал нїч, а тераз ши пришол на мой салаш. Зоз собу нє знаш вивесц шора, а другому сцеш розказовац! Шицки ви таки. Зато вам и видзе робота наруби. Лєм ше вешельце! Мудрих людзох одпущели, а понамесцали ше тоти... Знаш даєдно слово написац, знаш ти дацо, Миколо? МИКОЛА: Знам. Закруци ци ше у глави кед ци шицко погуторим. Думаш же ми нїхто нїч нє знаме? Чекай дакус. Научел я вельо койчого. У хлїве, при каганцу сом ше учел писац, а ти ме навед най роздумуєм о своїм живоце. МАКАЇ: Досц уж було! Уж биш могол пойсц. МИКОЛА: Га, идзем, бо... МИРОН: Чекайце ище дакус. (Микола нє зна цо робиц.) МАКАЇ: Но, цо чекаш? Бер ше ми з обисца док ши мирни! МИКОЛА: Та з креденца нє будзе нїч? Анї з канабеля? МАКАЇ: Вонка кед ци гварим! МИРОН: Дармо лярмаце. Зоз тим ше нє прешвечує. Лєм ше тримайце, бачи Миколо. МИКОЛА: Я витримовни. Нє сцел сом лярмац, алє нє думай же будзе по твоїм. Знам яки ши чловек. Сушедов хлапец служел у це, та ши му на лїки нє дал. Остал вично калїка. Таки ши му хлєб дал. Гоч, гоч и мнє нє станє, алє по твоїм нє будзе. (Макаї рушел даскельо крочаї ґу Миколови. Мирон става опрез нього.) Дармо ше гнїваш. Тераз ше ми розгнївали. А мой гнїв векши яґод твой. Векши є, бо сом го сперал през пейдзешат роки. Зато ци гварим же нє будзе по твоїм. Вецей нє будзем бирешовац у це. Нїґда! (Виходзи.) МИРОН: Вон ма свойо интереси, свой живот. Видзице же сце жиц. МАКАЇ: Заш починаш? Ґу тим? Ґу тим битанґом хтори це сцу задавиц и побрац шицко, ґу нїм ше лапаш? Видзел ши того? Од нього чекаш дацо добре? Шицко свойо розруцал, препил, а тераз ше за люцке лапа. Цо сом нє на власци же бим их научел шора! Анї чесци, анї шора! Дзивина! Видзиш ти цо вони сцу? Сцу же бизме шицки ходзели розтаргани, же би нам по фалату хлєба дзелєли. 105

Побрац шицко, потаманїц и вец гонїц на роботу як статок. Поберу ци шицко з обисца, охабя у єдних шматох та можеш жиц. Чи ти нє видзиш же вони тото сцу? Ище ши ше нашол бранїц их. Дзе ци розум? Господи, дзе ци розум? (Престава бешедовац и патри на Мирона.) МИРОН: Нє маце нїч вецей? МАКАЇ: Цоже би ши ище сцел? Нє досц ци? Нє досц ци кед видзиш же це упрепасцели? МИРОН: Мнє нє. МАКАЇ: Нє? Зоз чого думаш же ше будзеш школовац? З нєба ми спадню пенєжи? МИРОН: Нє нужно. У цалей ствари, у шицким цо сце потераз гуторели лєм сце нє спомли же... МАКАЇ: ... же досц паратовали. Нє гутор ми, нє гутор! МИРОН: ...же би требало дацо зробиц най их нєстанє. И то праве тих цо вецей нє маю дзеку служиц. МАКАЇ: То нє жадам. Лєм им тварду песц над главу треба, змиря ше. МИРОН: Сумням. Можем пойсц тераз. (Идзе ґу канабелю.) МАКАЇ: Миронє! Сину! МИРОН: Очековал сом же ше так зверши медзи нами. Нє чудує ме. Жадаце одо мнє таке цо сом нїґда нє годзен виполнїц. Можебуц будзеце мац вецей мира без сина, а з маєтком и прешвеченьом же маце право, яґод зоз сином хтори би вше повторйовал же нє лєм ви маце право, же єст ище велїх хтори сцу жиц так исто як и ви. Мержим патриц як би дахто дал и живот за маєток. А ви би го перши дали. Дому ме нє чекайце! Тото цо ви гуторели за мнє, вони за вас гуторя од кеди знаю прегвариц. (До хижи уходзи мац.) ГАНЯ: Цо уж заш? (Мирон патри на ню, а вец без слова виходзи. На дзверох ше огляда.) МАКАЇ: Сину... ГАНЯ: Дзе пошол? Цо бул таки? МАКАЇ (Идзе ґу дзвером): Пошол! ГАНЯ: Дзе пошол? МАКАЇ. З обисца. Тото дочекац! ГАНЯ: З дому? Миронє! (Бежи ґу дзвером. Лапа ше за нїх.) Миронє! Врац ше! Врац ше, сину!

106

ІІІ Гумно у бачика Миколи. У лївим куце плєвнїк закрити з надом. Закрице завалєне. У правим куце стари паланки. На штред двора розложени коч. Колєса познїмани. Бачи Микола у кошулячи, старим калапе и подраних панталонох майструє коло коча, вибива зламану часц. МИКОЛА: Як сом лєм убегнул до того ярку? Ище дакус та би пошла и глава. Мушим шарґи менєй овса, бо єдного дня убегнє и до порти, яка є шалєна. Айяйяйяй! Могол сом и коч поламац. Добре же сом од Шваба прицагнул тот парадни, бо бим тераз нє мал одкаль преложиц. Стара ми предруцовала: „Цагай перини и ванґли, нач цагаш тото желєживо”, гвари. Яґод да сом нє знал же треба будзе ґаздовац. Нє подучуй стара, знам! Кед бим нє прицагнул двоґач и дерлячу, дзе бим пошол? (Хиля ше.) Значи, розвора прасла! Алє и дирґло зо мну, нє лєм кус. (Идзе до плєвнїка, лопота, цага нову розвору. Штудира над ню. Нараз ю почнє цагац назад, а вец викукує з плєвнїка.) Цо лярма, шалєняк? (Виходзи.) Кед бим знал же Макайови враца салаш, могол сом тоту чейзу даяк... Могол сом ше вожиц як даяки райзендер. (Приходзи ґу студнї. Опера ше на паланки и штудира.) Три, три... могол би я то докупиц ище. Гммм, ище три гольти. Кед бим мал свойо осем, то би було цалком як треба. Мнє зато, як старому социялистови, могли одмерац два-три гольти вецей, алє... Я то уж ушорим. Ґаздове глєдаю жито по три тисячи, за обавезу. Седем метери можем предац. А даєдни и чераю за гольт жеми. Дахто би ше уж збувал и жеми. О два-три роки будзе бачи Микола ходзиц у лаґових папучох. Шарґу подкармим та будзе дриляц яґод гофер, а можем и докупиц даяку кобулку. Ей, Миколо, кед би ци пред войну дахто гварел же будзеш ґаздовац та биш го висобачел. А тераз, палє: кобула гребе у хлїве, до єшенї викармим три шудови, крава ше цо дзень оцелї, жито на аґрарней... на моєй, красне було... Лєм кед бим докупел од Насцика тоти три гольти. Побешедуєм я зоз нїм. Кед сом служел у Шваба, пришнїло ше ми раз (Маха з руку), шнїло ше ми нє лєм раз... же купуєм жем и рано слунко виходзи, а я идзем на польо на моїм кочу... Идзем по дильове помедзи цудзи жеми, а при моєй конь сам станул. Я же долу, а баба ме уж чекала, сама роса є, та ми гвари: „Идземе, бо ходзел ґазда, гвари же то його жем”. Яке його! Алє, вона лєм навалює. И нараз ше и мнє почало привидзовац же то нє моя жем... анї у сну сом нє могол мац своєй. (Од сушеда ше чує Амалов глас.) 107

АМАЛА: Бачи Миколо, дома сце? МИКОЛА: Дома. Завжати сом. Цоже ши сцела? АМАЛА: Требало би ми дацо. Идзем до вас. МИКОЛА: Нє сперам ци. (Огляда ше. До двора вошол курир з Месного одбору.) Цо тот уж сце? (Гласно.) Тадзи сом, тадзи. Уж ме дацо треба до Месного, га? КУРИР (Приходзи ґу Миколови): Добре поладнє. Вера вас треба. Питаю ше дзе сце так длуго. Нєт вас цошка на варошу? МИКОЛА: Робим на полю. Поведз предсидательови же нєт кеди ловдозовац. КУРИР (Отвера ташку): Послали вам цошка. МИКОЛА: Добре вше любим прияц. КУРИР: То добре. Ту маце за порцию... А пополадню ше обявце ґу комесиї за одкуп, цошка маю з вами. МИКОЛА: Цо, яка порция? Ти ошалєл? Нє мам я нїяку порцию! Я достал жем, а нє купел. Поведз ти там Цапови же я мам длуства, ище и держави сом пожичел кед була тота пожичка, дал сом пейцсто динари. КУРИР: Я нє знам нїч. Вежнїце поволанку, а далєй робце як сцеце. МИКОЛА: Лєм ти ю однєш назад. Нє була це така нужда. Пойдзем пополадню и без поволанки. Поведз на валалє же пенєжи на розруцованє нє мам, цо сом и мал то... поведз лєм же нє мам пенєжи? КУРИР: То идзце ви и розтолкуйце им. МИКОЛА: Нє мам я нїч з нїма. Порцию сом потераз нє плацел, та анї нє будзем. Пошли пенєжи. КУРИР: Я вас обвисцел. МИКОЛА: Поведз же сом нє бул дома, же сом пошол садзиц мишлинґ. Так им поведз. КУРИР: Добре, повем им. Мам ище розношиц та понаглям. Збогом. МИКОЛА: Ходз здрави, другираз це нє така нужда. (Здогаднул ше.) Чекай, гей, чекай лєм! (Курир ше враца.) А з обавезу цо було? Жита нє мам. Старе поєдзене, а з нового цо я знам. Можебуц нє будзе цо анї жужлїц. Було сами шнїц, а кед тлачели та половка пошла до плєви. КУРИР: Ушорце ви з нїма! МИКОЛА: Озда нє будзем ище и я давац? Потераз мнє давали, а тераз и я – яка то робота? На шаце уж будзем мушиц пожичиц. Но, пойдзем я ґу нїм. Зоз Кули нє пришол даяки? КУРИР: Цо я знам, ходзел ту якиш. 108

МИКОЛА. Но, вец нєшка нє идзем. Такой ше берем до свата. Нє знаш чи є таки, опаснєйши? КУРИР: Га вера! Митя зоз Збегньова вишол з хижи презноєни. МИКОЛА: Но, поведз же була капурка замкнута. КУРИР: А ходза якиш и швинї пописовац. Стретнул сом двох ту на углє. МИКОЛА: Заш? Першираз. Но, кед ше понагляш та ме нє затримуй! КУРИР: Идзем, вера. МИКОЛА: Ходз здрави. (За себе.) Загарнуц би тоти нови драбинки до плєви, бо ище даєден штури нос до плєвнїка. (Идзе ґу плєвнїку. Наиходзи Амала. Микола ше нєзадовольно враца.) АМАЛА: Цоже, ходзел кишбиров? МИКОЛА: Зохаб гет. Цоже ши таке мала зо мну? АМАЛА: Га, мала сом. Озда сце чули же ше снує задруґа, надумала сом войсц. Чловека нє мам, нє мам з чим робиц жем, а Марча у школи... МИКОЛА: Вецка, значи же ми нє даш под аренду? АМАЛА: Га, кед уходзим до задруґи, нє можем. Тото цо сом вам длужна вам дам. МИКОЛА: Алє, тераз лєм ши достала жем! Цо ши дакус нє причекала? Най перши уходза ґаздове, вони ше намали жеми, а ми лєм цо достали, жено божа! Нє зато ци дали же биш зоз ню бежала до задруґи. Кажди мудри чловек ци так пове. Колхоз нє за нас. Знам я шицко як идзе. Я ци могол крашнє поробиц. Нє мала биш нїякей бриґи. Шицко бим ци до обисца привезол. АМАЛА: Нє, бачи Миколо, идзем я до задруґи. МИКОЛА: Ша идз кед ши шалєна. При здравих рукох до задруґи! Ей, главо женска... АМАЛА: Вам лєгчейше. Маце коня, коч... Я сама нє можем. Кед би Йовґен пришол, вон най би робел як би сцел, а так... МИКОЛА: Думаш же би вошол? Кед уж так сцеш та идз, алє я би ище нє пошол. АМАЛА: Озда ми будзе лєгчейше. Я, бачи Миколо, найбаржей пришла же чи бисце нє мали дакус пенєжи, дас тисяч динари... Сцем послац Марчи. МИКОЛА: Пенєжи? Чежко з пенєжми. Пошли на порцию. Петнац тисячи пошли. А ище годни питац. Алє, идз там ґу баби, най ци да. Вона ма, дзешка предала платно на чарно. А зоз ким же посилаш? АМАЛА: Ту Мирон, Макайов син. Ище нєшка идзе до Беоґраду. 109

МИКОЛА: Мирон? (Приходзи блїжей ґу Амали.) А цо, правда же ше повадзел з оцом? Цошка же нє ходзи дому, чи цо? Мнє ше видзело, кед сом раз влонї бул у нїх, же то цошка яґда... И повадзели ше? Ей, и стари ци то... АМАЛА: Док бул стари Макаї дома та анї нє приходзел. Мац го цошка барз волала та пришол. А и якиш документи... МИКОЛА: А, прицисли старого. Треба най го дакус науча мореса. Пошли зоз нїм, га? АМАЛА: Жито нє вивезол, чи цо. МИКОЛА: Бегал за тоту жему. Най ю ма тераз. Грожел ми на салашу же цо я знам, же му придзем под руки... Нач шпекулує? Требало му крашнє: Ту вам жита кельо треба, а нє сперац ше. Нє мож то з нами так лєгко. Та, гвариш, Мирон ту? Нолє, поволай го, вон ше то озда розуми до политики. Сушед Данчо ми круци, круци, вше койцо же уж нє знам як обрациц. Поволай го. А цоже, вон ше то круци коло Ганчи, га? Кед ше стари нє враци може ище и добре випаднуц: салаш такой йому останє. АМАЛА: Аа, вон гвари же му нє треба салаш. МИКОЛА: Зазрак! Но, лєм му поведз най придзе, АМАЛА: Такой го пошлєм. (Одходзи.). МИКОЛА: (сам) До задруґи би. Тераз достала жем и уж бежи з ню. Дай ю мнє та будзе у добрей задруґи. Я ище дакус причекам. Нє тлєє ми под задком. Ище сом анї нє ужил нїч. Нє мам кеди анї оддихнуц. Хлїв би дакус прешириц, бо ше у нїм нє мож анї рушиц, плєвнїк закриц, премака уж два роки, а можебуц и нови дзвигнуц, з цегловима слупами. А и шопу би даяку за коч, бо стої под ягоду, а тоти кури шедаю на ньго та го заґаладза, швет их скарал... Гиш, цо ту гребеш! (Руца груду.) И тебе би до задруґи та биш ше змирела. (Патри на коч.) Коч я ютре зложим, нє завеє го. Лєм же би сушед нє пошол з даяким подеймом, бо тей неплехи шицко треба. Лїпи ше му за пазури кажда дробнїца. Чи ци то швет себични! Хоре, старе, а ище му треба! Мнє треба бо сом тераз достал жем, а вон може и до колхозу. Ище му анї нє добре. Сцел би най ше обраци. Чекай дакус, чекай, маш кеди, нє гори валал! Ти думаш же кед за тебе бул лєгки хлєбик та є лєгки за каждого! (Приходзи Мирон.) МИКОЛА: Идзеш до Беоґраду? Реку, послац би Марчи дацо. Сеґинь, без оца, без мацери... Витай! МИРОН: Здрави будзце. Цо же порабяце? МИКОЛА: Складам коч. Ношел сом го до коваля та нє покончел як треба. Тераз сом ше влапел. Реку, без оца є, без мацери, а я знам як то бо ше и я так ховал – остал сом сам. Мачоха звязала до 110

зайдички фалат хлєба и кошульку та гвари – гайд до швета. Знам, та, реку... (Мирон слуха, алє опатра коч.) МИКОЛА: Зламана розвора. Убегнул сом до ярку. Мам шалєного гачура. Тварди на писки. А ти у Беоґраду? МИРОН: У Беоґраду, бачи Миколо. МИКОЛА: Цошка це нє видно дома. Учиш, га? Цоже будзеш, провкатор? МИРОН (Ошмихуюци ше): Нє провкатор. МИКОЛА: Лєбо дохтор? Могол би ши опатриц. Прицисла ме шороґля. Чи ше, реку, нє спримеци? МИРОН: За куршмита учим. МИКОЛА: Ага. А цоже ше там приповеда, будзе война? МИРОН: Та яка война, тераз лєм прешла! Озда нє було досц? МИКОЛА: Ша досц, вера же. Мнє мой сушед вше спомина: уж, гвари, приду Американци, уж же ше спуща на крилатицох, и цо я знам, же по лєсох крижаре... Плєце, знам го добре. Слуха тот радио та вше дацо. Зато ше и питам. Знам я же нє може присц до войни, нє будзе ше Енґлейз биц, вон люби по паньски, у рукавицох... МИРОН: Нє бойце ше, бачи Миколо. Теаз будзе длуго мир. Ище нє подзвигане тото цо у войни знїщене. Нє сцу людзе войовац. МИКОЛА: Знам, знам, нє уч ти мнє, по себе знам. Лєм цо сом почал ґаздовац и же би заш дацо вибухло... А як ци ше видзи, нє буду дзелїц ище жеми? Мнє ю удян нє треба, уж сом достал, алє ше приповеда же буду ище брац од ґаздох. МИРОН: Нє знам бачи Миколо. Видзице яки тераз шор – задруґи ше сную. МИКОЛА: Видзим, слава Богу, видзим. Яґда будзе цошка. Ша, чекали зме.... (Збунєл ше.) Як тот гварел, з боску помоцу озда ше лєм осную. МИРОН: Чежко будзе спочатку, бо людзом власносц приросла за шерцо. МИКОЛА: З Руснаком нє пойдзеш нїґдзе, барз є за жему. МИРОН: История ноши тото, бачи Миколо. МИКОЛА: Праве сом сцел повесц, тота нас рихта. МИРОН: А ви цоже, збераце ше? Требало би же бисце вошли медзи першима. МИКОЛА: Я? (Обраца ше и одпулює ґамбу.) Знаш, кед бим бул сам... Алє баба... мам бабу тварду як ґвожджак. Напастуєм ю уж два тижнї, а нє сце ше подац. Нє ма дзеку. Гварим єй, реку, слухай, шицок швет ше збера до задруґи, будзе нам добре. Сладзим єй, сладзим, алє ше затинчела и нє попущи як тота... Лапела ци ше, знаш, 111

з тима тарґовкинями и нє мож з биду висц на край. Зошицким зишла з драги. „Ти, гвари, идз, я вера нє пойдзем”. Будзем патриц нагвариц ю ище. А цо думаш кед би даяк Енґлейзи пришли тадзи, побрали би жем назад? Вецка би було чежко и зоз задруґох врациц, гей? Вони фахманє нє сцу тото, як ци ше видзи? Я, знаш, знам, лєм ци ше питам як ти думаш и як ше приповеда там у Беоґрадзе. МИРОН (Шмеє ше): Та яке, бачи Миколо! Там ше приповеда яки фабрики правиц, же би ше цо вецей направело. Там людзе нє маю кеди таке дацо думац. Нє ма нїхто цудзи роботи у нашей жеми. Ми сами ґаздове. МИКОЛА (Претаргує го): Складам ше я зоз тим. Нє треба нам, як гвариш, нїкого. Сами шмециме, сами заметаме, як гварел покойни Шайтош. Сушед ми, знаш, плєтка. Наплєце койцо. Анї бим ци нє могол шицко погуториц. Та там ше, гвариш, дума о тим цо направиц. Треба, треба. Най правя фабрики, бо ше ми панталони уж почали штрамбац, а купиц слабо мож. Алє, як тот гварел, гоч будземе з голим задком лєм най нас охабя на мире. МИРОН: Ви достали тераз жеми? МИКОЛА: Достал, пейц гольти, нє богзна цо. МИРОН: А потераз сце нє мали нїч? МИКОЛА: Анї бразду. МИРОН: А любели бисце мац ище, бачи Миколо? МИКОЛА: Розуми ше, хто би нє сцел вецей жеми? Цоже ци так пришло на розум? МИРОН: А кед би дахто, поведзме, сцел тото вжац назад? МИКОЛА: Тоту цо сом достал? Озда ми нє зато давали же би брали! МИРОН: Поведзме, ґаздове. МИКОЛА: Ґаздове? Нїґда ю тоти нє достаню! Я знам же ти ґаздов син, алє... Озда сом и заробел, чи цо? Знаш, то уж и худоба пришла ґу розуму. Нє да зоз собу гоч як. А як же, видзиш, и забул сом ше опитац, як же Марча? МИРОН: Добре є, поздравела вас. МИКОЛА: Ище и то? Най будзе здрава. Сеґинь, без оца, без мацери... И я ше ховал як чернїчанка на полю. (Дакус роздумує. Идзе набок и вибера паперову банкноту. Дава Миронови.) На, даш єй. Нє мам вецей. Повеш же ши заходзел и поздравиш ю. МИРОН (Бере): Поздравим ю, поздравим. (З двора ше чує Юлов глас.) ЮЛА: Миколо, глєдаю це! МИКОЛА: Я нє таки же бим ше страцел. Ту сом. (Миронови.) Причекай лєм дакус. (Идзе ґу хижи. На концу бини, на предку, 112

стрета ше з єдним чловеком. Тот облєчени на лєгко: у кошулї з викасанима рукавами, у лєтнїх панталонох и бочкорох, ма сламнянїк. У понагляню є.) ПАРАСТ: Добре здраве, бачи Миколо! МИКОЛА: Здраве добре! ПАРАСТ: Я зашол, реку, жита чи бисце нє мали дакус на предай. МИКОЛА: Жита? Цоже, така нужда? ПАРАСТ: Треба ми за обавезу. Нє мали бисце так, дас штири метери? МИКОЛА (Роздумує): Штири метери? (Обачує же Мирон цошка опатра коло плєвнїка. Руша даскельо крочаї ґу ньому.) Нє идз, ище позбераш уши. Стара садзела квоку та сама уша нука. МИРОН: Нє пойдзем нука. ПАРАСТ: Та як стоїце, було би? Плацим кельо питаце, лєм до ютра би ми вшелїяк. МИКОЛА: Знаш... повем ци так як є: я чловек нє тарґовец. ПАРАСТ: Нє о тим бешеда. Я знам, алє чи бисце нє мали, реку? МИКОЛА: Гварим, я нє тарґуєм зоз тим, алє кед ци уж така нужда. Кельо би ци, гвариш? ПАРАСТ: Штири метери. МИКОЛА: Кед уж так... А як же идзе метер? ПАРАСТ: Купую по три. Дахто дава и вецей. МИКОЛА: Кед ци така нужда, до пейц метери бим могол одгарнуц. Знам цо то бида – так, по три и пол. Алє, гат, нє мушиш. ПАРАСТ: Та, берем. Кеди присц по ньго? Виплациц вас такой? МИКОЛА: Гибай вечаром. (Цихше.) А там на варошу нє же биш збрехнул дакому! Виплациш ме на вечар. ПАРАСТ: Нє бойце ше нїч. Вечаром сом ту. Нє же бисце дали другому! МИКОЛА: Та яке! Цо я повем, то так ма буц. По пацерох можеш присц. ПАРАСТ: Уж сом думал же нє найдзем. Здрави будзеце, бачи Миколо! (Микола идзе дакус за нїм, а вец ше враца.) МИКОЛА: Здрави похаснуй, а за мнє ше нє старай, за мнє Бог нє забул гоч ше и нєскоро здогаднул же и я жиєм на тим швеце. (Тото гутори за себе. Гласно, Миронови.) Нялкош понука жита предац. Нє тарґуєм з такима. Гварим му: Охаб ше, нєшка нє час за тарґовину. Анї зме ше нє поєднали. Идз реку, з милим Богом. МИРОН: Маце ви то, бачи Миколо, уж шицкого у обисцу. Ґаздуєце покус. Видзим и два кочи. 113

МИКОЛА: Нє обидва мойо. Парадни сушедов. Праве му го сцем оддрилїц. Кед є його, най стої у ньго, нє так? МИРОН: Так, так... А цо думаце, бачи Миколо, нє було би вам лєгчейше у задруґи? МИКОЛА: У задруґи? Видзиш, и сцел сом ци ше уж питац же биш ми дакус розтолковал о тих задруґох. Будзе то зоз нїх дацо? Мнє ше видзи же то у нас нє така нужда. Ша вредни чловек себе зароби и так. Тераз ми дали жеми. Заслужел сом ю, бо сом вично робел за других людзох.Тераз ми ю дали. Уж сом думал чом бим ю давал до задруґи. МИРОН: Ви зоз тим нє трацице, бо... МИКОЛА (Претаргує го): Ша знам, алє то ци так... Гвари же лєм худобних примаю. Та пойдзем я, Амала, сушед Андришка, Микита и таки... а кед порахуєш цо бизме однєсли до задруґи, анї би нє було видно, а жеми тельо за бетелїну и мугар коньом. То би, знаш, вельо унєсц же би було вельо. Тим у Вепровачу, колонистом, дали цали хотар. Так мож. А и їм, як видзиш, идзе якош наруби. МИРОН: Початок чежки вшадзи, бачи Миколо. То и дзецко кед ше учи ходзиц та нє почина одразу бегац. МИКОЛА: Воно, гей... Знаш... як най ци повем... Кед би воно було добре... Я нє так же нє будзем робиц, алє уж сом ше натрапел. Як най ци повем? Тераз уж мам свойо... Ище дакус причекам. Кед ше воно уда, я ту. (До двора уходзи Йовґен. Микола попатри тамаль и направи барз зачудовану и задовольну твар. Поцихи прегваря.) Йовґен з Нємецкей. Вон – Йовґен! (Бежи опрез нього.) Врацел ше! (Йовґен у вигужваних вояцких шматох, ма на себе и заруцени шинєл, нєобритвени, стретаю ше там дзе дакус скорей Микола стал зоз парастом.) ЙОВҐЕН: Бачи Миколо, та живи сце? МИКОЛА (Рукую ше и облапяю): Живи... Та, пришол ши. Лєм кед и ти! Цоже, як же ши пришол? ЙОВҐЕН: Пришол. (Приходзи Мирон и дава му руку.) Вшелїяк. А ту? МИКОЛА: Ту ше приповедало... Бул ши дома? Амала зна? ЙОВҐЕН: Нє зна. Идзце по ню. Алє, нє. Здрави шицки? Лєм идзце. МИКОЛА: Шицки добре. Ту ше первей мотала и вона. Идзем по ню. Алє лєм кед... Боже! Петро ше врацел влонї. Шеднї. Юло! ЙОВҐЕН: Чул сом. Идзце по Амалу. МИКОЛА: Ми думали... МИРОН: Идзем я. 114

МИКОЛА: Такой вона. (Одходза обидвоме.) ЙОВҐЕН (Огляда ше. Шеда на пнячок.): Шеднуц! Дома! (Здихує и огляда ше.) Три роки з дому. (Патри на свою хижу.) После шицкого наостатку дом. Мир. Нє думал сом же ше врацим. Кельо ше требало мучиц по цудзим швеце! А ту шицко старе: иста хижа... соха... кибла анї тераз нє оправена... и людзе. Як чежко було напущиц тото. (Спущує главу.) Вше сом, за тоти три роки думал на дом. Дзеци! Жена! Свойо людзе, валал. А там було цудзе, далєке. Вшадзи грожела шмерц. (Чуц кричанє. Нє мож розумиц хто цо гутори. Йовґен става. Розширя лєм єдну руку.) АМАЛА: Йовґенє! Кельо сом чекала! (Прибегує ґу ньому. Облапя го. Убегую и други. Настава гужва. Шицки радосни.) МИКОЛА: Нє могол сом вериц! ЮЛА: Во имя Оца! ЙОВҐЕН: Цоже дома? Дзе дзеци? АМАЛА: Ту су. (Нє може го пущиц.) Бала сом ше же ше нїґда нє врациш. ЙОВҐЕН: Врацел сом ше, сцигнул! АМАЛА: Нїч ши нє явел. Петро кед ше врацел гуторел же ши можебуц остал дзешка у Нємецкей? ЙОВҐЕН: Нє хибело вельо. Лєм цо сом нє остал. АМАЛА: Нє споминай нїч тераз! Нїч нє гутор. Знам же ци було чежко. ЙОВҐЕН: Чежко було. То нє мож погуториц. АМАЛА: Треба ци ше одпочинуц. ЙОВҐЕН: Дзеци дзе? АМАЛА: Такой приду. Йовґен, пребач. Мушим ци такой повесц. Нє знала сом. Чула сом... Уж сом думала... Анї ши нє явел нїч. Марча ше школує. Предала сом шмати и ципели. Нє знала сом, а єй требало. З дачого сом мушела направиц пенєж. Ой! (Закрива очи.) ЙОВҐЕН: Марча у школи! Моя шестра. Шицко дам за ню лєм най постанє чловек, лєм най ше бори процив того цо було, цо сом видзел. Дзеци! (Дзеци бежа.) ДЗЕЦИ: Оцец пришол! ЙОВҐЕН: Пришол оцец, мили мойо! (Хиля ше, пада му шинєл. Видно же их облапя лєм з єдну руку.) АМАЛА: Йовґен, рука! Ранєти? ЙОВҐЕН: Ранєти. На вецей местох. Лєм най вони нє дожию тото цо я дожил. Им нє жичим. (Хиля ше ґу дзецом.) 115

ІV Польо. Красна хвиля. Яр. На задружним полю оре Микола. Оре коло дильова, хтори водзи на Макайов салаш. Нє видно го. Чує ше його глас. „Гайде, гайде! Шарґо! Цо ше тачкаш яґод кед биш вишол з Керемпуху. Нє видзиш бразду, шлєптаку! Ша нє молга, слунко уж давно вишло! Ей, кед ци дам з обухом по тей боґлї. Гога! Пррр! (Дурка, а вец ше зявює. На хрибце му виши оброшнїца. У рукох ма прут.) МИКОЛА: Одпочинуц дакус. Орем од додня, од седем. Бриґадир анї нє пришол. Там и там, гвари, бачи Миколо, коло Макайового дильова. Знам, реку, знам, ша там сом дараз ґаздовал. Вон пошол тераз даґдзе на Шлайз риби лапац, а я, яка му бриґа. Можем пойсц и на Осму. Ґаздує чловек. То треба людзох на таке место, а нє чвиркошох. Йовґен, вон гей. Вшадзи вистарчи, за шицко ше постара, алє тот мой... Сохрань Боже! Нє требало ме ище до тей задруґи, треба було причекац. Випатрало же будзе дацо. Людзе почали уходзиц. Ґаздове науношели жеми. Но, реку, лєм гайд. Кед идзе шицок швет, та и я. А Йовґен ище наприповедал: „И бриґадир будзеце, и тото, и гевто”. Кед бим голєм обавези давал, алє нїч. Метер-два, а гевто могло пойсц так... За порцию ме Цап раз поволал. И то лєм так, нє богзна цо. Без ґаздох нє було добре, з ґаздами нє добре. То зоз телїма людзми треба вивесц шора, то нє шеднуц за буджак та замасциц орипане. И Митро, карми конї, а кед попатриш та ше розплакац. Цага ше по швеце яґод зоз зайду. Мнє нє сцели за бриґадира. Чекай, будзеце допивац. Алє, бачи Микола нє таки же би ше хпал. Нє хпал ше я нїґдзе насилу. Алє знам напредок: буду бегац за мну. Шеднуц би дакус. (Патри коло себе.) Гой, дзе ше дриляш! До тераз ши ше тачкал, а тераз уж до кукурици. Думаш же задружна та мож! Чекай, треба знац шора. Ище нє час за оловранти. (Идзе ґу плугу и такой ше враца.) Ага! (Прецагує оброшнїцу на предок.) Мам якиш стари штранґ. Чи би ше го нє могло преложиц? У штверцох, (винїма го) у штверцох нови. Задруґа и так ма штранґара, а тей штверци цо остала у чуткох за комином єден потаргани. Треба будзе даяки динар, бо я до Крачуна потрошим и... дябла езерного. (Руша ґу плугу, вец ше враца. Роздумує.) Єден сом уж змотал. (Кладзе назад штранґ и заш роздумує. Наиходзи єден задруґар.) Фришко бизме розцагали задруґу кед би ше так робело. Ей, Миколо, Миколо! Но, а тот рапух нє бул нужни! ЗАДРУҐАР (Нє видно го): Пссст! Гога! Дайбоже здраве, бачи Миколо! Фриштик! 116

МИКОЛА: Дораз. Випатрам мойого бриґадира. (Приходзи ґу Миколови и рукую ше.) Якже ше паре? ЗАДРУҐАР: Цо? Цошка ме цуґ лапел та нє дочувам добре на єдно ухо. Бешедуй гласнєйше! МИКОЛА: Гварим же ци ше добре паре кед ши од додня двараз обишол. ЗАДРУҐАР: Губи ше. МИКОЛА: Га? Зато ши на концу дас пол годзини лєжал у кукурици? ЗАДРУҐАР: Я лєжал? Оправял сом желєзка. Витупели ше и якош ше виглобюю. Пошедайме дакус, маме кеди. МИКОЛА (Дакус роздумує): Чуєш ти добре. Пошедайме, най ше конї дакус осуша. (Шедаю.) ЗАДРУҐАР: Цоже, ти першираз нєшка? Ище ши нє бул на роботи у задруґи? МИКОЛА: Та бул. Ходзим я уж два-три мешаци, лєм ме тераз ту прекомандовали. ЗАДРУҐАР: Та нє сцекаш ище зоз задруґи? Нацо же ши вошол? МИКОЛА: Вошол сом. Сцем лєпше жиц. А яки тебе бес нагнал? ЗАДРУҐАР: Нє мал сом масци вивезц. Но и будзеш лєпше жиц у нєй! Я уж видзим як ше роби, чекам же ю уж розпуща. Ша нашо ше и так уж повадзели з Русами... озда уж будзе иншак. МИКОЛА: Як же би ти сцел же би було? ЗАДРУҐАР: Ша... МИКОЛА: Же би ци врацели жем? ЗАДРУҐАР: Ша же би врацели, розуми ше! МИКОЛА: Нє враца. Руц ти криж на тото цо було. Нє маш ти вецей салаш. ЗАДРУҐАР: Га, нє знам. МИКОЛА: Я ци гварим. Пать ти же би конї були лєпше допатрени, а нє... Видзим нєшка: крава ци є шена, а конї овшанку. ЗАДРУҐАР: Ша скорей препаднє задруґа, палє... МИКОЛА! А, та ти так? ЗАДРУҐАР (Порвал ше и почина ставац): Ти, якбачу... Якбачу ши з тих свидомих... Пойсц би, бо... МИКОЛА: Но, лєм шеднї. Цо ши ше преплашел? Думаш же такой пойдзем повесц? ЗАДРУҐАР: Га, нє знам яки ши. Можебуц и... МИКОЛА: Видзим я же ти кулак гоч ши и у задруґи, а мнє ше дзвигню пши уха кед видзим кулака. ЗАДРУҐАР: Шицки ми єднаки. Кажди би уж сцекал. 117

МИКОЛА: А ти яґда перши? ЗАДРУҐАР: Я перши. Нє за задруґу сом. МИКОЛА: Видзим. Цо же ци так допило, ша анї пол рока ши нє у нєй? ЗАДРУҐАР (Одмахує з руку): Нїкому нїзач нє бриґа. Шицки пошли окопац перше свой фалат. Я тераз парем, а чи придзе шор на ню? Нє сцу людзе. Кажди себе цага. МИКОЛА: А и ти, як видзим. ЗАДРУҐАР: Я ище анї нє вельо. Палє, ваш бриґадир. Попатриш дзе є – уж забегнул до Керемпуху. Думаш же зоз своїх пенєжох? А нїхто му нє може нїч. Нє роби ше то як треба, бачи Миколо. Прето би людзе охабяли задруґу. МИКОЛА: Я ше лєм чудуєм чом ти цагаш себе. Знам це, Митре. Ище ши лєм у кошульки бегал, а уж ши ходзел по заградох краднуц грушки. Ти и по шмерци будзеш патриц дзе би могол дацо одщипнуц. ЗАДРУҐАР: Кричал и ти як шалєни кед одберали жем! МИКОЛА: То уж циґанїш! Нє чул ти нїч, бо ши кучал у куце скруцени як пергач кед були претреси. ЗАДРУҐАР: Зато сом це чул. А и людзе приповедаю. (Нараз приходзи Йовґен.) ЙОВҐЕН: Цоже, бачи Миколо? Тельо роботи, а ви... (Обидвоме скочели як опарени. Микола ше розбег ґу своїм коньом, а Митро ґу парачому плущку.) МИКОЛА: Гайд, Юлча! Швет ю скарал, будзе зацаговац до тей кукурици! ЗАДРУҐАР: Ґидран, гойс, гойс! ЙОВҐЕН (Идзе за Миколом): Чекайце. Нє видзице кельо роботи! Та и од вас таке дацо дочекац? (Обраца ше.) Гей, Митре, наце ключ! Нашол сом го у штред гонох. ЗАДРУҐАР (Враца ше): Педиґ сом го тельо глєдал. Губи ше, а нєт зоз чим оправиц. (Одходзи и черка.) ЙОВҐЕН: Привяжце на ручку. (Приходзи Микола.) Та ви так шедзице, а ту нє знаме цо почац. Тот патри на каждим крочаю напакосциц, алє ви тераз лєм вошли. Ви мушице указац приклад! МИКОЛА: Но, та, за тото ше ти нє бой! Поправдзе най ци повем, праве сом и сцел з нїм побешедовац. Реку, можебуц би ше чловек и могол поправиц. Глуха бида, а почал ци ме загваряц. Я робим, а вон... ЗАДРУҐАР (Нє видно го): Нє я це загварял, Миколо, нє плєц. Стал ши кед сом пришол. 118

МИКОЛА (Збунєно патри раз на Митра, раз на Йовґена): Ти ше яґда... Нє прислухал ши ше? До нашей бешеди ше нє мушиш мишац. Анї я ше нє мишал до твойого сну кед ши первей дримал на концу. А яґда ци ше и слух наврацел? ЗАДРУҐАР: Айде, Ґидран! Го, го, но... МИКОЛА: Сцел би напакосциц. Нє може вон мнє нїч. Дзе ши ше пущел тадзи? ЙОВҐЕН: Идзем на Гаргайов салаш. Охабели дзешка уз гонох шеячку. Стої уж тидзень. Нєт ю хто одцагнуц под шопу. МИКОЛА: Патрел и я. Реку, цо роби тота машина ту кед коло нєй уж зишла конопа? Алє, реку, озда так треба кед стої. Уж ше хпа зоз нєй и якаш потрава. Мало дацо пороснуц у лади, га? ЙОВҐЕН: Нє знам, дораз увидзим. Сцел сом и з вами побешедовац о тим. Слухайце, бачи Миколо! МИКОЛА: Слухам. ЙОВҐЕН: Кед видзице таке дацо, же дахто сце упрепасциц задружне добро, нє треба допущиц. Сами мушиме чувац, бо то нам идзе на чкоду. Видзим: зоз плугох познїмани добри желєзка, а накладзени щухани, тупи... То на нашу чкоду, слабо ше пооре. МИКОЛА: Даяки уж пременєл, га? Прето мнє рипе як од нужди. ЙОВҐЕН: Но, видзице? Идзем тераз, а на дильове ше Дюрчови зламало колєсо. Накладол слами яґод на ваґон, а драга ище подла. Место же би пошол на салаш и пожичел колєсо, одказал до валалу най му пошлю, а сам шпи на кочу. МИКОЛА: Нє подло му вишло. Дюрча лєнюх, знам го. И оцец му бул таки. Раз пошол на польо, випрагал конї, зацагнул ше под коч и шпи яґод дзело. Преходзим тамаль, патрим, реку – чи нє забили чловека... ЙОВҐЕН: Таке ше нє може допущиц! Мушице мерковац на шицко як на свойо... бо то и вашо. МИКОЛА: Нє наказуй ти мнє, шицко ми ясне. Даскелїх би запрец та готове, цо ше ту нацаговац? ЙОВҐЕН: Муши ше крашнє, бачи Миколо. Прешвечиц людзох, уляц им до креви, так же би их болєло кед би препадла и сламка зоз задружного добра. Муши ше учиц людзох же би задружне чували баржей як свойо! МИКОЛА: Научиш ти их! То би до каждого улївац зоз циварваньом. Кед биш повед най розцагую хто годзен лєпше, лєм биш ше чудовал як кажди зна, як му идзе од рук. За тото нє потребни нїяки наук. За дзень би од задруґи нє остали анї триски! 119

ЙОВҐЕН: Зато зме ту. За нєдобрим швет лєгко пойдзе. Треба го воспитац. Мож то, бачи Миколо. Помали, алє мож. Прето вам и гварим: кед видзице же дахто дацо губи – опомнуц го. Можебуц є заведзени. МИКОЛА: Чаповку даяку та по хрибце, а нє опоминац, бо биш мушел орґанизовац цалу єдну бриґаду лєм за опоминанє. ЙОВҐЕН: Кед го опомнєце раз и другираз, а вон лєм гонї свойо, вец зоз чаповку. МИКОЛА: Так сом и думал. Алє я би зато скорей, одразу. ЙОВҐЕН: Но, предлужце. Дораз ше врацим. (Сце пойсц.) МИКОЛА (Цихше): Чекай-лє. Слухай, тот мой бриґадир якиш пес, цо го тримаю? Нє могол би ти присц за бриґадира ґу нам? ЙОВҐЕН: Нє знам, бачи Миколо. Озда є нє аж таки же бисце го такой зменьовали? МИКОЛА: Нє любя го людзе. Чекай, най ци уж повем. То треба валушних людзох на таке место. Кед ши ме нагварял до задруґи, знаш же сом нє такой так мал дзеку, та ши и споминал же би сом (Нєзґоднє му), як най повем... як добри социялиста, даяк могол... Но нє навалюєм я... Кед би ше могло гоч и до кондзелариї за писара, або желєняву предавац на пияцу. То, видзиш, баржей за мнє. Знаш же ше уж роками мучим зоз жалудком. Пать даяк. Видзим же уж почали класц и ґаздох. У штвартей бриґади ґазду положели за бриґадира. Потераз бул ґазда, а тераз заш... Ти, чуєм, будзеш предсидатель, чи цо? ЙОВҐЕН: Я то нє можем ришовац, бачи Миколо. Лєм ви будзце добри задруґар, а гевто уж саме од себе... Лєм ше старайце там дзе робице. МИКОЛА: Нє подучуй, знам. Лєм, реку, находзел сом ше за двоґачом. Ша нє зато сом вошол до задруґи же бим ше так цагал до осемдзешатого. ЙОВҐЕН: Кед сце хори, достанєце лєгчейшу роботу. МИКОЛА: Хори, вера! Дакус прицишнєм ту (Указує на жалудок) и такой ше ми дзвига... И лєм до посцелї. Зато сом и думал же до кондзелариї. Ша тото дакус бим лєм могол нашкрабкац норми и трудоднї, а вец бим бул мирни... ЙОВҐЕН: Будземе ище бешедовац, бачи Миколо, нє мам кеди тераз, лєм ви цо скорей поорце. (Одходзи.) МИКОЛА (Сам): Та поорем, поорем. Того тижня уж лєм будзе. И так ище лєм вовторок. (Руша ґу плугу, вец станє и роздумує.) Дзе бим лєм тоту штверц могол одтаманїц? А и даяки гинтов би ше могло навигребовац спод плєви. Ище убегнє дахто, збачи та пове: „Палє, бачи Микола задруґар, а нє дал шицко”. Но, лапиц би ше ми, 120

бо ме видзвонї поладнє. Йовґенови мушим насладзиц, ище ме годзен положиц и за економа. А и чом би нє? Ша, нє пиєм, нє картам ше, нє краднєм, нє спреведам, за цудзима женами нє ходзим... Кед бим ше пошол споведац, анї бим нє мал цо повесц паноцови. (Чує ше шпиванка. Микола ше огляда.) Моя бриґада. Но, уж их причекам. (Шпиванка ше приблїжує.) То ци и шпиванє нєшка... Дараз було о шугайови, о милей, а тераз о тракторох, о гайзибанох... Меня ци ше швет! (Приходза двоме хлопи, три дзивчата, єдна жена и Амала. Шицки маю мотики.) Ви то зоз шпиванку, як нашо стари! Ишли на польо та шпиваю, на полю шпиваю, кед дому та заш шпиваюци, а у кукурици росло коровче. Вецка би ше всоботу влапели, гвари: „Лапиц би ше та дакус робиц. Ютре нєдзеля та ше озда одпочинєме”. ПЕРША ДЗИВКА: Гваря же хто шпива, нє дума зле. ДРУГА ДЗИВКА: Сцеме вас дакус розвешелїц. МИКОЛА: Любим, любим. ТРЕЦА ДЗИВКА: Цошка ви то,бачи Миколо, длуго стоїце. Ми уж раз обишли, а ви цошка анї тамаль, анї адзи. МИКОЛА: Штудирам. ДЗИВЧАТА: Цо? ЗАДРУҐАР: Оре ше добре, бачи Миколо? Цошка вам бразда така яґод да сце на пол ноци образдовали? МИКОЛА: Дижджу би най одмекнє. Дзеже ше селїце? ПЕРША ДЗИВКА: Цоже сце штудирали? ДРУГА ДЗИВКА: Идземе ранку окоповац. МИКОЛА: Ааа! Штудирал сом же би на це штранґ намочиц. Дзе ши була внєдзелю вечар? То було уж дзешка над раном. Шпотала ши ше дзешка коло Миколи месара. (Дзивчата ше починаю шмеяц.) АМАЛА: Нє затримуйме роботнїка, бо нєшка нє пооре. МИКОЛА: Нє увредзуй! АМАЛА: На поладнє вас придземе опатриц. (Руша напредок.) Кед будзе тадзи преходзиц Марча та єй поведзце дзе робиме. ДЗИВЧАТА: Могли би то и ви з нами. (Вочи им приходзи бриґадир, нє стари чловек. Калап му стої набок, трима ше надуто.) БРИҐАДИР (Дриля бициґлу): Но, цоже сце охабели роботу там дзе сом одредзел? АМАЛА (Шицки станули): Там уж дораз готове, цо бизме ше сцискали на таким фалатку? БРИҐАДИР: Дзе сом розказал, там ше ма робиц! Я знам дзе треба, а дзе нє треба. Врацайце ше назад! 121

АМАЛА: Идземе окопац тоту поконцу дильова. ЗАДРУҐАР: Ми ше можеме врациц, алє чом бизме копали єден шор двоме? Там дораз готове. БРИҐАДИР: Я вам гварим най ше врацице! Хто розказує? Кед ме положели, я розказуєм як я сцем! АМАЛА: Нє розказуєш ти як сцеш! Дзе треба, там будземе робиц! (Обраца ше ґу задруґаром.) Поме ми окопац тоту поконцу дильова. БРИҐАДИР (Спущує бициґлу на жем): Нє пойдзеш! Цо ви процив мнє? Знаш ти хто я? Знай же будзеш вируцена! И ви! Будзеш вируцена зоз задруґи! МИКОЛА. Но, цо ши ше розлярмал як на бирешох? Цо думаш, цо же ми тераз? БРИҐАДИР (Дзвига бициґлу): Но, идзце, алє такой явим предсидательови. Будземе видзиц хто ше будзе бунїц процив бриґадира! (Увредзено одходзи.) МИКОЛА: Пать ти фотляка! Уж є цошка та дума же може народу скакац о глави? Як ше то розбуйдошело! Чекай, хлопе, чекай! Я нови задруґар, алє зато (Обраца ше ґу дзивчатом.) вредзим дацо, нє так дзивчата? ПЕРША ДЗИВКА: О, бачи Миколо, пенєж вредзице? ДРУГА ДЗИВКА: Кед би вас ваша предала на чарно, могла би купиц дзешец кольчата цверни. (Други ше починаю шмеяц.) МИКОЛА: Та ви так, а ютре-поютре вам можем буц бриґадир. Сцели бисце ме? ДЗИВЧАТА. Сцеме, гоч такой! (Микола ше задовольно ошмихує.) АМАЛА: Нє пошли бизме? МИКОЛА: Нє запада вас. Ище єдну ми одшпивайце, дзивчата, та вецка. АМАЛА: Придзеце ґу нам на полудзенок. Поме. Палє, идзе якиш коч, поведза же задруґаре нїч нє робя. (Одходза. Доруцую Миколови: „Ей, чи ма раґи бачи Микола. Удян су вичесани”. Заш ше чує шпиванка, вше далєй.) МИКОЛА (Патри за нїма. Маха з главу.): Мож то зато, лєм кед людзе сцу робиц. (Патри на други бок.) Хто то, цошка ми є познати? Алє... Мож то з вреднима людзми. Якей же єст, наприклад, зо мну бриґи? Робиц будзем, старам ше. Лєм кед би кажди бул таки! Нє гварим... цо я знам... Мушим припознац же любим кед мам дацо и у кишенки и у обисцу, алє зато нє сцем хлєба задармо. Ище сом годзен постац и даяки удернїк. Лєм раз пречитам у новинох: Микола Катончик наградзени з двома... з пейцома тисячами и пошол 122

на курс. Но, пойсц би. (Руши ше, вец става. Заозбилює ше.) Вера гей! (Патри досц длуго.) Алє, озда нє Макаї. Ба, вон будзе. Яґод же ше ми и привидзело дакус скорей. Значи, пущели го. И такой на салаш. Гммм. (Дакус чека. Идзе ґу плугу и черка. Приходзи Макаї. Идзе вимучено. У рукох трима палїчку одламану з ягоди. При Миколови става. Патри и нїч нє гутори. Патри по полю.) МАКАЇ: Ти ше ище вше шпоташ по моєй жеми? МИКОЛА: То ти? Цошка це нє познац. Пременєл ши ше. МАКАЇ: Пременєл. Цоже глєдаш ту? МИКОЛА: Орем задруґарску жем. Мишлинґу целятом, реку. А то тебе тераз яґда пущели? МАКАЇ: Пущели. (Горко.) Уж могли и дотлучиц. И ти уж у задруґи? МИКОЛА: У задруґи сом. МАКАЇ: Тераз ци добре... Лярмал ши най одо мнє вежню... МИКОЛА: Раз и ти войдзеш. МАКАЇ (Руша ше помали): Дочекаш! Нє пойдзем, гоч забию. Нє будзем жобрак. (Почина лярмац.) Родзел сом ше як ґазда, так и умрем. Нє вредзи порция и обавеза! Най запераю! Витримал сом рок, витримам ище! МИКОЛА: Воно, нє знам чи би це и вжали. МАКАЇ: Кондашох примаю. Кед маю право заперац тих цо ше им нє зродзи, най запераю. Раз хтошка заплаци, заплаци! Власносц нє знїща! Цо мойо – мойо! Опитам ше и тебе раз чи дахто ма право присвоїц люцке, тото цо други заробел! МИКОЛА: То, видзиш, и я гварим. Хто з моїм пошол? И я змагал през живот. МАКАЇ: Змагал, алє и розруцал. Нє за каждого ґаздованє. МИКОЛА: Нє знам як и то зґаздовал? МАКАЇ: Цо ти? Мой судия? Бер ше ми зоз жеми док ши мирни! Як сом зґаздовал? Нє побрал сом од других. Нє готове то, чекай. Цагали ме правиц калдерми, приповедали о правди. То правда? Правда кед чловека обвинюю же ма дацо? Виновати сом им прето же жиєм. То поправдзе? Гваря – нєприятель. Мушим буц нєприятель! (Одходзи.) Будзеш ми раз и ти биц зоз чолом до прагу... МИКОЛА (Кед Макаї пошол): Болї це же од це вжали? (Видно по гласу же грожи.) А мнє нє болї же од своїх штирох рокох ходзим по тим швеце яґод пес, селїм ше зоз салашу на салаш и вше розтаргани? То це нє болї? Ти маш твой боль, а я мой. Лєм, мой болї од кеди сом ше народзел, а тебе тераз почало. Теаз видзиш як то кед однїмаю. Одо мнє сце нєпреривно однїмали. Вжали сце ми першого 123

сина, вжали сце мою младосц, цали мой живот. Нє знал сом ше за себе радовац. Дали сце ми тельо же бим наполнєл брух и же бим робел од штирох... и тельо же бим ховал дзеци хтори почали живот так исто як и я... Тераз це болї! Ище и грожиш! Маш совисци? Нїґда ши ю анї нємал. Жил ши за ланци, а за других ши забувал. (Возбудзено ше огляда.) Но нїч, лапац ше до роботи, бо иншак нїякого хасну. Кед будзем робиц, нє боїм ше биди. (Приходзи Марча. Ише од далєй кричи.) МАРЧА: Бачи Миколо, добре поладнє! Нє видзели сце Амалу? МИКОЛА: Ааа, Марча. То ти? Амала первейка була ту. Гибай лєм тадзи. Давно сом це нє видзел. Нє зашла ши нас опатриц. МАРЧА: Нє сцигла сом. Пойдзем ище, нє бойце ше. (Приходзи.) МИКОЛА: Амала первейка преходзела. И треба же биш пришла. З оцом сом ци бул найлєпши пайташ. Кеди же завершиш? Цошка ходзиш до тей школи, нїяк же биш пришла ґу нам, на польо, опатриц як ше параст мучи. МАРЧА: Ище рок, бачи Миколо, та придзем. Нє забудзем на вас, нє бойце ше. Цоже сце цошка таки. То и ви знаце буц озбильни? МИКОЛА: Знам, боме, моя дзивко. Тераз преходзел тадзи Макаї, нє стретла ши го? МАРЧА: Ишла сом по дражки, видзела сом же хтошка ишол коло вас. МАКАЇ: Преходзел стари. Палє, при задруґарох є. Здогадал сом ше койчого. Нє сце похопиц же є вецей нє биров. Остало у нїм ище тото же би розказовац. МАРЧА: Таки людзе ше нїґда нє меняю. Цоже вам пришло на розум? МИКОЛА: Пришло ми... Нє сце розумиц, дармо. Кед сом це збачел, пришло ми на розум же цо би твой оцец робел кед би жил. Кед би це видзел таку? Знаш як би ше радовал! МАРЧА: Верим, бачи Миколо. МИКОЛА: Ище ши була мала, лєм цо ши почала ходзиц, раз вишол зоз тобу опрез хижи... теди уж бул хори... нєодлуга и умар. Тримал це так на рукох, а и я ше нашол пред капурку, та ми гвари: „Лєм тих кед бим могол одховац, Миколо”. Цоже, реку, сушед? „Цо думаш як би то було дзеци дац школовац?” То, гварим, за панох, за писарох, вони можу, а дзе ми од того. „Знам, алє думам кед бизме могли. Цо думаш кед би ше даєдно мойо дзецко вишколовало, забуло би швидко на оца?” Но, то уж нє знам, гварим му, нє приповедай таке цо нїч по нїм. Нє маш динар за дохтора, а будзеш 124

приповедац гоч цо. А видзиш цо думал кед би бул живи? А брат ци ма златни руки... Зрозумел. МАРЧА: Думаце же ми нє приходзи на розум же нє мам нїкого крем двох братох? Єден ми нє може помагац бо ма пецеро дзеци, а други дава шицко од себе же би я мала. Нє забудзем бачи Миколо. То нє мож забуц. Думам себе вельо раз: цо скорей звершиц та дому, ґу дзецом, ґу своїм людзом... Живот ище лєм почина. Кельо роботи єст, кельо теба помагац, нє лєм дзецом алє и старшим. Патрим... МИКОЛА: Треба, вера. По себе видзим, бо то швет остал позатупйовани по тих салашох. Нє зна инше лєм ше спричкац о жеми. И я з мою бундаву мушим длуго мутькац кед сцем же би дацо шорове капло зоз нєй. МАРЧА: Патрим, бачи Миколо, кельо ше койцо нє роби як треба, кельо ше погришно толкує, як людзе нє розумя. А то шицко пре нєзнанє. Половку лєгчейше би вам ишла робота и ту у задруґи кед би ше шицки постарали научиц дацо. Первейка сом ше стретла з бачиком Малацком. Питам ше му дацо, а вон цошка нє у дзеки. „Знаш – гвари – анї ше ми на польо нє идзе. Вчера сом бул у задруґи у валалє и гварим Кирдови, вон у управи, же, реку, цо ше дакус нє водзи рахунка о тих цо кармя конї. Сцем прагац, а штверци змервени, саме блато, руцели их дзешка до котинца, яґод кед бизме кажди мешац доставали нови”. Гвари бачи Малацко же и Кирдов брат покрадзме ношел зоз салашу вигризки. А Кирда ше вилярмал на Малацка же цо ше миша там дзе нє його длужносц. Чловеку ше анї бешедовац нє сце. Гвари: „Цо ше будзем мишац, най робя як знаю”. МИКОЛА: Кирда дума же є наймудрейши, нє да себе доказац. МАРЧА: Алє, кед таки чловек старого часу видзи же ше дацо гриши, страци дзеку. Кед видзи же ше го нє слуха, нє будзе ше старац нї о чим. Кед зме шицки ґаздове тей жеми у задруґи, мушиме ше шицки и старац о нєй. МИКОЛА: Знаш, Марчо, то з Руснаком нє так лєгко висц на край. Я лєм на мою бабу патрим. Отвор очи дакус, реку, цо ши их сцисла яґод у кертичанки! А вона гвари: „Видзим я и зоз завартима. Спораєл ши ме шорово же ши убег до задруґи”... Алє, я ци сцел повесц тото... первейка ми пришло на розум кед бул ту Макаї. Ти у Керестуре будзеш учителька? МАРЧА: Га, озда. Даґдзе при Руснацох. МИКОЛА: Сцел сом ци повесц... (Отамаль дзе задруґаре чує ше лярма.) Цо то за галайк? (Обидвойо патра тамаль.) МАРЧА: Цошка при хлопох. 125

МИКОЛА: То Макаї там. Уж дацо напаратовал. МАРЧА (Престрашена у твари): Видзели сце? МИКОЛА: Там цошка... Видзел сом. (Прибегує єдна задруґарка. Бешедує швидко, задихано.) ЗАДРУҐАРКА: Побили ше. Пришол Макаї, почал лярмац. Медєши го вдерел з мотику по глави. Шицок є... ОБИДВОЙО: Цо? МАРЧА: Озда нє забити? ЗАДРУҐАРКА: Нє, лєм сама крев... МИКОЛА: Идзе... Водза го... ЗАДРУҐАРКА: Почал лярмац же чи за нас змагал и плашиц нас. Медєши пришол ґу ньому... Идзем. (Марча ше одцагує. Микола стої на месце и патри. Двоме хлопи водза Макая попод руки. Лєдво ходзи. Твар му кирвава.) МАКАЇ: Анї на своїм нє мам места... Нїґдзе... Пущели... тераз ту... (Чежко бешедує.) Жаль вам же сом ище живи? (Миколови.) Ти ище ту? МИКОЛА: Ту сом. МАКАЇ: Цо чекаш? Цо? МИКОЛА: Нїч нє чекам. Сцем... МАКАЇ: И ти ме пришол розцаговац. И ти би люцке! Пущце ме! Пущце най му укажем! (Плянта ше. Обачел Марчу.) А то тота цо ми сина заведла! Ти ми вжала... Нє мам анї його... Нїч. ХЛОПИ ЦО ГО ВОДЗА: Нє видзице же анї ходзиц нє можеце? Нолє цо скорей до валалу. МАКАЇ: Безочни, битанґи! На моїм буду ґаздовац! Вам сом змагал, на вас сом робел? Шицких вас я ище... Нє буду вше мнє заперац, раз будзем и я... ДРУГИ ХЛОП: Нолє, поме. Укажеце ви шицким, то ше зна. Лєм док ше вам глава загої. МАКАЇ: Тераз я ище... Та цо? Пууущ! (Хлопи го цагаю.) Того ту! Одо мнє сце пришпли ґрабац! Мойо вам требало, мойо... МИКОЛА (Возбудзено): Видзиш? Видзиш до чого придзе чловек! Забул яки гнїв у мнє назберани. Первейка сом ци сцел повесц, тераз ми заш пришло на розум. Видзим того та сом ше здогадал. Кед ми було пейц роки... мачоха ме поєднала чувац швинї. Лєм цо сом ше видзел зоз копачох, уж сом бегал за люцкима швиньми. Єдол сом за кухню, нє там дзе ґаздово, бо сом вше бул масни, а нє бул ме хто орайбац, ушориц. Єдина радосц ми бул єден пшичок. Вше ходзел зо мну. И спал зо мну у хлїве. И ище, любел сом шедзиц на мосце. Патрел сом до води, патрел, рибки плїваю... Було ми мило видзиц як шлєбодно плїваю. Тераз ми, видзиш, пришло на розум: 126

мам унука, тераз почал ходзиц до школи. Уж сом ци ше питал: Реку, у нас будзеш учителька? МАРЧА: Озда у нас. МИКОЛА: Шицко єдно. Маш го учиц... Знаш як го маш учиц? Повеш му, тото му и я повем: дїдо ци ше мучел, оцец ци ше мучел, а ти ше нє шмеш так мучиц. Кед будзеш мирно патриц на прешлосц свойого дїда и нє зосцеш же би ше нїґда нє врацела, нє мушиш анї жиц. И повеш му: нє идз за маєтком, бо шицке нєщесце од нього. И дїдо заражени зоз нїм, мучел ше яґод на огню, а анї до шмерци ше го нє могол отресц. Нє идз за нїм, най будзе прекляти, од нього нєт нїчого доброго. Лєм ше людзе мержа, забиваю пре ньго. Таки су же живот даю, а свойо нє сцу дац. Но, а тераз поме, дзивко моя, бо треба и робиц. (Одходза.) V Двор у задруґи. З правого боку будинок, дзвери до кондзелариї отворени. Коло мура пооперани даскелї видолки и граблї. У правим куце, у дну, шопа. Од нєй на лїво иду латки. През латки ше видзи улїца. На правим боку видно задню часц коча – шороґлї. Ґу кочу опарти єден криви мендиґовдал. Звожовачка. При кочу стоя троме задруґаре, медзи нїма и Митро. Тоти три дзивчата цо були копац стоя при латкох, приповедаю и шмею ше. Єдна трима у рукох граблї, єдна шерп. Два задруґарки ше спричкаю пред дзверми пре трудоднї и якеш платно. Микола ноши на плєцу мендиґовдал, ище кривши од того цо опарти при кочу. Перше ше видзи конєц мендиґовдала, вец и Микола. МИКОЛА: Нолє, цо сце поставали яґод курти пси коло тих шороґльох! Лап го, Янку, за конєц! (Задруґаре помали преходза далєй. Єден помага Миколови.) ПЕРША ДЗИВКА: Дзе сце лєм нашли таки кривак, бачи Миколо? Будзе то викладзени тот коч цо го викладзеце. МИКОЛА: Нє язикуй так додня, нє видзиш яки сом розєдзени! Моя ме од трох секира, а тераз ище и ти. Волїце зашпивац даєдну, бо дораз вежнєм дацо та вас розплашим по заградох. ПЕРША ДЗИВКА: А яку же би ви? ДРУГА ДЗИВКА: Даяку стародавну? МИКОЛА: Гоч яку, лєм ме розвешельце, бо ше ми цошка похмарело. ПЕРША ДЗИВКА: Хмари ше, вера, палє яке ше дриля з Бабиного кута! 127

МИКОЛА: Ноце даєдна, опатьце чи нє идзе тот донґов. Тераз уж лєпше най анї нє идзе, бо сом му годзен ребра почитац зоз тим крижним древом. Алє, идзем я. Идзем, бо... (Хлопом.) Нолє, попривязуй тоти древа, бо ше нє рушиме анї до дзешец! (Понагля вонка. Єден задруґар вибера з коча якиш губки и почина привязовац. Митро кучи при ньому. Треци прави циґаретлу. Дзивчата починаю шпивац. Чує ше подаєдно слово цо задруґаре бешедую медзи собу.) ПЕРША ЗАДРУҐАРКА: Гвари же пришло платно. На двох кочох же привезли. Ютре буду дзелїц. ДРУГА ЗАДРУҐАРКА: На бони чи на шлєбодно? ПЕРША ЗАДРУҐАРКА: На бони, на бони! Задруґаром перше. Уж сом гварела мойому же ютре пойдзем додня чекац. Гвари, пришло и на кошулї и на шмати. А мнє би и даяки перинянки. ДРУГА ЗАДРУҐАРКА: Га, у Сивцу же єст. Вчера принєсла сваха з такого як Митяня цо ма блузну. ЗАДРУҐАРКА: Наисце? (Враца ше Микола. Патри цо робя хлопи, вец идзе ґу дзвером. Дзивчата шпиваю поцихши.) МИКОЛА: Йовґенє, гелєм вонка! (З кондзелариї виходзи Йовґен. Трима у рукох якиш папер.) Бул сом випатрац того скаранїка. Нєт го. Послац би дакого, чи цо? ЙВҐЕН: Га, нїч. Порихтайце тот коч та ше пойдзе з двома. Нє можеме го чекац до поладня. МИКОЛА: Нє могло би даяк вивалїц дзвери? Цо ши му лєм давал ключ од гевтей хижи, нє гварел сом ци уж же биш дакус мерковал? ЙОВҐЕН: Бул ту до пол ноци. Гварел же придзе додня. Муши ше уж ришиц тота ствар. Цо ви думаце, бачи Миколо, кого так найбаржей почитую у вашей бриґади? Хто таки найлєпши роботнїк, по вашим думаню? МИКОЛА (Шкрабе ше за главу. Дакус роздумує): Як бим ци повесц? Нє же ше хвалїм або цо. Видзи ше ми же мнє найбаржей почитую. Любя ме, обачел сом. Ша я зато и робим. Фурт и поганям. То ше, знаш, видзи. Почитую и Кирду, алє вон ци, повесц так як є, нє таки ґу людзом, нє зна им так вивесц шора. А цоже ши сцел? ЙОВҐЕН: Питам ше. МИКОЛА: Га, видзим, Алє, реку... Як ци ше видзи, требало би дакого до кондзелариї? ЙОВҐЕН: Нє, нє, так ше лєм питам. МИКОЛА: Гварим ци, видзи шеми же мнє найбаржей почитую. Ти як предсидатель роб як знаш. Я ше, нонагей, нє можем мишац до твоєй роботи. 128

ЙОВҐЕН: Понагляйце порихтац коч та и я пойдзем з вами звожовац. (Обраца ше и идзе до кондзелариї. Микола ше чогошик здогаднул и здибал го на дзверох.) МИКОЛА: Слухай, як ци ше видзи, я мал дома якуш стару штверц. Покерпена є з койдзеяких фалаткох. Могол бим ю принєсц та най идземе з трома кочами, га? Тота замкнута, а бриґадира з ключом нєт. А и тоти мендиґовдали таки же ганьба з нїма пойсц на польо, а у мнє ше якиш цагаю за плєвнїком. Як ци ше видзи, нє поприношиц би? ЙОВҐЕН (Розположенше): А дотераз сце були цихо? Розуми ше... Принєшце такой. МИКОЛА: Такой я, такой. (Обраца ше и идзе ґу кочу. Дзивчата престали шпивац.) Мафтей, Мафтей! Одбегнї лє зоз тим кочом цо готови до мнє та поведз баби же тоту штверц цо за коми... поведз єй лєм же най ци да тоту штверц и мендиґовдал споза плєвнїка. Гевти под сламу поведз най нє бабре... алє лєм поскладай шицко и принєш. Цо скорей! (Чує ше Мафтейов глас.) МАФТЕЙ: Споза комина штверц и мендиґовдали, гварице? МИКОЛА: Нїяки комин сом нє споминал, лєм поведз так як сом гварел: же тоту штверц цо за комином и мендиґовдали. Меркуй ше кед ше будзе сперац, бо ми баба опасна. Охаб отворену капурку за кажди случай. МАФТЕЙ: Розумим, бачи Миколо, розумим, Зоз бабу я видзем на край. МИКОЛА (Хлопом): Тоти звязовки би познїмац. Дораз Мафтей принєше шорови мендиґовдали. (Лапа ше и сам одвязовац.) ЗАДРУҐАР: Но тераз, бачи Миколо, ви маце одшпивац даво. Розвешелєли зме вас? МИКОЛА: Нєже, алє аж! Виповесц нє можем. Алє, я за шпиванє цошка затугнути. Даяку тамбуру кед бисце мали, одграц би сом вам могол дацо. Лєбо кед сцеце, можем одмурчац дацо. ДЗИВЧАТА: Ноце! Сцеме! МИКОЛА (Сцел инше повесц): Та дзе, ище вас попрестрашуєм! А и роботи єст вельо. ЗАДРУҐАРКА: Чи най вас чекаме чи нє? Пешо зме уж давно могли сцигнуц, а и навижинац до пол гонох. МИКОЛА: Дораз енки идземе. Ище пейц минути. (Приходзи Макаї. Дзивчата ше починаю дошептовац. Оглядаю ше и жени.) МАКАЇ (Бешедує зоз слабим гласом. По його триманю видно же є понїжени.): Добре рано! ПЕРШИ ЗАДРУҐАР: Добре рано! 129

ДРУГИ ЗАДРУҐАР: Дал би Бог добре рано! МИКОЛА: Цошка ти то вчас по сушедох. МАКАЇ: Вчас. (Обраца ше ґу Митрови.) Єст дакого нука? (Митро приходзи ґу Макайови.) МИТРО: Єст. Предсидатель нука. Цоже, нач же сце пришли? (Иду набок же би их други нє чули. Микола и далєй роби коло коча.) МАКАЇ: Нє пришол сом од доброти. Знаш нач... МИТРО: Озда? МАКАЇ: Бешедовал сом тераз хторишик дзень... И я сцем войсц до задруґи. Так уж нє можем витримац. Думал сом же ше цала комендия швидко зверши, а то боме... МИТРО: Та и ви надумали? Ей, чуєце... МАКАЇ: Знам цо ми сцеш повесц – же най нє уходзим. Ище вчера сом нє сцел, а нєшка... Пред роком и ти так исто поробел. МИТРО: Поробел сом. Думал сом же ґаздом вецей припознаю. А то вшадзи худоба. МАКАЇ: Видзим. (Шука ше и винїма папер.) Дармо приповедац. Мушим. Иншак... Уж сом и молбу написал. Жец ми ище нє вошол. Коло нього и я будзем даяк... МИТРО: Лєпше и войсц як дац шицко з обисца за обавези. Голєм останє дацо. Цоже, Мирон бул дома? МАКАЇ: Мирон? Нє бул? А ту є? МИТРО: Ту сом го первейка видзел. Вчера пришол. Пошол на економию опатриц швинї. МАКАЇ: Так? А дома нє бул. Нє знал сом же пришол. Я, оцец. Нєшка ше нє почитує родительох. Предсидатель нука, гвариш? На тим паперу, видзиш, написане же ше одрекам шицкого. (Пуща ше ґу дзвером. Вец ше обраца.) Кед будзеш видзиц Мирона... алє нє... (Маха з руку же нє треба нїч.) МИКОЛА (Єдному задруґарови, кед Макаї вошол. Досц поцихи.): У того сом дараз ґаздовал, дас дзень и пол. ЗАДРУҐАР: Мал ши себе нацагац цо ци требало. МИКОЛА: Гей, пшамаца. Анї єдну чутку. Анї ми нє треба. Раз сом положел на коч валовок же го пренєшем до валалу, алє сом ше обеговал на пиньвицкей драги та ше розбил. ЗАДРУҐАР: Чкода, алє зато зоз швабского маш? МИКОЛА: Нїч. Шицко сом роздзелєл сушедом, а дацо Петро однєс до Ґунарошу. [...] (Патри на капуру, а вец на дзивчата.) Нє знам дзе тот зоз штверцу. Нолє, Ондерова, одбегнї чи нє идзе тот зоз штверцу. ДЗИВКА: Можем, бачи Миколо. (Одходзи. Праве у тим ше чує лярма Миколовей жени.) 130

ЮЛА: Дзе є, дзе? Цо то за робота? Сцем знац хто тебе послал. Цоже сам нє пришол? Миколо, дзе ши? Цоже ти мнє посилаш люцких людзох по штверц? (Приходзи. Кед учул же Юла почала лярмац, Микола убегнул до кондзелариї, а вец ше такой зявел на дзверох важни и озбильни.) МИКОЛА (З дзверох): Цихо, бо натаргаш дижджу! Нє лярмай яґод тота на Кирбаю! Штверц ту? ЮЛА: Нє лярмай? Дораз я тебе дам „Нє лярмай”! Цоже ти нє пришол? Посилаш ми ту... МАФТЕЙ (Цага штверц. Видно же є нова. Єден штранґ нови, єден старши.): Ту є, бачи Миколо, алє лєдво. ЮЛА: Пришол, та насилу: за комином, за комином! Ти уж шицко вибуґновал, стари зазраку! Думаш же задармо дам штверц зоз обисца? МИКОЛА: Жено божа, нє надзерай ше ми ту. Штверц требало, бо ше муши цо скорей позвожовац, розумиш? Придзе диждж або буря та замокнє. Ти ше випатра нє стараш за инше, лєм за тото платно, бодай би ци го... Задружне нє шме препаднуц. Уж ци три роки клєпем и ище ши нє свидома! ЮЛА: Нє знам нїч. Штверц даваш до задруґи, а кед требало бони та ми учвиркли тисяч, як остатку швета. Йовґен дзе? Йовґенє, гибай-лє вонка! ЙОВҐЕН (Виходзи на дзвери): Цо то зоз тима бонами? МИКОЛА (Приходзи ґу нєй): Стара, нє ганьб ме ту пред шветом, бо док пойдзем дому та будзе пекла. ЮЛА (Йовґенови): Винцрилька достала два тисячи, а нє ходзела на роботу вецей як я. Цоже вона лєпша? А Мелана Бруґошова два и пол тисячи! Хто то дзелї тоти бони, га? Дзелїце сами себе, як я видзим! МИКОЛА: Юло, досц бо идзем по милицию! ЙОВҐЕН: Достанєце ище. А кельо раз сце були на роботи? ЮЛА: Кельо раз сом була? Знаш ти. Видзим я же себе ви ту дзелїце як сцеце! МИКОЛА (Задруґаром хтори ше шмею): Пошалєла. Йовґенє! ЮЛА: Чи ходзим чи нє ходзим, бони сцем видзиц. Ище два тисячи! ЙОВҐЕН: Змирце ше дакус, сушедо. Цоже такой така хиба? Бони достанєце на конєчним обрахунку. И то по трудодньох. ЮЛА: Дай тераз, бо розґрабу платно! Дораз ми вичитай ище два тисячи! ЙОВҐЕН: На роботи сце, сушедо, през лєто були лєм двараз. ЮЛА: Штирираз! Нє соль ми розум? Була сом у заградки и анї раз анї єдну капусту сом нє принєсла дому. 131

МИКОЛА (За себе): То лої. ЙОВҐЕН: Припознавам вам шицко, андьо и сушедо. ЮЛА: Дай ти мнє бони та ми вецка припознавай. ЙОВҐЕН: Достанєце, алє тераз би було добре зоз женами на польо. Миколо, прагайце! МИКОЛА: Дораз енки! Юло, анї слово вецей! (Йовґен сце войсц нука. Наиходза Амала и Марча.) МАРЧА: Сцеце помоц? Добре рано! ЗАДРУҐАРКИ: Сцеме, треба! МИКОЛА: Ище таких младих, а подштриганих. Нєже будзе пукац робота коло тебе. АМАЛА: Цошка удян лярма. Чуц ю ґу долїни. МИКОЛА: Га, гварим Юли же цо прави параду. Нє маш дас два-три бони? Треба єй. (Марча идзе ґу братови.) ЙОВҐЕН: Крашнє же ши пришла. Идземе на польо. МАРЧА: Зажадала сом ше. Мирон нє бул ту? ЙОВҐЕН: Дораз придзе. Пошол на економию. Нє мам кеди. (Одходзи.) Мам ище дацо окончиц. (Коло штверцох настала гужва и шмих. Шпиртаю по нїх єден задруґар и Митро.) МИТРО: Зато то нє було нового штранґа зоз гевтих штверцох, бачи Миколо? МИКОЛА (Приходзи ґу нїм и дриля их): Дзе ше цискаш, цо ше мишаш там дзе це нє треба. Цо ше ту хпаш? Ту треба прагац, а вон будзе забридац. (Цага штверц.) МИТРО (Цага назад): Такой я видзел кельо годзин. Ище бул и позначени! МИКОЛА: Но цо цагаш. Шицко ше тебе привидзує, як видзим. То ци ше и шено привидзує место овшанки кед кармиш краву? Я голєм давам назад задруґи, а ти лєм цагаш як тота миша кед на пойдзе вигребе дзиру та спущує житко. МИТРО: Та дзе, цо ви видумуєце, бачи Миколо? МИКОЛА: Мафтей, нолє прагай бо дораз будзе дуц седем! МАФТЕЙ (Нє видно го): Патрим, бачи Миколо, же ми мендиґовдали цошка познати. Дзе сце их бештеловали? МИКОЛА: Нє ужерай ше, нє, алє дай тоту кобулу, бо ше розхорим ту при вас. Дзеже бим бештеловал? Остало ми од ґаздовства. МАФТЕЙ: Га мнє ше цошка силом привидзує же шовґор Соляр мал таки. МИКОЛА: Видзим же ше и тебе привидзує. Заджмур тоти ґадни очиска. И мнє ше видзи же сце зишли з розуму и ти и сват Митро. МИТРО: Га, познам я штранґ, бо сом го означел. 132

МИКОЛА (Приходзи напредок): Ноце, дзивчата, и тоти граблї! Я ше ище идзем дацо порадзиц. ПЕРШИ ЗАДРУҐАР: А цо з тима мендиґовдалами? МИКОЛА: Руц их даґдзе. Будзе за топенє. ДРУГИ ЗАДРУҐАР: Бачи Миколо, нє нашол би ше и даяки менши паньваш у вас? Тот цошка сами ґузел. МИКОЛА: Паньваш? Зоз тим чежше. А як ци ше видзи, нє принєсол би ти тот цо скапал кед ши вожел сламу? Стої ци, сеґинь, даґдзе на пойдзику... ЗАДРУҐАР: Нє скапал мнє, цо ви мнє. МИКОЛА: Нє гварим же скапал, лєм пошол нови, а врацел ше сами ґузел. Нє приповедай, цимборо, ша то и я нє... (Задруґаре попатраю на капуру. Почина жубротанє. Микола станул пред дзверми.) ЗАДРУҐАРЕ: Палє, лєм му ташка под пазуху хиби! Яґда ше ище нє виспал! Педиґ мал кеди! Вон звожує на шовґровей! МИКОЛА: О, пришол ши? Здогаднул ши ше! (Приходзи бриґадир. Облєчени є исто як и на полю. Заш дриля бициґлу.) Ми пре тебе маме чекац до поладня? Дзе ши дотераз? ПЕРШИ ЗАДРУҐАР: Цоже ши замкнул штверц? ДРУГИ ЗАДРУҐАР: Перша бриґада уж давно пошла, а ми ше ту нацагуєме... БРИҐАДИР (Самопрешвечено): Цоже сце ше ту розлярмали! Ту сом, цо сцеце? МИКОЛА: Лєпше було анї ше нє указовац. Тераз уж можеш пойсц. Таких бриґадирох нам нє треба! (На дзверох ше зявює Йовґен и слуха. Бриґадир му обрацени зоз хрибтом та го нє видзи. Настава лярма, нє мож розликовац хто цо кричи.) ПЕРШИ ЗАДРУҐАР (З моцним гласом): Цо ти думаш, же ши зато створени же биш нам могол розказовац? БРИҐАДИР: Зато! Цо ви ма мнє лярмаце! Знаце ви же я партиєц! Нє можеце ви мнє нїч. (Кед чул тоти слова, Йовґен револтовано рушел ґу задруґаром. На дзверох ше зявел и Макаї.) ЙОВҐЕН: Цо я то чул? Цо ши гварел? БРИҐАДИР: Га, цо скочели на мнє так кед нє знаю у чим ствар? ЙОВҐЕН: Цо скочели? Нє створени су на то же би им дахто лєм розказовал. Видза же ше нє роби добре. БРИҐАДИР: То нє їх бриґа! 133

ЙОВҐЕН: Чия же? Нє їх бриґа кед треба исц звожовац, а тебе нєт до осем годзин? Нє їх бриґа кед на нїх лярмаш як на слугох? Место же биш указал приклад як ше треба одношиц ґу людзом... Вецей нє можеш буц бриґадир! (Ґу задруґаром.) Людзе! ЗАДРУҐАРЕ (Починаю лярмац): Позавчером шедзел у карчми з ґаздами! Нє сцеме такого бриґадира! Роб дацо, Йовґенє, кед сцеш задруґу привесц до шора! Перша бриґада роби вельо лєпше, бо ма чловека як спада! Лєм положи калап на бок та ходзи як дружба! Нолє, нолє, бо робота чека. Поведза приватнїки же ше задруґаре зишли на конференцию, а марадики стоя! ЙОВҐЕН: Цихше дакус, цихше. Сцел сом повесц... Бачи Миколо, повеце после. МИКОЛА: Но, повем после. ЙОВҐЕН: Таких вас любим. Треба повесц кед ше дацо нєдобре роби. Кед будзеце видзиц же и я даґдзе гришим, сцем же бисце пришли и поведли: „Йовґен, то нє добре. Так нє идзе!” Кед будзеце цихо – то знак же вам нє бриґа, же вам шицко єдно чи ше звеже нєшка чи нє. А то нє шицко єдно. ЗАДРУҐАРЕ: Нє шицко єдно! ЙОВҐЕН: Ми го опоминали – нє помагало. Треба бухнуц по таких цо нє робя добре. Ми ше наздавали же ше укаже як чловек, бул на фронту штерацец штвартого, добре ше указал. То му припознаваме, алє... ПЕРШИ ЗАДРУҐАР: Треба знац водзиц. Тераз є нє у декунґу же би могол зоз кундаком. ЙОВҐЕН: Бачи, вше ми таки як у декунґу, алє у таким дзе треба робиц з главу. Сцел сом ше вам питац кого бисце з вашей бриґади сцели за бриґадира? Ви сами знаце хто найлєпши. МИКОЛА: Зна ше кого, але мнє нє предкладайце. Нє будзем. Моя ме нєшка барз поганьбела. (Задруґаре ше починаю шмеяц и доруцовац.) ПЕРША ДЗИВКА: Чом же би ви, бачи Миколо, нє сцели буц? МИКОЛА: Та, повем поправдзе: ище ше ми зна кеди-нєкеди дацо залїпиц за пальци. Ище ми часто, знаш, цошка шепта... Ласкота ме же, нолє, Михалє, тото ци годно требац... ПЕРШИ ЗАДРУҐАР: То добре гвариш. ПЕРША ЗАДРУҐАРКА: Лєм кед припознаваш. ДРУГИ ЗАДРУҐАР: А и бабу би му ище воспитац. МИКОЛА: Мнє би даґдзе до заградки. ЙОВҐЕН: Треба єдного и там. Будзеце цагац воду и полївац. 134

МИКОЛА: Тото, но, тото видзиш за мнє. Кед же ше викажем, можем и там буц бриґадир, нонагей? ЙОВҐЕН: Розуми ше. (Задруґаром.) Та, цоже гуторице? МИКОЛА: Такой пойсц? (Задруґаре починаю гласнєйше жубротац.) ЄДНА ЗАДРУҐАРКА: Чом же бизме нє вжали Амалу? Вона найлєпша роботнїца. Сцеме жену! Ша вшадзи хлопи! ЗАДРУҐАРЕ: Най будзе вона! Лєм муши облєчиц панталони! Нє за жену то! Може вона! Цоже Амало, будзеш? Най будзе и жена бриґадир, будзе протекция! ЙОВҐЕН: Ваша воля, алє думам же то за хлопа длужносц. ПЕША ЗАДРУҐАРКА: Може жена, поможеме ми єй! МИКОЛА: Амало, нє вигваряй ше. ЙОВҐЕН: Добре. Кед сцеце, у звожовачки най будзе так, а док позвожуєме та ришиме конєчно. Повем Управному одбору... Тераз ше нєт кеди розцаговац. АМАЛА (Приходзи напредок. Сцела би цошка повесц.): Га... МИКОЛА: Нє мушиш нїч гуториц. Будземе ци помагац. Можем ци буц заменїк, алє кед ши сцела, уж лєм поведз. АМАЛА: Га кед так, Но добре. Дзекуєм. (Енерґичнєйше.) Попрагане? Кед зме ше до тераз затримали, треба рушац. Бачи Миколо, ви напредок. МИКОЛА: Я ту, за мнє ше нє бой. Лєм, ти маш снопи руцац. МАФТЕЙ (Чує ше його глас): Готове! Можеме рушац. ЗАДРУҐАРЕ: Поме. Бриґадир напредок! (Дзивчата починаю шпивац. Шицки одходза. Макаї ше припатрал на тото цо ше збувало.) МАКАЇ (Кед остал сам): Значи, значи... Готове. Дому пойдзем без шицкого цо сом мал. Кед сом приходзел шицко було мойо, а тераз... Тераз нїчийо. Як то так? Цалого живота сом думал як звекшац добро, а тераз пошло. Од оца сом достал шейдзешат гольти, сам сом докупел двацец... а тераз ми остала заграда. Добродзечно сом ше одрек свойого? Я? До пейдзешат рокох укладац кажду думку до нєй, до жеми, а тераз так пущиц? Яки же будзе мой живот? А розказовац ми буду тоти? Тоти цо дотераз служели у мнє? А, нє! То за мнє горше як кед би ме забили кед ме однєсли пре жито, то горше! Там би було звершене одразу, а так, помали... Ту же бим ходзел на роботу? Пойдзем орац свойо польо, свою жем, а нє будзем зоз нєй зберац зарно за себе? Мойо им дац? Чи то вецей нїґда нє будзе мойо? 135

(Приходзи Мирон.) МАКАЇ (По длугшей павзи): То ти? Врацел ши ше? МИРОН (Нєодлучно приходзи блїжей): Завершел сом. Пришол сом помогнуц. МАКАЇ (Зламано): А дом? Дом нє маш? Родичох нє маш? Ходзиш по швеце як вандров? МИРОН: Ходзим як чловек. МАКАЇ: Як чловек? Яки чловек, кому ши пришол помогнуц? Тим ши пришол помогнуц? А оцец? И хора мац? Им ши нє пришол помогнуц? МИРОН: Наздавал сом ше... Думал сом же ше иншак стретнєме, же ше дакус пременїце. МАКАЇ: Наздавал... Цо ши ше наздавал? Же це пойдзем модлїц за пребаченє, тому ши ше наздавал? Мац ци два роки нє става з посцелї, кажди дзень ше пита за сина, а син... Цагаш ше по швеце, а родичох ши забул! МИРОН: Ви ме примушели на тото. МАКАЇ: Я? Прето же сом ци сцел добре, же сом ци сцел охабиц маєток, прето? Но тераз го и маш! Дал сом го. Нє маш нїч вецей. Анї я нє мам! МИРОН: И прето. Прето же сце сцели зо мнє направиц чловека яки нїґда нє можем постац. МАКАЇ: Нє гутор ми ище и тераз. Мам сина, а лєпше кед бим го нє мал. Зрадовал сом ше кед сом чул же ши пришол. Випатра задармо. Нїч вецей нє мам. Видзиш? Так ши сцел? Тото ши жадал? Сцел ши видзиц оца-жобрака? МИРОН: Видзим... Видзим же вам жаль. Сцел сом и жадал видзиц вас як чловека. Чловек би нє плакал за тоту мертву жему. Нє сцел сом буц таки же бим думал лєм на хасен. Ви ище и тераз таки. Коло вас єст тисячи людзох, таких цо нє маю, бо им треба хлєба, а ви ше стараце лєм за свой хасен. Сцели сце ми охабиц тото цо вжате од тих цо робя, їх зной сце ми сцели подаровац? Нє треба ми! Нє сцели сце припознац же нє праведне же би єден чловек мал, а други нє. Ви сцели мац вельо, вецей як вам треба. И совисц вам гуторела же то праведне. Моя гуторела же нє, моя гуторела же лєпше забуц оца як телїх худобних хтори нє маю цо им треба. Мержице их же вжали жем, же сцу жиц як людзе, а нє мержице себе же им нє сцеце дац же би так жили. Видзице як ше муча? Видзице як им треба помогнуц? Сцу, а нє можу, нє знаю! Жиє у нїх тото цо сце усадзели до нїх – власносц. Од вас видзели як ше однїмаце за пенєжом. Тераз сце ище процив того же би знїщели шицко тото цо им ношело биду. Нє повед бим нїч кед бисце мали тельо жеми кельо сце могли 136

сами обробиц, алє ви єднали людзох, вицаговали сце зоз нїх їх силу, крадли сце од нїх полну награду за роботу. Прето ше ми порушала совисц. Тераз, место же бисце голєм поведли же и вони маю право, нарикаце за добром. Сцели бисце заш видзиц слугох на своїм салашу. Маю право же вжали. Чуєце? Мнє там место! Идзем з нїма! МАКАЇ (Сам): А кед ма право? Кед сом погришел? Алє, сину, я нє можем так. Оцец ме виховал у роботи и вше совитовал: Я ци охабям шейдзешат ланци, ти охаб твойому синови сто. Улял до мнє же бим ше однїмал за добром. Гей, єднал сом слугох, єднал сом бирешох, и вше ми було на розуме: муша цо вецей робиц, бо ше ми капитал муши звекшовац. Анї я нє шедзел коло нїх. А хасну? Хасну нє мали вельо... Теди так робел шицок швет. Шицки ґаздове так робели. Анї я нє могол иншак. Нє могол сом и давац худоби и ґаздовац, докупйовац жеми. Кед сом погришел же сом робел як и други ґаздове, вецка... вецка зме шицки виновати. Алє, и мой оцец уж бул таки. И вон сцел мац вельо, а други чи буду мац чи нє. Хто же його виховал у тим? Нє уродзене то у людзох же ше кажди перше за себе стара? Ти гвариш же ше тото муши вибиц. Вибивайце! Зо мнє го нїґда нє вибиєш! Я ше лєм насилу можем одрекнуц свойого. Як же би ми нє було жаль кед идзем по тей жеми цо була моя, а на нєй робя други? Шицко ше у мнє руши... нє можем подношиц. Анї теди кед сом ше врацел зоз гарешту, анї теди сом нє могол прецерпиц! По твоєй драги я нїґда нє пойдзем. Я уж нїґда нє годзен постац иншаки. А ти... Ти идз кед ци ше видзи же идзеш по правдивей драги. За тебе є правдива, за мнє – нєможлїва. Я ше можем лєм гоїц, а знам же ше нїґда нє загоїм. Я, я таки створени. Тераз уж дармо – будзем жалїц док жиєм. Нїґда нє прежалїм увреду и нєправду цо ю зробели кед вжали жем. Ти идз тамаль, а я нє можем! Я нє можем. Я пойдзем тамаль кадзи сом ишол потераз. (Зависа)

137

138

УПУТСТВО ЗА ПРИРИХТОВАНЄ РУКОПИСОХ ЗА ДРУКОВАНЄ Часопис за литературу, културу и уметносц Шветлосц обявює ориґинални науково, преглядни науково и фахово роботи зоз обласци филолоґийних, линґвистичних и дружтвених наукох. Роботи хтори уж обявени або понукани за обявйованє у даєдней другей публикациї нє можу буц прилапени, так як анї гевти хтори нє задоволюю науково критериюми. Кед робота була викладана на науковим сходу, або настала як резултат наукового проєкта, тот податок треба навесц у надпомнуцу на дну насловного бока тексту. Автор длужни почитовац науково и етични принципи и правила под час пририхтованя роботи у складзе зоз медзинароднима стандардами. Зоз придаваньом роботи автор ґарантує же шицки податки у роботи точни, як гевти хтори ше одноша на виглєдованє, так и библиоґрафски податки и наводи зоз литератури. Пре рецензованє ше преверює чи у роботох нєт елементи плаґияту. Часопис Шветлосц обявює роботи авторох зоз Сербиї и иножемства. У Шветлосци ше обявюю роботи найвецей трох коавторох. Кажде може понукнуц лєм єдну роботу за обявйованє, без огляду чи є єдини автор чи коавтор. 1. Придаванє рукописох Роботи ше придаваю у електронскей форми у *.doc або *.docx формату на адресу: casopissvetlosc@gmail.com. 2. Рецензованє Поступок рецензованя анонимни у обидвох напрямох, прето авторе муша вихабиц шицки информациї зоз тексту, однoсно файлу на основи хторих би могли буц идентификовани, и то на шлїдуюци способи: а) з анонимизацию референцох хтори ше находза у тексту и хтори авторово, б) з анонимизацию референцох у библиоґрафиї, 139

в) з уважним менованьом файлох, так же би ше нє видзел автор (нпр. File > Check for Issues > Inspect Document > Document Properties and Personal Information > Inspect > Remove All > Close). Роботи рецензую двоме квалификовани рецензенти. Думанє анонимного рецензента и текст роботи зоз евентуалнима надпомнуцами ше придаваю авторови же би вон у цеку 14 дньох окончел глєдани пременки у роботи. Кед же рецензент утвердзи же робота нє согласна зоз правописом и же ма ґраматични и стилски гришки, авторови ше враца робота на лектуру. Автор одвитує за правописну и стилску коректносц текста. Ревидована верзия роботи ше посила рецензентови на увид, та ше вон вияшнює чи глєдани пременки одвитуюци и чи роботу мож друковац. Потим Редакция приноши одлуку о обявйованю. 3. Язик и писмо Роботи ше публикую на шицких славянских язикох и на главних шветових язикох. 4. Форматованє тексту Тексти ше пишу у програми Microsoft Word, зоз фонтом Times New Roman. Велькосц фонта основного тексту 12 (кед цитат ма вецей як 40 слова, велькосц фонта 11). Проряд основного тексту 1,5. Кажди перши шор нового пасуса уцагнути (Paragraph/Indentation/ Special:_First line 1,5 cm), а текст треба вировнац з обидвох бокох („justify”). Формат бока А4. Фусноти означовац зоз арабскима числами (окрем перших хтори ше означую зоз гвиздочками, а часц су информациї о авторови, повязаносци виглєдованя зоз проєктом або информациї о предходним публикованю часцох роботи). Велькосц фонта фусноти 10. Роботи хтори нє задоволюю формални стандарди нє можу войсц до поступку рецензованя. 5. Насловни бок Шицки роботи маю насловни бок хтори треба же би у горнїм лївим углу мал мено автора, а под тим и афилияцию, односно мено институциї. Под тима информациями шлїдзи наслов роботи хтори центрирани и написани зоз верзалом и фусноту хтора означена зоз гвиздочку (*). Зоз першу гвиздочку ше дава инфорамция о имейлу автора а зоз другу и трецу гвиздочку информациї о науковим про140

єкту, подзекованю або надпомнуце о предходним представяню роботи на науковим сходзе итд. 6. Структура статї Рукопис понукнути за друкованє треба же би мал шлїдуюци елементи: мено и презвиско автора, институцию у хторей є заняти, наслов статї, абстракт, ключни слова, текст роботи, резиме и наукови апарат. 7. Наслов статї Наслов треба же би цо вирнєйше описал змист статї. 8. Абстракт и ключни слова, резиме Єден параґраф, до 200 слова. Велькосц фонта 10, зоз прорядом 1. Перши шор уцагнуц, без писаня слова абстракт. Обовязни информациї абстракту то циль виглєдованя, методолоґия виглєдованя. Под текстом абстракту, пише ше наслов Ключни слова и наводзи ше од 5 до 10 слова або фрази хтори описую змист статї. Резиме ше пише по анґлийски на концу текста, после литератури, з велькосцу фонта 10 и прорядом 1 (single). Пред резимеом пише ше мено и презвиско автора на латинки. Потим шлїдзи наслов Summary, центровани. Перши шор каждого пасуса уцагнуц на 1,5 цм. Наслов резимеа по анґлийски виписани зоз верзалом, центровано. Резиме зжато приказує проблем, циль, методолоґию и резултати наукового виглєдованя. Обсяг резимеу до 500 слова. Резиме нє преклад абстракта. После тексту резимеа, уцагнути на 1,5 цм шлїдзи наслов Key words, после хторого ше наводза 5 до 10 ключни слова. Кед же робота на анґлийским язику, резиме ма буц по руски. 9. Обсяг тексту Минимална длужина роботи 20 000, а максимална 30 000 характери, вєдно зоз абстрактом, резимеом и литературу. 10. Основни текст роботи Основни текст ше пише з велькосцу фонта 12. Наслови поглавйох ше наводза з верзалом центровано, а поднаслови знука поглавйох з курзивом уцагнуто на 1,5 цм, як и перши шор нового пасуса. 141

Таблїчки и ґрафикони формовац у Word формату. Кажда таблїчка ма буц означена з числом, з адекватну назву. Число и назва ше находза над таблїчку/ґрафиконом. 11. Цитованє референцох у тексту статї Цитати ше означую зоз двойнїстима знаками наводзеня у складзе зоз правописом язика на хторим статя, а цитати знука цитату з єднима знаками наводзеня (‘...’). Хасноване жридло ше наводзи знука тексту так же ше елементи (презвиско автора, рок виданя, число бока на хторим ше находзи часц хтора ше цитує) наводза у заградзеньох и одвоюю зоз двома точками (Дуличенко 2009: 54). Цитовани жридла ше наводза на концу виреченя, нєпостредно пред точку. За блок цитат (вецей як 40 слова) нє хасновац знаки наводзеня алє ше го пише у окремним блоку, лїва марґина (Paragraph/Indentation/Left) уцагнута на 1,5 цм, а фонт велькосци 11, на концу у заградзеню жридло. Кед ше наводзи роботу хтора ма 3–5 авторох, перши раз навесц шицких авторох, а у познєйших наводзеньох лєм першого автора и навесц „и др.” або „et al.”. Кед статя ма два або вецей референци истого автора зоз истого року, вец ше после податкох о року додаваю знаки а, б итд. (Тамаш 2012а), (Тамаш 2012б). Роботи истого автора ше наводза по хронолоґийним шоре: (Halle, 1959; 1962). 12. Литература У списку литератури наводза ше лєм референци хтори автор хасновал у роботи. Велькосц фонта 12, а форма треба же би була Hanging на 1,5 цм (Paragraph/Indents and Spacing/Hanging). 12.1. Кнїжки (друковани жридла) 12.1.1. Кнїжка з єдним автором Дуличенко, А. (2010). Jugoslavo-Ruthenica II. Нови Сад: Филозофски факултет Нови Сад, Руске слово Нови Сад. 12.1.2. Кнїжки з вецей авторами Кед кнїжка ма вецей авторох, наводза ше шицки, алє ше пред остатнїм презвиском додава знак „&”. Đorđević, S., & Mitić, M. (2000). Diplomatsko i konzularno pravo. Beograd: Službeni list SRJ. Rokai, P., Đere, Z., Pal, T., & Kasaš, A. (2002). Istorija Mađara. Beograd: Clio. 142

12.1.3. Кнїжка зоз редактором або ушорйовачом зборнїка роботох Кед кнїжка зборнїк роботох зоз наукового сходу або є пошвецена єдней теми, як автор ше наводзи редактор або ушорйовач публикациї и коло презвиска и инициялу ше додава „ред.” або „ушор.”, односно „еd.” кед кнїжка на странским язику. Тамаш, J. (ред.) (2012). Величина малих језичких, књижевних, културних и историјских традиција. Нови Сад: Филозофски факултет – Одсек за русинистику. 12.2. Статї у часописох 12.2.1. Статя зоз зборнїка Гарди, Д. (2012). Концепт историї бачванско-сримских Руснацох Гавриїла Костельника. У: Тамаш, J. (ред.) (2012). Величина малих језичких, књижевних, културних и историјских традиција. Нови Сад: Филозофски факултет – Одсек за русинистику. 141–149. 12.2.2. Статя з наукового часописа Kišjuhas, A. (2017). Manjinski identiteti: perspektiva teorije kontrole afekta i teorije kontrole identiteta. Русинистични студиї/Ruthenian Studies, 1, 155–171. 12.2.3. Статї з новинох Потребне навесц информациї о року, мешацу и дню за дньово и тижньово новини и хасновац „bok” або „p.” кед новини на странским язику. Mишић, M. (1. феб. 2012). Ју-Eс стил смањио губитке. Политика, стр. 11. А кед ше нє спомина автор статї: Стражевица готова за два месеца. (1. феб. 2012). Политика, стр. 10. 12.3. Онлайн жридла Кeд то жридло оможлївює, треба написац DOI число. Тото число ше записує на концу описа без точки. Кед DOI нє доступни, треба хасновац URL. 12.3.1. Статя зоз онлайн наукового часописа Stankov, S. (2006). Phylogenetic inference from homologous sequence data: minimum topological assumption, strict mutational compatibility consensus tree as the ultimate solution. Biology Direct, 1. doi: 10.1186/1745-6150-1-5 Aбо з URL адресу: Stankov, S. (2006). Phylogenetic inference from homologous sequence data: minimum topological assumption, strict mutational compatibility consensus tree as the ultimate solution. Biology Direct, 1. Preuzeto sa http://www.biology-direct. com/content/1/1/5 143

12.3.2. Е-кнїжки Кед ше наводзи жридло хторе доступне лєм на интернету, место податкох о месту видаваня и видавательови, треба навесц податок о електронским жридлу зоз хторого ше пребера: Milone, E. F. & Wilson, W. J. F. (2008). Solar system astrophysics: background science and the inner solar system [SpringerLink version]. doi: 10.1007/978-0-387-73155-1 12.3.3. Веб сайт Податок о року одноши ше на датум формованя, датум копиї або датум остатнєй пременки. Kraizer, S. (2005). Safe child. Превжате 29. фебруара 2008, sa http://www.safechild. org/ Penn State Myths. (2006). Превжате 6. децембра 2011, зоз http://www.psu.edu/ ur/about/myths.html 12.4. Нєобявени роботи За нєобявени роботи треба навесц подполни податки. Segedi, K. (2004). Prefiksi sa prostornim značenjem u rusinskom i ruskom jeziku (Nepublikovana magistarska disertacija). Filozofski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad. 12.4.1. Рукописни материял ше наводзи по авторови рукопису, а кед автор рукописа нє познати, по наслову. Кед рукопис нє ма наслов, дава му го тот цо пише о нїм. Шлїдуюци елемент час наставаня тексту, место и назва институциї у хторей ше рукопис находзи, сиґнатура и фолияция. Редакция часописа Шветлосц

CIP – Katalogizacija u publikaciji Biblioteka Matice srpske, Novi Sad 82+008+7 [VETLOSC : ~asopis za nauku, literaturu, kulturu i umetnosc / odvi~atelqni redaktor Mikola M. Cap. – Rok 1, ~. 1 (1952)-rok 3, ~. 4 (1954) ; Rok 4, ~. 1 (1966)– . – Novi Sad : Ruske slovo, 1952–1954 ; 1966–. – 23 cm Tromese~no.

ISSN 0488–7557 COBISS.SR-ID 7356418

144